ปโยคสิทฺธิปาฬิ
๕. ณาทิกณฺฑ
สมาโส ปทสํเขโป, ปทปจฺจยสํหิตํ;
ตทฺธิตํ นาม โหตีติ, วิญฺเญยฺยํ เตส+มนฺตรํฯ
๑. โณ วา+ปจฺเจ
ฉฎฺฐียนฺตา นามสฺมา วา ณปจฺจโย โหติ อปจฺเจ+ภิเธเยฺยฯ อปจฺจสทฺทสมฺพนฺธิตฺเตน อปจฺจวนฺตโต กตสรปจฺจโย สมตฺถฺยโต ฉฎฺฐฺยนฺตโต โหตีติ ‘‘ฉฎฺฐียนฺตา นามสฺมา’’ติ สุตฺเต อวุตฺตมฺปิ วุตฺตํฯ ณาทีนํ ตทฺธิตนฺติ ปุพฺพาจริยสญฺญาฯ ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถฯ เอว+มญฺญตฺราปิฯ ณาทิวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ วิภตฺติโลโปฯ
๑๒๔. สราน+มาทิสฺสา+ยุวณฺณสฺสา+เอโอ ณานุพนฺเธ
สราน+มาทิภูตา เย อการิ+วณฺณุ+วณฺณา, เตสํ อา+เอ+โอ วา โหนฺติ ยถากฺกมํ ณานุพนฺเธติ อการสฺส อากาโรฯ อา+เอ+โอนํ วุทฺธีติปิ ปุพฺพาจริยสญฺญาฯ วสิฎฺฐสฺสา+ปจฺจํ วาสิฏฺโฐฯ วีมฺหิ วาสิฎฺฐีฯ เวติ วสิฎฺฐสฺสา+ปจฺจํติ วากฺยสฺส จ วสิฎฺฐาปจฺจํติ สมาสสฺส จ วิกปฺปตฺถํฯ โส จ วาสทฺโท ยาว ‘‘สกตฺเถ’’ติ อธิกรียติฯ
นปุํสเกน ลิเงฺคน, สทฺโท+ทาหุ ปุเมน วา;
นิทฺทิสฺสตีติ ญาตพฺพ+มวิเสเส ปนิ+จฺฉิเตติ –
วุตฺตตฺถา อปจฺจสทฺทสฺส นปุํสกตฺเถปิ ปุตฺตปุตฺตีนํ ทฺวินฺนมฺปิ วาจโก โหติฯ
ณาทโย+ภิเธยฺยลิงฺคา , อปจฺเจ ตฺว+นปุํสกา;
นปุํสเก สกตฺเถ โณฺย, ภิยฺโย ภาวสมูหชา;
ตา ตุ+ตฺถิย+มสํขฺยาเน, ตฺวาทิจีปจฺจยนฺตกาฯ
ภารทฺวาชสฺส อปจฺจํ=ปุตฺโต ภารทฺวาโช, เอวํ เวสฺสามิตฺโต, โคตโมฯ เอตฺถ จ อ+ยุวณฺณนฺตาภาวา อา+เอ+โอนํ น วุทฺธิฯ วาสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโว, พลเทโวฯ จิตฺตโกติอาทีสุ ปน สํโยคนฺตตฺตา ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ กฺวจิ น วุทฺธิฯ อุปคุโน อปจฺจํ โอปคโว โอปควีฯ เอตฺถ ‘‘อุวณฺณสฺสา+วง สเร’’ติ อุการสฺส อวงฯ
วจฺฉสฺสา+ปจฺจนฺติ วิคฺคยฺห ปุพฺพสุตฺเตน ณปจฺจเย กเต ปุน วจฺฉสฺสา+ปจฺจํติ วิคฺคโหฯ
๒. วจฺฉาทิโต ณาน+ณายนา
วจฺฉาทีหิ อปจฺจปจฺจยนฺเตหิ โคตฺตาทีหิ จ สทฺเทหิ ณาน+ณายนปจฺจยา วา โหนฺติ อปจฺเจฯ วจฺฉาโน, วจฺฉายโน, ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ น วุทฺธิฯ กติสฺสา+ปจฺจํ กจฺโจ, ‘‘ณฺย ทิจฺจาทีหี’’ติ โณฺย, ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ อการโลเป จวคฺคปุพฺพรูปานิฯ กจฺจสฺสา+ปจฺจํ กจฺจาโน, กจฺจายโน, ยาคเม กาติยาโนฯ มุคฺคสฺสา+ปจฺจํ=นตฺตาทีติ วากฺเย วุทฺธิ+อิการโลป+ปุพฺพรูปานิฯ โมคฺคลฺลสฺสา+ปจฺจํติ ปุนณาน+ณายนา โหนฺติ, โมคฺคลฺลาโน โมคฺคลฺลายโนฯ อิเม จตฺตาโร อปจฺจปจฺจยนฺตาฯ โคตฺตาทิโต ยถาสกฎสฺสา+ปจฺจํ นตฺตาทีหิ สกฎาโน สกฎายโนฯ กณฺหสฺสา+ปจฺจํ นตฺตาทิ กณฺหาโน กณฺหายโนฯ เอวํ อคฺคิเวสฺสาโน อคฺคิเวสฺสายโน , มุญฺชาโน มุญฺชายโน, กุญฺชาโน กุญฺชายโนฯ สพฺพตฺถ สํโยคตฺตา น วุทฺธิฯ อากติคโณ+ยํฯ
๓. กตฺติกาวิธวาทีหิ เณยฺยเณรา
กตฺติกาทีหิ วิธวาทีหิ จ เณยฺยเณรปฺปจฺจยา โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ กตฺติกาย อปจฺจํ กตฺติเกยฺโย, ครุโฬ วินตาย=สุปณฺณมาตุยา อปจฺจํ เวนเตยฺโยฯ โรหิณิยา อปจฺจํ โรหิเณยฺโย, คงฺคาย อปจฺจํ คเงฺคยฺโยฯ เอวํ ภาคิเนยฺโย, นาเทยฺโย, อนฺเตยฺโย, อาเหยฺโย, กาเปยฺโย, สุจิยา อปจฺจํ โสเจยฺโย, พาเลยฺโยฯ เณเร-วิธวาย อปจฺจํ เวธเวโรฯ พนฺธกิยา=อภิสาริกาย อปจฺจํ พนฺธ-เกโรฯ สมณสฺส อุปชฺฌายสฺสา+ปจฺจํ สามเณโร, นาฬิเกโร อิจฺจาทิฯ
๔. ณฺย ทิจฺจาทีหิ
ทิติปฺปภุตีหิ โณฺย โหติ อปจฺเจฯ
๑๒๕. สํโยเค กฺวจิ
สํโยควิสเย กฺวจิ อา+เอ+โอวุทฺธิโย โหนฺติ ณานุพนฺเธฯ
๑๓๑. โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ
อวณฺณิ+วณฺณานํ โลโป โหติ ยการาโท ปจฺจเยฯ ทิติยา=อสุรมาตุยา อปจฺจํ เทจฺโจ อาทิจฺโจฯ กุณฺฑนิยา อปจฺจํ โกณฺฑญฺโญ, นสฺส ญฺเญ ปุพฺพรูปํฯ อทิตีติ เทวมาตาฯ
ภาตุโน อปจฺจํ ภาตพฺโย, ‘‘ยมฺหิ โคสฺส จา’’ติ ยมฺหิ อุสฺส อวง อการโลปปุพฺพรูปานิฯ
๕. อา ณิ
อการนฺตโต ณิ วา โหต+ปจฺเจ พหุลํฯ อา=ติ นามวิเสสนตฺตา อ-การนฺตโตติ วุตฺตํฯ ทกฺขสฺสา+ปจฺจํ ทกฺขิ, ทตฺติ, โทณิ, วาสวิ, วารุณิฯ ชินทตฺตสฺสา+ปจฺจํ เชนทตฺติ, สุทฺโธทนิ, อานุรุทฺธิ อิจฺจาทิฯ
๖. ราชโต ญฺโญ ชาติยํ
ราชโต ญฺโญ วา โหต+ปจฺเจ ขตฺถิยชาติยํ คมฺยมานายํฯ รญฺโญ อปจฺจํ ราชญฺโญฯ ชาตียนฺติ กิํ, ราชาปจฺจํฯ
๗. ขตฺตา ยิ+ยา
ติชาติยํ อปจฺเจ ย+อิยา โหนฺติฯ ขตฺตสฺสา+ปจฺจํ ขตฺโย ขตฺติโยฯ ชาติยํ ตฺเวว, ขตฺติฯ
๘. มนุโต สฺส+สณ
มนุโต ชาติสมุทาเย สฺส+สณ โหนฺตุ+ปจฺเจฯ มนุโน อปจฺจํ มนุสฺโส มานุโส, มนุสฺสี มานุสีฯ ชาติยํ ตฺเวว, มานโว, นสฺส โณ, มาณโวฯ
๙. ชนปทนามสฺมา ขตฺติยา รญฺเญ จ โณ
ชนปทสฺส ยํ นามํ, ตํ นามสฺมา ขตฺติยา อปจฺเจ รญฺเญ จ โณ โหติฯ ปญฺจาลานํ อปจฺจํ ราชา วา ปญฺจาโล, โกสโล , มาคโธ, โอกฺกาโกฯ ชนปทนามสฺมาติ กิํ, ทาสรถิฯ ขตฺติยาติ กิํ, ปญฺจาลสฺส พฺราหฺมณสฺสา+ปจฺจํ ปญฺจาลิฯ
๑๐. ณฺย กุรุสิวีหิ
กุรุสิวีหิ อปจฺเจ รญฺเญ จ โณฺย โหติฯ กุรูนํ อปจฺจํ ราชา วา โกรพฺโยฯ ‘‘ยมฺหิ โคสฺส จา’’ติมินา อวง, พการปุพฺพรูปานิฯ เสพฺโพ, อิโลโปฯ (อปจฺจตทฺธิตํ)ฯ
๑๑. ณ ราคา เตน รตฺตํ
ราควาจีตติยนฺตโต รตฺต+มิจฺเจ+ตสฺมิํ อตฺเต โณ โหติฯ กุสุมฺภาทีหิ วณฺณนฺตรปตฺตํ รตฺตํ นามฯ กสาเวน รตฺตํ กาสาวํฯ เอวํ กุสุมฺเภน รตฺตํ โกสุมฺภํ, หาลิทฺทํ, ปตฺตงฺคํ, มญฺเชฎฺฐํ, กุงฺกุมํฯ อิธ น โหติ นีลํ ปีตนฺติ, คุณวจนตฺตา เณน วินาปิ ทพฺพสฺสา+ภิธานโตฯ
๑๒. นกฺขตฺเตนิ+นฺทุยุตฺเตน กาเล
ตติยนฺตโต นกฺขตฺตา เตน ลกฺขิเต กาเล โณ โหติ, ตํ เจ นกฺขตฺต+มินฺทุยุตฺตํ โหติฯ ผุสฺเสน อินฺทุยุตฺเตน ลกฺขิตา ปุณฺณมาสี ผุสฺสี รตฺติ, ผุสฺโส อโห, มฆาย อินฺทุยุตฺตาย ลกฺขิตา ปุณฺณมาสี มาฆี, มาโฆฯ
๑๓. สา+สฺส เทวตา ปุณฺณมาสี
เสติ ปฐมนฺตา อสฺเสติ ฉฎฺฐิยตฺเถ โณ โหติ, ยํ ปฐมนฺตํ, สา เจ เทวตา ปุณฺณมาสี วาฯ สุคโต เทวตา อสฺส โสคโต, มาหินฺโท, ยาโม, วารุโณฯ พุทฺโธ อสฺส เทวตาติ พุทฺโธฯ ผุสฺสี ปุณฺณมาสี อสฺส สมฺพนฺธินีติ ผุสฺโส มาโสฯ เอวํ มาโฆ, ผคฺคุโน, จิตฺโต, เวสาโข, เชฎฺฐมูโล, อาสาโฬฺห, สาวโณ, โปฎฺฐปาโท, อสฺสยุโช, กตฺติโก, มาคสิโรฯ ปุณฺณมาสี จ ภตกมาสสมฺพนฺธินี น โหติ, ปุโณฺณ มา อสฺสนฺติ นิพฺพจนา, อโต เอว นิปาตนา โณ, สาคโม จฯ
๑๔. ต+มธีเต ตํ ชานาติ ก+ณิกา จ
ทุติยนฺตโต ต+มธีเต ตํ ชานาตีติ เอเตสฺว+ตฺเถสุ โณ โหติ โก ณิโก จฯ เอตฺถ จสทฺโท โก จณิโก จ โหตีติ สมุจฺจิโน, โน ณปจฺจยํฯ พฺยากรณ+มธีเต ชานาตีติ วา เวยฺยากรโณ, วิ+อา+กรณนฺติ วิจฺฉิชฺช กตยาเทสสฺสิ+การสฺส ‘‘ตทาเทสา ตทีว ภวนฺตี’’ติ ญายา ‘‘สราน’’มิจฺจาทินา เอกาเร ยาคมทฺวิตฺตานิฯ เอวํ โมหุตฺโต, เนมิตฺโต, องฺควิโชฺช, วตฺถุวิโชฺช, ฉนฺทโส, ‘‘มนา, ทีนํ สก’’ อิติ สกาคโมฯ กมโก, ปทโก, เวนยิโก, สุตฺตนฺติโก, อาภิธมฺมิโกฯ ทฺวิตคฺคหณํ อชฺเฌนชานเน จ วิสุํ วิสุํ ปจฺจยวิธานตฺถํ, อชฺเฌนวิสยทสฺสนตฺถํ, ปสิทฺธุปสํหรณตฺถญฺจฯ
๑๕. ตสฺส วิสเย เทเส
ฉฎฺฐิยนฺตา วิสเย เทสสรูเป โณ โหติฯ วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโตฯ เทเสติ กิํ, จกฺขุสฺส วิสโย รูปํ, เทวทตฺตสฺส วิสโย+นุวาโกฯ
๑๖. นิวาเส ตนฺนาเม
ติ ตนฺนาเม นิวาเส เทเส โณ โหติฯ สิวีนํ นิวาโส เทโส เสพฺโพฯ เอตฺถ ‘‘ยวา สเร’’ติ ยกาเร พการปุพฺพรูปานิฯ วาสาโตฯ
๑๗. อทูรภเวติ
โณ, วิทิสาย อทูรภวํ เวทิสํฯ
๑๘. เตน นิพฺพตฺเตติ
ตติยนฺตา นิพฺพตฺตตฺเถ โณ โหติฯ กุสมฺเพน นิพฺพตฺตา โกสมฺพี นครํ, เอวํ กากนฺที, มากนฺที, สหสฺเสน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี ปริขา, เหตุมฺหิ กตฺตริ กรเณ จ ยถาโยคํ ตติยาฯ
๑๙. ต+มิธ+ตฺถิ
ตนฺติ ปฐมนฺตา อิธาติ สตฺตมฺยตฺเถ เทเส ตนฺนาเม โณ โหติ, ยํ ตํ ปฐมนฺต+มตฺถิ เจฯ อุทุมฺพรา อสฺมิํ เทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร, พาทโร, ปพฺพโชฯ
๒๐. ตตฺร ภเวติ
สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ โณฯ อุทเก ภโว โอทโก, โอรโส, ชานปโท, มาคโธ, กาปิลวตฺถโว, โกสมฺโพ, มนสิ ภวํ มานสํ สุขํ, สกาคโมฯ สารโส สกุโณ, สารสี สกุณี, สารสํ ปุปฺผํฯ มิตฺเต ภวา เมตฺตา เมตฺตี วาฯ ปุเร ภวา โปรี วาจาฯ ปาวุเส ภโว ปาวุโส เมโฆฯ ปาวุสา รตฺติ, ปาวุสํ อพฺภํฯ สารโท, สารทา, สารทํ ปุปฺผํฯ มาธุโร ชโน, มาธุรา คณิกา, มาธุรํ วตฺถํฯ
๒๑. อชฺชาทีหิ ตโนติ
ภวตฺเถ ตโนฯ อชฺช ภโว อชฺชตโน, สฺวาตโน, หิยฺยตโนฯ ‘‘เอโอน+ม วเณฺณ’’ติ เอโอนํ อ โหติฯ
๒๒. ปุราโต โณ จติ
ภวตฺเถ โณ ตโน จฯ เอตฺถ ณกาโร อวยโว, เนวา+นุพนฺโธฯ ปุราโณ, ปุราตโนฯ
๒๓. อมาตฺว+จฺโจติ
ภวตฺเถ อจฺโจ โหติฯ อมา=สห ภโว อมจฺโจฯ
๒๔. มชฺฌาทิตฺวิ+โมติ
ภวตฺเถ อิโม, มชฺเฌ ภโว มชฺฌิโมฯ เอวํ อนฺติโม, เหฎฺฐิโม, อุปริโม, โอริโม, ปาริโม, ปจฺฉิโม, อพฺภนฺตริโธ, ปจฺจนฺติโมฯ
๒๕. กณ+เณยฺย+เณยฺยก+ยิ+ยาติ
ภวตฺเถ กณอาทโย โหนฺติฯ กณ-กุสินารายํ ภโว โกสินารโก, มาคธโก, อารญฺญโก วิหาโร, ราชคหโก, โกสมฺพโก, อินฺทปตฺตโก, กาปิลโก, ภารุกจฺฉโก, นาครโกฯ อเงฺคสุ ชาโต องฺคโก, โกสลโก, เวเทหโก, กมฺโพชโก, คนฺธารโก, โสวีรโก, สินฺธวโก, อสฺสโก อิจฺจาทิฯ เณยฺย-คเงฺคยฺโย, ปพฺพเตยฺโย, วาเนยฺโยฯ เณยฺยก-โกสเลยฺยโก , พาราณเสยฺยโก, จมฺเปยฺยโก, สิลาย ชาตํ เสเลยฺยกํ, มิถิเลยฺยโกฯ พาราณเสยฺยโกตฺยาทีสุ ‘‘ทิสฺสนฺต+ญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ เอยฺยโก, เอวํ อุปริ สุตฺเต ทสฺสิตปจฺจยโต วิสุํ ปจฺจเย ทสฺสิเต อิมินา สุตฺเตนาติ ทฎฺฐพฺพํฯ ย-คมฺโม, ยมฺหิ อการโลเป ปุพฺพรูปํ รสฺโส จฯ ทิพฺโพฯ อิย-อุทริโย, ทิวิโย, ปญฺจาลิโย, โพธิปกฺขิโย, โลกิโยฯ
๒๖. ณิโก
สตฺตมฺยนฺตา ภวตฺเถ ณิโก โหติฯ สรเท ภโว สารทิโก ทิวโส, สารทิกา รตฺติฯ
๒๗. ต+มสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ
ปฐมนฺตา สิปฺปาทิวาจกา อสฺเสติ ฉฎฺฐฺยตฺเถ ณิโก โหติฯ วีณาวาทนํ สิปฺป+มสฺส เวณิโก, วีณาวาทนํ อเภโทปจาเรน วีณา นามฯ โมทิงฺคิโก, วํสิโกฯ ปํสุกูลธารณํ สีล+มสฺส ปํสุกูลิโก, เตจีวริโกฯ คนฺโธ ปณฺย+มสฺส คนฺธิโก, เตลิโก, โคฬิโก, ปูวิโก, ปณฺณิโก, ตมฺพุลิโก, โลณิโกฯ จาโปปหรณ+มสฺส จาปิโก, โตมริโก, มุคฺคริโก, โมสลิโกฯ อุปธิ=กฺขนฺธาทิ ปโยชน+มสฺส โอปธิกํ, สาติกํ, สาหสฺสิกํฯ
๒๘. ตํ หนฺต+รหติ คจฺฉตุ+ญฺฉติ+จรติ
ทุติยนฺตา หนฺตีติ เอวมาทีสฺว+ตฺเถสุ ณิโก โหติฯ ปกฺขิโน หนฺตีติ ปกฺขิโก, สากุณิโก, มายูริโก, มจฺเฉ หนฺตีติ มจฺฉิโก, เมนิโกฯ มิเค หนฺตีติ มาควิโก, วการาคโม ฯ มิคสฺส ‘‘ตทมินา’’ทินา มควาเทเสปิ มาควิโกฯ โอรพฺภิโก, หาริณิโกฯ สูกริโกติ อิโกฯ สต+มรหตีติ สาติกํ, สนฺทิฎฺฐิกํ, เอหิ ปสฺส วิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโกฯ เอตฺถ ตฺยาทฺยนฺตสมุทายโต อนุกรณตฺตา วา ตทฺธิตสฺส อภิธานลกฺขณตฺตา วา พหุลํวิธาเนน วา ปจฺจโยฯ สาหสฺสิโก, กุมฺภิโก, โทณิโก, อทฺธมาสิโก, กหาปณิโก, อาสีติกา คาถา, นาวุติกาฯ สหสฺสิโยติ อิโยฯ ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, มคฺคิโก, ปญฺญาสโยชนิโก, ปถิโกฯ พทเร อุญฺฉตีติ พาทริโก, สามากิโกฯ ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโก, อธมฺมิโกฯ
๒๙. เตน กตํ กีตํ พทฺธ+มภิสงฺขตํ สํสฎฺฐํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขนติ ตรติ จรติ วหติ ชีวติติ
กตาทีสฺว+ตฺเถสุ ณิโกฯ กาเยน กตํ กายิกํ, วาจสิกํ, มานสิกํติ สกาคโมฯ วาเตน กโต อาพาโธ วาติโต, เสมฺหิโก, ปิตฺติโกฯ สเตน กีตํ สาติกํ, สาหสฺสิกํ, วตฺเถน กีตํ วตฺถิกํ, กุมฺภิกํ, โสวณฺณิกํ, ฆาติกํฯ มูลโตว ปจฺจโย, อมูลวาจิตฺตา เทวทตฺเตน กีโตติ น โหติ, ตทตฺถาปฺปตีติยาฯ วรตฺถาย พทฺโธ วารตฺติโก, อายสิโก, ปาสิโก, สุตฺติโกฯ ฆเตน อภิสงฺขตํ สํสฎฺฐํ วา ฆาติกํ, โคฬิกํ, ทธิกํ, มารีจิกํฯ ชาเลน หโต หนฺตีติ วา ชาลิโก, พาลิสิโกฯ อกฺเขหิ ชิตํ อกฺขิกํ ธนํ, สาลากิกํ, ตินฺทุกิโก, อมฺพผลิโกฯ อกฺเขหิ ชยติ ทิพฺพติ วา อกฺขิโกฯ ขณิตฺติยา ขนตีติ ขาณิตฺติโก, กุทฺทาลิโกฯ เทวทตฺเตน ชิตํ, องฺคุลฺยา ขนตีติ น โหติ, ตทตฺถานวคมาฯ อุฬุมฺเปน ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, อุฬุมฺปิโกติ อิโกฯ กุลฺลิโก, โคปุจฺฉิโก, นาวิโกฯ สกเฎน จรตีติ สากฎิโก, รถิโกฯ ปรปฺปิโกติ อิโกฯ ขนฺเธน วหตีติ ขนฺธิโกฯ อํสิโก, สีสิโกติ อิโกฯ เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโก, ภติโก, กยิโก, วิกฺกยิโก, กยวิกฺกยิโกติ อิโกฯ
๓๐. ตสฺส สํวตฺตติ
จตุตฺถฺยนฺตา สํวตฺตตีติ อสฺมิํ อตฺเถณิโก โหติฯ ปุนพฺภวาย สํวตฺตตีติ โปโนพฺภวิโก, อิตฺถิยํ โปโนพฺภวิกาฯ โลกาย สํวตฺตตีติ โลกิโกฯ สุฎฺฐุ อโคฺคติ สโคฺค, สคฺคาย สํวตฺตตีติ โสวคฺคิโก, สสฺโส+วก ตทมินาทีปาฐาฯ ธนาย สํวตฺตตีติ ธญฺญํฯ
๓๑. ตโต สมฺภูต+มาคตํ
ปญฺจมฺยนฺตา สมฺภูต+มาคตนฺติ เอเตสฺว+ตฺเถสุ ณิโก โหติฯ มาติโต สมฺภูต+มาคตํวา+ติ เอตฺถ ‘‘มาติโต จ ภคินิยํจฺโฉ’’ติ ‘‘มาติโต’’ติ ภาเคน อุสฺส อิมฺหิ วากฺยํ, รสฺสทฺวิตฺเตสุ มตฺติกํ, เปตฺติกํฯ ณฺย+ริยณ+รฺยปจฺจยาปิ ทิสฺสนฺติฯ สุรภิโต สมฺภูตํ โสรภฺยํฯ ยมฺหิ ถญฺญํฯ อุภยตฺถ ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ โลโปฯ ริยณ-ปิตุโต สมฺภูโต เปตฺติโย, มาติโย, ‘‘รานุพนฺเธ+นฺตสราทิสฺสา’’ติ อุโลโป, มตฺติโยฯ รฺยมฺหิ-อุโลโป, จวคฺคปุพฺพรูปานิ, มจฺโจ วาฯ
๓๒. ตตฺถ วสติ วิทิโต ภตฺโต นิยุตฺโต
สตฺตมฺยนฺตา วสตีตฺเววมาทีสฺว+ตฺเถสุ ณิโก โหติฯ รุกฺขมูเล วสตีติ รุกฺขมูลิโก, อารญฺญิโก, ราชคหิโก, มาคธิโก, โสสานิโกฯ โลเก วิทิโต โลกิโกฯ จตุมหาราเชสุ ภตฺตา จาตุมฺมหาราชิกาฯ ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, ทสฺโสก ตทมินาทิปาฐาฯ ภณฺฑาคาริโกฯ อิเก-นวกมฺมิโก, อาทิกมฺมิโกฯ กิเย-ชาติกิโย, อนฺธกิโยฯ
๓๓. ตสฺสิ+ทํ
ฉฎฺฐิยนฺตา อิท+มิจฺจ+สฺมิํ อตฺเถ ณิโก โหติฯ สงฺฆสฺส อิทํ สงฺฆิกํ, ปุคฺคลิกํ, สกฺยปุตฺติโก, นาฎปุตฺติโก, เชนทตฺติโกฯ กิเย-สสฺส อิทํ สกิโย, ปรกิโยฯ นิเยอตฺตนิยํฯ เก-สโก, รญฺโญ อิทํ ราชกํ ภณฺฑํฯ
๓๔. โณ
ฉฎฺฐิยนฺตา อิท+มิจฺจ+สฺมิํ อตฺเถ โณ โหติฯ กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ, พฺยากรณํ, โสคตํ สาสนํ, มาหิสํ มํสาทิฯ
๓๕. ควาทีหิ โย
ควาทีหิ ฉฎฺฐิยนฺเตหิ อิท+มิจฺจ+สฺมิํ อตฺเถ โย โหติฯ คุนฺนํ อิทํ คพฺยํ, อวง, มํสาทิฯ อิโลเป กพฺพํฯ ทุโน อิทํ ทพฺพํฯ
๓๖. ปิติโต ภาตริ เรยฺยณ
‘‘ปิติโต มาติโต’’ติ เตน เตน สุตฺตนิปาเตเนว อุสฺส อิฯ ปิตุสทฺทา ตสฺส ภาตริ เรยฺยณฯ ปิตุ ภาตา เปตฺเตยฺโยฯ
๓๗. มาติโต จ ภคินิยํ จฺโฉ
มาตุโต จ ปิตุโต จ เตสํ ภคินิยํ จฺโฉ โหติฯ มาตุ ภคินิ มาตุจฺฉา, ปิตุ ภคินิ ปิตุจฺฉาฯ กถํ ‘‘มาตุ ภาตา มาตุโล’’ติ, ‘‘มาตุลาทิตฺวานี’’ติ นิปาตนา ลปจฺจโยฯ
๓๘. มาตาปิตูสฺวา+มโห
มาตาปิตูหิ เตสํ มาตาปิตูสฺวา+มโห โหติฯ มาตุ มาตา มาตามหี, มาตุ ปิตา มาตามโหฯ ปิตุ มาตา ปิตามหี, ปิตุ ปิตา ปิตามโหฯ น ยถาสงฺขฺยํ ปจฺเจกาภิสมฺพนฺธโต วิสุํ วิสุํ มาตาปิตุสทฺเทหิ เตสํ มาตาปิตุนฺนํ อตฺเถ ปจฺจโย โหติฯ
๓๙. หิเต เรยฺยณ
มาตาปิตูหิ หิเต เรยฺยณ โหติฯ มาตุ หิโต มตฺเตยฺโย, เปตฺเตยฺโยฯ
๔๐. นินฺทา+ญฺญาต+ปฺป ปฎิภาค รสฺส ทยา สญฺญาสุ โก
นินฺทาทีสฺว+ตฺเถสุ นามสฺมา โก โหติฯ นินฺทายํ-นินฺทิโต มุโณฺฑ มุณฺฑโก, เอวํ สมณโก, ปณฺฑิตโก, พฺราหฺมณโก , เวยฺยากรณโกฯ อญฺญาเต-กสฺสา+ยํ อสฺโส อสฺสโก, ปโยคสามตฺถิยา สมฺพนฺธิวิเสสานาวคโม+วคมฺยเตฯ อปฺปตฺเถ-อปฺปกํ เตลํ เตลกํ, ฆตกํฯ ปฎิภาคตฺเถ-หตฺถี วิย หตฺถิโก, อสฺสโก, พลีพทฺธโกฯ ‘‘อิเม โน หตฺถิกา อสฺสา, พลีพทฺธา จ โน อิเม’’ตฺยาทิปาเฐ ‘‘โลโป’’ติ กปจฺจยโลเปน วา อเภโทปจาเรน วา ทฎฺฐพฺพํ, อิเม จ ทารุอาทีหิ กตรูปานิฯ รสฺเสรสฺโส มานุโส มานุสโก, รุกฺขโก, ปิลกฺขโกฯ ทยายํ-ทยิโต=นุกมฺปิโต ปุตฺโต ปุตฺตโก, วจฺฉโกฯ สญฺญายํ-โมโร วิย โมรโก, กตโก, ภตโกฯ
๔๑. ต+มสฺส ปริมาณํ ณิโก จ
ปฐมนฺตา อสฺเสติ อสฺมิํ อตฺเถ ณิโก โหติ โก จ, ตญฺเจ ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติฯ โทณาทีนํ ปริมิตวีหาทีนํ กรณตฺตา ‘‘ปริมียนฺตฺย+เนนาติ ปริมาณ’’นฺติ โหติฯ โทโณ ปริมาณ+มสฺสาติ โทณิโก วีหิ, ขารสติโก, ขารสหสฺสิโก, อาสีติโก วโย, อุปฑฺฒกาโย ปริมาณ+มสฺส อุปฑฺฒกายิกํ พิมฺโพหนํฯ ปญฺจกํ, ฉกฺกํฯ
๔๒. ย+เต+เตหิ+ตฺตโก
ยาทีหิ ปฐมนฺเตหิ อสฺเสติ ฉฎฺฐฺยตฺเถ ตฺตโก โหติ, ตญฺเจ ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติฯ ยํ ปริมาณ+มสฺส ยตฺตกํ, ตตฺตกํ, ‘‘เอตสฺเสฎ ตฺตเก’’ติ เอตสฺส เอฎ, เอตฺตกํฯ อาวตเก-ยํ ปริมาณ+มสฺส ยาวตโก, ตาวตโกฯ
๔๓. สพฺพา จา+วนฺตุ
สพฺพโต ปฐมนฺตา ยาทีหิ จ อสฺเสติ ฉฎฺฐฺยตฺเถ อาวนฺตุ โหติ, ตญฺเจ ปฐมนฺตํ ปริมาณํ ภวติฯ สพฺพํ ปริมาณ+มสฺส สพฺพาวนฺตํ, ‘‘อํงํ นปุํสเก’’ติ อํฯ ยาวนฺตํ, ตาวนฺตํฯ
๔๔. กิมฺหา รติ+รีว+รีวตก+ริตฺตกา
กิมฺหา ปฐมนฺตา อสฺเสติ ฉฎฺฐฺยตฺเถ รติ+รีว+รีวตก+ริตฺตกา โหนฺติฯ กิํสงฺขฺยานํ ปริมาณ+เมสํ กติ, รานุพนฺธตฺตา อิํภาคโลโปฯ กีว, กีวตกํ, กิตฺตกํฯ รีวนฺโต สภาวโต อสํโขฺยฯ
๔๕. สญฺชาตํ ตารกาทิตฺวิ+โตติ
สญฺชาตตฺเถ อิโตฯ ตารกา สญฺชาตา อสฺส ตารกิตํ คคนํ, ปุปฺผานิ สญฺชาตานิ อสฺส ปุปฺผิโต รุกฺโข, ปลฺลวิตา ลตาฯ
๔๖. มาเน มตฺโต
ปฐมนฺตา มานวุตฺติโต อสฺเสติ อสฺมิํ อตฺเถ มตฺโต โหติฯ ปลํ อุมฺมาน+มสฺส ปลมตฺตํฯ หตฺโถ ปณาม+มสฺส หตฺถมตฺตํฯ สตํ มาน+มสฺส สตมตฺตํฯ โทโณ ปริมาณ+มสฺส โทณมตฺตํฯ อเภโทปจารา โทโณติปิ โหติฯ มียเต+เนนาติ มานํ, มานสฺส สมฺพนฺธิตฺตา ฉฎฺฐฺยนฺตภูตานเมว วิธิ โหติฯ เอตฺถ จ –
อุทฺธมานนฺตุ อุมฺมานํ, ปริมาณนฺตุ สพฺพโต;
ปมาณํ โหติ อายาโม, สํขฺยาเสโส ตุ สพฺพโตฯ
๔๗. ตโคฺฆ จุ+ทฺธํ
อุทฺธมานวุตฺติโต ตโคฺฆ โหติ มตฺโต จฯ ชณฺณุ ปริมาณ+มสฺส ชณฺณุตคฺฆํ, ชณฺณุมตฺตํฯ
๔๘. โณ จ ปุริสาติ
ปุริสา โณ โหติ มตฺตาทโย จฯ ปุริโส ปริมาณ+มสฺส โปริสํ, ปุริสมตฺตํ+ปุริสตคฺฆํฯ
๔๙. อยุ+ภทฺวิตีหํ+เส
อุภทฺวิตีหิ อวยววุตฺตีหิ อโย โหติฯ อุโภ อํสา อสฺส อุภยํ, ทฺวยํ, ตยํฯ อํสสมฺพนฺเธน สมุทาเย วิธิ โหตีติ น อุภยาทิโต พหุวจนนฺติ เจ, ‘‘ราหุโน สิโร’’ ตฺยาโท อเภเทปิ เภทวิวกฺขาย ลพฺภมานโต พหุวจนํ โหเตวฯ
๕๐. สงฺขฺยาย สจฺจุ+ตี+สา+ส+ทสนฺตายา+ธิกา+สฺมิํ สตสหสฺเส โฑ
สตฺยนฺตาย อุตฺยนฺตาย อีสนฺตาย อาสนฺตาย ทสนฺตาย สงฺขฺยาย ปฐมนฺตาย อสฺมินฺติ สตฺตมฺยตฺเถ โฑ โหติ, สา เจ สงฺขฺยา อธิกา โหติ, ย+ทสฺมินฺติ, ตํ เจ สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วา โหติฯ วีสติ อธิกา อสฺมิํ สเตติ วีสํสตํฯ
๑๓๙. เฑ สติสฺส ติสฺสติ
เฑ ปเร สตฺยนฺตสฺส ติการสฺส โลโป โหติฯ เอกวีสํสตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วาฯ ติํสติ อธิกา อสฺมิํ สตาทิเกติ ติํสสตํ เอกติํสสตํ อิจฺจาทิฯ อุตฺยนฺตายนวุติ อธิกา อสฺมิํ สตาทิเกติ นวุตํสตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ วาฯ อีสนฺตาย-จตฺตาลีสํ อธิกา อสฺมิํ สเต สหสฺเส สตสหสฺเสติ จตฺตาลีสสต+มิจฺจาทิฯ อาสนฺตาย เอวํ, ปญฺญาสํสต+มิจฺจาทิฯ ทสนฺตาย-เอกาทสํสต+มิจฺจาทิฯ
๕๑. ตสฺส ปูรเณ+กาทสาทิโต วา
ฉฎฺฐิยนฺตาเย+กาทสาทิกาย สํขฺยาย โฑ โหติ ปูรณตฺเถ วิภาสาฯ สา สํขฺยา ปูริยเต เยน ตํ ปูรณํฯ เอกาทสนฺนํ ปูรโณ เอกาทโสฯ อญฺญตฺร ‘‘ม ปญฺจาทิกตีหี’’ติ โม, เอกาทสโมฯ วีสติยา ปูรโณ วีโส วีสติโม, ติํโส, ติํสติโมฯ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นิจฺจํ จตฺตาลีโส ปญฺญาโสฯ
๕๒. ม ปญฺจาทิกตีหิติ
มปจฺจเย ปญฺจโม, ปญฺจมีฯ สตฺตโม, สตฺตมีฯ อฎฺฐโม, อฎฺฐมีฯ กติโม, กติมี อิจฺจาทิฯ
๕๓. สถาทีน+มิ จติ
สตาทีนํ โม จ อนฺตาเทโส อิ จฯ สตสฺส ปูรโณ สติโม, สหสฺสิโมฯ
๕๔. ฉา ฎฺฐ+ฎฺฐมาติ
ฉสทฺทา ปูรณตฺเถ ฎฺฐ+ฎฺฐมาฯ ฉนฺนํ ปูรโณ ฉฏฺโฐ, ฉฎฺฐโมฯ อิตฺถิยํ ฉฎฺฐี, ฉฎฺฐมีฯ ‘‘จตุตฺถทุติเยสฺเว+สํ ตติยปฐมา’’ติ นิปาตนา ปูรณตฺเถ ทฺวิโต ติโย ทฺวิสฺส ทุ จ, ติจตูหิ ติสฺส อ, ติย+ตฺถา จ ยถากฺกมํ, ทุติโย ตติโย, จตุตฺโถฯ
๕๕. เอกา กา+กฺย+สหาเย
‘‘สติ พฺยภิจาเร วิเสสนํ สาตฺถกํ’’ติ ญายา สํขฺยาโต วิเสเสตุํ ‘‘อสหาเย’’ติ วุตฺตํฯ เอกสฺมา อสหายตฺเถ ก+อากี โหนฺติ วาฯ เอโกว เอกโก, เอกากี, เอโก วาฯ
๕๖. วจฺฉาทีหิ ตนุตฺเต ตโร
วจฺฉาทีนํ สภาวสฺส ตนุตฺเต=กิญฺจิมตฺตาวเสเส ตโร โหติฯ โส=สโก ภาโว สภาโว อตฺตนิยปวตฺตินิมิตฺตํฯ สุสุตฺตสฺส ตนุตฺเต วจฺฉตโร, อิตฺถิยํ วจฺฉตรีฯ โยพฺพนสฺส ตนุตฺเต โอกฺขตโรฯ โอกฺขา=ทุติยวยฎฺฐโคโณฯ อสฺสภาวสฺส ตนุตฺเต อสฺสตโรฯ คาโวติ ชาติสามตฺถิยสฺส ตนุตฺเต อุสภตโรฯ เอตฺถ ตนุตฺตํ อปฺปพลตาฯ
๕๗. กิมฺหา นิทฺธารเณ รตร+รตมา
กิํสทฺทา นิทฺธารเณ รตร+รตมา โหนฺติฯ โก เอวาติ กตโร ภวตํ เทวทตฺโต, กตโร ภวตํ กฏฺโฐฯ กตโม ภวตํ เทวทตฺโต, กตโม ภวตํ กฏฺโฐฯ ภารทฺวาชานํ กตโม+สิ พฺรเหฺมฯ
๕๘. เตน ทตฺเต ลิ+ยาติ
ทตฺเต+ภิเธเยฺย ล+อิยา โหนฺติ พหุลาธิการา มนุสฺสสญฺญายํฯ เทเวน ทตฺโต เทวโล เทวิโย, พฺรหฺมโล พฺรหฺมิโยฯ สีวโล สีวิโย สิสฺส ทีโฆฯ เทว+พฺรหฺม+สิวาติ ตนฺนามกา มนุสฺสาฯ (รตฺตมิจฺจาทิอเนกตฺถตทฺธิตํ)ฯ
๕๙. ตสฺส ภาวกมฺเมสุตฺต+ตา+ตฺตน+ณฺย+เณยฺย+ณิ+ย+ณิยา
ฉฎฺฐิยนฺตา ภาเว กมฺเม จ ตฺตาทโย โหนฺติ พหุลํฯ น สพฺเพ ปจฺจยา สพฺพโต โหนฺติ อญฺญตฺรตฺต+ตาหิฯ ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทาติ ภาโว สทฺทปวตฺตินิมิตฺตํฯ วุตฺตญฺจ –
โหนฺตฺย+สฺมา สทฺทพุทฺธีติ, ภาโว ตํ สทฺทวุตฺติยา;
นิมิตฺตภูตํ นามญฺจ, ชาติ ทพฺพํ กฺริยา คุโณติฯ
นีลสฺส ปฎสฺส ภาโว นีลตฺตํ นีลตาติ คุโณ ภาโวฯ เอตฺถ นีลคุณวเสน ปเฎ นีลสทฺทสฺส วุตฺติยา ปฎพุทฺธิยา นิมิตฺตํ ภาโว นามฯ นีลสฺส คุณสฺส ภาโว นีลตฺตํ นีลตาติ นีลคุณชาติ, เอตฺถ นีลคุณชาติ นิมิตฺตํ หุตฺวา นีลสทฺทสฺส คุณวุตฺติยา นีลคุณชาติ นิมิตฺตํฯ โคตฺตํ โคตาติ โคชาติ, เอตฺถ ชาติสทฺทานํ ทพฺพวุตฺติยา สติ ชาติ นิมิตฺตํฯ ปาจกสฺส ภาโว ปาจกตฺตํติ กฺริยาสมฺพนฺธิตฺตํ ภาโว, เอตฺถ ปจนกฺริยาสมฺพนฺธิตฺตํ ภาโวฯ ทณฺฑิตฺตํ วิสาณิตฺตํ ราชปุริสตฺตํติ ทณฺฑ+วิสาณ+ราชทพฺพานํ สมฺพนฺธิตฺตํ ภาโว, ทณฺฑีตฺยาทิสทฺทปวตฺติยา นิมิตฺตตฺตาฯ
เทวทตฺตสฺส ภาโว เทวทตฺตตฺตํ, จนฺทตฺตํ, สูริยตฺตํติ ตทวตฺถา วิเสสสามญฺญํ, เทวทตฺตสฺส พาลตาทิอวตฺถาเภโท, จนฺทสฺส กลาทิอวตฺถเภโท จ, สูริยสฺส มนฺทปฎุตาทิอวตฺถาเภโท จ สามญฺญํ, ตเทตฺถ นิมิตฺตํฯ เอตฺถ วิชฺชมานปทตฺถานํ วิสยภูตสญฺญาสทฺทานํ ปวตฺตินิมิตฺตํ วุตฺตํฯ อากาสตฺตํ อภาวตฺตํติ, ตตฺถ ฆฎากาส+ปีฐรากาส, ปฎาภาว+ฆฎาภาวาทินา อุปจริตเภทสามญฺญํ ภาโวฯ
ตฺตน-ปุถุชฺชนตฺตนํฯ เวทนาย ภาโว เวทนตฺตนํ, รสฺโสฯ เอวํ ชายตฺตนํ, ชารตฺตนํฯ
ณฺย-อลสสฺส ภาโว กมฺมํ วา อาลสฺยํ, เอตฺถ ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ อ-โลเป ‘‘สราน+มาทิสฺสา’’ทินา อากาโร, เอว+มุปริ จฯ พฺราหฺมณสฺส ภาโว พฺรหฺมญฺญํ, ญฺญการปุพฺพรูปานิฯ จาปลฺยํ, เนปุญฺญํ, เปสุญฺญํ, รญฺโญ ภาโว รชฺชํ, อาธิปจฺจํ, ทายชฺชํ, เวสมฺมํ, เวสมํ, ณปจฺจโยฯ สขิโน ภาโว สขฺยํ, วาณิชฺชํ, อาโรคฺยํ, โอทคฺยํ, อานณฺยํ, ทุพฺพลฺยํ, พลฺยํ, ปณฺฑิจฺจํ, พาหุสฺสจฺจํ, โปโรหิจฺจํฯ มุฎฺฐสฺสติสฺส ภาโว มุฎฺฐสฺสจฺจํ, อิโลโปฯ โกสลฺลํ, เวปุลฺลํฯ สมานสฺส ภาโว สามญฺญํ, เปริสฺสํ, โสมนสฺสํ, โทมนสฺสํ, โสวจสฺสํ, โทวจสฺสํ, นิปกสฺส ภาโว เนปกฺกํ, อาธิกฺกํ, ทุภคสฺส ภาโว โทภคฺคํ, สรูปสฺส ภาโว สารุปฺปํ, โอปมฺมํ, โสขุมฺมํ, ตถสฺส ภาโว ตจฺฉํฯ ทุมฺเมธสฺส ภาโว ทุมฺเมชฺฌํฯ เภสชสฺส ภาโว เภสชฺชํ, พฺยาวฎสฺส กมฺมํ เวยฺยาวจฺจํ ยถา เวยฺยากรณํฯ
เณยฺย-สุจิโน ภาโว โสเจยฺยํ, อาธิปเตยฺยํ, กปิสฺส ภาโว กาเปยฺยํฯ สฐสฺส ภาโว กมฺมํ วา สาเฐยฺยํฯ
ณ-ครูนํ ภาโว คารวํ, อุ อวงฯ ปาฎวํ, อชฺชวํ, มทฺทวํ, ‘‘โกสชฺชา’’ทินา อุสฺส อตฺตํ ทฺวิตฺตญฺจฯ ปรมานํ ภาโว ปารมี, วีปจฺจโยฯ สมคฺคานํ ภาโว สามคฺคีฯ
อิย-อธิปติโน ภาโว อธิปติยํ, ปณฺฑิติยํ, พหุสฺสุติยํ, นคฺคิยํ, สูริยํฯ
ณิย-อลสสฺส ภาโว กมฺมํ วา อาลสิยํ, ตาลุสิยํ, มนฺทิยํ, ทกฺขิยํ, โปโรหิติยํ, เวยฺยตฺติยํฯ
กถํ รามณียกํติ, สกตฺเถ กนฺตา เณน สิทฺธาฯ กมฺมํ=กฺริยา, ตตฺถ อลสสฺส กมฺมํ อลสตฺตํ อลสตา อลสตฺตนํ อาลสฺยํ อาลสิยํ วาฯ
๑๒๒. สกตฺเถติ
สกตฺเถปิ ยถาโยคํ ตฺตาทโย โหนฺติฯ ยถาภูตเมว ยถาภุจฺจํ, การุญฺญํ, ปตฺตกลฺลํฯ อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ, เอตฺถ อการโลโป, ตสฺส เจ ปุพฺพรูเป จ กเต ‘‘ตทมินา’’ทินา นสฺส ญฺโญ จ โลโป จ โหติ, กายปาคุญฺญตาฯ
๖๐. พฺย วทฺธทาสา วา
ฉฎฺฐิยนฺตา วทฺธา ทาสา จ พฺโย โหติ ภาวกมฺเมสุฯ วทฺธสฺส ภาโว กมฺมํ วา วทฺธพฺยํ, วทฺธตาฯ ทาสสฺส ภาโว กมฺมํ วา ทาสพฺยํ, ทาสฺยํ, ทาสตาฯ กถํ วทฺธวํติ, เณ วาคโมฯ
๖๑. นส ยุวา โพ จ วสฺส
ฉฎฺฐิยนฺตา ยุวสทฺทา ภาวกมฺเมสุ นณ วา โหติ วสฺส โพ จฯ ยุวสฺส ภาโว โยพฺพนํ, ยุวตฺตํ ยุวตา วาฯ
๖๒. อณฺวาทิตฺวิ+โมติ
ภาเว วา อิโมฯ อณุโน ภาโว อณิมา, ลฆิมา, มหโต ภาโว มหิมาฯ กิสสฺส ภาโว กสิมาฯ
๑๓๓. กิส+มหต+มิเม กส, มหาติ
อิมมฺหิ มหโต มโห จ กิสสฺส กสาเทโส จ โหติฯ
๖๓. ภาวา เตน นิพฺพตฺเตติ
กฺริยาวาจกสทฺทโต อิโม, ปาเกน นิพฺพตฺตํ ปากิมํ, เสกิมํฯ
๑๒๗. โกสชฺชา+ชฺชว+ปาริสชฺช+โสหชฺช+มทฺทวา+ริสฺสา+สภา+ชญฺญ+เถยฺย+ พาหุสจฺจา
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต ณานุพนฺเธฯ กุสีตสฺส ภาโวติ ภาเว โณฺย โหติ, อิมินา อีสฺส อกาเร จ ตสฺส เช จ กเต ยสฺส ปุพฺพรูปํ, โกสชฺชํฯ อุชุโน ภาเว อชฺชวํติ โณ, อิมินา อุสฺส อตฺตํ, ‘‘อุวณฺณสฺสา+วง สเร’’ติ อวงอาเทเส ชสฺส ทฺวิตฺตํฯ ปริสาสุ สาธูติ วากฺเย ‘‘โณฺย ตตฺถ สาธู’’ติ โณฺย, อิมินา ชาคโม จ, ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ อาสฺส รสฺเส จ กเต ชสฺส ปุพฺพรูปํ, ปาริสโชฺชฯ อิมินา กเมน วากฺเยเนว สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ สุหทโยว สุหโชฺช, ตสฺส ภาโว โสหชฺชํ, อิมินา อยโลโปฯ มุทุโน ภาโว มทฺทวํ, อิมินา อุสฺส อตฺตํฯ อิสิโน อิทํ ภาโว วา อาริสฺสํ, ณฺยปจฺจเย อิมินา อารญาคเม ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ อนฺตอิการโลโป จฯ อุสภสฺส อิทํ ภาโว วา อาสภํ, อิมินา อุสฺส อาฯ อาชานียสฺส ภาโว อาชญฺญํ, อิมินา ยโลเป ‘‘โลโป+วณฺณิ+วณฺณานํ’’ติ อีการโลโปฯ เถนสฺส ภาโว เถยฺยํ, อิมินา นสฺส ยกาโรฯ พหุสฺสุตสฺส ภาโว พาหุสจฺจํ, อิมินา อุสฺส อกาโร สํโยคาทิโลโปฯ (ภาวตทฺธิตํ)ฯ
๖๔. ตร+ตมิ+สฺสิกิ+ยิ+ฎฺฐา+ติสเย
อติสเย วตฺตมานโต โหนฺเต+เต ปจฺจยาฯ อติสเยน ปาโป ปาปตโร ปาปตโม ปาปิสฺสิโต ปาปิโย ปาปิฏฺโฐ, อิตฺถิยํ ปาปตรา อิจฺจาทิฯ อติสยปฺปจฺจยนฺตาปิ อติสยปฺปจฺจโย, อติสเยน ปาปิฏฺโฐ ปาปิฎฺฐตโร ปาปิฎฺฐตโมฯ เอวํ ปฎุตโร ปฎุตโม, ปฎิสฺสิโก, ปฎิโย, ปฎิฏฺโฐ, วรตโร อิจฺจาทิ ปณีตตโร อิจฺจาทิ จฯ
๑๓๕. โช วุทฺธสฺสิ+ยิ+ฏฺเฐสุ
วุทฺธสฺส โช โหติ อิยอิฏฺเฐสุฯ อติสเยน วุทฺโธ เชยฺโย เชฏฺโฐ, ชาเทเส ปุพฺพสรโลเป ลุตฺตา สรา อิสฺส เอกาเร จ ยสฺส ทฺวิตฺตํฯ
๑๓๖. พาฬฺห+นฺติก+ปสตฺถานํ สาธ+เนท+สา
อิยอิฏฺเฐสุ พาฬฺห+นฺติก+ปสตฺถานํ สาธ+เนท+สา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ อติสเยน พาโฬฺห สาธิโย สาธิฏฺโฐฯ อติสเยน อนฺติโก เนทิโย เนทิฏฺโฐฯ อติสเยน ปสตฺโถ เสยฺโย เสฏฺโฐ, ปุพฺเพว สเร ลุตฺเต อิสฺส เอ ทฺวิตฺตญฺจฯ
๑๓๗. กณ+กน+ปฺป+ยุวานํ
อิยอิฏฺเฐสุ อปฺปยุวานํ กณ+กนา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ อติสเยน อปฺโป กณิโย กณิฏฺโฐฯ อติสเยน ยุวา กนิโย กนิฏฺโฐฯ
๑๓๘. โลโป วี+มนฺตุ+วนฺตูนนฺติ
อิยอิฏฺเฐสุ วี+มนฺตุ+วนฺตูนํ โลโปฯ อติสเยน เมธาวี เมธิโย เมธิฏฺโฐฯ อติสเยน สติมา สติโย สติฏฺโฐฯ อติสเยน คุณวา คุณิโย คุณิฏฺโฐฯ เอตฺถ ยถากฺกมํ มนฺตฺวตฺเถ วี+มนฺตุ+วนฺตุ โหติฯ
๖๕. ตนฺนิสฺสิเต โลฺล
ลฺลปจฺจโย โหติ ทุติยนฺตา ตนฺนิสฺสิตตฺเถฯ เวทํ นิสฺสิตํ เวทลฺลํฯ ทุฎฺฐุ นิสฺสิตํ ทุฎฺฐุลฺลํฯ เวทนฺติ ตุฎฺฐิฯ อิเลฺล สงฺขารํ นิสฺสิตํ สงฺขาริลฺลํฯ
๖๖. ตสฺส วิการาวยเวสุ ณ+ณิก+เณยฺย+มยา
ปกติยา อุตฺตร+มวตฺถนฺตรํ วิกาโรฯ ฉฎฺฐิยนฺตา นามสฺมา วิกาเร+วยเว จ ณาทโย โหนฺติ พหุลํฯ ณ-อยโส วิกาโร อายสํ พนฺธนํ, สกาคโมฯ อุทุมฺพรสฺส อวยโว วิกาโร วา โอทุมฺพรํ ภสฺมํ ปณฺณํ วาฯ กาโปตํ มํสํ สตฺติ วาฯ ณิก-กปฺปาสสฺส วิกาโร กปฺปาสิกํ วตฺถํฯ เณยฺย-เอณิสฺส วิกาโร+วยโว วา เอเณยฺยํฯ โกสานํ วิกาโร โกเสยฺยํ วตฺถํฯ มย-ติณานํ วิกาโร ติณมยํ, ทารุมยํ, นฬมยํ, มตฺติกามยํ, สุวณฺณมโย รโถ, รูปิยมยํฯ ‘‘อญฺญสฺมิํ’’ติ มโย, คุนฺนํ กรีสํ โคมยํฯ
๖๗. ชตุโต สฺสณ วา
วิการาวยเวสุ ชตุโต สฺสณ วา โหติฯ เอตฺถ ‘‘วิการาวยเวสู’’ติ วตฺตนฺเตสุปิ พหุลาธิการา วิกาเรเยว โหติฯ ชตุโน วิกาโร ชาตุสฺสํ ชตุมยํฯ
๑๒๓. โลโปติ
พหุลํ ปจฺจยโลโปปิฯ ‘‘ผลิตสฺส รุกฺขสฺส ผล+มวยโว วิกาโร จ, ปลฺลวิตสฺเสว ปลฺลวํ’’ติ วุตฺตตฺตา ผลาทโย อวยวา วิการา จ โหนฺติ, ตสฺมา อิทํ วุจฺจติ ผลปุปฺผมูเลสุ วิการาวยเวสุ-ปิยาลสฺส ผลานิ ปิยาลานิ, มลฺลิกาย ปุปฺผานิ มลฺลิกา, อุสีรสฺส มูลํ อุสีรํฯ ตํสทฺเทน วา ตทภิธานํ อเภโทปจาเรน, ตสฺมา ปจฺจยโลปํ วินาปิ สิชฺฌติฯ
๖๘. สมูเห กณ+ณ+ณิกา
ฉฎฺฐิยนฺตา สมูเห กณ+ณ+ณิกา โหนฺติฯ โคตฺตปจฺจยนฺตา กณ-ราชญฺญานํ สมูโห ราชญฺญกํ, มานุสกํฯ อุกฺขาทีหิ อุกฺขานํ สมูโห โอกฺขกํ, ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ โอกาโรฯ โอฎฺฐกํฯ อุรพฺภานํ สมูโห โอรพฺภกํฯ ราชกํ, ราชปุตฺตกํ, หตฺถิกํ, เธนุกํ, มายูรกํ, กาโปตกํ, มาหิสกํฯ ณ-กากานํ สมูโห กากํ, ภิกฺขํฯ ณิก อจิตฺตา-อปูปานํ สมูโห อาปูปิกํ, สํกุลิกํฯ
๖๙. ชนาทีหิ ตาติ
สมูหตฺเถ ตาฯ ชนานํ สมูโห ชนตา, คชตา, พนฺธุตา, คามตา, สหายตา, นาครตาฯ ตานฺตา สภาวโต อิตฺถิลิงฺคาฯ
มทนียนฺติ กรเณ+ธิกรเณ วา อนีเยน สิทฺธํฯ ธูมายิตตฺตนฺติกฺตนฺตา นามธาตุโต ตฺเตน สิทฺธํ, ธูโม วิย อาจรตีติ ‘‘กตฺตุตา+โย’’ติ อาเย ‘‘คมนตฺถากมฺมกาธาเร จา’’ติ กฺตปจฺจเย อูอาคเม จ กเต ธูมายิตสฺส ภาโวติ ธูมายิตตฺตํฯ
๗๐. อิโย หิเตติ
หิตตฺเถ อิโยฯ อุปาทานานํ หิตํ อุปาทานิยํฯ
๗๑. จกฺขาทิโต สฺโสติ
หิตตฺเถ สฺโสฯ จกฺขุโน หิตํ จกฺขุสฺสํ, อายุสฺสํฯ
๗๒. โณฺย ตตฺถ สาธุ
สตฺตมฺยนฺตา ตตฺถ สาธูติ อสฺมิํ อตฺเถ โณฺย โหติฯ สาธูติ กุสโล โยโคฺค หิโต วาฯ สภายํ กุสโล สพฺโภ, อาการโลโปฯ ปริสายํ สาธุ ปาริสโชฺช, ‘‘โกสชฺชา’’ทินา ชาคเม อการวุทฺธิฯ เมธาย หิตํ เมชฺฌํ ฆตํฯ ปาทานํ หิตํ ปชฺชํ เตลํฯ ‘‘อญฺญสฺมิํ’’ติ โณฺย, รถํ วหตีติ รจฺฉาฯ
๗๓. กมฺมา นิย+ญฺญาติ
กมฺมสทฺทา สาธฺวตฺเถ นิย+ญฺญา โหนฺติฯ กมฺเม สาธุ กมฺมนิยํ กมฺมญฺญํฯ
๗๔. กถาทิตฺวิ+โกติ
อิโกฯ กถายํ กุสโล กถิโกฯ ธมฺมกถิโก, สงฺคามิโก, ปวาสิโก, อุปวาสิโกฯ
๗๕. ปถาทีหิ เณยฺโยติ
เณยฺโยฯ ปเถ หิตํ ปาเถยฺยํ, สปติสฺมิํ หิตํ สาปเตยฺยํ ธนํฯ ปทีเปยฺยํ เตลํฯ
๗๖. ทกฺขิณายา+รเหติ
อรหตฺเถ เณยฺโยฯ ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโยฯ
๗๗. ราโย ตุมนฺตาติ
อรหตฺเถ ตุมนฺตา ราโย วาฯ ฆาเตตุํ อรหตีติ ฆาเตตายํ, ‘‘รานุพนฺเธ+นฺตสราทิสฺสา’’ติ อุํโลโปฯ ชาเปตายํ, ปพฺพาเชตายํฯ วาติ กิํ, ฆาเตตุํฯ (สํกิณฺณตทฺธิตํ)ฯ
๗๘. ต+เมตฺถ+สฺส+ตฺถีติ มนฺตุ
ปฐมนฺตา เอตฺถ อสฺส อตฺถีติ เอเตสฺว+ตฺเถสุ มนฺตุ โหติฯ คาโว เอตฺถ เทเส อสฺส วา ปุริสสฺส สนฺตีติ โคมา, โคมนฺโต อิจฺจาทิ คุณวนฺตุสมํฯ
อตฺถีติ วตฺตมานกาโลปาทานโต ภูตาหิ ภวิสฺสนฺตีหิ วา โคหิ น โคมาฯ กถํ โคมา อาสิ, โคมา ภวิสฺสตีติฯ ตทาปิ วตฺตมานาหิเยว โคหิ โคมา, อาสิ ภวิสฺสตีติ ปทนฺตรา กาลนฺตรํฯ อิติสทฺทโต วิสยนิยโมฯ วุตฺตญฺหิ –
ปหูเต จ ปสํสายํ, นินฺทายญฺจา+ติสายเน;
นิจฺจโยเค จ สํสเคฺค, โหนฺติ+เม มนฺตุอาทโยติฯ
๑๓๔. อายุสฺสา+ยส มนฺตุมฺหิ
มนฺตุมฺหิ อายุสฺส อายสาเทโส โหติฯ อายุ อสฺส อตฺถีติ อายสฺมาฯ โค อสฺโสติ ชาติสทฺทานํ ทพฺพาภิธาน- สามตฺถิยา มนฺตฺวาทโย น โหนฺติ, ตถา คุณสทฺทานํ เสโต ปโฎติฯ เยสํ ตุ คุณสทฺทานํ ทพฺพาภิธานสามตฺถิยํ นตฺถิ, เตหิ โหนฺเตว, พุทฺธิ อสฺส อตฺถีติ พุทฺธิมาฯ ‘‘วนฺตฺว+วณฺณา’’ติ วนฺตุมฺหิ รูปวา รสวา คนฺธวา สทฺทวาฯ ‘‘ทณฺฑาทิตฺวิ+กอี วา’’ติ อิก+อี, รสี รสิโก, รูปี รูปิโก, คนฺธี คนฺธิโกติฯ
๗๙. วนฺตฺว+วณฺณาติ
วนฺตุฯ ปสตฺถํ สีล+มสฺส อตฺถีติ สีลวาฯ ปหุตา ปสตฺถา วา ปญฺญา อสฺส อตฺถีติ ปญฺญวาฯ
๘๐. ทณฺฑาทิตฺวิ+ก+อี วาติ
อิก+อี โหนฺติ วา มนฺตตฺเถฯ พหุลํวิธานา กุโตจิสทฺทโต ทฺเว โหนฺติ, กุโต เจ+กเมกํวฯ นิจฺจยุตฺโต ทโณฺฑ อสฺส อตฺถีติ ทณฺฑิโก ทณฺฑีฯ คนฺธิโก คนฺธีฯ วาตฺเวว, ทณฺฑวาฯ
‘‘อุตฺตมิเณว ธนา อิโก’’ติ คณสุตฺเตน อิโก ธนิโกฯ อญฺโญ ธนี ธนวาฯ
‘‘อสนฺนิหิเต อตฺถา’’ อสนฺนิหิโต อตฺโถ อสฺส อตฺถีติ อตฺถิโก อตฺถีฯ สนฺนิหิเต อตฺถวาฯ ‘‘ตทนฺตา จ’’ ปุญฺญตฺโถ อสฺส อตฺถีติ ปุญฺญตฺถิโก ปุญฺญตฺถีฯ
‘‘วณฺณนฺตา อีเยว’’ฯ พฺรหฺมวณฺณํ อสฺส อตฺถีติ พฺรหฺมวณฺณี, เทววณฺณีฯ
‘‘หตฺถทนฺเตหิ ชาติยํ’’ฯ หตฺถ+มสฺส อตฺถีติ หตฺถี, ทนฺตีฯ อญฺญตฺร หตฺถวา ทนฺตวาฯ
‘‘วณฺณโต พฺรหฺมจาริมฺหิ’’ฯ วโณฺณ อสฺส อตฺถีติ วณฺณิโก พฺรหฺมจารีฯ
‘‘โปกฺขราทิโต เทเส’’ฯ โปกฺขรํ ชลํ ปทุมํ วา อสฺส อตฺถีติ โปกฺขรี, ‘‘ยุวเณฺณหิ นี’’ติ นีมฺหิ ‘‘ฆรณฺยาทโย’’ติ อีสฺส อตฺตํ, นสฺส โณ จ, โปกฺขรณี, อุปฺปลินี, กุมุทินี, ภิสินี, มุลาลินี, สาลุกินีฯ
‘‘กฺวจา+เทเสปิ’’ฯ ปทุม+มสฺส อตฺถีติ ปทุมี ปทุมินี ปทุมินีปณฺณํฯ เทสโต+ญฺญตฺร โปกฺขรวา หตฺถีฯ
‘‘นาวายิ+โก’’ นาวิโกฯ สิขี, พาลี, สีลี, พลีฯ
‘‘สุขทุกฺขา อี’’ฯ สุขี ทุกฺขีฯ ‘‘พลา พาหูรุปุพฺพา จ’’ฯ พาหุพลี, อูรุพลีฯ
๘๑. ตปาทีหิ สฺสีติ
สฺสีฯ ตโป อสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี, ยสสฺสี, เตชสฺสี, มนสฺสี, ปยสฺสีฯ วาตฺเวว, ยสวาฯ
๘๒. มุขาทิโต โรติ
โรฯ นินฺทิตํ มุข+มสฺส อตฺถีติ มุขโรฯ สุสิ=ฉิทฺทํ อสฺส อตฺถีติ สุสิโรฯ อูโส=ขารมตฺติกา อสฺมิํ อตฺถีติ อูสโร ฯ มธุโร คุโฬ, มธุรา สกฺขรา, มธุรํ ขีรํฯ ขํ=คีวาย วิวรํ อสฺส อตฺถีติ ขโร คทฺรโภฯ กุญฺโช=หนุ อสฺส อตฺถีติ กุญฺชโรฯ นคโรฯ
‘‘ทนฺตสฺส จ อุนฺนตทนฺเต’’ติ คณสุตฺเตน ทนฺตสฺส อุ จ, อุนฺนตํ ทนฺต+มสฺส อตฺถีติ ทนฺตุโรฯ
๘๓. ตุฎฺฐฺยาทีหิ โภติ
โภ วาฯ ตุฎฺฐิ อสฺส อตฺถีติ ตุฎฺฐิโภ, สาลิโภ, วาลิโภฯ
๘๔. สทฺธาทิตฺว
อิติ วา อ โหติฯ อติสยา สทฺธา อสฺส อตฺถีติ สทฺโธ, ปญฺโญ, ปญฺญวา, สทฺธา กญฺญา, สทฺธํ กุลํฯ
๘๕. โณ ตปาติ
โณ, ตาปโส, สกาคโมฯ ตาปสีฯ
๘๖. อาลฺว+ภิชฺฌาทีหิติ
อาลุ วาฯ อภิชฺฌา อสฺส อตฺถีติ อภิชฺฌาลุ, สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุ, ทยาวาฯ อภิชฺฌาลุ เอว อภิชฺฌาลุโกฯ
๘๗. ปิจฺฉาทิตฺวิ+โลติ
อิโล วาฯ ปิจฺฉ+มสฺส อตฺถีติ ปิจฺฉิโล, ปิจฺฉวาฯ เผณิโล, ชฎิโล, ตุณฺฑิโลฯ นินฺทิตา วาจา อสฺส อตฺถีติ วาจาโลติ ปรสฺสรโลโปฯ
๘๘. สีลาทิโต โวติ
โว โหติ วาฯ สีลโว, สีลวาฯ เกสโว, เกสวาฯ
‘‘อณฺณา นิจฺจํ’’ อณฺณโวฯ ‘‘คณฺฑีราชีหิ สญฺญายํ’’ คณฺฑี=เมณฺฑสิงฺคํ อสฺส อตฺถีติ คณฺฑีวํ ธนุ, ราชีวํ ปงฺกชํฯ
๘๙. มายา เมธาหิ วีติ
วีฯ มายาวี, เมธาวี ปุมาฯ นีมฺหิ เมธาวินีฯ เมธาวี กุลํ, ‘‘เอกวจนโยสฺว+โฆนํ’’ติ สิมฺหิ รสฺโสฯ เอวํ มายาวีฯ
๙๐. สิ+สฺสเร อามฺยุ+วามี
อิสฺสเร+ภิเธเยฺย สสทฺทา อามี+อุวามี โหนฺติ มนฺตฺวตฺเถฯ สํ=อายตฺตํ อสฺส อตฺถีติ สามี สุวามีฯ สุวามินี กญฺญาฯ
๙๑. ลกฺขฺยา โณ อ จ
ลกฺขีสทฺทา โณ โหติ มนฺตฺวตฺเถ อ จ+นฺตสฺสฯ ลกฺขี อสฺส อตฺถีติ ลกฺขโณฯ
๙๒. องฺคา โน กลฺยาเณติ
องฺคสฺมา โน โหติฯ กลฺยาณานิ โสภณานิ องฺคานิ อสฺสา อตฺถีติ องฺคนาฯ
๙๓. โส โลมาติ
โลมา โส, ปหูตา โลมา อสฺส อตฺถีติ โลมโส, โลมสา กญฺญาฯ
๙๔. อิมิ+ยาติ
อิม+อิยา โหนฺติ, ปุตฺโต อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติโม, กิตฺติโม, ปุตฺติโย, กปฺปิโย, ชฎิโย, หานภาคิโย, เสนิโยฯ (อตฺถฺยตฺถตทฺธิตํ)ฯ
๙๕. โต ปญฺจมฺยา
ปญฺจมฺยนฺตา พหุลํ โต โหติ วาฯ โตอาทิปจฺจยนฺตา นิปฺผนฺนนิปาตา, เตหิ ปราสํ วิภตฺตีนํ ‘‘อสํเขฺยหิ สพฺพาสํ’’ติ โลโปวฯ คามโต อาคจฺฉตีติ คามสฺมา อาคจฺฉติ, โจรโต ภายตีติ โจเรหิ ภายติ, สตฺถโต ปริหีโน สตฺถา ปริหีโนฯ เอวํ ปุริสโต, ราชโต, อคฺคิโต, หตฺถิโต, เหตุโต, ยุตฺติโต, อิตฺถิโต, ภิกฺขุนิโต, ยาคุโต, ชมฺพุโต, จิตฺตโต, อายุโตฯ สพฺพาทิโต-สพฺพโต, ยโต, ตโต อิจฺจาทิฯ
๙๖. อิโต+เต+ตฺโต กุโต
โตมฺหิ อิมสฺส ฎิ นิปจฺจเต เอตสฺส ฎ+เอฎ กิํ สทฺทสฺส กุตฺตญฺจฯ อิโต อิมสฺมา, อโต เอตฺโต เอตสฺมา, กุโต กสฺมาฯ
๙๗. อภฺยาทีหิติ
โตฯ อภิโต, ปริโต, ปจฺฉโต, เหฎฺฐโตฯ
๙๘. อาทฺยาทีหิติ
สตฺตมฺยนฺเตหิ โต โหติฯ อาโท อาทิโต, มชฺฌโต, อนฺตโต, ปิฎฺฐิโต, ปสฺสโต, มุขโตฯ ปฐมนฺตา ยโต+ทกํ ต+ทาทิตฺตํ, ยํ อุทกํ, ตเทวา+ทิตฺตนฺติ อตฺโถฯ
๙๙. สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺร+ตฺถา
สพฺพาทีหิ สตฺตมฺยนฺเตหิ ตฺร+ตฺถา วา โหนฺติฯ สพฺพตฺร สพฺพตฺถ สพฺพสฺมิํ, ยตฺร ยตฺถ, ตตฺร ตตฺถ อิจฺจาทิฯ พหุลาธิการา น ตุมฺหอมฺเหหิฯ
๑๐๐. กตฺเถ+ตฺถ+กุตฺรา+ตฺร กฺเว+หิ+ธ
เอเตหิ ‘‘สพฺพาทิโต’’ติอาทินา ตฺร+ตฺถาฯ เสสาเทสา จ ปจฺจยา จ อิมินาว นิปจฺจนฺเตฯ อิมินา กิสฺส ก+กุ จ, เอตสฺส เฎ+ฎา จ, วปจฺจเย กิสฺส อิโลโป จ, ห+ธปจฺจเยสุ อิมสฺส ฎิ จ นิปจฺจเตฯ กสฺมิํ กตฺถ กุตฺร กฺว, เอตสฺมิํ เอตฺถ อตฺร, อิมสฺมิํ อิห อิธฯ
๑๐๑. ธิ สพฺพา วาติ
สพฺพสฺมา ธิ วาฯ สพฺพสฺมิํ สพฺพธิ สพฺพตฺรฯ
๑๐๒. ยา หินฺติ
ยสทฺทา หิํ, ยสฺมิํ ยหิํ ยตฺรฯ
๑๐๓. ตา หญฺจติ
ตสทฺทา หํ โหติ หิญฺจฯ ตหํ ตหิํ ตตฺรฯ
๑๐๔. กุหิํ กหนฺติ
หิํ หํ นิปจฺจนฺเต กิสฺส กุ+กา จฯ กุหิํ กหํฯ กุหิญฺจนํติ นิปาตนฺตรํฯ
๑๐๕. สพฺเพ+ก+ญฺญ+ย+เตหิ กาเล ทา
เอเตหิ กาเล ทา โหติ วาฯ สพฺพสฺมิํ กาเล สพฺพทา, เอกทา, อญฺญทา, ยทา, ตทาฯ
๑๐๖. กทา กุทา สทา+ธุเน+ทานิ
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ กสฺมิํกาเล กทา กุทา, สพฺพสฺมิํ กาเล สทา, อิมสฺมิํ กาเล อธุนา อิทานิฯ
๑๐๗. อชฺช สชฺชฺว+ปรชฺเชฺว+ตรหิ กรหา
ปกติ ปจฺจโย อาเทโส กาลวิเสโสติ สพฺพ+เมตํ นิปาตนา ลพฺภติฯ อิมสฺส โฎ โชฺช จา+หนิ นิปจฺจนฺเต, อสฺมิํ อหนิ อชฺชฯ สมานสฺส ส-ภาโว ชฺชุ จา+หนิฯ สมาเน อหนิ สชฺชุฯ อปรสฺมา ชฺชุ, อปรสฺมิํ อหนิ อปรชฺชุฯ อิมสฺส เอโต, กาเล รหิ จ, อิมสฺมิํกาเล เอตรหิฯ กิํ สทฺทสฺส โก, รห จา+นชฺชตเนฯ กสฺมิํ กาเล กรหฯ
๑๐๘. สพฺพาทีหิ ปกาเร ถา
สามญฺญสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร, ตสฺมิํ ถาปจฺจโย โหติฯ สพฺเพน ปกาเรน สพฺพถา, ยถา, ตถาฯ
๑๐๙. กถ+มิตฺถํ
กิ+มิเมหิ ถํปจฺจโย, ก+อิตฺตํ เตสํ ยถากฺกมํฯ เกน ปกาเรน กถํ, อิมินา ปกาเรน อิตฺถํฯ
๑๑๐. ธา สงฺขฺยาหิติ
ปกาเร ธา โหติฯ ทฺวีหิ ปกาเรหิ ทฺเว วา ปกาเร กโรติ ทฺวิธา กโรติ, พหุธา กโรติ, เอกํ ราสิํ ปญฺจปฺปการํ กโรติ ปญฺจธา กโรติฯ ปญฺจปฺปการ+เมกปฺปการํ กโรติ เอกธา กโรติฯ
๑๑๑. เว+กา+ชฺฌนฺติ
เอกสฺมา ปกาเร ชฺฌํ วา โหติฯ เอเกน ปกาเรน เอกํ วา ปการํ กโรติ เอกชฺฌํ กโรติ, เอกธา กโรติ วาฯ
๑๑๒. ทฺวิตีเห+ธาติ
เอธา วาฯ ทฺวีหิ ปกาเรหิ ทฺเว วา ปกาเร กโรติ ทฺเวธา, เตธาฯ ทฺวิธา ติธาฯ
๑๑๓. ตพฺพติ ชาติโย
ปการวติ ตํสามญฺญวาจกา สทฺทา ชาติโย โหติฯ ปฎุชาติโย, มุทุชาติโยฯ
๑๑๔. วารสงฺขฺยาย กฺขตฺตุํ
วารสมฺพนฺธินิยา สํขฺยาย กฺขตฺตุํ โหติฯ ทฺเว วาเร ภุญฺชติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ทิวสสฺส ภุญฺชติฯ วารคฺคหณํ กิํ, ปญฺจ ภุญฺชติฯ สงฺขฺยายาติ กิํ, ปหูเต วาเร ภุญฺชติฯ
๑๑๕. กติมฺหาติ
กฺขตฺตุํ โหติฯ กติ วาเร ภุญฺชติ กติกฺขตฺตุํ ภุญฺชติฯ
๑๑๖. พหุมฺหา ธา จ ปจฺจาสตฺติยํ
วารสมฺพนฺธินิยา พหุสํขฺยาย ธา โหติ กฺขตฺตุญฺจ, วารานํ เจ ปจฺจาสตฺติ โหติฯ พหุวาเร ภุญฺชติ พหุธา ทิวสสฺส ภุญฺชติ, พหุกฺขตฺตุํ วาฯ ปจฺจาสตฺติยํติ กิํ, พหุกฺขตฺตุํ มาสสฺส ภุญฺชติฯ
๑๑๗. ส กิํ วาติ
กิํปจฺจโย เอกสฺส สาเทโส จ นิปจฺจเตฯ เอกํ วารํ ภุญฺชติ สกิํ ภุญฺชติ, เอกกฺขตฺตุํ วาฯ
๑๑๘. โส วิจฺฉา+ปกาเรสุ
วิจฺฉายํ ปกาเร จ โส โหติฯ ขณฺฑํ ขณฺฑํ กโรติ ขณฺฑโส กโรติฯ ปุถุปฺปกาเรน ปุถุโสฯ สพฺเพน ปกาเรน สพฺพโสฯ
๑๑๙. อภูตตพฺภาเว กรา+ส+ภูโยเค วิการา จี
อวตฺถาวโต+วตฺถนฺตเรนา+ภูตสฺส ตายา+วตฺถาย ภาเว กรา+ส+ภูหิ สมฺพนฺเธ สติ วิการวาจกาจี โหติฯ อธวลํ ธวลํ กโรติ ธวลี กโรติฯ อธวโล ธวโล สิยา ธวลี สิยาฯ อธวโล ธวโล ภวติ ธวลี ภวติฯ อภูตตพฺภาเวติ กิํ, ฆฎํ กโรติ, ทธิ อตฺถิ, ฆโฎ ภวติ ฯ กราสภูโยเคติ กิํ, อธวโล ธวโล ชายเตฯ วิการาติ กิํ, ปกติยา มา โหตุ, สุวณฺณํ กุณฺฑลี กโรติฯ (นิปาตตทฺธิตํ)ฯ
๑๒๐. ทิสฺสนฺต+ญฺเญปิ ปจฺจยาติ
วุตฺตโต+ญฺเญปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติฯ วิวิธา มาตโร วิมาตโรติ วิเสสนสมาโส, ตาสํ ปุตฺตา เวมาติกาติ ริกณปจฺจเย รานุพนฺธตฺตา อุโลเป วุทฺธิมฺหิ กเต เวมาติกาฯ ปถํ คจฺฉนฺตีติ ปถาวิโน, อาวีฯ อิสฺสา อสฺส อตฺถีติ อิสฺสุกี, อุกีฯ ธุรํ วหนฺตีติ โธรยฺหา, ยฺหณฯ
สามญฺญญฺจ วิเสโส จ, ภาวโช จ นิปาตโช;
อิติ วิญฺญูหิ วิญฺเญยฺโย, ตทฺธิโต ตุ จตุพฺพิโธฯ
อิติ ปโยคสิทฺธิยํ ณาทิกโณฺฑ ปญฺจโมฯ