ปโยคสิทฺธิปาฬิ
๔. สมาสกณฺฑ
อถ นามานเมว อญฺญมญฺญสมฺพนฺธีนํ สมาโสติ นามนิสฺสิตตฺตา, สยญฺจ นามิกตฺตา นามานนฺตรํ สมาโส วุจฺจเตฯ
๑. สฺยาทิ สฺยาทิเน+กตฺถนฺติ
อิท+มธิกตํ เวทิตพฺพํฯ ปุพฺเพ วุตฺตวิธิคฺคหณญาเยน สฺยาทีติ ตทนฺตสฺส คหณํฯ โส จ ภินฺนตฺถานํ นามาน+เมกตฺถีภาโว สมาโสติ วุจฺจเตฯ
๒. อสงฺขฺยํ วิภตฺติ+สมฺปตฺติ+สมีป+สากลฺยา+ภาว+ยถา+ ปจฺฉา+ยุคปทตฺเถ
ปุพฺพสฺส+ตฺถปรํ ยสฺส, อญฺญตฺถปรมญฺจ ยํ;
นปุํสกํ ภเว ยญฺจ, ต+ทาสํขฺย+มิเห+สฺสเตฯ
สตฺถนฺตเร ปสิทฺธํ ยํ, อพฺยยีภาวนามโต;
อุปกุมฺภํ ติฎฺฐคุ จ, ปาตเมฆํติ ตํ ยถาฯ
อสงฺขฺยํ สฺยาทฺยนฺตํ วิภตฺยาทีน+มตฺเถ วตฺตมานํ สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺถํ ภวติฯ ‘‘อวิคฺคโห นิจฺจสมาโส, ปทนฺตรวิคฺคโห เจ’’ติ ปทนฺตรวิคฺคโหฯ อิตฺถีสุ ตถา ปวตฺตาติ วิคฺคยฺห วิภตฺยตฺเถ สมาเส กเต –
๒,๑๑๙. เอกตฺถตายํ
เอโก อตฺโถ ยสฺส ปกติปจฺจยาทิสมุทายสฺส โส เอกตฺโถฯ ตสฺส ภาโว ปวตฺตินิมิตฺตํ เอกตฺถตา, อียาทิ+ณาทิ+สมาสวิธานํ, ตสฺมิํ สติ สฺยาทิโลโป โหติฯ
๙. ตํ นปุํสกนฺติ
นปุํสกลิเงฺค จ ‘‘ปุพฺพสฺมา+มาทิโต’’ติ สพฺพวิภตฺตีนํ โลเป จ กเต อธิตฺถิ ติฎฺฐติ, โภ อธิตฺถิ, อธิตฺถิ ปสฺส, อธิตฺถิ กตํ, อธิตฺติ จรติ, อธิตฺถิ เทหิ, อธิตฺถิ อเปหิ, อธิตฺถิ อายตฺตํ, อธิตฺถิ ปติฎฺฐิตํฯ เอวํ อธิกุมาริ, อนฺตภูตสฺส อปฺปธานสฺส ฆปสฺส ‘‘ฆปสฺส+นฺตสฺสา+ปฺปธานสฺสา’’ติ ปสฺส รสฺโสฯ
สห=สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํฯ วุตฺตนเยน เอตฺถ จ อุปริ จ สมาสาทโย โหนฺติ, เอตฺถ ‘‘อกาเล สตตฺเถ’’ติ สหสฺส สาเทโสฯ สฺยาทิมฺหิ กเต ‘‘ปุพฺพสฺมา+มาทิโต’’ติ สฺยาทีนํ โลเป จ สมฺปตฺเต ‘‘นา+โต+มปญฺจมิยา’’ติ อปญฺจมิยา ปฎิเสโธ จ อการนฺตอสํขฺยสมาสโต ปราสํ สพฺพวิภตฺตีนํ อํอาเทโส จ โหติฯ เอว+มุปริปิฯ
ภิกฺขานํ สมิทฺธิ สุภิกฺขํ, เอตฺถ ฆสฺส รสฺโสฯ สุภิกฺขํ ติฎฺฐติ โภ สุภิกฺขํ, สุภิกฺขํ ปสฺสฯ นา+สฺมิํสุ ‘‘วา ตติยา สตฺตมีนํ’’ติ วิกปฺเปน อํ, สุภิกฺขํ สุภิกฺเขน วา กตํ, สุภิกฺขํ สุภิกฺเขน วา จรติ, สุภิกฺขํ เทหิฯ ปญฺจมิยํ อ+มพฺภาวา สุภิกฺขา อปคจฺฉ, สุภิกฺข+มายตฺตํ, สุภิกฺขํ สุภิกฺเข วา ปติฎฺฐิตํฯ
สมีปตฺเถ-กุมฺภสฺส สมีปํ อุปกุมฺภํ, เอวํ อุปนครํ, โภ อุปกุมฺภํ อิจฺจาทิฯ
สากเลฺย-ติณมฺปิ อเสเสตฺวาติ สติณํ, ติณมฺปิ อเสเสตฺวา อโชฺฌหรณีย+มโชฺฌหรตีตฺยตฺโถฯ เสสํ สพฺรหฺมสมํ ฯ อคฺคิมฺปิ อเสเสตฺวาติ สาคฺคิ, อคฺคิคนฺถํปิ อเสเสตฺวา อธีเตตฺยตฺโถฯ วารคฺคหณํ อธิตฺถิสมํฯ
อภาโว สมฺพนฺธีเภทา พหุวิโธ, ตตฺร อิทฺธาภาเววิคตา อิทฺธิ=วิภูติ สทฺทิกานนฺติ ทุสฺสทฺทิกํฯ อตฺถาภาเวมกฺขิกานํ อภาโว นิมฺมกฺขิกํ, นิทฺทรถํ, นิมฺมสกํฯ อติกฺกมาภาเว-อติคตานิ ติณานิ นิตฺติณํฯ อุปโภคสมฺพนฺธีวตฺตมานกาลสฺส อภาเว-อติคตํ ลหุปาวุรณํ อติลหุปาวุรณํ, ลหุปาวุรณสฺส นา+ยํ อุปโภคตา โลติ อตฺโถฯ
ยถาตฺโถ+เนกวิโธ, ตตฺร โยคฺคตายํ-โยคฺคํ รูป+มนุรูปํฯ วิจฺฉายํ-อทฺธมาสํ อทฺธมาสํ อนุ อนฺวทฺธมาสํ, เอวํ ปจฺจตฺตํฯ อตฺถานติวตฺติยํ-สตฺติํ อนติกฺกมฺม ยถาสตฺติฯ เอวํ ยถากฺกมํ, ยถาพลํฯ พหุลาธิการา ยา ยา ปริสา ยถาปริสาฯ สทิสตฺเถ-กิขิยา กณฺหวิจฺฉิตเธนุยา สทิโส สกิขิ, สหสฺส สาเทโสฯ อานุปุพฺพิยํ-เชฎฺฐานุกฺกเมน อนุเชฎฺฐํฯ
ปจฺฉาอตฺเถ-รถสฺส ปจฺฉา อนุรถํฯ
ยุคปทตฺเถ-จกฺเกน สห=เอกกาลํ สจกฺกํ, จกฺเกน เอกกฺขเณ นิเธตีติ อตฺโถฯ
๓. ยถา น ตุเลฺย
ยถาสทฺโท ตุลฺยตฺเถ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺโถ น ภวติฯ ยถา เทวทตฺโต, ตถา ยญฺญทตฺโตฯ เอตฺถ อุปมานภูโต ยถาสทฺโท ‘ตถา ยญฺญทตฺโต’ติ อุปเมยฺย+มเปกฺขติ, ตสฺมา ‘‘สาเปกฺข+มสมตฺถํ ภวตี’’ติ ญายา อสมาเส ‘‘น ตุเลฺย’’ติ ปฎิเสโธ กิมตฺถ+มิติ เจฯ ยสฺมา ‘‘ยถา เทวทตฺโต’’ติ สมุทายเมว อุปมานํ ภวติ, น วิสุํ ยถาสทฺโท, ตสฺมา สมุทายสฺเสว อุปเมยฺยสาเปกฺขตฺเต น อสามตฺถิยตา น วิสุํ ยถาสทฺทสฺส, ตสฺมา สาทิสฺเส ปตฺตสมาสสฺส ปฎิเสธตฺถ+มิทํฯ ตุลฺยตฺเถติ วตฺตพฺเพ ตุลฺยํ วินา ตุลฺยตา นตฺถีติ ตุลฺยตฺเถติ อวตฺวา ตุเลฺยติ วุตฺตํฯ
ยถากถญฺจิ สาทิสฺสํ, ญายเต ยตฺถ สมฺภวํ;
อุปมา นาม สา ตสฺสา, ปปญฺโจ พหุธา ภเวฯ
๔. ยาวา+วธารเณ
ยาวสทฺโท อวธารเณ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺโถ ภวติฯ อวธารณํ=เอตฺตกตาปริจฺเฉโทฯ ยาวนฺตานิ อมตฺตานิ=ภาชนานิ ยาวามตฺตํ, อิมินา สมาเส กเต เสสํ ปุพฺพสมํฯ ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํฯ ยาวตายุกํ, ‘‘สกตฺเถ’’ติ กปจฺจโยฯ ยตฺตเกน อตฺโถ ยาวทตฺถํฯ
๕. ปยฺยปา พหิ ติโร ปุเร ปจฺฉา วา ปญฺจมฺยา
ปริอาทโย ปญฺจมฺยนฺเตน สเห+กตฺถา โหนฺติ วาฯ ปริ ปพฺพตา ปริปพฺพตํฯ วาสฺส วากฺยวิกปฺปตฺถตฺตา ปริ ปพฺพตา อิจฺจาทโยปิ โหนฺติฯ อป ปพฺพตา อปปพฺพตํ, อา ปาฎลิปุตฺตา อาปาฎลิปุตฺตํ, พหิ คามา พหิคามํ, ติโร ปพฺพตา ติโรปพฺพตํ, ปุเร ภตฺตา ปุเรภตฺตํ, ปจฺฉา ภตฺตา ปจฺฉาภตฺตํ, สพฺพํ อุปกุมฺภสมํ, อิมินา สมาโส วิเสโสฯ เอว+มุปริสุตฺเตปิฯ
วาตฺย+ธิกาโร –
๖. สมีปา+ยาเมสฺว+นุ
‘‘อสํขฺย’’มิจฺจาทินา นิจฺจสมาสสฺส วิกปฺปตฺถํ สมีปคฺคหณํฯ อนุสทฺโท สามีปฺเย อายาเม จ วตฺตมาโน สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺโถ วา โหติฯ เอตฺถ สมีปคฺคหณสฺส ภาวปฺปธานตฺตา สามีปฺยเมว คมฺยเตติ สามีปฺเยติ วุตฺตํฯ วนสฺส อนุ=สมีปํ อนุวนํ, คงฺคาย อนุ=อายาโม อนุคงฺคํ, คงฺคาย อนุ วา พาราณสีฯ
๗. ติฎฺฐคฺวาทีนิ
ติฎฺฐคุอาทีนิ อญฺญตฺเถน สิทฺธาปิ อสฺมิํ อสํขฺยสมาเส นิปาติยนฺติฯ ติฎฺฐนฺติ คาโว ยสฺมิํ กาเลติ ติฎฺฐนฺตสทฺท+โคสทฺเทหิ ปฐมาโยมฺหิ กเต ‘‘วา+เนกญฺญตฺเถ’’ติ สมาโส, อิมินา นิปาตนา โลเป นปุํสกตฺเถ จ กเต สิมฺหิ โคสฺส ‘‘โคสฺสุ’’ติ อุกาเร ‘‘ปุพฺพสฺมา+มาทิโต’’ติ วิภตฺติโลโปฯ เอวํ วหนฺตี คาโว ยสฺมิํ กาเลติ วหคฺคุ อิจฺจาทิฯ เวลาปฺปกาสกปาโตอาทีนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคโห, ปาโต นหานนฺติ สตฺตมีอมาทิสมาเส ปาตนหานํ, เอวํ สายนหานํ, ปาตกาลํ, สายกาลํ, ปาตเมฆํ, สายเมฆํ, ปาตมคฺคํ, สายมคฺคํ, เอตฺถ ‘‘เอโอน+ม วเณฺณ’’ติ อกาโร, นิคฺคหีตสฺส โลโป จ โหติฯ
๘. โอเร+ปริ+ปฎิ+ปาเร+มชฺเฌ+เหฎฺฐุ+ทฺธา+โธ+นฺโต วา ฉฎฺฐิยาฯ
โอราทโย สทฺทา ฉฎฺฐิยนฺเตน สเห+กตฺถา วา โหนฺติฯ โอรํ คงฺคาย โอเรคงฺคา, อุปริ สิขรสฺส อุปริสิขรํ, ปฎิ=มุขํ โสตสฺส ปฎิโสตํ, ปารํ ยมุนาย ปาเรยมุนํ, มชฺฌํ คงฺคาย มชฺเฌคงฺคํ, เหฎฺฐา ปาสาทสฺส เหฎฺฐาปาสาทํ, อุทฺธํ คงฺคาย อุทฺธคงฺคํ, อโธ คงฺคาย อโธคงฺคํ, อนฺโต ปาสาทสฺส อนฺโตปาสาทํฯ อิมินา นิปาตนาว นิคฺคหีตโลเป จ เอกาเร จ กเต โอเรจฺจาทิ โหติฯ
๑๐. อ+มาทิ
อ+มาทิสฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สห พหุล+เมกตฺตํ โหติฯ
อุตฺตรสฺส ปทสฺส+ตฺโถ, ปธานํ ลิงฺค+มสฺส จ;
ทุติยนฺตาทิปเทกตฺโถ, พหุธา ตํ วิภชฺชเตฯ
ปเรส+มิสฺสเต ตญฺจ, ภิยฺโย ตปฺปุริสา+ขฺยยา;
ตํ ยถา+ตฺร ราชาปจฺจํ, กตฺถจีติ+มิตีทิสํฯ
อ+มาทฺยนฺตานํ การกานํ อการกานญฺจ สมาโส กตฺถจิเมว วา โหติฯ ตญฺจ พหุลํวิธาเนนาติ ทฎฺฐพฺพํฯ
ตตฺถ ทุติยาตปฺปุริโส อมาทิ คต+นิสฺสิตา+ตีตา+ติกฺกนฺต+ปตฺตา+ปนฺนาทีหิ ภวติฯ สรณํ คโตติ สมาเส กเต ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ วิภตฺติโลปาทิ อุปริ สพฺพตฺถ ปุพฺพสมํฯ สรณคโต, สรณคตาฯ สรณคตา, สรณคตาโยฯ สรณคตํ กุลํ, สรณคตานิ กุลานิ อิจฺจาทิฯ อรญฺญคโต, ภูมิคโตฯ ธมฺมํ นิสฺสิโต ธมฺมนิสฺสิโต, อตฺถนิสฺสิโตฯ ภวํ อตีโต ภวาตีโต, กาลาตีโตฯ ปมาณํ อติกฺกนฺตํ ปมาณาติกฺกนฺตํ, โลกาติกฺกนฺตํฯ สุขํ ปตฺโต สุขปฺปตฺโต, ทุกฺขปฺปตฺโตฯ โสตํ อาปนฺโน โสตาปนฺโน, นิโรธสมาปนฺโน, มคฺคปฺปฎิปนฺโนฯ รถํ อารุโฬฺห รถารุโฬฺห ฯ สพฺพรตฺติํ โสภโณ สพฺพรตฺติโสภโณ, มุหุตฺตสุขํฯ อการกานํ สมาโส อจฺจนฺตสํโยเคฯ วุตฺติเยโว+ปปทสมาเส, ตสฺส นิจฺจตฺตาฯ ยถา กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกาโร, กุมฺภกาโร, อตฺถํ กาเมตีติ อตฺถกาโม, ธมฺมกาโม, ธมฺมํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร, วินยธโรฯ สานํ ปจตีติ สปาโก, ตนฺตํ วายตีติ ตนฺตวาโย, วรํ อาหรตีติ วราหโรฯ นฺต+มาน+กฺตวนฺเตหิ วากฺยเมวฯ ธมฺมํ สุณนฺโต, ธมฺมํ สุณมาโน, โอทนํ ภุตฺตวาฯ
ตติยาตปฺปุริโส กิตก+ปุพฺพ+สทิส+สโม+นตฺถ+กลห+นิปุณ+มิสฺส+สขิลาทีหิฯ พุทฺเธน ภาสิโต พุทฺธภาสิโต ธมฺโม, เอวํ ชินเทสิโตฯ สตฺถารา วณฺณิโต สตฺถุวณฺณิโตฯ วิญฺญูหิ ครหิโต วิญฺญุครหิโต, วิญฺญุปฺปสตฺโถ, อิสฺสรกตํ, สยํ กตํ, สุเกหิ อาหฎํ สุกาหฎํ, รญฺญา หโต ราชหโต, ราชปีฬิโตฯ อคฺคินา ทโฑฺฒ อคฺคิทโฑฺฒ, สปฺเปน ทฏฺโฐ สปฺปทฏฺโฐ, สเลฺลหิ วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ, อิจฺฉาย ปกโต อิจฺฉาปกโต, สีลสมฺปนฺโนฯ เอวํ สุขสหคตํ, ญาณสมฺปยุตฺตํ, มิตฺตสํสโคฺค, ปิยวิปฺปโยโค, ชาติถทฺโธ, คุณหีโน, คุณวุทฺโธ, จตุวคฺคกรณียํ, จตุวคฺคาทิกตฺตพฺพํฯ กาเกหิ เปยฺยา กากเปยฺยา, นทีฯ กฺวจิ วุตฺติเยว, อุรสา คจฺฉตีติ อุรโค, ปาเทน ปิวตีติ ปาทโปฯ กฺวจิ วากฺยเมว, ผรสุนา ฉินฺนวา, กาเกหิ ปาตพฺพา, ทสฺสเนน ปหาตพฺพาฯ ปุพฺพาทิโยเค-มาเสน ปุพฺโพ มาสปุพฺโพฯ เอวํ มาตุสทิโส, มาตุสโมฯ เอกูนวีสติ, สีลวิกโล, อสิกลโห, วาจานิปุโณ, ยาวกาลิกสมฺมิสฺสํ, วาจาสขิโล ฯ สตฺถารา สทิโส สตฺถุสทิโส, สตฺถุกปฺโป, ปุญฺเญน อตฺถิโก ปุญฺญตฺถิโก, คุณาธิโกฯ ทธินา อุปสิตฺตํ โภชนํ ทธิโภชนํ, คุเฬน สํสฏฺโฐ โอทโน คุโฬทโนฯ การกสมฺพนฺโธ กฺริยาย กโต, อุปสิตฺตาทิกฺริยานํ อปญฺญายเนปิ วุตฺติเยโว+ปสิตฺตาทิกฺริยาน+มาขฺยาปนโต นตฺถา+ยุตฺตตฺถตาฯ เอวํ ขีโรทโนฯ อสฺเสน ยุตฺโต รโถ อสฺสรโถ, มคฺคจิตฺตํ, ชมฺพุยา ปญฺญาโต ลกฺขิโต ทีโป ชมฺพุทีโป, เอเกน อธิกา ทส เอกาทส, ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ, ปกติยา เมธาวี ปกติเมธาวี อิจฺจาทิฯ
จตุตฺถีตปฺปุริโส ตทตฺถ+อตฺถ+หิต+เทยฺยาทีหิฯ ตทตฺเถ-กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ, กถินจีวรสฺสาติ อตฺโถฯ เอวํ จีวรทุสฺสํ, จีวรมูลํ, ยาคุยา อตฺถาย ตณฺฑุลา ยาคุตณฺฑุลา, ภตฺตตณฺฑุลา, สงฺฆสฺส อตฺถาย ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ, อาคนฺตุกภตฺตํ, เอวํ คมิกภตฺตํ, ปาสาทาย ทพฺพํ ปาสาททพฺพํฯ เอตฺถ จา+ยํ นิจฺจสมาโส, ตสฺส ติลิงฺคตา จ-ภิกฺขุสงฺฆสฺส อตฺโถ วิหาโร ภิกฺขุสงฺฆตฺโถ วิหาโร, ภิกฺขุสงฺฆตฺถา ยาคุ, ภิกฺขุสงฺฆตฺถํ จีวรํฯ ยสฺส อตฺโถ ยทตฺโถ, ยทตฺถา, ยทตฺถํฯ เอวํ ตทตฺโถ, ตทตฺถา, ตทตฺถํฯ ตถา โลกหิโตฯ พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธเทยฺยํ ปุปฺผํฯ สงฺฆเทยฺยํ จีวรํฯ อิธ น โหติ ‘‘สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ’’ฯ
ปญฺจมีตปฺปุริโส อปคมน+ภย+วิรติ+โมจนตฺถาทีหิฯ เมถุนสฺมา อเปโต เมถุนาเปโต, เอวํ ปลาปคโต, นครนิคฺคโต, ปิณฺฑปาตปฎิกฺกนฺโต, กามโต นิกฺขนฺตํ กามนิกฺขนฺตํ, รุกฺขคฺคา ปติโต รุกฺขคฺคปติโต, สาสนจฺจุโต, อาปตฺติ- วุฎฺฐานํ , ธรณีตลคฺคโต, สพฺพภเวหิ นิสฺสโฎ สพฺพภวนิสฺสโฎฯ ภยตาทิโยเค-ราชโต ภยํ ราชภยํ, โจรภยํ, อมนุสฺสภยํ, อคฺคิภยํ, ปาปภีโต, ปาปภีรุโกฯ อกตฺตพฺพโต วิรติ อกตฺตพฺพวิรติ, เอวํ กายทุจฺจริตวิรติ, วจีทุจฺจริตวิรติฯ พนฺธนา มุตฺโต พนฺธนมุตฺโต, วนมุตฺโต, พนฺธนโมกฺโขฯ กมฺมสมุฎฺฐิตํ, อุกฺกฎฺฐุกฺกฎฺฐํ, โอมโกมกํฯ กฺวจิ วุตฺติเยว, กมฺมโต ชาตํ กมฺมชํ, เอวํ จิตฺตชํ, อุตุชํ, อาหารชํฯ อิธ น โหติ ‘ปาสาทา ปติโต’ฯ
ฉฎฺฐีตปฺปุริโส รญฺโญ ปุตฺโต ราชปุตฺโต, เอวํ ราชปุริโส, อาจริยปูชโก, พุทฺธสาวโก, พุทฺธรูปํ, ชินวจนํ, สมุทฺทโฆโส, ธญฺญานํ ราสิ ธญฺญราสิ, ปุปฺผคนฺโธ, ผลรโส, กายสฺส ลหุตา กายลหุตาฯ มรณสฺสติ, รุกฺขมูลํ, อยสฺส ปตฺโต อโยปตฺโต, เอตฺถ ‘‘มนาทฺยาปาทีน+โม มเย เจ’’ติ โอฯ เอวํ สุวณฺณกฎาหํ, ปานียถาลกํ, สปฺปิกุมฺโภ, เทวานํ ราชา เทวราชาฯ ปุมสฺส ลิงฺคํ ปุลฺลิงฺคํ, ‘‘ปุํ ปุมสฺสวา’’ติ ปุมสฺส ปุํ, นิคฺคหีตโลโป, ลสฺส ทฺวิภาโว จฯ หตฺถิปทํ, อิตฺถิรูปํ, ภิกฺขุนิสโงฺฆ, ชมฺพุสาขา, เอตฺถ อีการูการานํ รสฺโสฯ พหุลาธิการา นฺต+มาน+นิทฺธาริย+ปูรณ+ภาว+ติตฺตตฺเถหิ น โหติฯ มมา+นุกุพฺพํ, มมา+นุกุรุมาโน, คุนฺนํ กณฺหา สมฺปนฺนขีรตมา, สิสฺสานํ ปญฺจโม, ปฎสฺส สุตฺตตาฯ กฺวจิ โหเตว ‘วตฺตมานสามีปฺยํ’ฯ พฺราหฺมณสฺส สุกฺกา ทนฺตาติ สาเปกฺขตาย น โหติฯ ผลานํ ติตฺโต, ผลาน+มาสิโต, ผลานํ สุหิโตฯ ‘‘พฺราหฺมณสฺส อุจฺจํ เคหํ’’ติ สาเปกฺขตาย น โหติฯ ‘‘รญฺโญ ปาฎลิปุตฺตกสฺส ธนํ’’ติ ธนสมฺพนฺเธ ฉฎฺฐีติ ปาฎลิปุตฺตเกน สมฺพนฺธาภาวา น โหติฯ ‘‘รญฺโญ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จา’’ติ ภินฺนตฺถตาย วากฺยเมวฯ รญฺโญ ควสฺสปุริสา ราชควสฺสปุริสาติ วุตฺติ โหเตว, เอกตฺถีภาวาฯ สมฺพนฺธีสทฺทานํ ปน นิจฺจสาเปกฺขตฺเตปิ คมกตฺตา สมาโส, คมกตฺตมฺปิ หิ สมาสสฺส นิพนฺธนํ, ยถา เทวทตฺตสฺส คุรุกุลํ, ภควโต สาวกสโงฺฆติอาทิฯ
สตฺตมีตปฺปุริโส รูเป สญฺญา รูปสญฺญา, เอวํ รูปสญฺเจตนา, สํสารทุกฺขํฯ จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ธมฺเม รโต ธมฺมรโต, ธมฺมาภิรติ, ธมฺมรุจิ, ธมฺมคารโว, ธมฺเมสุ นิรุตฺติ ธมฺมนิรุตฺติ, ทานาธิมุตฺติ, ภวนฺตรกตํฯ ทสฺสเน อสฺสาโท ทสฺสนสฺสาโทฯ อรญฺเญ วาโส อรญฺญวาโส, วิกาลโภชนํ, กาลวสฺสํ, วนปุปฺผํ, วนมหิโส, คามสูกโร, สมุทฺทมจฺฉา, อาวาฎกจฺฉโป, อาวาฎมณฺฑูโก, กูปมณฺฑูโก, ติตฺถนาวาฯ อิตฺถีสุ ธุตฺโต อิตฺถิธุตฺโต, อกฺขธุตฺโตฯ ฉายายํ สุกฺโข ฉายาสุกฺโข, องฺคารปกฺกํ, จารกวโนฯ กฺวจิ วุตฺติเยว, วเน จรตีติ วนจรโก, กุจฺฉิมฺหิ สยนฺตีติ กุจฺฉิสยา, ถเล ติฎฺฐตีติ ถลฏฺโฐ, ชลฏฺโฐ, ปพฺพตฏฺโฐ, มคฺคฏฺโฐฯ ปเงฺก ชาตํ ปงฺกชํ, สโรรุห+มิจฺจาทิฯ อิธ น โหติ, โภชเน มตฺตญฺญุตา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, อาสเน นิสินฺโน, อาสเน นิสีทิตพฺพํฯ
๑๑. วิเสสน+เมกตฺเถน
วิเสสนํ สฺยาทฺยนฺตํ วิเสสฺเสน สฺยาทฺยนฺเตน สมานาธิกรเณนสเห+กตฺถํ โหติฯ
สมานตฺเถ ปเท ยตฺถ, เภทฺยเภทกวาจเก;
วิเสสนสมาโส+ยํ, วิเสสฺสตฺถปธานโตฯ
วิเสสฺสคต+เมว+ตฺร, ลิงฺค+เมตํ ปรํ ตโต;
กมฺมธารย+มิจฺเจ+ส, สมาโส+ญฺเญหิ สญฺญิโตฯ
สุตฺเต วิเสสฺเสนาติ อวุตฺเตปิ วิเสสนสฺส สมฺพนฺธีสทฺทตฺตา สามตฺถิยโต ลพฺภมานอากฑฺฒิตสทฺทํ ปติ ‘‘วิเสสฺเสนา’’ติ วุตฺตํฯ วุตฺตญฺจ –
สามญฺญวตฺถุ ยา วตฺถ+นฺตรโต ตุ วิเสสิย;
เอกปฺปกาเร ฐปนา, วิเสสน+มิตี+ริตํฯ
เอกปฺปการคํ วตฺถุ, วิเสสฺสนฺติ ปวุจฺจติ;
ปทานิ ยานิ ยาเนว, สมฺพนฺธ+มุปยนฺติ+ห;
คมฺยเต กามจาเรน, วิเสสน+วิเสสฺสตาติฯ
เอตฺถ จ อุปฺปลทพฺพํ รตฺตุปฺปลาทิโต วิเสสยตีติ นีลสทฺโท วิเสสนํฯ เตน วิเสสิยตีติ อุปฺปลสทฺโท วิเสสฺสํฯ อปิ จ ภมร+งฺคาราทิสามญฺญ นีลตฺถโต วิเสสิยตีติ นีลํ วิเสสฺสํฯ น วตฺถาทีนํ, อุปฺปลสฺเสวาติ วิเสสนโต อุปฺปลํ วิเสสนํติ กามจาเรเนติ วุตฺตํฯ อปิ จ –
ปริโต อยนฺตฺย+เนน+ตฺถา, ปริยาโยติ วุจฺจติ;
โควาจาติ ปวุตฺเต ตุ, วาจตฺโถ ตุ วิเสสนํฯ
วิเสสฺเส ทิสฺสมานา ยา, ลิงฺค+สํขฺยา+วิภตฺติโย;
ตุลฺยาธิกรเณ ภิยฺโย, กตฺตพฺพา ตา วิเสสเนติ –
วุตฺตตฺตา มหนฺโต+จฺจาทีสุ สมานลิงฺคาทโย ทฎฺฐพฺพาฯ ภิยฺโยติ กิํ, เทวา ปมาณํ อิจฺจาทิฯ
โส จ ฉพฺพิโธ วิเสสนปุพฺพปโท, วิเสสนุตฺตรปโท, วิเสสโนภยปโท, อุปมานุตฺตรปโท, สมฺภาวนาปุพฺพปโท, อวธารณปุพฺพปโทติฯ
ตตฺถ วิเสสนปุพฺพปเท ตาว-มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ วากฺเย อิมินา สุตฺเตน สมาโสฯ ‘‘ฎ นฺต+นฺตูนํ’’ติ นฺตสฺส ฎาเทเส ทีโฆ โหติ, มหาปุริโส, มหาปุริสา อิจฺจาทิฯ
วากฺเย ตุลฺยาธิกรณภาว ปกาสนตฺถํ จ+ต-สทฺทปโยโคฯ วุตฺติยนฺตุ สมาเสเนว ตปฺปกาสนโต น ตปฺปโยโคฯ เอว+มญฺญตฺราปิ วุตฺตตฺถาน+มปฺปโยโคฯ เอวํ มหาวีโร, มหามุนิฯ มหนฺตญฺจ ตํ พลญฺจาติ มหาพลํ, มหพฺภยํฯ สนฺโต จ โส ปุริโส จาติ สปฺปุริโสฯ ตถา ปุพฺพปุริโส, อปรปุริโส, ปฐมปุริโส, มชฺฌิมปุริโส, อุตฺตมปุริโส, ปรปุริโส, เสตหตฺถี, กณฺหสปฺโป, นีลุปฺปลํ, รตฺตุปฺปลํ, โลหิตจนฺทนํฯ กฺวจิ น โหติ, ปุโณฺณ มนฺตานีปุตฺโต, จิตฺโต คหปติฯ ปุมา จ โส โกกิโล จาติ ปุโงฺกกิโล, อุตฺตรปเท ปุมสฺส ปุํ โหติฯ เอวํ ปุนฺนาโคฯ
ขตฺติยา จ สา กญฺญา จาติ ขตฺติยกญฺญาฯ
๖๗. อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิ+ตฺถี ปุเมเว+กตฺเถติ
ภาสิตปุมา อิตฺถี ปุเมว โหตีติ ปุมฺภาวา อิตฺถิปจฺจยานํ นิวตฺติ โหติฯ เอวํ รตฺตลตา, ทุติยภิกฺขาฯ พฺราหฺมณี จ สา ทาริกา จาติ พฺราหฺมณทาริกา, นาคมาณวิกาฯ อิตฺถิยนฺติ กิํ, กุมาริรตนํ, สมณิปทุมํฯ ภาสิตปุมาติ กิํ, คงฺคานที, ตณฺหานที , ปถวีธาตุฯ ปุรตฺถิโม จ โส กาโย จาติ ปุรตฺถิมกาโยฯ เอตฺถ จ กาเยกเทเส กายสทฺโทฯ เอวํ ปจฺฉิมกาโย, อุปริมกาโย, เหฎฺฐิมกาโย, สพฺพกาโย, นวาวาโส, กตรนิกาโย, เหตุปจฺจโยฯ ชีวิตปฺปธานํ นวกํ ชีวิตนวก+มิจฺจาทิฯ
วิเสสนุตฺตรปเท เถรา+จริย+ปณฺฑิตา วิเสสนํ ปรญฺจ ภวติฯ ยถา สาริปุตฺโต จ โส เถโร จาติ สาริปุตฺตตฺเถโร, เอวํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร, มหากสฺสปตฺเถโร, พุทฺธโฆสาจริโย, ธมฺมปาลาจริโย, อาจริยคุตฺติโล วาฯ มโหสโธ จ โส ปณฺฑิโต จาติ มโหสธปณฺฑิโต, เอวํ วิธุรปณฺฑิโตฯ
วิเสสโนภยปเท ยถา-สีตญฺจ ตํ อุณฺหญฺจาติ สีตุณฺหํ, สินิทฺโธ จ โส อุโณฺห จาติ สินิทฺธุโณฺห มาโสฯ ขญฺโช จ โส ขุโชฺช จาติ ขญฺชขุโชฺช, เอวํ อนฺธพธิโร, กตากตํ, ฉิทฺทาวฉิทฺทํ, อุจฺจาวจํ, ฉินฺนภินฺนํ, คตปจฺจาคตํฯ กฺวจิ ปุพฺพกาลสฺสาปิ ปรนิปาโต, วาสิโต จ โส ลิตฺโต จาติ ลิตฺตวาสิโต, เอวํ นคฺคมูสิโต, สิตฺตสมฺมฏฺโฐ, ภฎฺฐลุญฺชิโตฯ
อุปมนุตฺตรปเท อุปมานภูตํ วิเสสนํ ปรํ ภวติ, ยถา สีโหติ วุตฺเต อุปจริตา+นุปจริตสีหานํ สามญฺญปฺปตีติยํ มุนิสทฺโท วิเสเสติฯ เอตฺถ จ –
อุปมาโน+ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย+ปมาฯ
สา จ วตฺถุ+วณฺณ+อาการานํ สามฺเยน โหติฯ สีโหว สีโห, มุนิ จ โส สีโห จาติ มุนิสีโห, มุนิวสโภ, มุนิปุงฺคโว , พุทฺธนาโค, พุทฺธาทิจฺโจฯ รํสี วิย รํสี, สทฺธมฺโม จ โส รํสี จาติ สทฺธมฺมรํสี, เอวํ วินยสาคโรฯ ปุณฺฑริกมิว ปุณฺฑริโก, สมโณ จ โส ปุณฺฑริโก จาติ สมณปุณฺฑริโก, สมณปทุโมฯ จนฺโท วิย จนฺโท, มุขญฺจ ตํ จนฺโท จาติ มุขจนฺโท, มุขปทุมํ อิจฺจาทิฯ
สมฺภาวนาปุพฺพปเท ยถา-ธมฺโมติ พุทฺธิ ธมฺมพุทฺธิ, เอวํ ธมฺมสญฺญา, ธมฺมสงฺขาโต, ธมฺมสมฺมโต, ปาณสญฺญิตา, อสุภสญฺญา, อนิจฺจสญฺญา, ธาตุสญฺญา, อตฺตสญฺญา, อตฺตทิฎฺฐิ อิจฺจาทิฯ
อวธารณปุพฺพปเท ยถา-คุโณ เอว ธนํ คุณธนํ, เอวํ สทฺธาธนํ, สีลธนํ, ปญฺญารตนํ, จกฺขุ เอว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยํ, เอวํ จกฺขายตนํ, จกฺขุธาตุ, จกฺขุทฺวารํ, รูปารมฺมณ+มิจฺจาทิฯ
วิเสสน+วิเสสฺเสหิ, กฺริยาย จ สเห+ริโต;
เตสํ ภาวํ วิเวเจตา, นิปาโต พฺยวจฺฉินฺทติฯ
อโยค+มญฺญโยคญฺจ, อจฺจนฺตาโยค+เมวิ+ติ;
วิวกฺขาโต ปยุตฺโตปิ, เอวตฺโถ ญายเต ยโตฯ
พฺยวจฺเฉทผลํ วากฺยํ, ตโต จิตฺโต ธนุทฺธโร;
ปาตฺโถ ธนุทฺธโร นีลุ+ปฺปล+มตฺถีติ ตํ ยถาฯ
เอตฺถ นิปาโตติ เอว-อิตินิปาโต, อปฺปยุตฺโตปิ เอวสทฺโท เอวํ โยเชตพฺโพ – ‘‘จิตฺโต ธนุทฺธโร เอวา’’ติ วิเสสเนน ยุตฺโต อโยควิวจฺเฉทโก, ธนุนา โยเค ปติฎฺฐาปนโต ‘‘ปาตฺโถ เอว ธนุทฺธโร’’ติ วิเสสฺเสน ยุตฺโต อญฺญโยควิวจฺเฉทโก, ธนุทฺธรตฺตสฺส ปาตฺถสํขาตอชฺชุเน เอว ปติฎฺฐาปนโตฯ ‘‘นีลุปฺปล+มตฺเถวา’’ติ กฺริยาย ยุตฺโต อจฺจนฺตาโยควิวจฺเฉทโก, นีลุปฺปลสฺส สพฺภาเวเยว ปติฎฺฐาปนโตฯ
๒๑. สํขฺยาทิ
เอกตฺเถ สมาหาเร สํขฺยาทิ นปุํสกลิงฺคํ ภวติฯ ตโย โลกา สมาหฎา=จิตฺเตน สมฺปิณฺฑิตา, ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ วา วากฺเย วิเสสนสมาเส กเต อิมินา นปุํสกตฺตํ ภวติฯ สมาหารสฺเส+กตฺตา เอกวจนเมว, ติโลกํ, โภ ติโลก, ติโลกํ, ติโลเกน อิจฺจาทิฯ เอวํ ตโย ทณฺฑา ติทณฺฑํ, ตีณิ มลานิ สมาหฎานิ, ติณฺณํ มลานํ สมาหาโรติ วา ติมลํ, ติลกฺขณํ, จตุสจฺจํ, ปญฺจสิกฺขาปทํ, ฉฎฺฐายตนํ, สตฺตาหํ, อฎฺฐสีลํ, นวโลกุตฺตรํ, ทสสีลํ, สตโยชนํฯ ทฺเว รตฺติโย สมาหฎา ทฺวิรตฺตํฯ
๑๒. นญ
นอูจฺเจตํ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺถํ โหติฯ ญฺญกาโร ‘‘ฎ นญสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถ ‘ปามนปุตฺตาทีสุ นสฺส โฎ มา โหตู’ติฯ น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ, ‘‘ฎ นญสฺสา’’ติ นสฺส ฎาเทโสฯ ญฺญ-กาโร เอตฺเถว วิเสสนตฺโถฯ
น-นิเสโธ สโต ยุตฺโต, เทสาทินิยมํ วินา;
อสโต วา+ผโล ตสฺมา, กถ+มพฺราหฺมโณติเจฯ
นิเสธตฺถานุวาเทน, ปฎิเสธวิธิ กฺวจิ;
ปรสฺส มิจฺฉาญาณตฺตา+ขฺยาปนาโย+ปปชฺชเตฯ
ทุวิโธ จ+สฺส นสฺส อตฺโถ ปสชฺชปฎิเสธ+ปริยุทาสวเสนฯ ตตฺถ โย ‘‘อสูริกปสฺสาราชทารา’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถสฺส สพฺพทา อภาวํ ทีเปติ, โส ปสชฺชปฎิเสธวาจี นามฯ โย ปน ‘‘อพฺราหฺมณ+มานยา’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถํ ปริยุทาสิตฺวา ปฎิกฺขิปิตฺวา ตํสทิเส วตฺถุมฺหิ การิยํ ปฎิปาทยติ, โส ปริยุทาสวาจี นามฯ วุตฺตญฺจ –
ปสชฺชปฎิเสธสฺส, ลกฺขณํ วตฺถุนตฺถิตา;
วตฺถุโต+ญฺญตฺร ยา วุตฺติ, ปริยุทาสลกฺขณํฯ
ยตฺร อพฺราหฺมณาทีสุ, วตฺถุํ ปริยุทสฺสติ;
ตกฺริยายุตฺตราชาทิํ, วเท โส ปริยุทาสโกฯ
ปสชฺชปฎิเสโธ ตุ, วตฺถนฺตร+มนาทิย;
กิญฺจิวตฺถุนิเสธสฺส, ปสโงฺค น ภเวยฺย โสฯ
ตทญฺโญ จ ตํวิรุทฺโธ,
ตทภาโว จ นญฺญตฺโถฯ
ตทญฺญตฺเถ – อพฺราหฺมโณ, พฺราหฺมณโต อญฺโญ ตํสทิโสติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ อมนุสฺโส, อสฺสมโณ, น พฺยากตา อพฺยากตา ธมฺมาฯ ตพฺพิรุทฺธตฺเถ-น กุสลา อกุสลา, กุสลปฎิปกฺขาติ อตฺโถฯ เอวํ อโลโภ, อมิตฺโต, อยํ ปริยุทาสนโยฯ ตทภาเว-น กตฺวา อกตฺวา, อกาตุน ปุญฺญํ, อกโรนฺโต, อภาโว ภวติฯ อยํ ปสชฺชปฎิเสธนโยฯ
เอตฺถ จ อุโภสุ ปริยุทาเส พฺราหฺมณา อญฺโญ พฺราหฺมณธมฺเม อปฺปติฎฺฐิโต ขตฺติยาทิ พฺราหฺมณสทิโสว อพฺราหฺมโณติ วุตฺเต ปตียเตฯ อิตรสฺมิํ ปน ปกฺเข เกนจิ สํสยนิมิตฺเตน ขตฺติยาโท พฺราหฺมโณติ วุตฺตสฺส มิจฺฉาญาณนิวุตฺติ กรียติ ‘‘พฺราหฺมโณ+ยํ น ภวติ อพฺราหฺมโณ’’ติ, พฺราหฺมณตฺตชฺฌาสิโต น ภวตีตฺยตฺโถฯ ตตฺถ สทิสตฺตํ วินา มิจฺฉาญาณาสมฺภวา ปโยคสามตฺถิยา จ สทิสปฎิปตฺติ, ตคฺคตา จ ลิงฺค+สงฺขฺยา ภวนฺติฯ อโตเยว อุจฺจเต ‘‘นญฺญิวยุตฺต+มญฺญสทิสาธิกรเณ, กถา หิ อตฺถสมฺปจฺจโย’’ติฯ
๗๕. อน สเรติ
นญสทฺทสฺส สเร อน, น อสฺโส อนสฺโส, น อริโย อนริโยฯ เอวํ อนิสฺสโร, อนิฏฺโฐ, อนาสโวฯ น อาทาย อนาทาย, อโนโลเกตฺวา อิจฺฉาทิฯ พหุลาธิการา อยุตฺตตฺเถหิ เกหิจิ โหติฯ ปุน น คียนฺตีติ อปุนเคยฺยา คาถา, อโนกาสํ กาเรตฺวา, อมูลามูลํ คนฺตฺวา, อจนฺทมุโลฺลกิกานิ มุขานิ, อสทฺธโภชี, อลวณโภชีฯ
๑๓. กุปาทโย นิจฺจ+มสฺยาทิวิธิมฺหิ
กุสทฺโท ปาทโย จ สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺถา โหนฺติ นิจฺจํ สฺยาทิวิธิวิสยโต+ญฺญตฺถฯ เอตฺถ อพฺยภิจาริปาทิสหจรณตฺเถน กุอิติ นิปาโตว, น ปถวีวาจโก กุสทฺโทฯ สฺยาทิวิธิวิสโย นาม ‘‘ลกฺขณิตฺถมฺภูตา’’ ทินา ปติอาทีนํ วิสเย กตทุติยา, ตญฺจ อนฺวทฺธมาสนฺติ อสํขฺยสมาส+มิว มา โหตูติ ‘‘อสฺยาทิวิธิมฺหี’’ติ นิเสโธฯ กุจฺฉิโต พฺราหฺมโณ กุพฺราหฺมโณ, นิจฺจสมาสตฺตา อสปเทน วิคฺคโหฯ
๑๐๗. สเร กท กุสฺสุ+ตฺตรตฺเถ
กุสฺสุ+ตฺตรตฺเถ วตฺตมานสฺส สราโท อุตฺตรปเท กทาเทโส โหติฯ อีสกํ อุณฺหํ กทุณฺหํ, กุจฺฉิตํ อนฺนํ กทนฺนํ, กทสนํฯ สเรติ กิํ, กุปุตฺตา, กุทารา, กุทาสา, กุทิฎฺฐิฯ
๑๐๘. กา+ปฺปตฺเถ
อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กุสฺส กา โหตุ+ตฺตรปเทฯ อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํฯ เอวํ กาปุปฺผํฯ
๑๐๙. ปุริเส วาติ
กุสฺส กา วาฯ กุจฺฉิโต ปุริโส กาปุริโส, กุปุริโส วาฯ ปกฏฺโฐ นายโก ปนายโก, ปธานํ วจนํ ปาวจนํ ภุสํ วทฺธํ ปวทฺธํ สรีรํ, สมํ สมฺมา วา อาธานํ สมาธานํ, วิวิธา มติ วิมติ, วิวิโธ วิสิฏฺโฐ วา กปฺโป วิกปฺโป, อธิโก เทโว อติเทโว, เอวํ อธิเทโว, อธิสีลํฯ สุนฺทโร คนฺโธ สุคนฺโธ, กจฺฉิโต คนฺโธ ทุคฺคนฺโธ, สุฎฺฐุ กตํ สุกตํ, ทุฎฺฐุ กตํ ทุกฺกตํ อภิ สิญฺจนํ อภิเสโกติ สนนฺโต, อติสเยน กตฺวา, กตํ ปกริตฺวา, ปกตํ, อติสเยน ถุตํ อติตฺถุตํ, อติกฺกมฺม ถุตํ อติตฺถุตํ, อีสํ กฬาโร อากฬาโร, สุฎฺฐุ พทฺโธ อาพทฺโธฯ
ปาทโย คตาทฺยตฺเถ ปฐมาย
ปคโต อาจริโย ปาจริโย, เอวํ ปนฺเตวาสีฯ
อจฺจาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ทุติยาย
อติกฺกนฺโต มญฺจํ อติมญฺโจฯ อติมาโล, ‘‘ฆปสฺส+นฺตสฺสา+ปฺปธานสฺสา’’ติ มาลาสทฺเท ฆสฺส รสฺโสฯ เอว+มุปริปิ ฆปานํ รสฺโสฯ
อวาทโย กุฎฺฐาทฺยตฺเถ ตติยาย
อวกุฎฺฐํ โกกิลาย วนํ อวโกกิลํ, อวมยูรํฯ อวกุฎฺฐนฺติ ปริจฺจตฺตํฯ
ปริยาทโย คิลานาทฺยตฺเถ จตุตฺถิยา
ปริคิลาโน+ชฺเฌนาย ปริยชฺเฌโนฯ
นฺยาทโย กนฺตาทฺยตฺเถ ปญฺจมิยา
นิกฺขนฺโต โกสมฺพิยา นิกฺโกสมฺพิฯ อสฺยาทิวิธิมฺหีติ กิํ, รุกฺขํ ปติ วิโชฺชตเตฯ
๑๔. จี กฺริยตฺเถหิ
จีปจฺจยนฺโต กฺริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สเห+กตฺโถ โหติฯ อมลีนํ มลีนํ กริตฺวาติ วิคฺคยฺห ‘‘อภูตตพฺภาเว กรา+ส+ภูโยเค วิการาจี’’ติ จีปจฺจเยกเต อิมินา สมาโสฯ เอตฺถ จ-กาโร ‘‘จี กฺริยตฺเถหี’’ติ วิเสสนตฺโถฯ ‘‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’’ติ ปฺย โหติ, ป-กาโร ‘‘ปฺเย สิสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถฯ มลินีกริยฯ
๑๕. ภูสนา+ทรา+นาทเรสฺว+ลํ+สา+สาติ
ภูสนาทีสฺว+ตฺเถสฺว+ล+มาทโย สทฺทา เอกตฺถา โหนฺติฯ อลํ กริตฺวา สกฺกริตฺวา อสกฺกริตฺวาติ วิคฺคยฺห สมาเส กเต ปฺเย จ ‘‘สา สาธิกรา จ จริจฺจา’’ติ จาเทโส ปรรูปญฺจฯ อลํกริย, สกฺกจฺจ, อสกฺกจฺจฯ
๑๖. อญฺเญจา+ติ สุตฺเตน สมาเส กเต… เอตฺถ ยถา ทฺวารํ วิวราติ วุตฺเต ปกรณโต อคฺคล+มิติ วิญฺญายติ, เอว+มิธาปิ นิปาตปภาเว อญฺเญ จาติ สามญฺญํ เจ+ติ อาคมานุสาเรน ลพฺภมานวิภตฺยนฺตปฎิรูปนิปาตาว วิญฺญายนฺติฯ อคฺคโต ภวิตฺวา ปุโรภุยฺย, อนฺตรหิโต หุตฺวา ติโรภูย, อนฺตรธานํ กตฺวา ติโรกริย, อุรสิ กตฺวา อุรสิกริย, มนสิ กตฺวา มนสิกริย, มชฺเฌ กตฺวา มชฺเฌกริย, ตุณฺหี ภวิตฺวา ตุณฺหี ภูยฯ
๑๗. วา+เนก+ญฺญตฺเถ
อเนกํ สฺยาทฺยนฺตํ อญฺญสฺส ปทสฺส อตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติฯ
ปทนฺตรสฺส ยสฺส+ตฺโถ, ปธานํ ลิงฺค+มสฺส จ;
สมาโส โส+ย+มญฺญตฺโถ, พหุพฺพีหิปรวฺหโยฯ
โส จ นววิโธ ทฺวิปโท, ภินฺนาธิกรโณ, ติปโท, น-นิปาตปุพฺพปโท, สหปุพฺพปโท, อุปมานปุพฺพปโท, สโงฺขฺยภยปโท, ทิสนฺตราลตฺโถ, พฺยติหารลกฺขโณ จาติฯ
๑. ตตฺถ ทฺวิปโท ตุลฺยาธิกรโณ กมฺมาทีสุ ฉสุ วิภตฺยตฺเถสุ ภวติฯ
(ก) ตตฺถ ทุติยตฺเถ ตาว-อาคตา สมณา อิมํ สงฺฆารามนฺติ อาคตสมโณ สงฺฆาราโมฯ โส จ ทุวิโธ ตคฺคุณา+ตคฺคุณวเสนฯ วุตฺตญฺหิ –
ตคฺคุโณ+ตคฺคุโณ เจ+ติ,
โส สมาโส ทฺวิธา มโตฯ
ตํ ยถา ‘นียตํ ลมฺพ-
กโณฺณ+’ ‘ยํ ทิฎฺฐสาคโร’ฯ
เตสุ ยตฺถ วิเสสนภูโต อตฺโถ อญฺญปทตฺถคฺคหเณน คยฺหติ, โส ตคฺคุณสํวิญฺญาโณ, ยถา ‘ลมฺพกณฺณ+มานยา’ติฯ ยตฺถ ปน น คยฺหติ, โส อตคฺคุณสํวิญฺญาโณ, ยถา ‘พหุธน+มานยา’ติฯ
อิธ วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาโตฯ เอตฺถ จ อาคตสทฺโท จ สมณสทฺโท จ อตฺตโน อตฺเถ อฎฺฐตฺวา ทุติยาวิภตฺยตฺถภูเต สงฺฆารามสงฺขาเต อญฺญปทตฺเถ วตฺตนฺติ, ตโต สมาเสเนว กมฺมตฺถสฺส อภิหิตตฺตา ปุน ทุติยา น โหติฯ ตถา อาคตสมณา สาวตฺถิ, อาคตสมณํ เชตวนํฯ ปฎิปนฺนา อทฺธิกา ยํ ปฎิปนฺนทฺธิโก ปโถ, อภิรูฬฺหาว, ณิชายํ นาวํ สา อภิรูฬฺหวาณิชา นาวาฯ
(ข) ตติยตฺเถ-ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยน โส ชิตินฺทฺริโย สมโณ, เอวํ ทิฎฺฐธมฺโม, ปตฺตธมฺโม, กตกิจฺโจฯ วิชิตา มารา อเนนาติ วิชิตมาโร ภควา, ปฎิวิทฺธสพฺพธมฺโมฯ กรณตฺเถ-ฉินฺโน รุกฺโข เยน โส ฉินฺนรุกฺโข ผรสุฯ
(ค) จตุตฺถิยตฺเถ-ทินฺโน สุโงฺก ยสฺส โส ทินฺนสุโงฺก ราชา, ทินฺนํ โภชนํ อสฺสาติ ทินฺนโภชโนฯ
(ฆ) ปญฺจมิยตฺเถ-นิคฺคตา ชนา ยสฺมา โส นิคฺคตชโน คาโม, นิคฺคโต อโย=สุขํ ยสฺมาติ นิรโย, นิกฺกิเล- โส ฯ อเปตํ วิญฺญาณํ อสฺมาติ อเปตวิญฺญาโณ มตกาโย, อปคตภยเภรโว อรหาฯ
(ง) ฉฎฺฐิยตฺเถ-ฉินฺนา หตฺถา ยสฺส โส ฉินฺนหตฺโถฯ เอวํ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป ขีณาสโว, วีโต ราโค อสฺสาติ วีตราโคฯ ทฺเว ปทานิ อสฺสาติ ทฺวิปโท, ทฺวิหตฺโถ ปโฎฯ เตวิโชฺชติ เอตฺถ ติวิโชฺช เอวาติ สกตฺเถ โณ วุทฺธิ จฯ จตุปฺปโท, ปญฺจ จกฺขูนิ อสฺสาติ ปญฺจจกฺขุ ภควา, ฉฬภิญฺโญ, ‘‘ฆปสฺสา’’ทินา รสฺสตฺตํฯ นวงฺคํ สตฺถุสาสนํฯ ทสพโล, อนนฺตญาโณฯ ตีณิ ทส ปริมาณ+เมสํติ ติทสา เทวา, อิธ ปริมาณสทฺทสนฺนิมานโต ทสสทฺโท สงฺขฺยาเน วตฺตเตฯ อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยา, อุตฺตรปเท ‘‘อิมสฺสิ+ทํ วา’’ติ อิมสฺส อิทํฯ โก ปภโว อสฺสาติ กิํ ปภโว กาโยฯ วิคตํ มลํ อสฺสาติ วิมโล, สุนฺทโร คนฺโธ อสฺสาติ สุคนฺธํ จนฺทนํ, เอวํ สุสีโล, สุมุโข, กุจฺฉิโต คนฺโธ อสฺสาติ ทุคฺคนฺธํ กุณปํ, ทุมฺมุโข, ทุฎฺฐุ มโน อสฺสาติ ทุมฺมโน, เอวํ ทุสฺสีโลฯ ตโป เอว ธนํ อสฺสาติ ตโปธโนฯ ขนฺติสงฺขาตํ พลํ อสฺสาติ ขนฺติพโลฯ อินฺโทติ นามํ เอตสฺสาติ อินฺทนาโมฯ
ฉนฺทชาตาทีสุ วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ ยถิจฺฉิตตฺตา อุภยํ ปุพฺพํ นิปตติ, กมาติกฺกเม ปโยชนาภาวาฯ ชาโต ฉนฺโท อสฺสาติ ชาตฉนฺโท, เอวํ ฉนฺทชาโตฯ สญฺชาตปีติโสมนสฺโส, ปีติโสมนสฺสสญฺชาโตฯ มาสชาโต, ชาตมาโสฯ ฉินฺนหตฺโถ, หตฺถฉินฺโนฯ
ทีฆาชงฺฆา อสฺสาติ ทีฆชโงฺฆ, เอตฺถ ปุมฺภาโว, ‘‘ฆปสฺสา’’ทินา รสฺโส จฯ ตถา ปหูตชิโวฺหฯ มหนฺตี ปญฺญา อสฺสาติ มหาปญฺโญฯ ‘‘อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิ+ตฺถี ปุเม+เว+กตฺเถ’’ติ วีปจฺจยาภาเวนฺตสฺส ฎาเทโส รสฺสตฺตญฺจฯ อิตฺถิยนฺติ กิํ, ขมาธโนฯ ภาสิตปุมาติ กิํ, สทฺธาธุโรฯ ปญฺญาปกติโก, ปญฺญาวิสุทฺธิโก, เอตฺถ ‘‘ลฺตฺวิตฺถิยูหิ โก’’ติ โกฯ คณฺฑีวธนฺวาติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํฯ
นานา=ปฺปการา ทุมา นานาทุมา, นานาทุเมหิ ปติตานิ นานาทุมปติตานิ, นานาทุมปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ เจติ นานาทุมปติตปุปฺผานิ, เตหิ วาสิตา นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา, นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตาสานุยสฺสโส นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ ปพฺพโต, อยํ วิเสสน+อมาทิสมาสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณอญฺญปทตฺโถฯ
(จ) สตฺตมฺยตฺเถ-สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมิํ โส สมฺปนฺนสสฺโส ชนปโทฯ สุลโภ ปิโณฺฑ อิมสฺมินฺติ สุลภปิโณฺฑ เทโสฯ อากิณฺณา มนุสฺสา ยสฺสํ สา อากิณฺณมนุสฺสา ราชธานีฯ พหโว ตาปสา เอตสฺมินฺติ พหุตาปโส อสฺสโมฯ อุปจิตํ มํสโลหิตํ อสฺมินฺติ อุปจิตมํสโลหิตํ สรีรํฯ พหโว สามิโน อสฺมินฺติ พหุสามิกํ นครํ, พหู นทิโย อสฺมินฺติ พหุนทิโก, อีการนฺตตฺตา กปจฺจโยฯ เอวํ พหุชมฺพุกํ วนํ, พหโว กตฺตาโร อสฺมิํ อสฺส วาติ พหุกตฺตุโก เทโส, เอวํ พหุภตฺตุโก, ‘‘ลฺตฺวิตฺถิยูหิ โก’’ติ โกฯ
๒. ภินฺนาธิกรโณ ยถา-เอกรตฺติํ วาโส อสฺสาติ เอกรตฺติวาโส, สมาเนน ชเนน สทฺธิํ วาโส อสฺสาติ สมานวาโส ปุริโสฯ อุภโต พฺยญฺชน+มสฺสาติ อุภโตพฺยญฺชนโก, วิภตฺยโลโป ‘‘วา+ญฺญโต’’ติ โก จ, ฉตฺตํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ฉตฺตปาณิ, เอวํ ทณฺฑปาณิ, สตฺถปาณิ, วชิรปาณิ, ขคฺคหตฺโถ, ปตฺตหตฺโถ, ทาเน อชฺฌาสโย อสฺสาติ ทานชฺฌาสโย ทานาธิมุตฺติโก, พุทฺธภตฺติโก, สทฺธมฺมคารโว อิจฺจาทิฯ
๓. ติปโท ยถา-ปรกฺกเมนา+ธิคตา สมฺปทา เยหิ เต ปรกฺกมาธิคตสมฺปทา มหาปุริสาฯ เอวํ ธมฺมาธิคตโภคาฯ โอนีโต ปตฺตโต ปาณิ เยน โส โอนีตปตฺตปาณิฯ สีหสฺส ปุพฺพทฺธมิว กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโยฯ มตฺตา พหโว มาตงฺคา อสฺมินฺติ มตฺตพหุมาตงฺคํ วนํฯ
๔. น-นิปาตปุพฺพปโท ยถา-นตฺถิ เอตสฺส สโมติ อสฺสโม, ‘‘ฎ นญสฺสา’’ติ นสฺส โฎฯ เอวํ อปฺปฎิปุคฺคโล, อปุตฺตโก, อเหตุโก, กปจฺจโย, เอว+มุปริปิ เญยฺยํฯ นตฺถิ สํวาโส เอเตนาติ อสํวาโส, น วิชฺชเต วุฎฺฐิ เอตฺถาติ อวุฎฺฐิโก ชนปโท, อภิกฺขุโก วิหาโรฯ เอวํ อนุตฺตโร ‘‘อน สเร’’ติ อน, เอวํ อนนฺตํ, อนาสโวฯ
๕. ปฐมาตฺเถ สหปุพฺพปโท ยถา-สห เหตุนา วตฺตติ โส สเหตุโก สเหตุ วา, ‘‘สหสฺส โส+ญฺญตฺเถ’’ติ สหสฺส โส, เอวํ สปฺปีติกา, สปฺปจฺจยา, สกิเลโส, สอุปาทาโน, สปริวาโร สหปริวาโร วา, สห มูเลน อุทฺธโฎ สมูลุทฺธโฎ รุกฺโขฯ
๖. อุปมาโนปเมยฺยโชตกอิวยุตฺโต อุปมานปุพฺพปโท ปฐมาย ยถา-นิโคฺรโธ อิว ปริมณฺฑโล โย โส นิโคฺรธปริมณฺฑโลฯ สโงฺข วิย ปณฺฑโร อยนฺติ สงฺขปณฺฑโร, กาโก วิย สูโร อยนฺติ กากสูโรฯ จกฺขุ อิว ภูโต อยํ ปรมตฺถทสฺสนโตติ จกฺขุภูโต ภควาฯ เอวํ อตฺถภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต, อนฺธภูโตฯ มุญฺชปพฺพชมิว ภูตา อยํ มุญฺชปพฺพชภูตา กุทิฎฺฐิฯ ตนฺตากุลมิว ชาตา อยํติ ตนฺตากุลชาตาฯ
ฉฎฺฐฺยตฺเถ-สุวณฺณสฺส วโณฺณ วิย วโณฺณ ยสฺส โส สุวณฺณวโณฺณ ภควา, มชฺฌปทโลโปฯ นาคสฺส คติ วิย คติ อสฺสาติ นาคคติฯ เอวํ สีหคติ, นาควิกฺกโม, สีหวิกฺกโม, สีหหนุฯ เอณิสฺส วิย ชงฺฆา อสฺสาติ เอณิชโงฺฆฯ พฺรหฺมุโน วิย สโร อสฺสาติ พฺรหฺมสฺสโรฯ
๗. วาสทฺทตฺเถ สงฺขฺยาอุภยปโท ยถา-ทฺเว วา ตโย วา ทฺวตฺติ, ทฺวตฺตโย จ เต ปตฺตา เจติ ทฺวตฺติปตฺตา, ‘‘ติสฺว’’อิติ ติสทฺเท ปเร ทฺวิสฺส อตฺตํฯ ทฺวีหํ วา ตีหํ วา ทฺวีหตีหํ, ฉ วา ปญฺจ วา วาจา ฉปฺปญฺจวาจา, เอวํ สตฺตฎฺฐมาสา, เอกโยชนทฺวิโยชนานิฯ
๘. ทิสนฺตราลตฺโถ ยถา-ปุพฺพสฺสา จ ทกฺขิณสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราลํ สา ปุพฺพทกฺขิณา วิทิสาฯ เอตฺถ –
๖๙. สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเตติ
อิตฺถิวาจกา สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต ปุเมว โหนฺติฯ เอวํ ปุพฺพุตฺตรา, อปรทกฺขิณา, ปจฺฉิมุตฺตราฯ ปุพฺพา จ สา ทกฺขิณา เจติ วาฯ
๙. พฺยติหารลกฺขโณ ยถา – ‘‘ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ สรูปํ’’ติ สุตฺเตน สมาเส กเต เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ เกสาเกสี, ทเณฺฑหิ จ ทเณฺฑหิ จ ปหริตฺวา ยุทฺธํ ปวตฺตํ ทณฺฑาทณฺฑีติ โหติฯ เอตฺถ จ ‘‘จี วีติหาเร’’ติ จีปจฺจเย ‘‘จิสฺมิํ’’ติ อากาโร, เอวํ มุฎฺฐามุฎฺฐีฯ
โสภโณ คนฺโธ สุคนฺโธ, โส อสฺส อตฺถีติ สุคนฺธีหิ อตฺถิอตฺเถ อีปจฺจเยน สิทฺธํฯ ยสฺมา จ ภทฺทาย กาปิลานิยา อปทาเน ‘‘ปุโน ปตฺตํ คเหตฺวาน, โสธยิตฺวา สุคนฺธินา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา วุตฺติยํ อิการนฺตสฺส อภาวทีปนตฺถํ ‘‘สุคนฺธิ ทุคฺคนฺธีติ ปโยคา น ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ สุคนฺธินาติ เอกวจเน รสฺโสฯ
๑๙. จตฺเถ
อเนกํสฺยาทฺยนฺตํ จตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติฯ สมุจฺจโย อนฺวาจโย อิตรีตรโยโค สมาหาโรติ จสทฺทสฺส อตฺโถ จตุพฺพิโธฯ
ตตฺถ สมุจฺจยา+นฺวาจเยสุ สมาโส น โหติ, กฺริยาสาเปกฺขตาย นามานํ อญฺญมญฺญํ อยุตฺตตฺถตฺตา, ยถา-จีวรํ ปิณฺฑปาตญฺจ ปจฺจยํ สยนาสนํ อทาสิ, ทานญฺจ เทหิ, สีลญฺจรกฺขาหิฯ อิตรีตรโยเค สมาหาเร จ อญฺญมญฺญาเปกฺขตฺตา สมาโสฯ
อุภยตฺถปธาเน จตฺเถ กถ+เมกตฺถีภาโว สมฺภเว+ติ เจ, วุตฺตญฺหิ –
สปฺปธานาปิ ยตฺถ+ตฺถา, มิโถ สาเปกฺขตา อิว;
กฺริยาสมฺพนฺธสามญฺญา, จตฺเถ+กตฺถํ ต+ทุจฺจเตติฯ
ยสฺมา เอกตฺถีภาเวปิ สตียสตียตฺเถ ปธานํ, ตสฺมา อิทํ วุจฺจเต –
น+ญฺญมญฺญํ วิเสเสนฺติ, จตฺเถ อตฺถา ปทานิว;
สตฺถวุตฺยี อโต เตสํ, ปธานตฺถํ+ภิยุชฺชเตฯ
อิตรีตรโยโค จ, สมาหาโรตฺย+ยํ ทฺวิธา;
สมาโส ตุ อิมํ อญฺเญ, ชานนฺเต ทฺวนฺทนามโตฯ
อิตรีตรโยคสฺมิํ+วยวตฺถสฺส สมฺภโว;
สมุทายติโรภาโว, ปรํว ลิงฺค+มสฺส จฯ
สมุทายพฺภโว ยสฺมิํ+วยวา จ ติโรหิตา;
สมาหาโรตฺย+ยํ จตฺโถ, โส จ โหติ นปุํสเกฯ
อิตรีตรโยโค ยถา-สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, โภ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา อิจฺจาทิฯ อวยวปธานตฺตา พหุวจนเมวฯ สมณา จ พฺราหฺมณา จ สมณพฺราหฺมณา, เอวํ พฺราหฺมณคหปติกา, ขตฺติยพฺราหฺมณา, เทวมนุสฺสา, จนฺทิมสูริยาฯ
๖๔. วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธีน+มา ตตฺร จตฺเถติ
วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนญฺจ จตฺเถ อา โหตีติ อุการสฺส อา, โหตา จ โปตา จ โหตาโปตาโรฯ เอวํ มาตาปิตโรฯ
๖๕. ปุตฺเตติ
ปุตฺเต อุตฺตรปเท ปิตาทีน+มา โหติ จตฺเถฯ ปิตา จ ปุตฺโต จ ปิตาปุตฺตา, เอวํ มาตาปุตฺตาฯ
๗๘. ชายาย ชยํ ปติมฺหิ
ปติมฺหิ ปเร ชายาย ชยํ โหติฯ ชายา จ ปติ จ ชยมฺปตโยฯ ชานิปตีติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํ, ชานิ จ ปติ จ ชานิปติฯ เอวํ ชมฺปติ ทมฺปตีติฯ
กฺวจิ อปฺปสรํ ปุพฺพํ นิปตติ, ยถา-จนฺโท จ สูริโย จ จนฺทสูริยา, นิคมา จ ชนปทา จ นิคมชนปทาฯ เอวํ สุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพาฯ
กฺวจิ อิวณฺณุ+วณฺณนฺตานํ ปุพฺพนิปาโต, ยถา-อคฺคิธุมา, คติพุทฺธิภุชปฐหรกรสยา, ธาตุลิงฺคานิฯ
กฺวจิ สราทิอการนฺตํ ปุพฺพํ นิปตติ, ยถา-อตฺถธมฺมา, อตฺถสทฺทา, สทฺทตฺถา วาฯ
อญฺญมญฺญสาเปกฺขานเมว ติโรหิตาวยวเภโท สมุทายปธาโน สมาหาโร, ยถา-ฉตฺตญฺจ อุปาหนา จ ฉตฺตุปาหนํฯ
๒๐. สมาหาเร นปุํสกนฺติ
สมาหาเร สพฺพตฺถ นปุํสกลิงฺคํ ภวติ, สมาหารสฺเส+กตฺตา เอกวจนเมวฯ
๒๓. สฺยาทีสุ รสฺโสติ
นปุํสเก วตฺตมานสฺส สฺยาทีสุ รสฺโสฯ โภ ฉตฺตุปาหน, ฉตฺตุปาหนํ, ฉตฺตุปาหเนน อิจฺจาทิฯ
เต จ สมาหาริตรีตรโยคา พหุลํวิธานา นิยตวิสยาเยว โหนฺติ, ตตฺรา+ยํ วิสยวิภาโค-นิรุตฺติปิฎกาคโต-ปาณิ+ตูริย+โยคฺค+เสนงฺคานํ, นิจฺจเวรีนํ, สงฺขฺยาปริมาณสญฺญานํ, ขุทฺทชนฺตุกานํ, ปจนจณฺฑาลานํ, จรณสาธารณานํ, เอกชฺฌายนปาวจนานํ, ลิงฺควิเสสานํ, วิวิธวิรุทฺธานํ, ทิสานํ, นทีนญฺจ นิจฺจสมาหาเรกตฺถํ ภวติฯ
ปาณงฺคานํ-จกฺขุ จ โสตญฺจ จกฺขุโสตํ, มุขญฺจ นาสิกา จ มุขนาสิกํ, ‘‘สฺยาทีสุ รสฺโส’’ติ นปุํสเก วตฺตมานสฺส รสฺโสฯ หนุ จ คีวา จ หนุคีวํ, กณฺณา จ นาสา จ กณฺณนาสํ, ปาณิ จ ปาโท จ ปาณิปาทํ, ฉวิ จ มํสญฺจ โลหิตญฺจ ฉวิมํสโลหิตํ, นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปํ, ชรา จ มรณญฺจ ชรามรณํฯ
ตูริยงฺคานํ-อลโส จ ตาลมฺพโร จ อลสตาลมฺพรํ, มุรโช จ โคมุโข จ มุรชโคมุขํ, สํโข จ ปณโว จ เทณฺฑิโม จ, สํขา จ ปณวา จ เทณฺฑิมา จาติ วา สํขปณวเทณฺฑิมํ, ปณวาทโย ทฺเวปิ เภริวิเสสา, มทฺทวิโก จ ปาณวิโก จ มทฺทวิกปาณวิกํ, คีตญฺจ วาทิตญฺจ คีตวาทิตํ, สมฺมญฺจ ตาฬญฺจ สมฺมตาฬํ, สมฺมํติ กํสตาลํ, ตาฬํติ หตฺถตาฬํฯ
โยคฺคงฺคานํ-ผาโล จ ปาจนญฺจ ผาลปาจนํ, ยุคญฺจ นงฺคลญฺจ ยุคนงฺคลํฯ
เสนงฺคานํ-หตฺถิโน จ อสฺสา จ หตฺถิอสฺสํ, รถา จ ปตฺติกา จ รถปตฺติกํ, อสิ จ สตฺติ จ โตมรญฺจ ปิณฺฑญฺจ อสิสตฺติโตมรปิณฺฑํ, อสิ จ จมฺมญฺจ อสิจมฺมํ, จมฺมนฺติ สรวารณ-ผลกํ ฯ ธนุ จ กลาโป จ ธนุกลาปํ, กลาโป=ตุณีรํฯ ปหรณญฺจ อาวรณญฺจ ปหรณาวรณํฯ
นิจฺจเวรีนํ-อหิ จ นกุโล จ, อหี จ นกุลา จาติ วา อหินกุลํฯ เอวํ พิฬารมูสิกํ, อนฺตสฺส รสฺสตฺตํฯ กาโกลุกํ, สปฺปมณฺฑูกํ, ครุฬสปฺปํ, นาคสุปณฺณํฯ
สงฺขฺยาปริมาณสญฺญานํ-เอกกญฺจ ทุกญฺจ เอกกทุกํฯ เอวํ, ทุกติกํ, ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปญฺจกํฯ ทสกญฺจ เอกาทสกญฺจ ทเสกาทสกํ, ‘‘ติตาลีส’’ อิติ จก-ภาคโลปนิทฺเทเสน กการสฺส โลโปฯ
ขุทฺทชนฺตุกานํ-กีฎา จ ปฎงฺคา จ กีฎปฎงฺคํ, กีฎา=กปาลปิฎฺฐิกปาณาฯ เอวํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ, ฑํสา จ มกสา จ ฑํสมกสํ, มกฺขิกา จ กิปิลฺลิกา จ มกฺขิกกิปิลฺลิกํ, กีฎา จ สริํสปา จ กีฎสริํสปํฯ ตตฺถ กุนฺถา=สุขุมกิปิลฺลิกาฯ
ขุทฺทชนฺตุ อนฎฺฐี วา, อถ โข ขุทฺทโกปิ วา;
สตํ วา ปสโต เยสํ, เกจิ อานตุลา อิติฯ
ปจนจณฺฑาลานํ-โอรพฺภิกา จ สูกริกา จ โอรพฺภิกสูกริกํ, เอวํ สากุนฺติกมาควิกํฯ สปาโก จ จณฺฑาโล จ สปากจณฺฑาลํ, ปุกฺกุสฉวฑาหกํ, เวนรถการํ, ตตฺถ เวนา=ตจฺฉกา, รถการา=จมฺมการาฯ
จรณสาธารณานํ-อติโส จ ภารทฺวาโช จ อติสภารทฺวาชํ, กฏฺโฐ จ กปาโล จ กฎฺฐกปาลํ, สีลญฺจ ปญฺญาณญฺจ สีลปญฺญาณํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ สมถวิปสฺสนํ, วิชฺชา จ จรณญฺจ วิชฺชาจรณํ, เอวํ นามรูปํ, หิโรตฺตปฺปํ, สติสมฺป-ชญฺญํ , โลภโมหํ, โทสโมหํ, อหิริกาโนตฺตปฺปํ, ถินมิทฺธํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจ+มิจฺจาทิฯ
เอกชฺฌายนปาวจนานํ-ทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํ, เอวํ เอกุตฺตร สํยุตฺตกํ, ขนฺธกวิภงฺคํฯ
ลิงฺควิเสสานํ-อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, ทาสี จ ทาโส จ ทาสิทาสํ, จีวรญฺจ ปิณฺฑปาโต จ เสนาสนญฺจ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร จ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ, ติณญฺจ กฏฺโฐ จ สาขา จ ปลาสญฺจ ติณกฎฺฐสาขาปลาสํฯ ‘‘ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ’’ติปิ ทิสฺสติฯ
วิวิธวิรุทฺธานํ-กุสลญฺจ อกุสลญฺจ กุสลากุสลํ, เอวํ สาวชฺชานวชฺชํ, หีนปณีตํ, กณฺหสุกฺกํ, เฉกปาปกํ, สุขทุกฺขํ, อธมุตฺตมํ, ปฎิฆานุนยํ, ฉายาตปํ, อาโลกนฺธการํฯ รตฺติญฺจ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, ‘‘รตฺตินฺทิวทารควจตุรสฺสา’’ติ อปจฺจเย กเต นุมอาคโมฯ อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, ‘‘ทีฆา+โหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺยา’’ติ อปจฺจเย กเต ‘‘มนาทฺยาปาทีน+โม มเย เจ’’ติ โอกาโรฯ
ทิสานํ-ปุพฺพา จ อปรา จ ปุพฺพาปรํ, เอวํ ปุรตฺถิมปจฺฉิมํ, ทกฺขิณุตฺตรํ, ปุพฺพทกฺขิณํ, ปุพฺพุตฺตรํ, อปรทกฺขิณํ, อปรุตฺตรํฯ
นทีนํ-คงฺคา จ ยมุนา จ คงฺคายมุนํ, เอวํ มหีสรภูฯ
ติณ+รุกฺข+ปสุ+สกุณ+ธน+ขญฺญ+พฺยญฺชน+ชนปทานํ วาฯ ติณวิเสสานํ-อุสีรานิ จ พีรณานิ จ อุสีรพีรณํ อุสีรพีรณานิ วาฯ เอวํ มุญฺชปพฺพชํ มุญฺชปพฺพชานิ วา, กาสกุสํ กาสกุสา วาฯ
รุกฺขวิเสสานํ-อสฺสตฺถา จ กปิฎฺฐา จ อสฺสตฺถกปิฎฺฐํ อสฺสตฺถกปิฎฺฐา วา, เอวํ อมฺพปนสํ อมฺพปนสา, ขทิรปลาสํ ขทิรปลาสา, ธวาสฺสกณฺณํ ธวาสฺสกณฺณา, ปิลกฺขนิโคฺรธํ ปิลกฺขนิโคฺรธา, สากสาลํ สากสาลาฯ
ปสุวิเสสานํ-คชา จ ควชา จ คชควชํ คชควชา วา, อชา จ เอฬกา จ อเชฬกํ อเชฬกา, หตฺถี จ คาโว จ อสฺสา จ วฬวา จ หตฺถีควสฺสวฬวํ หตฺถีควสฺสวฬวา, รสฺสตฺตํฯ เอวํ โคมหิสํ โคมหิสา, เอเณยฺยวราหํ เอเณยฺยวราหา, สีหพฺยคฺฆตรจฺฉํ สีหพฺยคฺฆตรจฺฉา, กุกฺกุฎสูกรํ กุกฺกุฎสูกรา, เอเณยฺยโคมหิสํ เอเณยฺยโคมหิสาฯ
สกุณวิเสสานํ-หํสา จ พกา จ หํสพกํ หํสพกาฯ เอวํ การณฺฑวจกฺกวากํ การณฺฑวจกฺกวากา, มยูรโกญฺจํ มยูรโกญฺจา, สุกสาลิกํ สุกสาลิกา, พกพลากํ พกพลากาฯ
ธนานํ-หิรญฺญญฺจ สุวณฺณญฺจ หิรญฺญสุวณฺณํ หิรญฺญสุวณฺณานิฯ เอวํ ชาตรูปรชตํ ชาตรูปรชตานิ, มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยํ มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยาฯ
ธญฺญานํ-สาลี จ ยวา จ สาลิยวํ สาลิยวา วาฯ เอวํ ติลมุคฺคมาสํ ติลมุคฺคมาสานิ, นิปฺปาวกุลตฺถํ นิปฺปาวกุลตฺถาฯ
พฺยญฺชนานํ-สาโก จ สุวา จ สากสุวํ สากสุวาฯ เอวํ คพฺยมาหิสํ คพฺยมาหิสา, เอเณยฺยวราหํ เอเณย, วราหาฯ มิคมยูรํ มิคมยูราฯ
ชนปทานํ-กาสิ จ โกสลา จ กาสิโกสลํ กาสิโกสลา, วชฺชี จ มลฺลา จ วชฺชิมลฺลํ วชฺชิมลฺลา, องฺคา จ มคธา จ องฺคมคธํ องฺคมคธา, เอวํ เจติวํสํ เจติวํสา, มจฺฉสูรเสนํ มจฺฉสูรเสนา, กุรุปญฺจาลํ กุรุปญฺจาลาฯ นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปนามรูปนฺติ จตุเรกปญฺจโวการวเสน วตฺตพฺเพ พหุลาธิการา สรูเปกเสสํ กตฺวา นามรูปนฺติ วุตฺตํฯ
เอตสฺมิํ เอกตฺถีภาวกเณฺฑ ยํ วุตฺตํ ปุพฺพํ, ตเทว ปุพฺพํ นิปตติ, กมาติกฺกเม ปโยชนสฺสา+ภาวาฯ กฺวจิ วิปลฺลาโสปิ โหติ, พหุลาธิการโต, ทนฺตานํ ราชา ราชทนฺโตฯ จตฺเถ สมาหาเร ‘‘สภาปริสายา’’ติ ญาปกา กฺวจิ นปุํสกลิงฺคํ น ภวติ, อาธิปจฺจญฺจ ปริวาโร จ อาธิปจฺจปริวาโรฯ เอวํ ฉนฺทปาริสุทฺธิ, ปฎิสนฺธิปวตฺติยํฯ
๔๐. สมาสนฺตฺว
อุปริ อย+มธิกรียติฯ
๔๑. ปาปาทีหิ ภูมิยา
ปาปาทีหิ ปรา ยา ภูมิ, ตสฺสา สมาสนฺโต อ โหติฯ ปาปา ภูมิ ยสฺมินฺติ ปาปภูมํ, ชาติยา อุปลกฺขิตา ภูมิ ชาติภูมํฯ
๔๒. สํขฺยาหิติ
สํขฺยาหิ ปราย ภูมิยา อ โหติฯ ทฺเว ภูมิโย อสฺส ทฺวิภูมํฯ เอวํ ติภูมํฯ
๔๓. นทีโคธาวรีนํ
สํขฺยาหิ ปราสํ นทีโคธาวรีนํ สมาสนฺโต อ โหติฯ ปญฺจนฺนํ นทีนํ สมาหาโร ปญฺจนทํฯ เอวํ สตฺตโคธาวรํฯ
๔๔. อสํเขฺยหิ จา+งฺคุลฺยา+นาญฺญาสํขฺยตฺเถสุติ
อสํเขฺยหิ สํขฺยาหิ จ ปราย องฺคุลิยา สมาสนฺโต อ โหติฯ นิคฺคต+มงฺคุลีหิ นิรงฺคุลํ, ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฎา ทฺวงฺคุลํฯ อนญฺญาสํขฺยตฺเถสูติ กิํ, ปญฺจ องฺคุลิโย อสฺมิํ หตฺเถติ ปญฺจงฺคุลิ, องฺคุลิยา สมีปํ อุปงฺคุลิฯ
๔๕. ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺตฺยาติ
ทีฆาทีหิ ปราย รตฺติยา อ โหติฯ ทีฆา จ สา รตฺติ จาติ ทีฆรตฺตํฯ อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, อาปาทิตฺตา โอฯ วสฺสาสุ รตฺติ วสฺสารตฺตํฯ ปุพฺพา จ สา รตฺติ จาติ ปุพฺพรตฺตํฯ เอวํ อปรรตฺตํ, อฑฺฒรตฺตํ, อติกฺกนฺโต รตฺติํ อติรตฺโตฯ ทฺเว รตฺติโย สมาหฎา ทฺวิรตฺตํฯ อนญฺญาสํขฺยตฺเถสุ ตฺเวว, ทีฆา รตฺติ อสฺมินฺติ ทีฆรตฺติ, เหมนฺโตฯ รตฺติยา สมีปํ อุปรตฺติฯ พหุลํวิธานา กฺวจิ โหเตว, รตฺติปริมาณานุรูปํ ยถารตฺตํฯ
๔๖. โคตฺว+จตฺเถ จา+โลเป
โคสทฺทา อโลปวิสเย สมาสนฺโต อ โหติ น เจ จตฺถาทีสุ สมาโสฯ รญฺโญ โค ราชคโวฯ ปรโม จ โส โค จาติ ปรมคโวฯ ปญฺจนฺนํ คุนฺนํ สมาหาโร ปญฺจควํ, ‘‘โคสฺสา+วง’’ติ อวงฯ ตํ ธน+มสฺสาติ ปญฺจควธโนฯ ทสควํฯ
๔๗. รตฺตินฺทิว+ทารคว+จตุรสฺสา
เอเต สทฺทา อ-อนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ รตฺติ จ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, อิมินาว นุมาค มาฯ ทารา จ คโว จ ทารควํฯ จตสฺโส อสฺสิโย อสฺส จตุรสฺโสฯ
๔๘. อายาเม+นุควํ
อนุควํติ นิปจฺจเต อายาเมคมฺยมาเนฯ ควสฺส อายาโม อนุควํ สกฎํ, อสงฺขฺยสมาโสฯ
๔๙. อกฺขิสฺมา+ญฺญตฺเถ
อกฺขิสฺมา สมาสนฺโต อ โหติ อญฺญตฺเถฯ วิสาลานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส วิสาลกฺโขฯ
๕๐. ทารุมฺย+งฺคุลฺยา
องฺคุลนฺตา อญฺญตฺเถ ทารุมฺหิ สมาสนฺโต อ โหติฯ ทฺเว องฺคุลิโย อวยวา อสฺเสติ ทฺวงฺคุลํ ทารุ, เอวํ ปญฺจงฺคุลํฯ องฺคุลิสทิสาวยวํ ธญฺญาทีนํ วิกฺเขปกํ ทารูติ วุจฺจเตฯ
๕๔. อุตฺตรปเท
อิทํ สพฺพตฺถ อธิกาตพฺพํฯ
๕๕. อิมสฺสิ+ทนฺติ
อุตฺตรปเท อิมสฺส อิทํ, อิมาย อตฺโถ อิทมฏฺโฐ, ถสฺส โฐ, อิทมฏฺโฐ อสฺส อตฺถีติ อิทมฎฺฐี, อิทมฎฺฐิโน ภาโว อิทมฎฺฐิตาฯ อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, นิคฺคหีตโลโป ปสฺส จ ทฺวิภาโวฯ
๕๗. ฎ นฺตนฺตูนนฺติ
นฺตนฺตูนํ อุตฺตรปเท ฎ โหติฯ ภวนฺโต ปติฎฺฐา อมฺหนฺติ ภวํปติฎฺฐา มยํ, นิคฺคหีตาคโม, วคฺคนฺโต, โยสฺส ฎา จฯ ภควา มูลํ เอเตสํติ ภควํมูลกา โน ธมฺมาฯ
๕๘. อ
อิติ นฺตนฺตูนํ อ โหติฯ คุณวนฺโต ปติฎฺฐา มมาติ คุณวนฺตปติฏฺโฐ+สฺมิฯ
๖๐. ปรสฺส สํขฺยาสุติ
สํขฺยาสุ ปรสฺส โอ, ปโร สตสฺมา อธิกา ปโรสตํฯ
๖๑. ชเน ปุถสฺสุติ
ปุถสฺส ชเน อุ โหติฯ ปุถเควา+ยํ ชโนติ ปุถุชฺชโน, ชสฺส ทฺวิตฺตํฯ
๖๒. โส ฉสฺสา+หา+ยตเน วา
อเห อายตเน จ อุตฺตรปเท ฉสฺส โส โหติ วาฯ สาหํ ฉาหํ, สฬายตนํ ฉฬายตนํฯ (สมฺพรํ)
๖๓. ลฺตุ+ปิตาทีน+มารวรง
ลฺตุปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนญฺจ ยถากฺกม+มารวรง วา โหนฺตุ+ตฺตรปเทฯ สตฺถุโน ทสฺสนํ สตฺถารทสฺสนํ, กตฺตารนิทฺเทโสฯ มาตรปิตโรฯ วาตฺเวว, สตฺถุทสฺสนํ, มาตุชาโยฯ
๖๘. กฺวจิ ปจฺจเยติ
ปจฺจเย ปุมภาเว อติสเยน พฺยตฺตา พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมาฯ ‘‘ตสฺสํ ตตฺร, ตาย ตโต, ตสฺสํ เวลายํ ตทา’’[‘‘… เอตฺถนฺตเร รูปานิ อาจริยสํฆรกฺขิต มหาสามิตฺเถรมเตน อิมินาว ‘‘กฺวจิ ปจฺจเยติ สุตฺเตน สิทฺธานิ, เตเนว ตานิ อิมสฺมิํ สุตฺเต อุทาหฎานิฯ อาจริยโมคฺคลฺลานมหาเถรมเตน ปเน+ตานิ ‘‘สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเตติ สุตฺเตน สิทฺธานิฯ โตอาทีนํ วิภตฺยตฺเถ วิหิตปจฺจยตฺตา, ตทนฺถานญฺจ ณาทิวุตฺติตฺตา ทฺวินฺนมฺปิ เถรานํ มตา อวิรุทฺธาฯ]
๗๑. สญฺญาย+มุโท+ทกสฺส
สญฺญาย+มุทกสฺสุ+ตฺตรปเท อุทาเทโส โหติฯ อุทธิ, อุทปานํฯ
๗๒. กุมฺภาทีสุ วา
กุมฺภาทีสุ+ตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุทาเทโส วา โหติฯ อุทกุมฺโภ, อุทกกุมฺโภฯ อุทปตฺโต อุทกปตฺโตฯ อุทพินฺทุ อุทกพินฺทุฯ อากติคโณ+ยํฯ
๗๓. โสตาทีสู+โลโป
โสตาทีสุ+ตฺตรปเทสุ อุทกสฺส อุสฺส โลโป โหติฯ ทกโสตํ, ทกรกฺขโสฯ
๒๖. อิตฺถิย+มตฺวา
อิตฺถิยํ วตฺตมานโต อการนฺตโต นามสฺมา อาปจฺจโย โหติฯ ธมฺมทินฺนาฯ
๒๗. นทาทิโต งี
นทาทีหิ อิตฺถิยํ วีปจฺจโย โหติฯ นที มหี กุมารี ตรุณี วารุณี โคตมีฯ
โคโต วา
คาวี โคฯ อากติคโณ+ยํฯ ว-กาโร ‘‘นฺตนฺตูนํ วีมฺหิ โต วา’’ติ วิเสสนตฺโถฯ
๒๘. ยกฺขาทิตฺวิ+นี จ
ยกฺขาทิโต อิตฺถิยํ อินี โหติ วี จฯ ยกฺขินี ยกฺขี, นาคินี นาคี, สีหินี สีหีฯ
๒๙. อารามิกาทีหิ
อารามิกาทิโต อินี โหติ+ตฺถิยํฯ อารามิกินี, อนนฺตรายิกินีฯ
สญฺญายํ มานุโส มานุสินี, อญฺญตฺร มานุสีฯ
๓๐. ยุวเณฺณหิ นี
อิตฺถิย+มิวณฺณุวณฺณนฺเตหิ นี โหติ พหุลํฯ สทาปยตปาณินี, ทณฺฑินี, ภิกฺขุนี, ขตฺตพนฺธุนี, ปรจิตฺตวิทุนีฯ มาตุอาทิโต กสฺมา น โหติ, อิตฺถิปจฺจยํ วินาปิ อิตฺถตฺตาภิธานโตฯ
๓๑. ตฺติมฺหา+ญฺญตฺเถ
ตฺติมฺหา+ญฺญตฺเถเยว อิตฺถิยํ นี โหติ พหุลํฯ สา+หํ อหิํสารตินี, ตสฺสา มุฎฺฐสฺสตินิยา, สา คาวี วจฺฉคิทฺธินีฯ อญฺญตฺเถติ กิํ, ธมฺมรติฯ
๓๒. ฆรณฺยาทโยติ
ฆรณิปภุตโย นีปจฺจยนฺตา สาธโว โหนฺติฯ ฆร+มสฺสา อตฺถีติ อีมฺหิ ‘‘ยุวเณฺณหิ นี’’ติ นี, ฆรณีฯ อิมินา นสฺส โณ, อีสฺส อตฺตญฺจฯ
อาจริยา วา ยโลโป จ อิติ คณสุตฺเตน นิยามิตตฺตา อิมินาว นีมฺหิ ยโลโป จ, อาจรินี อาจริยาฯ
๓๓. มาตุลาทิตฺวา+นี ภริยายนฺติ
มาตุลาทิโต ภริยาย+มานี โหติฯ มาตุลานี, วรุณานี, คหปตานี, อาจริยานีฯ
อภริยายํ ขตฺติยา วา อิติ คณสุตฺเตน นิยมิตตฺตา อิมินา วา อานี, ขตฺติยานีฯ นทาทิปาฐา ภริยายนฺตุ อี, ขตฺติยีฯ
๓๔. อุปมา+สํหิต+สหิต+สญฺญต+สห+สผ+วาม+ลกฺขณาทิตู+รุตูติ
อูรุสทฺทโต อิตฺถิย+มู โหติฯ กรโภ วิย อูรุ ยสฺสา สา กรโภรู, สํหิโต อูรุ อสฺสาติ สํหิโตรู, เอวํ สหิโตรู, สญฺญโตรู, สโหรู, สโผรู, วาโมรู, ลกฺขโณรูฯ อูติ โยควิภาคา พฺรหฺมพนฺธูฯ
๓๕. ยุวาติ
ยุวสทฺทโตติ โหติ+ตฺถิยํฯ ยุวติฯ
๓๖. นฺตนฺตูนํ วีมฺหิ โต วาติ
วีมฺหิ นฺตนฺตูนํ โต วา โหติฯ คจฺฉตี คจฺฉนฺตี, สีลวต สีลวนฺตีฯ
๓๗. ภวโต โภโตติ
วีมฺหิ ภวโต โภตาเทโส วา โหติฯ โภตี ภวนฺตีฯ
๓๙. ปุถุสฺส ปถวปุถวาติ
วีมฺหิ ปุถุสฺส ปถวปุถวา โหนฺติฯ ปถวี ปุถวี, เฐ ปถวีฯ
อิติ ปโยคสิทฺธิยํ สมาสกโณฺฑ จตุตฺโถฯ