ปโยคสิทฺธิปาฬิ
๖. ตฺยาทิกณฺฑ
อถ ตฺยาทโย กฺริยาวาจีหิ ธาตูหิ วุจฺจนฺเตฯ
กฺริยํ อาจิกฺขตีติ อาขฺยาตนฺติ กฺริยาปทสฺส ปุพฺพาจริยสญฺญาฯ กาล+การก+ปุริสปริทีปกํ กฺริยาลกฺขณํ ตฺยาทฺยนฺตํ อลิงฺคญฺจ, วุตฺตมฺปิ เจ+ตํ –
ยํ ติกาลํ ติปุริสํ, กฺริยาวาจี ติการกํ;
อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ต+ทาขฺยาตนฺติ วุจฺจติฯ
๑๔. กฺริยตฺถา พหุลํ –ติ
จ สพฺพตฺถ วตฺตเตฯ กฺริยา อตฺโถ เอตสฺสาติ กฺริยตฺโถ ธาตุ, โส จ ทุวิโธ สกมฺมกา+กมฺมกวเสนฯ ตตฺถ ยสฺมิํ กฺริยตฺเถ กตฺตุวาจิมฺหา กมฺมํ คเวสียเต, โส สกมฺมโกฯ อิตโร อกมฺมโกฯ
ตตฺร สกมฺมกา กมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา กฎํ กโรติ, คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติฯ อกมฺมกา กมฺมนิรเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา อจฺฉติ เสติ ติฎฺฐติฯ กฺริยาติ จ คมนปจนาทิโก อสตฺตสมฺมโต กตฺตริ กมฺเม วา ปติฎฺฐิโต การกสมูหสาธิโย ปทตฺโถ วุจฺจติฯ อปิ จ –
กรณํ ภวนํ จาปิ, กร+ภูหิ กถียเต;
ตโต กฺริยาทิวาจตฺตํ, ปากาทีนํ กถํ ภเวฯ
กร+ภูธาตูหิ กรณญฺจ ภวนญฺจ วุจฺจติ, ปาก+คมนาทีหิ เตสํ กฺริยาภวนานํ วาจฺจตฺตํ กถํ ภวตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปุนปิ –
ปากาทีนญฺหิ วาจฺจตฺตํ, กรภูสุ น ยุชฺชติ;
ตํ พหุตรวาจฺจตฺตํ, ปากาทีสุ น ยุชฺชติฯ
ตํ นาม –
การิยรูปา หิ ธาตฺวตฺถา, สตฺตายุตฺตา จ เต+ขิลา;
ตโต กฺริยา จ ภาโว จ, สามญฺญํ เตสุ คมฺยเตฯ
๑. วตฺตมาเน ติ อนฺติ สิ ถ มิ ม เต อนฺเต เส เวฺห เอ มฺเหฯ
วตฺตมาเน อารทฺธาปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ตฺยาทโย โหนฺติฯ กฺริยาธิการตฺตา ‘‘กฺริยตฺถา’’ติ วุตฺตํฯ เตส+มนิยเม –
๑๔. ปุพฺพปรจฺฉกฺกาน+เมกาเนเกสุ ตุมฺหา+มฺห+เสเสสุ ทฺเว ทฺเว มชฺฌิมุ+ตฺตม+ปฐมา
เอกาเนเกสุ ตุมฺหอมฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทญฺญสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสุ ปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกานญฺจ มชฺฌิมุ+ตฺตม+ปฐมา ทฺเว ทฺเว โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ตตฺถติ อนฺตีติ ปฐมปุริโส, อาโท นิทฺทิฎฺฐตฺตาฯ สิ ถ อิติ มชฺฌิมปุริโส, มชฺเฌ นิทฺทิฎฺฐตฺตาฯ มิ ม อิติ อุตฺตมปุริโสฯ อุตฺตมสทฺโท+ยํ สภาวโต ติปภุตีน+มนฺต+มาหฯ ปรจฺฉกฺเกปิ เต อนฺเตติอาทินา เอวํ โยเชตพฺพํฯ เอวํ เสเสสุ ภวิสฺสติอาทีสุ สตฺตสุ ปจฺจยวิธานสุตฺเตสุปิ โยเชตพฺพํฯ
อิทานิ ภูวาทีน+มฎฺฐคณานํ ภูวาทิคเณสุ ภู=สตฺตาย+มิติ ปฐมธาตุโต ปรา ตฺยาทโย โยชียนฺเตฯ ตตฺถ ‘‘เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ’’ติ ตฺยาทีสุ ปรภูเตสุ กตฺตุ+กมฺม+ภาเวสุเยว กฺยวิกรณลวิกรณา โหนฺตีติ ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺว+ปโรกฺเขสุ มาน+นฺต+ตฺยาทีสุ’’ ‘‘กตฺตริ โล’’ อิจฺจาทินา เตสํ วิกรณานํ วิธานา ตฺยาทโย กตฺตุ+กมฺม+ภาเวสฺเวว วิญฺญายนฺตีติ กตฺตริ ติมฺหิโลฯ เก เต วิกรณา –
ปุพฺพาปรภาคฎฺฐานา, ภินฺนธาตุวิภตฺติโย;
นิสฺสาย ปจฺจยา โหนฺติ, เอเต วิกรณา สิยุํฯ
๕,๘๒. ยุวณฺณาน+เม, โอ ปจฺจเย
อิวณฺณุ+วณฺณนฺตานํ กฺริยตฺตานํ เอ+โอ โหนฺติ ยถากฺกมํ ปจฺจเยติ อูสฺโส+กาโรฯ
๕,๘๙. เอโอน+มย+วา สเร
สเร ปเร เอโอน+มยวา โหนฺติ ยถากฺกมํติ โอสฺส อวาเทโสฯ โส ปุริโส สาธุ ภวติ, สา อิตฺถี สาธุ ภวติ, จิตฺตํ สาธุ ภวติฯ
อุตฺตตฺตา กตฺตุ อาขฺยาเต, ตติยา น จ กตฺตริ;
ปฐมาวิภตฺติ โหเตว, อตฺถมตฺตํ อเปกฺขิยฯ
สติปิ กฺริยาเยกตฺเต กตฺตูนํ พหุตฺตา ‘‘พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ’’ติ อนฺติฯ
๑๖๑. กฺวจิ วิกรณานนฺติ
วิกรณานํ กฺวจิ โลโป โหตีติ ลวิกรณสฺส โลโป, เสสํ ปุริมสทิสํฯ เต ปุริสา ภวนฺติฯ มชฺฌิมปุริ- เสกวจนํ สิ, ตฺวํ ภวสิฯ พหุวจนํ ถปจฺจโย, ตุมฺเห ภวถฯ อุตฺตมปุริเสกวจนํ มิปจฺจโยฯ
๕๗. หิมิเมสฺว+สฺส
อการสฺส ทีโฆ โหติ หิมิเมสุฯ อหํ ภวามิฯ พหุวจนํ มปจฺจโย, มยํ ภวามฯ เอวํ ปรจฺเฉกฺเกปิ-ภวเต, ภวนฺเตฯ ภวเส, ภวเวฺหฯ ภเว, ภวมฺเหฯ เกจิ ทีฆํ กตฺวา ปฐนฺติ, ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ ทีโฆ, ภวามฺเหฯ
เอตฺถ จ –
ลชฺชา สตฺตา ฐิติ ชาครณํ,
วุทฺธิ กฺขย ชีวิต มรณํ;
กีฬา รุจิ โรจเต อิตฺเยวํ,
วุตฺตา อกมฺมกธาตุ สพฺเพฯ
–ติ วุตฺตตฺตา กมฺมํ ทุติยา นฯ
ปจ=ปาเก, อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, เอว+มุปริปิฯ ปจ อิติ ฐิเต ลวิกรณํ, วิกรณโลปาทิ ปุริมสมํฯ โส โอทนํ ปจติ, เต ปจนฺติฯ ตฺวํ ปจสิ, ตุมฺเห ปจถฯ อหํ ปจามิ, มยํ ปจามฯ ปรจฺฉกฺเก-ปจเต, ปจนฺเตฯ ปจเส, ปจเวฺหฯ ปเจ, ปจามฺเหฯ
๑,๒๒. วิปฺปฎิเสเธ
วิปฺปฎิเสธนํ=อญฺญมญฺญปฎิเสธนํ วิปฺปฎิเสโธฯ ปฐมมชฺฌิมปุริสานํ ทฺวินฺนํ เอกตฺถ ปสเงฺค มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ ถปจฺจโยฯ โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจสิ, ตุมฺเห ปจถฯ ตุลฺยพลวิโรธิโน หิ วิปฺปฎิเสธา ปฐมมชฺฌิมอุตฺตมปุริสานํ ติณฺณํ เอกตฺถ ปสเงฺค อุตฺตมปุริสพหุวจนํ โหติ, โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจสิ, อหญฺจ ปจามิ มยํ ปจามาติ ภวติฯ
อม+คม=คมเน –
๕,๑๗๓. คม ยมิ+สา+ส ทิสานํ วา จฺฉง
เอเตสํ ธาตูนํ จฺฉง วา โหติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุฯ โส คามํ คจฺฉติฯ อนฺติ –
๗๔. ครุปุพฺพา รสฺสา เร+นฺเตนฺตีนํ
ครุปุพฺพสฺมา รสฺสา นฺเต+นฺตีนํ เร วา โหติฯ
อกฺขรนิยโม ฉนฺทํ,
ครุลหุนิยโม ภเว วุตฺติ;
ทีโฆ สํโยคาทิปุพฺโพ,
รสฺโส ครุ ลหุ ตุ รสฺโสฯ
คจฺฉเร คจฺฉนฺติฯ ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถฯ อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉามฯ จฺฉาเทสาภาวปกฺเข ‘‘อู ลสฺเส’’ติ เอกาเร คเมติฯ ปรโลเป คเมนฺติฯ คเมสิ, คเมถฯ คเมมิ, คเมมฯ ปรจฺฉกฺเกปิ โส คจฺฉเต, คจฺฉเร คจฺฉนฺเตฯ คจฺฉเส, คจฺฉเวฺหฯ คจฺเฉ, คจฺฉามฺเหฯ
ปุเร อธมฺโม ทิพฺพติ, ปุรา มรามีติ จ ตํสมีเป ตพฺโพหารูปจาเรน วตฺตมานวจนํฯ วุตฺตญฺหิ –
อารทฺธา+นิฎฺฐิตํ กิจฺจํ, วตฺตมานนฺติ วุจฺจติ;
วตฺตมานสมีปญฺจ, วตฺตมานนฺติ วุจฺจติฯ
กิมิว เต –
คงฺคาจ ตํสมีปญฺจ, ยโต คงฺคาติ ญายเต;
คงฺคายํ ปาตุ+มาคจฺฉ, โฆโส คงฺคาย+มิตฺยปิฯ
มุขฺยา+มุขฺยตฺถเภเทน, วตฺตมานํ ตโต ทฺวิธา;
มุขฺยญฺหิ รุฬฺหิ+มาปนฺนํ, ต+ทาโรปา อมุขฺยตาติฯ
ปุเร+ปุราสทฺเทหิ วา อนาคตตา คมฺยเต, ตทา ตสฺส วตฺตมานตฺตาฯ กาลพฺยตฺตโย วา เอโส, ภวนฺตฺเยว หิ กาลนฺตเรปิ ตฺยาทโย พาหุลกา ‘‘สนฺเตสุ ปริคูหามิ’’ ‘‘กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, สหพฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺส’’ ‘‘อติเวลํ นมสฺสิสฺสํ’’ติฯ ‘‘กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ, ราชคหโต อาคจฺฉามี’’ติอาทีสุ ปน ปจฺจุปฺปนฺนสมีเป วตฺตมานวจนํฯ
๕,๑๗๕. คม วท ทานํ ฆมฺม วชฺช ทชฺชา
คมาทีนํ ฆมฺมาทโย วา โหนฺติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุฯ ฆมฺมติ, ฆมฺมนฺติ อิจฺจาทิฯ
กมฺเม –
อุปสคฺควสา โกจิ, อกมฺโมปิ สกมฺมโก;
ยถา+ภิภูยเต ราโค, ตาปเสน มหิทฺธินาติ –
วุตฺตตฺตา อกมฺมกโต กมฺมนิ อนุปุพฺพา ภูธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติฯ
๕,๑๗. กฺโย ภาวกมฺเมสฺว+ปโรกฺเขสุ มาน+นฺต+ตฺยาทีสุ
ภาวกมฺมวิหิเตสุ ปโรกฺขาวชฺชิเตสุ มาน+นฺต+ตฺยาทีสุ ปเรสุ กฺโย โหติ กฺริยตฺถาฯ กกาโร+นุพนฺธการิยตฺโถฯ ‘‘น เต กานุพนฺธ+นาคเมสู’’ติ ปฎิเสธา โอการาภาโวฯ อนุภูยติ สุขํ เทวทตฺเตนฯ
เอตฺถ จ –
อาขฺยาเตน อวุตฺตตฺตา, กตฺตุโต ตติยา น ตุ;
ทุติยา โหติ กมฺมสฺส, วุตฺตตฺตา ปฐมาปิ+ธฯ
อนุภูยนฺติ สมฺปตฺติโย ตยาฯ อนุภูยสิ ตฺวํ เทวทตฺเตนฯ อนุภูยถ ตุมฺเหฯ อหํ อนุภูยามิ, ตยา มยํ อนุภูยามฯ ทฺวิตฺเต อนุภุยฺยติ+จฺจาทิฯ เอวํ ปรจฺฉกฺเกฯ
ภาเว อทพฺพวุตฺติโน ภาวสฺส เอกตฺตา เอกวจนเมวฯ ตญฺจ ปฐมปุริเสกวจเนเยว สมฺภวติ, เนว+ญฺญํ, พหุลํวิธานาฯ ภูยติ ภูยเต เทวทตฺเตน, สมฺปติ ภวนนฺตฺยตฺโถฯ
ปจธาตุโต กมฺเม กฺโยฯ
๓๗. กฺยสฺสติ
กฺริยตฺถา กฺยสฺส อีญ วา โหติฯ โญ อาทฺยาวยวตฺโถฯ เทวทตฺเตน โอทโน ปจียติ ปจฺจติ, เรอาเทเส โอทนา ปจียเร ปจียนฺติ, ปจฺจเร ปจฺจนฺติฯ จวคฺคปุพฺพรูปานิฯ ตฺวํ ปจียสิ ปจฺจสิ, ตุมฺเห ปจียถ ปจฺจถฯ อหํ ปจียามิ ปจฺจามิ, มยํ ปจียาม ปจฺจามฯ ปรจฺฉกฺเก เทวทตฺเตน โอทโน ปจียเต อิจฺจาทิฯ
คมิโต กมฺเม จฺฉง จ อีญอาคเม จ กเต เตน คาโม คจฺฉียติ, คามา คจฺฉียนฺติฯ คจฺฉียสิ, คจฺฉียถฯ คจฺฉียามิ, คจฺฉียามฯ เอวํ ปรจฺฉกฺเกฯ คมียติ คมฺมติ, คมียนฺติ คมฺมนฺติฯ คมียสิ คมฺมสิ, คมียถ คมฺมถ, คมียามิ คมฺมามิ, คมียาม คมฺมาม ปรจฺฉกฺเกปิ เอวํฯ ตถา ฆมฺมียติ, ฆมฺมียนฺติ อิจฺจาทิฯ
กฺริยตฺถา กตฺตริ ตฺยาทิ, กมฺมสฺมิญฺจ สกมฺมกา;
ภาเว วา+กมฺมกา กมฺมา+วจนิจฺฉาย มญฺญเตฯ
ตถา หิ วิชฺชมานสฺสาปิ กมฺมาสฺส อวจนิจฺฉายํ อิทํ วุจฺจติ –
สโตปิ น วิวกฺขา+สฺส, อสโตปิ จ สา ภเว;
ตํ ยถา+นุทรา กญฺญา, วญฺฌาวทฺธิตโก ยถาฯ
วิวกฺขา โลกิกา เอสา, อสกฺย+มติวตฺติตุํ;
กถ+เมส วิปริยาโส, โลโก เอวา+นยุชฺชเตฯ
(วตฺตมานปจฺจยนโย)ฯ
๒. ภวิสฺสติ สฺสติ สฺสนฺติ สฺสติ สฺสถ สฺสามิ สฺสาม สฺสเต สฺสนฺเต สฺสเส สฺสเวฺห สฺสํ สฺสามฺเห
ภวิสฺสติ=อนารทฺเธ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา สฺสตฺยาทโย โหนฺติฯ
๓๕. อ+อี+สฺสาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิญ
กฺริยตฺถา ปเรสํ ออาทีนํ อีอาทีนํ สฺสาทีนญฺจ พฺยญฺชนสฺสิ+ญ โหติ วิภาสาฯ ววตฺถิตวิภาสา+ยํฯ สฺเสติ สฺสาทีนํ สฺสติอาทีนญฺจาวยโว คหิโต, ‘‘อูพฺยญฺชนสฺสา’’ติ สิทฺเธปิ ตฺยาทีสุ เอเตสเมวาติ นิยมตฺโถ+ย+มารมฺโภฯ ลสฺสาการโลเป โอ+อวาเทเส ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติฯ ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถฯ ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสามฯ ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเตฯ ภวิสฺสเส, ภวิสฺสเวฺหฯ ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเหฯ
กมฺเม –
๔๙. กฺยสฺส สฺเส
กฺยสฺส วา โลโป โหติ สฺเสฯ สุขํ ตยา อนุภวิสฺสติ, อนุภวิสฺสนฺติฯ อนุภวิสฺสสิ, อนุภวิสฺสถฯ อนุภวิสฺสามิ, อนุภวิสฺสามฯ อญฺญตฺร อนุภูยิสฺสติ, อนุภูยิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ เอวํ ปรจฺฉกฺเกฯ ภาเว-ภูยิสฺสติ ภูยิสฺสเตฯ
กตฺตริ-ปจิสฺสติ, ปจิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-ปจิสฺสติ โอทโน เทวทตฺเตน, ปจียิสฺสติ, ปจฺจิสฺสติฯ ปจฺจิสฺสนฺติ โอทนา ปจียิสฺสนฺติ, ปจียิสฺสเร, ปจฺจิสฺสเร, ปจฺจิสฺสนฺติฯ
คมิโต กตฺตริ-โส คจฺฉิสฺสติ, เต คจฺฉิสฺสนฺติฯ ตฺวํ คจฺฉิสฺสสิ, ตุมฺเห คจฺฉิสฺสถฯ อหํ คจฺฉิสฺสามิ, มยํ คจฺฉิสฺสามฯ คจฺฉิสฺสเต, คจฺฉิสฺสนฺเตฯ คจฺฉิสฺสเส, คจฺฉิสฺสเวฺหฯ คจฺฉิสฺสํ, คจฺฉิสฺสามฺเหฯ สคฺคํ คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติฯ คมิสฺสสิ, คมิสฺสถฯ คมิสฺสามิ, คมิสฺสาม อิจฺจาทิฯ กมฺเม-คจฺฉิยิสฺสติ, คจฺฉิยิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ กฺยโลเป คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ ตถา ฆมฺมิสฺสติ ฆมฺมียิสฺสติ, ฆมฺมิสฺสนฺติ, ฆมฺมียิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ
๓. นาเม ครหาวิมฺหเยสุ
นามสทฺเท นิปาเต สติ ครหายํ วิมฺหเย จ คมฺยมาเน สฺสตฺยาทโย โหนฺติฯ อิเม หิ นาม กลฺยาณธมฺมา ปฎิชานิสฺสนฺติฯ เอตฺถ ‘‘ชฺยาทีหิ กฺนา’’ติ กฺนาวิกรเณ ‘‘ญาสฺสเน ชา’’ติ ชาเทโสฯ น หิ นาม ภิกฺขเว ตสฺส โมฆปุริสสฺส ปาเณสุ อนุทฺทยา ภวิสฺสติฯ กถญฺหิ นาม โส ภิกฺขเว โมฆปุริโส สพฺพมตฺติกามยํ กุฎิกํ กริสฺสติฯ วิมฺหเย-อจฺฉริยํ วต โภ, อพฺภุตํ วต โภ, สนฺเตน วต โภ ปพฺพชิตา วิหาเรน วิหรนฺติ, ยตฺร หิ นาม สญฺญี สมาโน ชาคโร ปญฺจมตฺตานิ สกฎสตานิ นิสฺสาย นิสฺสาย อติกฺกนฺตานิ เนว ทกฺขิติ, น ปน สทฺทํ โสสฺสติฯ อจฺฉริยํ อนฺโธ นาม ปพฺพต+มาโรหิสฺสติ, พธิโร นาม สทฺทํ โสสฺสติฯ (ภวิสฺสนฺติปจฺจยนโย)ฯ
๔. ภูเต อี อุํ โอ ตฺถ อิํ มฺหา อา อู เส วฺหํ อ มฺเห
ภูเต ปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อีอาทโย โหนฺติฯ ภูตานชฺชตเน อุปริ วกฺขมานตฺตา อิเม อีอาทโย ภูตชฺชตเนฯ ‘‘สุโว อโหสิ อานนฺโท’’ติอาทีสุ ภูตสามญฺเญว ภวนฺติฯ
อหสฺสุ+ภยโต อฑฺฒ-รตฺตํ วา ตทุปฑฺฒตํ;
อนฺโตกตฺวาน วิญฺเญยฺโย, อโห อชฺชตโน อิติ;
ตทญฺโญ ปน โย กาโล, โส+นชฺชตนสญฺญิโตฯ
อิติ ปฐมปุริเสกวจนํ อี,
๑๕. อา+อี+สฺสาทีสฺว+ญ วา
อาอาโท อีอาโท สฺสาโท จ กฺริยตฺถสฺส วา อญ โหตีติ ธาตุโต ปุพฺพํ อญฯ ‘‘กตฺตริ โล’’ติ โล, เอการ+อวาเทสา จฯ
๓๘. เอยฺยาถ+สฺเส+อ+อา+อี+ถานํ โอ+อ+อํ+ตฺถ+ตฺโถ+โวฺหก
เอยฺยาถาทีนํ โออาทโย วา โหนฺติ ยถากฺกมํติ อีสฺสตฺโถ, อภวิตฺโถ, ภวิตฺโถ, อภวตฺโถ, ภวตฺโถฯ ‘‘อา อี อู มฺหา สฺสา สฺสมฺหานํ วา’’ติ อีสฺส รสฺสตฺตํฯ โส อภวิ ภวิ, อภวี ภวีฯ
๓๙. อุํสฺสิํ+สฺวํ+สุ
ติอุํสฺส อิํสุ+อํสุ วา โหนฺติฯ อภวิํสุ ภวิํสุ, อภวํสุ ภวํสุ, อภวุํ ภวุํฯ
๔๒. โอสฺส อ+อิ+ตฺถ+ตฺโถ
โอสฺส ออาทโย วา โหนฺติฯ อภว ภว, อภวิ ภวิ, อิญาคเม อภวิตฺถ ภวิตฺถ, อภวตฺถ ภวตฺถ, อภวิตฺโถ ภวิตฺโถ, อภวตฺโถ ภวตฺโถฯ
๔๓. สิ
โอสฺส สิ วา โหติฯ อภวิสิ ภวิสิ, อภวสิ ภวสิฯ อภโว ภโวฯ
๔๕. มฺหาตฺถาน+มุญ
เอสํ อุญ วา โหติฯ อีอาทิสมฺพนฺธีนเมว คหณํฯ อภวุตฺถ ภวุตฺถฯ
๔๖. อิํสฺส จ สิญ
อิํสฺส จ สิญ วา โหติ มฺหาตฺถานญฺจ พหุลํฯ อิการญฺญการา อุจฺจารณอาทฺยาวยวตฺถาฯ อภวสิตฺถ ภวสิตฺถ, อภวิตฺถ ภวิตฺถ, อภวตฺถ ภวตฺถ, อภวิสิํ ภวิสิํ, อภวสิํ ภวสิํ, อภวิํ ภวิํฯ อุญาคเม อาสฺส รสฺโสฯ อภวุมฺห ภวุมฺห อภวุมฺหา ภวุมฺหาฯ สิญาคเม อภวสิมฺห ภวสิมฺห อภวสิมฺหา ภวสิมฺหา อภวิมฺห ภวิมฺห อภวิมฺหา ภวิมฺหา อภวมฺห ภวมฺห อภวมฺหา ภวมฺหาฯ ปรจฺฉกฺเก – ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา ตฺเถ อภวิตฺถ ภวิตฺถ อภวตฺถ ภวตฺถฯ รสฺเส อภวถ ภวถ, อภวา ภวา, อภวุ ภวุฯ อภวิเส ภวิเส, อภวเส ภวเส, อภวิวฺหํ ภวิวฺหํ อภววฺหํ ภววฺหํ, อสฺส อ+มาเทเส อภวํ ภวํ อภว ภว, อภวิมฺเห ภวิมฺเห อภวมฺเห ภวมฺเหฯ กมฺเม สุขํ ตยา อนุภูยิตฺโถ อนฺวภูยตฺโถ อนุภูยตฺโถ อนฺวภูสิ อนุภูสี อนฺวภูยี อนุภูยี, อนฺวภูยิํสุ อนุภูยิํสุ อนฺวภูยํสุ อนุภูยํสุ อนฺวภูยุํ อนุภูยุํ อิจฺจาทิฯ ภาเว-เตน อภูยิตฺโถ ภูยิตฺโถ อภูยตฺโถ ภูยตฺโถ อภูยิ ภูยิ อภูยี ภูยีฯ เตน อภูยตฺถ ภูยตฺถ อภูย ภูย อภูยา ภูยาฯ
โส อปจิตฺโถ ปจิตฺโถ อิจฺจาทิ กตฺตุสมํฯ กมฺเม-อปจียิตฺโถ ปจียิตฺโถ อปจียตฺโถ ปจียตฺโถฯ จวคฺคปุพฺพ- รูเป อปจฺจิตฺโถ ปจฺจิตฺโถ อปจฺจตฺโถ ปจฺจตฺโถ อปจียิ ปจียิ อปจียี ปจียี อปจฺจิ ปจฺจิ อปจฺจี ปจฺจี, อปจียิํสุ ปจียิํสุ อปจิํสุ ปจิํสุ อปจียํสุ ปจียํสุ อปจฺจํสุ ปจฺจํสุ อปจียุํ ปจียุํ อปจฺจุํ ปจฺจุํ อิจฺจาทิ กตฺตุสมํ, ปุพฺพรูโปว วิเสโสฯ
โส คามํ อคจฺฉิตฺโถ คจฺฉิตฺโถ อิจฺจาทิ ปุริมสมํฯ
๓๐. ฑํสสฺส จ ญฺฉง
ฑํสสฺส จ คมิสฺส จ ญฺฉง วา โหติ อา+อีอาทีสุฯ อคญฺฉิตฺโถ คญฺฉิตฺโถ อคญฺฉตฺโถ คญฺฉตฺโถ อคญฺฉิ คญฺฉิ อคญฺฉี คญฺฉี อิจฺจาทิฯ
๒๙. คมิสฺสา
อาอาโท อีอาโท จ คมิสฺส อา โหติ วาฯ โส อคา อคมิ คมิ อคมิตฺโถ คมิตฺโถ อคมตฺโถ คมตฺโถฯ อีปจฺจเย ลสฺสาการสฺส ‘‘หิมิเมสฺว+สฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘อสฺสา’’ติ โยควิภาคา ทีเฆ ‘‘ทีฆา อีสฺสา’’ติ อีสฺส สิอาเทโส, อคมาสิ อคมิ คมิ อคมี คมี, อคมิํสุ คมิํสุ อคมํสุ คมํสุ อคมุํ คมุํฯ โอสฺส ออาเทเส อชฺฌคุํฯ ตฺวํ อชฺฌคา ปรสฺส โลโปฯ ตุมฺเห อชฺฌคุตฺถฯ อหํ อชฺฌคํ, มยํ อชฺฌคมฺหฯ ปรจฺฉกฺเก – ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา ตฺเถ โส อคจฺฉิตฺถ คจฺฉิตฺถ อคญฺฉิตฺถ คญฺฉิตฺถ อคมิตฺถ คมิตฺถ อคม คม อคมา คมาฯ เต อคมู คมู, โอสฺส อาอาเทเส อชฺฌคุํฯ ตฺวํ อคมิเส คมิเสฯ ตุมฺเห อคมิวฺหํฯ ‘‘เอยฺยาถา’’ ทินา อ+มาเทเส อหํ อคมํ คมํ อชฺฌคํฯ มยํ อคมิมฺเห คมิมฺเหฯ กมฺเมอคจฺฉียิ อคมียิ, อคจฺฉิยุํ อคมิยุํ อิจฺจาทิฯ ตถา อฆมฺมี ฆมฺมี อิจฺจาทิฯ
๑๓. มาโยเค อี+อาอาที
มาโยเค สติ อีอาทโย อาอาทโย จ วา โหนฺติฯ สกกาลโต กาลนฺตเรปิ ปจฺจยวิธานตฺโถ+ยํฯ มา ภวํ อภวิตฺโถ อิจฺจาทิฯ วาวิธานาสฺสตฺยาทิ+เอยฺยาทิ+ตฺวาทโยปิ โหนฺติ, มา ภวํ ภวิสฺสติ, มา ภวํ ภเวยฺย, มา ภวํ ภวตุ อิจฺจาทิฯ (อีอาทิปจฺจยนโย)ฯ
๕. อนชฺชตเน อา อูโอ ตฺถ อ มฺหา ตฺถ ตฺถุํ เส วฺหํ อิํ มฺหเส
อวิชฺชมานชฺชตเน ภูตตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อาอาทโย โหนฺติ วาฯ ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา ตฺเถ ‘‘อา อี อู มฺหา’’ อิจฺจาทินา รสฺเส จ โส อภวตฺถ ภวตฺถ อภว ภว อภวา ภวา, เต อภวุ ภวุ อภวู ภวูฯ โอ, ‘‘โอสฺสา’’ติอาทินา ออาทโย, อภว ภว อภวิ ภวิ อภวตฺถ ภวตฺถ อภวตฺโถ ภวตฺโถ, สิอาเทเส อภวสิ ภวสิ อภโว ภโวฯ ตุมฺเห อภวตฺถ ภวตฺถฯ อหํ อภวํ ภวํ อภว ภว, มยํ อภวมฺห ภวมฺห อภวมฺหา ภวมฺหาฯ โส อภวตฺถ ภวตฺถฯ เต อภวตฺถุํ ภวตฺถุํฯ ตฺวํ อภวเส ภวเสฯ ตุมฺเห อภววฺหํ ภววฺหํฯ ‘‘อิสฺส จ สิญ’’ติ สิํ, อหํ อภวสิํ ภวสิํ อภวิํ ภวิํฯ มยํ อภวมฺหเส ภวมฺหเสฯ กมฺเม-ตฺเถ สุขํ ตยา อนุภูยิตฺถ, อิญาคมาภาเว อนุภูยตฺถ อิจฺจาทิฯ ภาเว-อภูยตฺถ ภูยตฺถ อิจฺจาทิฯ
โส โอทนํ อปจตฺถ ปจตฺถ อิจฺจาทิ กตฺตุสมํฯ กมฺเม-อปจียตฺถ ปจียตฺถ อปจฺจตฺถ ปจฺจตฺถ อปจีย ปจีย อปจียา ปจียา อปจฺจ ปจฺจ อปจฺจา ปจฺจาฯ อปจียุ ปจียุ อปจียู ปจียู อปจฺจุ ปจฺจุ อปจฺจู ปจฺจู อิจฺจาทิฯ ‘‘มาโยเค อี+อาอาที’’ติ มาโยเคปิ อาอาทโย, มา ภวํ อปจฺจตฺถ อิจฺจาทิฯ
ตถา อคจฺฉตฺถ คจฺฉตฺถ อิจฺจาทิ ปุริมสมํฯ ตถา อคมตฺถ คมตฺถ อิจฺจาทิปิ อฆมฺมตฺถ ฆมฺมตฺถ อิจฺจาทิปิฯ (อนชฺชตนปจฺจยนโย)ฯ
๖. ปโรกฺเข อ อุ เอ ตฺถ อ มฺห ตฺถ เร ตฺโถ โวฺห อิ มฺเห
อปจฺจกฺเข ภูตานชฺชตเน วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติฯ อกฺขานํ=อินฺทฺริยานํ ปรํ ปโรกฺขํฯ ตสฺมิํฯ ‘‘อปโรกฺเขสู’’ติ วจนา กฺย+ลาทิวิกรณา น โหนฺติฯ
๕,๗๑. ปโรกฺขายญฺจ
ปโรกฺขายํ ปฐม+เมกสฺสรํ สทฺทรูปํ ทฺเว ภวติฯ ‘‘ภูสฺส วุก’’ อิติอาทีสุ วุก, ภูว ภูว อิติ ทฺวิตฺเต –
๕,๗๕. โลโป+นาทิพฺยญฺชนสฺส
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อาทิโต+ญฺญสฺส พฺยญฺชนสฺส โลโป โหติฯ
๑๘. ปุพฺพสฺส อ
ออาทีสุ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภูสฺส อ โหติฯ
๕,๗๘. จตุตฺถทุติยานํ ตติยปฐมา
ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ จตุตฺถทุติยานํ ตติยปฐมา โหนฺติ ยถากฺกมํติ พกาเร โส พภูว กิร, เต พภุวุ กิรฯ ตฺวํ พภุเว กิร, อิญ ตุมฺเห พภุวิตฺถ กิรฯ อหํ พภุว กิร, มยํ พภุวิมฺห กิรฯ โส พภุวิตฺถ กิร, เต พภุวิเร กิรฯ ตฺวํ พภุวิตฺโถ กิร, ตุมฺเห พภุวิโวฺห กิรฯ อหํ พภุวิ กิร, มยํ พภุวิมฺเห กิรฯ กมฺเม-อนุปภุว กิร อิจฺจาทิฯ ภาเวพภุว พภุวิตฺถ กิรฯ
ปปจ, ปปจุฯ ปปเจ, อิญาคเม ปปจิตฺถฯ อญฺญตฺร ‘‘สํโยคาทิโลโป’’ติ โลโป, ปปจิตฺถฯ ปปจ, ปปจิมฺหฯ ปปจิตฺถ, ปปจิเรฯ ปปจิตฺโถ ปปจิโถ, ปปจิโวฺหฯ ปปจิ, ปปจิมฺเหฯ เอวํ กมฺเมฯ
ออาทิปจฺจเย ทฺวิภาเว อนาทิพฺยญฺชนโลเป ปุพฺพสฺส ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ จวคฺคชกาเร ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ ทีเฆ จ กเต โส คามํ ชคาม กิร, ชคมุฯ ชคเม, ชคมิตฺถฯ ชคม, ชคมิมฺหฯ ชคมิตฺถ, ชคมิเรฯ ชคมิตฺโถ, ชคมิโวฺหฯ ชคมิ, ชคมิมฺเหฯ เอวํ กมฺเมฯ
มูฬฺหวิกฺขิตฺตพฺยาสตฺตจิตฺเตน อตฺตนาปิ กฺริยา กตา อภินิพฺพตฺติกาเล+นุปลทฺธาสมานา ผเลนา+นุมียมานา ปโรกฺขาว วตฺถุโตฯ เตน อุตฺตมวิสเยปิ ปโยคสมฺภโวฯ (ปโรกฺขาปจฺจยนโย)ฯ
๗. ยฺโยโท วา+ติปตฺติยํ สฺสา สฺสํสุ สฺเส สฺสถ สฺสํ สฺสมฺหา สฺสถ สฺสิํสุสฺสเสสฺสเวฺหสฺสิํ สฺสามฺหเสฯ
เอยฺยาโท วิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย โหนฺติฯ วิธุรปจฺจโยปนิปาตโต การณเวกลฺลโต วา กฺริยาติปตน+มนิปฺผตฺติ กฺริยาติปตฺติฯ เอเต จ สฺสาทโย สามตฺถิยา อตีตานาคเตสฺเวว โหนฺติ, น วตฺตมาเน, ตตฺร กฺริยาติปตฺยสมฺภวาฯ อิญาคเม สฺสาสฺส วา รสฺเส จ สเจ โส ปฐมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺส, อรหา อภวิสฺส ภวิสฺส อภวิสฺสา ภวิสฺสา วา, เต จ ตํ อลภิสฺสํสุ, อรหนฺโต อภวิสฺสํสุ ภวิสฺสํสุฯ ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา สฺเสสฺส วา อกาเร ตฺวํ อภวิสฺส ภวิสฺเสฯ ตุมฺเห อภวิสฺสถฯ อหํ อภวิสฺสํฯ รสฺเส มยํ อภวิสฺสมฺห ภวิสฺสมฺห อภวิสฺสมฺหา ภวิสฺสมฺหาฯ ปรจฺฉกฺเก-โส อภวิสฺสถ, อภวิสฺสิํสุฯ อภวิสฺสเส, อภวิสฺสเวฺหฯ อภวิสฺสิํ, อภวิสฺสามฺหเสฯ
กมฺเม-เตน สุขํ อนฺวภวิสฺส, อนฺวภวิสฺสํสุ กฺยโลโปฯ อนฺวภูยิสฺส อนฺวภูยิสฺสา อิจฺจาทิฯ ภาเว-เตน อภูยิสฺส ภูยิสฺส อภูยิสฺสา ภูยิสฺสาฯ อภูยิสฺสถ ภูยิสฺสถฯ
เอวํ ตณฺฑุลาทิสาธนํ อลภิสฺส, โอทนํ อปจิสฺส ปจิสฺส อิจฺจาทิฯ กมฺเม-เตน โอทโน อปจิสฺส ปจิสฺส อปจิสฺสา ปจิสฺสา อปจียิสฺส ปจียิสฺส อปจียิสฺสา ปจียิสฺสา อปจฺจิสฺส ปจฺจิสฺส อปจฺจิสฺสา ปจฺจิสฺสา อิจฺจาทิฯ
โส อคจฺฉิสฺส คจฺฉิสฺส อคจฺฉิสฺสา คจฺฉิสฺสา อิจฺจาทิฯ จฺฉาเทสา+ภาเว อคมิสฺส คมิสฺส อคมิสฺสา คมิสฺสา อิจฺจาทิฯ กมฺเม-อคจฺฉิสฺส คจฺฉิสฺส อคจฺฉียิสฺส อิจฺจาทิฯ อคมิสฺส คมิสฺส อคมียิสฺส อิจฺจาทิฯ ตถา อฆมฺมิสฺส อิจฺจาทิฯ (กฺริยาติปตฺติปจฺจยนโย)ฯ
๘. เหตุผเลสฺเว+ยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ เอยฺยาถ เอยฺยามิ เอยฺยาม เอถ เอรํ เอโถ เอยฺยาโวฺห เอยฺยํ เอยฺยามฺเหฯ
เหตุภูตายํ ผลภูตายญฺจ กฺริยายํ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติ วาฯ ลวิกรณวุทฺธิอาทิ ปุพฺพสมํฯ ปริกปฺเป –
๗๕. เอเยฺย+ยฺยาเส+ยฺยนฺนํ เฎ
เอยฺย+เอยฺยาสิ+เอยฺย+มิจฺเจส+เม วา โหติฯ โส ทานิ กินฺนุ โข ภเว, ยทิ โส ปฐมวเย ปพฺพเชยฺย, อรหา ภเวยฺยฯ
๔๗. เอยฺยุํสฺสุํ
เอยฺยุ+มิจฺจสฺส ญุํ วา โหติฯ สเจ สํขารา นิจฺจา ภวุํ ภเวยฺยุํ, น นิรุชฺเฌยฺยุํฯ ยทิ ตฺวํ ภเว ภเวยฺยาสิฯ ‘‘เอยฺยาถา’’ ทินา อสฺส โอกาเร ตุมฺเห ภเวยฺยาโถ ภเวยฺยาถ กถ+มหํ เทโว ภเวยฺยามิฯ
๗๘. เอยฺยามสฺเส+มุ จ
เอยฺยามสฺส เอมุ วา โหติ อุ จฯ กินฺนุ โข มยํ ภเวมุ ภเวยฺยามุ ภเวยฺยามฯ ปรจฺฉกฺเก-ภเวถ, ภเวรํฯ ภเวโถ, ภเวยฺยาโวฺหฯ ภเว ภเวยฺยํ, ภเวยฺยามฺเหฯ กมฺเม-สุขํ ตยา อนุภุเยฺย อนุภุเยฺยยฺย, อนุภุยฺยุํ อนุภูเยยฺยุํฯ เตน ตฺวํ อนุภูเย อนุภูเยยฺยาสิ, ตุมฺเห อนุภูเยยฺยาโถ อนุภูเยยฺยาถฯ เตนา+หํ อนุภูเยยฺยามิ, มยํ อนุภูเยมุ อนุภูเยยฺยามุ อนุภูเยยฺยามฯ ปรจฺฉกฺเก-อนุภูเยถ อิจฺจาทิฯ ภาเว-ภูเย ภูเยยฺย ภูเยถฯ
วิธิมฺหิ-โส โอทนํ ปเจ ปเจยฺย อิจฺจาทิฯ กมฺเม-ปจีเย ปจีเยยฺย ปจฺเจ ปจฺเจยฺย อิจฺจาทิฯ
อนุมติยํ-โส คามํ คจฺเฉ คจฺเฉยฺย อิจฺจาทิฯ อญฺญตฺร คเม คเมยฺย อิจฺจาทิฯ ตถา ฆมฺเม ฆมฺเมยฺย อิจฺจาทิฯ
ปาโต ปเจยฺย เจ ภุญฺเช, อิจฺเจ+ตฺถ ปจนกฺริยา;
เหตุภูตาติ วิญฺเญยฺยา, ผลํ ตฺว+นุภวกฺริยาฯ
๑๑. สตฺตฺย+รเหสฺเว+ยฺยาที
สตฺติยํ อรหเต จ กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติฯ ภวํ ขลุ ปตฺตํ ปเจยฺย, ภวํ สตฺโต, ภวํ อรโหฯ
๑๒. สมฺภาวเน วา
สมฺภาวเน คมฺยมาเน ธาตุนา วุจฺจมาเน จ เอยฺยาทโย โหนฺติ วิภาสาฯ อปิ ภวํ คิลิตํ ปาสาณํ ปเจยฺย อุทรคฺคินา, สมฺภาเวมิ สทฺทหามิ ภวํ ปเจยฺย, ภวํ ปจิสฺสติ, ภวํ อปจิฯ
๙. ปญฺห+ปตฺถนา+วิธีสุ
ปญฺหาทีสุ กฺริยตฺถโต เอยฺยาทโย โหนฺติฯ
ปญฺหา สํปุจฺฉนํ, อิฎฺฐา-สิํสนํ ยาจนํ ทุเว;
ปตฺถนา, ภตฺติยา วา+ถ, น วา พฺยาปารณา วิธิฯ
ปญฺเห-กิํ โส ภตฺตํ ปเจยฺย, อุทาหุ พฺยญฺชนํฯ ปตฺถนายํ-อโห วต โส ปเจยฺย เจฯ วิธิมฺหิ-ภวํ ปตฺตํ ปเจยฺยฯ (เอยฺยาทิปจฺจยนโย)ฯ
๑๐. ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สฺสุ โวฺห เอ อามเส
ปญฺหปตฺถนาวิธิสฺเว+เต โหนฺติ กฺริยตฺถโตฯ อาสิํสนตฺเถ-โส สุขี ภวตุ, เต สุขิตา ภวนฺตุฯ
๔๘. หิสฺส+โต โลโป
อโต ปรสฺส หิสฺส วา โลโป โหติฯ ตฺวํ สุขี ภว ภวาหิ, หิมฺหิ ทีโฆฯ ‘‘เอยฺยาถา’’ทินา โวฺหก, ตุมฺเห สุขิตา ภวถโวฺห ภวถฯ อหํ สุขี ภวามิ, มยํ สุขิโน ภวามฯ ปรจฺฉกฺเก-ตถา ภวตํ, ภวนฺตํฯ ภวสฺสุ, ภวโวฺหฯ ภเว ภวามเสฯ กมฺเม-ตยา อนุภูยตุ, อนุภูยนฺตุ อิจฺจาทิฯ ภาเว-ภูยตุ, ภูยตํฯ
อาณตฺติยํ-เทวทตฺโต ทานิ โอทนํ ปจตุ, ปจนฺตุ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-เตน โอทโน ปจฺจตุ อิจฺจาทิฯ ตถา โส คามํ คจฺฉตุ อิจฺจาทิฯ ‘‘อู ลสฺเส’’ติ ลสฺเส+กาเร คเมตุ, คเมนฺตุ อิจฺจาทิฯ ฆมฺมาเทเส ฆมฺมตุ, ฆมฺมนฺตุ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-คจฺฉียตุ อิจฺจาทิฯ ตถา คมียตุ อิจฺจาทิฯ
วิธิมฺหิ-ลสฺส โลเป ลุตฺเต วุทฺธิ, อิธ ปพฺพโต โหตุฯ
นิมนฺตเน-อธิวาเสถ ตุมฺเห ภนฺเต ภควา โภชนํ, วสติสฺส ‘‘จุราทิโต ณี’’ติ ณิมฺหิ ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ อา, ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ ปจฺจเย’’ติ เอ จ โหติฯ อิธ นิสฺสีทตุ ภวํ, สทสฺส ‘‘ชร+สทาน+มีม วา’’ติ อีม, มนุพนฺธตฺตา อนฺตสรโต อีมฯ
อชฺเฌสเน-เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ, เอตฺถ จุราทิตฺตา ปุริมสมํฯ
อนุมติยํ-ปุจฺฉ วาสว มํ ปญฺหํ, ปวิสตุ ภวํฯ เอตฺถ ปุจฺฉโต หิสฺส โลโปฯ เอวํ นิสีทฯ
ปตฺถนา=ยาจนา, ตตฺร-ทท=ทาเน, ททาหิ เม คามวรานิ ปญฺจ, ทาโต ลสฺส เอกาเร จ เอกํ เม นยนํ เทหิฯ
ปตฺตกาเล-สมฺปตฺโต เต กาโล กฎกรเณ, กฎํ กโรตุ ภวํฯ เอตฺถ ‘‘ตนาทิตฺโว’’ติ โอฯ
ตฺวาที เอยฺยาทโย วตฺต-มานา สมฺปติ,+นาคเต;
ภวิสฺสติ, ปโรกฺขาทิ-จตฺตาโร+ตีตกาลิกาฯ
๕,๑๗๓. คม ยมิ+สา+ส ทิสานํ วา จฺฉง
เอเตสํ วา จฺฉง โหตินฺต+มาน+ตฺยาทีสุฯ โส สคฺคํ คจฺฉติ คเมติ, คจฺฉนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-คจฺฉียติ คมียติ อิจฺจาทิฯ ยม=อุปรเม, ปโรกฺขาอนชฺชตนรูปานิ สพฺพตฺถ ปโยค+มนุคมฺม โยเชตพฺพานิฯ นิปุพฺโพ, นิยจฺฉติ นิยมติ, นิยจฺฉนฺติ นิยมนฺติฯ สํปุพฺโพ, ‘‘เย สํสฺสา’’ติ ญฺญตฺตํ, สญฺญมติ, สญฺญมนฺติฯ กมฺเม-นิยจฺฉียติ นิยมียติ นิยมฺมติ, สญฺญมียติ วาฯ ตถา นิยจฺฉิสฺสติ, สญฺญมิสฺสติฯ นิยจฺฉิ, สํยมิฯ นิยจฺฉิสฺส, สํยมิสฺสฯ นิยจฺเฉยฺย, สํยเมยฺยฯ นิยจฺฉตุ, สญฺญมตุฯ อิส+สิํส=อิจฺฉายํ, โส สคฺคํ อิจฺฉติ, อิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิฯ ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ วุทฺธิมฺหิ เอสติ, เอสนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-อิจฺฉียติ, ‘‘วา กฺวจี’’ติ วุทฺธิมฺหิ เอสียติฯ ปุพฺพรูเป อิสฺสติ อิสฺสเต อิจฺจาทิฯ อิจฺฉิสฺสติ เอสิสฺสติ อิจฺจาทิฯ อิจฺฉิ เอสิฯ อิจฺฉิสฺส เอสิสฺสฯ อิจฺเฉยฺย เอเสยฺยฯ อิจฺฉตุ เอสตุ อิจฺจาทิฯ อาส=อุปเวสเน, โส อาสเน อจฺฉติ อิจฺจาทิฯ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ รสฺโส, อุปปุพฺโพ, ตถา อุปาสติฯ อจฺฉิสฺสติ อุปาสิสฺสติฯ อจฺฉิ อุปาสิฯ อจฺฉิสฺส อุปาสิสฺสฯ อจฺเฉยฺย อุปาเสยฺยฯ อจฺฉตุ อุปาสตุ อิจฺจาทิฯ ทิส=เปกฺขเน, ทิจฺฉติ ทิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ สพฺพํ ปุริมสมํฯ ลภ=ลาเภ, อิโต ปรํ วิเสสฎฺฐานเมววกฺขาม, สพฺพวาโร วุตฺตานุสาเรน คเหตพฺโพฯ ลภติ, ลภนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-กฺยสฺส ปุพฺพรูปาทิมฺหิ กเต ลพฺภติ อิจฺจาทิฯ
๗๓. ลภา อิํ+อีนํ ถํ ถา วา
ลภสฺมา อิํ อีนํ ถํ+ถา วา โหนฺติฯ โส อลภิตฺถ ลภิตฺถ อลภิ ลภิ อิํ ปจฺจเย อลตฺถํ อลภิํ อิจฺจาทิฯ
๒๖. ลภ วส+จฺฉิท ภิท รุทานํ จฺฉง
ลภาทีนํ จฺฉง โหติ สฺเสน สหฯ ลจฺฉติ ลภิสฺสติ, ลจฺฉนฺติ ลภิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาภาคสฺส จฺฉงาเทเส อลจฺฉา อลภิสฺส อิจฺจาทิฯ วส=นิวาเส, วจฺฉติ วสิสฺสติฯ กมฺเม-พหุลาธิการา ‘‘อสฺสู’’ติ อุกาโร , ปุพฺพรูเป วุสฺสติ วุสฺสิสฺสติ อิจฺจาทิฯ ตถา อวจฺฉา อวสิสฺสาฯ ฉิท=ทฺเวธากรเณ, เฉจฺฉติ ฉินฺทิสฺสติ, ‘‘มญฺจ รุธาทีนํ’’ติ มํ โล จฯ ลสฺส โลโป จฯ ภิท=วิทารเณ, เภจฺฉติ ภินฺทิสฺสติฯ อเภจฺฉา อภินฺทิสฺสาฯ รุท=โรทเน, รุจฺฉติ โรทิสฺสติฯ อรุจฺฉา อโรทิสฺสา อิจฺจาทิฯ
อญฺญปจฺจเยปิ ฉิทสฺส ‘‘จฺฉง’’ อิติ โยควิภาคา จฺฉง, ภูเต อูํ ปจฺจเย อจฺเฉจฺฉุํ อจฺฉินฺทิํสุฯ วุตฺตโต อญฺญธาตูนญฺจ, คม=คมเน, คจฺฉํ คจฺฉิสฺสํฯ อญฺญปจฺจเยปิ วจ=พฺยตฺตวจเน อิจฺจาทิ, กมฺเม-พหุลาธิการา ตฺยาทีสุ ปรภูเตสุปิ ยถาคมํ วจาทีนญฺจสฺส ‘‘วจาทีนํ วสฺสุฎ วา’’ติ กมฺเม อุฎ จ ‘‘อสฺสู’’ติ อสฺส อุ จ, เตน ธมฺโม อุจฺจติ วุจฺจติ, วุจฺจนฺติ อิจฺจาทิ, ยสฺส จ ปุพฺพรูปํฯ
๒๗. ภุช มุจ วจ วิสานํ กฺขง
ภุชาทีนํ กฺขง โหติ สฺเสน สหฯ วกฺขติ วจิสฺสติ, วกฺขนฺติ วจิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ
๒๑. อีอาโท วจสฺโสม
อีอาทีสุ วจสฺส โอม โหติฯ มการานุพนฺธตฺตา ‘‘มานุพนฺโธ สราน+มนฺตา ปโร’’ติ ปริภาสโต สรา ปโรฯ อโวจิ, อโวจุํ, อโวโจ อิจฺจาทิฯ อนชฺชตเน-อวจ อวจา วจา อิจฺจาทิฯ กฺริยาติปตฺติยํ-อวกฺขา อวจิสฺสา, อวกฺขิํสุ อวจิสฺสิํสุ อิจฺจาทิฯ วเจยฺย อิจฺจาทิฯ กมฺเม-วุจฺเจยฺย อิจฺจาทิฯ ตถา วจตุ, วุจฺจตุ อิจฺจาทิฯ
ภุช=ปาลนโชฺฌหาเรสุ , ‘‘ภุชา’’ ทินา กฺขวาเทเส โภกฺขติ ภุญฺชิสฺสติฯ
กุส=อกฺโกเส, อาปุพฺโพ, ตสฺส รสฺโส จ, อกฺโกสติ อิจฺจาทิ เญยฺยํ, ลวิกรณโลปวุทฺธิโยฯ
๓๔. กุส+รุเหหี+สฺส ฉิ
กุสา รุหา จ ปรสฺส อีสฺส ฉิ วา โหติฯ ปรรูปปฐมกฺขรานิ, อกฺโกจฺฉิ อกฺโกสิ อิจฺจาทิฯ อภิปุพฺโพ รุห=โรหเน, อภิรุจฺฉิ อภิรุหิ อิจฺจาทิฯ
วห=ปาปุณเน, วหติ, วหนฺติฯ กมฺเม-กฺเย ‘‘หสฺส วิปลฺลาโส’’ติ วิปริยาโส, เตน โส วุยฺหติ, ‘‘อสฺสู’’ติ อุตฺตํฯ วหิสฺสติ, วุยฺหิสฺสติฯ อวหิ, อวุยฺหิตฺถ, อวุหิฯ อวหิสฺสา, วุยฺหีสฺสา อิจฺจาทิฯ วเหยฺย, วุเยฺหยฺยฯ วหตุ, วุยฺหตุ อิจฺจาทิฯ
ชร=ชีรเณ,
๕,๑๗๔. ชร มราน+มียง
ชร มรานํ อียง วา โหติ มาน+นฺต+ตฺยาทีสุฯ ชียติฯ ‘‘ชร สทาน+มีม’’ติ อีมอาคโม โล จ, ชีรติฯ กมฺเม-ชีรียติ ชียียติฯ เอวํ ชียิสฺสติ ชีริสฺสติ, ชียียิสฺสติ ชีรียิสฺสติฯ อชียิ อชีริ, อชียียิ อชีรียิฯ อชียิสฺสา อชีริสฺสา, อชียียิสฺสา อชีรียิสฺสา อชียิสฺสา อชีรียิสฺสา อิจฺจาทิฯ มร=ปาณจาเค, อียง, มียติ มรติ, มียนฺติ มรนฺติ อิจฺจาทิฯ
ทิส=เปกฺขเน,
๕,๑๒๔. ทิสสฺส ปสฺส ทสฺส ทส ท ทกฺขาติ
เอเต อาเทสา ทิสสฺส วา โหนฺติฯ อเนกวณฺณตฺตา สพฺพาเทโสฯ ปสฺสติ ปสฺสนฺติ, ทกฺขติ ทกฺขนฺติฯ กมฺเม-กฺเย ปุพฺพรูโป, ทิสฺสติ ทิสฺสนฺติ, วิปสฺสียติ ทกฺขียติ อิจฺจาทิฯ
๖,๖๙. ทกฺข+ข+เหติ+โหหีติ โลโป
ทกฺขาทีหิ อาเทเสหิ ปรสฺส สฺสสฺส โลโป วา โหติฯ ทกฺขติ ทกฺขิสฺสติฯ อปสฺสิ ปสฺสิ, อปสฺสิํสุ ปสฺสิํสุ อปสฺโส ปสฺโส, อปสฺสิตฺถ ปสฺสิตฺถฯ อปสฺสิํ ปสฺสิํ, อปสฺสิมฺห ปสฺสิมฺหฯ ตถา อทสฺสี ทสฺสี, อทสฺสิํสุ ทสฺสิํสุ อิจฺจาทิฯ อนชฺชตเน ทสาเทโส, อทฺทสา อทฺทสฯ อทฺทา อทฺท อิจฺจาทิฯ อปสฺสิสฺส ทกฺขิสฺส อิจฺจาทิฯ ปสฺเสยฺย ทกฺเขยฺย, ปสฺสตุ ทกฺขตุ อิจฺจาทิฯ
สท=วิสรณคตฺยาวสาทนาทาเนสุ, นิปุพฺโพ, ‘‘ชรสทาน+มีม วา’’ติ อีมอาคโมฯ นิสีทติ, นิสีทนฺติ อิจฺจาทิฯ ภาเว-นิสชฺชติ, นิสชฺชเตฯ
ยช=เทวปูชาสํคติกรณทาเนสุ, ยชติ, ยชนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม –
๕,๑๑๓. ยชสฺส ยสฺส ฎิ+ยีติ
ยชสฺส ยสฺส ฎิ+ยี โหนฺติ กานุพนฺเธติ พหุลาธิการา ตฺยาทิวิสเยปิ กฺเย ปุพฺพรูเป จ อิชฺชติ ยิชฺชติ มยา พุทฺโธฯ โส ยชิสฺสติ, เตน อิชฺชิสฺสเต ยิชฺชิสฺสเตฯ โส ยชี , เตน อิชฺชิ ยิชฺชิฯ โส ยชิสฺสา, เตน อิชฺชิสฺสา ยิชฺชิสฺสาฯ โส ยเชยฺย, เตน อิชฺเชยฺย ยิชฺเชยฺยฯ โส ยชตุ, เตน อิชฺชตุ ยิชฺชตุ อิจฺจาทิฯ
วท=วจเน, ‘‘คมวทา’’ ทินา วทสฺส วชฺชาเทโส วา, ลสฺส ‘‘อูลสฺเส’’ติ กฺวจิ เอ จ, วชฺชติ วเทติ วทติ, วชฺเชนฺติ วเทนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม – ‘‘กฺยสฺสา’’ติ อีญ, วชฺชียติ วชฺชติ วทียติ, วชฺชียนฺติ วชฺชนฺติ วทียนฺติฯ วทิสฺสติ, วทิสฺสนฺติฯ อวที วที, อวทิํสุ วทิํสุฯ อวทิสฺส วทิสฺสฯ วชฺเช วชฺเชยฺย วเท วเทยฺย, วชฺเชยฺยุํ วเทยฺยุํฯ วชฺเชตุ วเทตุ วทตุ อิจฺจาทิ ยถาคมํ เญยฺยํฯ
กมุ=ปทวิกฺเขเป, ‘‘ปโรกฺขายญฺจา’’ติ จคฺคหเณน กม กม อิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยญฺชนโลเป ลวิกรเณ ‘‘กวคฺคหา’’ ทินา กสฺส เจ นิคฺคหีตาคเม จ กเต จํกมติ กมติ อิจฺจาทิฯ จล=กมฺปเน, จํจลติฯ ชล+ทล=ทิตฺติยํ, ทฺวิตฺเต ททฺทลฺลติ อิจฺจาทิฯ (สวุทฺธิกภูวาทินโย)ฯ
หู+ภู=สตฺตายํ, ตฺยาทีสุ ‘‘กตฺตริ โล’’ติ โล, ตสฺส โลเป ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ ปจฺจเย’’ติ โอกาโรฯ โส โหติ, เต โหนฺติฯ โหสิ, โหถฯ โหมิ, โหม อิจฺจาทิฯ ภาเว-เตน หูยติ หูยเตฯ
๓๑. หูสฺส เห+เหหิ+โหหิ สฺสตฺยาโท
หูสฺส เหอาทโย โหนฺติ สฺสจฺจาโทฯ เหสฺสติ เหหิ สฺสติ โหหิสฺสติฯ
๖๙. ทกฺข+ข+เหหิ+โหหีหิ โลโปติ
ทกฺขาทีหิ อาเทเสหิ ปรสฺส สฺสสฺส วา โลโป โหติฯ เหหิติ เหหิสฺสติ, โหหิติ โหหิสฺสติฯ เหหินฺติ เหหิสฺสนฺติ, โหหินฺติ โหหิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ อนชฺชตเน อีมฺหิ อญาคโม, ‘‘ปโร กฺวจี’’ติ อีสฺส โลโป, โส อหุฯ วุทฺธิมฺหิ ‘‘ทีฆา อีสฺส’’ อิติ อีสฺส สิอาเทโส, สุโว อโหสิ อานนฺโทฯ
๔๑. หูโต เรสุํ
หูโต ปรสฺส อุ+มิจฺจสฺส เรสุํ วา โหติฯ รการานุพนฺโธ ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ อนฺตสราทิสฺส โลโปฯ อเหสุํฯ โอการวุทฺธิ อวาเทเส อหวุํฯ โอสฺส สิอาเทเส อโหสิฯ
๔๖. อิํสฺส จ สิญ
อิมิจฺจสฺส สิญ โหติ มฺหาตฺถานญฺจ พหุลํฯ ญากาโร อาขฺยาวยวตฺโถ (อุกาโร) อิกาโร อุจฺจารณตฺโถฯ ‘‘ออีสฺสา’’ ทินา อิญาคเม ตุมฺเห อโหสิตฺถ, อโหสิฯ ปรสฺสรโลเป รสฺเส จ อหุํ, อโหสิมฺห, อหุมฺห, รสฺโสฯ ภาเว-อภวิ, อาสฺสตฺถาเทโส, อภวิตฺถฯ อนชฺชตเน อาอูอาทิปจฺจเย กเต ‘‘ยุวณฺณาน+มิย งุวง สเร’’ติ อุวงาเทเส อหุวา, อหุวุ, อหุโว, อหุวตฺถฯ อสฺส อมาเทเส อหุํ อหุวํ, อหุมฺห อิจฺจาทิฯ ภาเว-เตน อหุยิ อหุยิตฺถฯ อหวิสฺสา, อหวิสฺสํสุ อิจฺจาทิฯ ภาเว-อหุยิสฺส, อหุยิสฺสถฯ ปุพฺพสฺสรโลโป, เหยฺย , เหยฺยุํ อิจฺจาทิฯ ภาเว-หูเยยฺย, หูเยถฯ โหตุ, โหนฺตุ อิจฺจาทิฯ ภาเว-หูยตุ, หูยตํฯ อนุปุพฺเพ อนุโภติ อิจฺจาทิ สพฺพวาเรสุ โยเชตพฺพํฯ ภาเว รูปาภาวาฯ กมฺเม-อนุภูยติ อิจฺจาทิ วิเสโสฯ
สิ=สเย, ลสฺส โลโป วุทฺธิ, เสติฯ อยาเทเส สยติ, เสนฺติ สยนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-อติปุพฺโพ, กฺเย ‘‘ทีโฆ สรสฺสา’’ติ อิสฺส ทีเฆ จ กเต เตน อติสียติ, อติสียนฺติ อิจฺจาทิฯ ภาเว-เตน สียติ, สียเตฯ ตถา ภวิสฺสติอาทีสุฯ
นี=ปาปเน, ทฺวิกมฺมโก+ยํ, อชํ คามํ เนติ นยติ, เนนฺติ นยนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-นียเต คามํ อโช เทวทตฺเตน อิจฺจาทิฯ ตถา เสเสสุปิ โยเชตพฺพํฯ
ฐา=คตินิวตฺติยํ –
๕,๑๗๕. ฐาปานํ ติฎฺฐปิวา
ฐาปานํ ติฎฺฐปิวาโหนฺติ วา นฺต+มาน+ตฺยาทีสุฯ ลสฺส โลเป ติฎฺฐติ, ติฎฺฐนฺติ, ฐาติ, ฐานฺติฯ
๕,๑๓๑. ปาทิโต ฐาสฺส วา ฐโห กฺวจิติ
ปาทิโต ปรสฺส ฐาสฺส กฺวจิ ฐโห โหติ วาฯ สณฺฐหติ, สณฺฐหนฺติฯ ลสฺเส, อธิฏฺเฐติ, อธิฏฺเฐนฺติฯ กมฺเม –
๕,๑๓๗. อญฺญาทิสฺสา+สฺสี กฺเย
ญาทิโต+ญฺญสฺส อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส อี โหติ กฺเยฯ อุปฐียติ, อุปฐียนฺติฯ ฐหาเทเส ‘‘กฺยสฺสา’’ติ อีญ , เตน ปติฎฺฐหียติ, ปติฎฺฐหียนฺติฯ ภาเว-อีมฺหิ ฐียติ, ฐียเตฯ ตถา ปปุพฺเพ ปติฎฺฐิสฺสติ ปติฎฺฐหิสฺสติฯ อีสฺส สิมฺหิ อฎฺฐาสิ, อฎฺฐํสุ, สณฺฐหิ, สณฺฐหิํสุฯ ปติฎฺฐิสฺส ปติฎฺฐหิสฺสฯ ติฏฺเฐ ติฏฺเฐยฺย, สเณฺฐ สเณฺฐยฺย, สเณฺฐยฺยุํ, สณฺฐเห สณฺฐเหยฺยฯ ติฎฺฐตุ ฐาตุ, สณฺฐหตุ อิจฺจาทิฯ
ปา=ปาเน, ปิวาเทเส ปิวติฯ ‘‘ตวคฺควรณา’’ โท ‘‘พยญา’’ติ โยควิภาเคน วสฺส พกาโร, ปิพติฯ กมฺเมปียติ, ปียนฺติ อิจฺจาทิฯ
อส=ภุวิ,
๕๒. ตสฺส โถติ
อตฺถิโต ปรสฺส ตสฺส โถ โหติฯ ปรรูเป ปฐมกฺขรตกาเร จ อตฺถิฯ ‘‘นฺต+มาน+นฺติ+ยิ+ยุํสฺวา+ทิโลโป’’ติ อสฺส โลโป, สนฺติฯ
๕๓. สิหิสฺว+ฎ
อตฺถิสฺส อฎ โหติ สิหิสุฯ โฎ สพฺพาเทสตฺโถฯ ตฺวํ อสิฯ ปรรูปาทิมฺหิ กเต อิทานิ ตุมฺเห อตฺถฯ
๕๔. มิมานํ วา มฺหิมฺหา จ
อสสฺมา ปเรสํ มิมานํ มฺหิมฺหา วา โหนฺติ ตํสนฺนิโยเคน อสสฺส อฎ จฯ อมฺหิฯ
๕๕. เอสุ ส
เอสุ มิเมสุ อสสฺส โส โหติ, ปรรูปพาธนตฺถํฯ อสฺมิ, อมฺห อสฺมฯ ภวิสฺสติปจฺจเย –
๕,๑๒๙. อ+อา+สฺสอาทีสุ
ปโรกฺขา อ-อาโท อนชฺชตน อา-อาโท กฺริยาติปตฺติสฺสา-อาโท ภวิสฺสติสฺสตฺยาโท จ อตฺถิสฺส ภุ โหติฯ อาเทสวิธานํ อสสฺสาปโยคตฺถํ, กิสฺมิญฺจิ ปจฺจยวิเสเส, ตสฺมา อสิตพฺพนฺติอาทิ น ภวติฯ ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติฯ อภวา, อภวุฯ กฺริยาติปตฺติยํ ภุอาเทเส อภวิสฺส, อภวิสฺสํสุ อิจฺจาทิฯ เอยฺยาทิมฺหิ –
๕๐. อตฺถิเต+ยฺยาทิจฺฉนฺนํ ส+สุ+ส+สถ+สํ+สาม
อส=ภุวิ+จฺจสฺมา ปเรสํ เอยฺยาทิจฺฉนฺนํ สาทโย โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ปรรูเป โส อสฺส, เต อสฺสุฯ ตฺวํ อสฺส, ตุมฺเห อสฺสถฯ อหํ อสฺสํ, มยํ อสฺสามฯ ตฺวาทิมฺหิ โส อตุ, อสฺส โลเป สนฺถุ, อยาเทเส ตฺวํ อหิ, ตุมฺเห อตฺถฯ อมฺหิ, อมฺห, สาเทเส อสฺมิ อสฺมฯ พหุลาธิการา อชฺชตเน อาสิ, อาสิํสุ, อาสุํ อิจฺจาทีปิ โหนฺติฯ
พฺรู=วจเน,
๓๖. พฺรูโต ติสฺสีญ
พฺรูโต ปรสฺส ติสฺส อีญ วา โหติฯ วุทฺธิอวาเทเส ลสฺส โลเป พฺรวีติฯ
๕,๙๗. น พฺรูสฺโส
พฺรูสฺส โอ น โหติ พฺยญฺชเนฯ พฺรูติฯ อุวงาเทเส พฺรูวนฺติฯ
๒๐. ตฺย+นฺตีนํ ฎ+ฎู
อาหา ปเรสํ ติ+อนฺตีนํ ฎ+ฎู โหนฺติฯ ฎการา สพฺพาเทสตฺถาฯ อโตเยว อาหา ปเรสํ ติอนฺตีนํ ฎฎูวิธานญาปกา ติอนฺตีสุ พฺรูสฺส อาโหฯ อาห, อาหุฯ พฺรูสิ, พฺรูถฯ พฺรูมิ, พฺรูม อิจฺจาทิฯ พฺรวิสฺสติฯ อพฺรวิ อพฺรวี, อพฺรวุํฯ อนชฺชตเน อพฺรวา, อพฺรวุฯ ปโรกฺขายํ –
๑๖. ออาทีสฺวา+โห พฺรูสฺส
พฺรูสฺส อาโห โหติ ปโรกฺขาออาทีสุฯ สุปิเน กิร โส อาห, เต อาหุ อิจฺจาทิฯ อพฺรวิสฺสฯ พฺรเว พฺรเวยฺยฯ วุทฺธิปฺปฎิเสเธ พฺรูตุ, พฺรวนฺตุ อิจฺจาทิฯ
หน=หิํสายํ, ติมฺหิ วิกรณโลเป โส หนติ หนฺติฯ เต หนนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-เย นสฺส ญฺเญ ปุพฺพรูปํ, เตน หญฺญติ, หญฺญนฺติ หญฺญเรฯ ตถา หนิสฺสติ อิจฺจาทิฯ
๖๗. หนา ฉ+ขา
หนา สฺสาสฺส ฉ+ขา วา โหนฺติฯ ปฎิหํขามิ ปฎิหนิสฺสามิฯ หํเฉม หนิสฺสามฯ อหนิ, อหนิํสูติอาทิ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ หุวาทโย
หุ=หวเน ฯ ตฺยาทีสุ โลฯ ‘‘ปโรกฺขายญฺจา’’ติ จคฺคหเณน หุ หุติ ทฺวิตฺตํ, ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ หสฺส โช, ลโลโป วุทฺธิ จ, ชุโหติ อคฺคิํ, อญฺญตฺร ‘‘ยวา สเร’’ติ วกาโร, ชุหฺวติฯ ชุโหนฺติฯ ชุหฺวนฺติฯ ชุโหสิ ชุหฺวสิ, ชุโหถ ชุหฺวถฯ อิจฺจาทิฯ กมฺเม – ‘‘ทีโฆ สรสฺสา’’ติ ทีเฆ หูยติ เตน อคฺคิ อิจฺจาทิฯ ชุหิสฺสติ, ชุหิสฺสนฺติฯ อชุหวิ อชุโหสิ, อชุหวุํ อชุหวิํสุ อชุหวํสุ อชุโหสุํฯ อชุหิสฺส, อชุหิสฺสํสฺสุฯ ชุเห ชุเหยฺยฯ ชุโหตุ, ชุโหนฺตุ อิจฺจาทิฯ
หา=จาเค, ปุเร วิย ทฺเวภาวฉาเทสโลเป ‘‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’’ติ ปุพฺพสฺส อาสฺส รสฺโสฯ ชหาติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม – ‘‘อญฺญาทิสฺสา+สฺสี กฺเย’’ติ กฺเย อาสฺส อี, หียติ อิจฺจาทิฯ ชหิสฺสติฯ อชหาสิ, ‘‘ทีฆา อีสฺส’’ อิติ สิ, ปชหิ, อชหิํสุ อชหํสุ, ปชหิํสุ ปชหุํฯ กมฺเม-ปหียิ ปหียิตฺถฯ สฺสาทิ+เอยฺยาทิ+ตฺวาทีสุปิ เญยฺยาฯ
ทา=ทาเน, ทฺวิภาวรสฺสตฺตานิ, ลโลโป, ททาติ, ททนฺติ อิจฺจาทิฯ ‘‘คมวทา’’ ทินา ทชฺชาเทเส ทชฺชติ, ทชฺชนฺติ อิจฺจาทิฯ ลสฺเส+กาเร ทานํ เทติ อิจฺจาทิฯ
๒๒. ทาสฺส ทํ วา มิเมสฺว+ทฺวิตฺเต
อทฺวิตฺเต วตฺตมานสฺส ทาสฺส ทํ โหติ วา มิเมสุฯ วคฺคนฺตํ, ทมฺมิ เทมิ, ทมฺม เทมฯ อีกาเร ทียติ อิจฺจาทิฯ อนาคตตฺเถ อิญาคเม สรโณปาทิ, ททิสฺสติ, ททิสฺสนฺติฯ ทชฺชิสฺสติ, ทชฺชิสฺสนฺติฯ ลวิกรเณ ทสฺสติ, ทสฺสนฺติฯ อชฺชตเน-อททิ, อททิํสุ, อทชฺชิ, อทชฺชิํสุ, อทาสิ, อทํสุฯ อนชฺชตเน-อททา, อททุฯ กาลาติปตฺติยํ-อททิสฺส อทชฺชิสฺส, เล อทสฺส, ทสฺสํสุฯ เอยฺยาทิมฺหิ-ทเท ทเทยฺย ทชฺเช ทชฺเชยฺยฯ ‘‘ฎา’’ติ พหุลาธิการา ทชฺชาเทสา ปรสฺส เอยฺยสฺส ฎา, ทชฺชา, ทชฺชุํ ทชฺเชยฺยํ ทเทยฺยุํฯ ตฺวาทีสุ-ททาตุ, ททนฺตุ, ทชฺชตุ, ทชฺชนฺตุ, ลสฺเส+กาเร เทตุ, เทนฺตุ อิจฺจาทิฯ สพฺพตฺถ กมฺเมปิ โยชนียํฯ
ธา=ธารเณ, ตฺยาทิมฺหิ จคฺคหเณน ทฺวิตฺเต ปุพฺพาการสฺส รสฺสตฺเต ลโลเป ‘‘จตุตฺถทุติยานํ ตติยปฐมา’’ติ ปุพฺพธการสฺส ทกาเร จ กเต ทธาติ, ทธนฺติฯ ปิปุพฺโพ, ‘‘ตทมินา’’ ทินา อาสฺส โลโป, ‘‘ธาสฺส โห’’ติ ทฺวิตฺเต ปรสฺส ธาสฺส หกาโร, ทฺวารํ ปิทหติ, ปิทหนฺติฯ ลสฺเส+กาเร นิเธติ, นิเธนฺติฯ กมฺเม-วิธียติ, วิธียนฺติ อิจฺจาทิฯ ธสฺสติ, ปิทหิสฺสติ, ปริทเหสฺสติฯ อธาสิ, ปิทหิฯ อธสฺส, ปิทหิสฺสฯ ทเธ ทเธยฺย, ปิทเห ปิทเหยฺยฯ ททาตุ, ปิทหตุ, นิเธตุ, นิเธนฺตุ อิจฺจาทิฯ (ชุโหตฺยาทโย)ฯ
ภูวาทิ จ ชุหาทิ จ, หุวาทิธาตโว จิ+เม;
สวุทฺธิกภูวาทีหิ, ติธา เภทํ อุเปนฺติ เตฯ
(ภูวาทินโยฯ)
อธุนา วิกรณปเภทปกาสนตฺถํ รุธาทีนํ อฎฺฐคณานํ กานิจิ รูปานิ อุทาหริยนฺเต –
รุธ=อาวรเณ, ตฺยาทโย โหนฺติฯ เอว+มุปริปิ สพฺพคเณสุฯ
๕,๑๙. มญฺจ รุธาทีนํ
รุธาทิโก อปโรกฺเขสุ กตฺตุวิหิตมาน+นฺต+ตฺยาทีสุ โล โหติ มญฺจ+นฺตสรา ปโรฯ นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตํ, ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ สํโยคตฺตา น วุทฺธิฯ โส มคฺคํ รุนฺธติ, รุนฺธนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-นิปุพฺโพ กฺโย ธสฺส จวคฺค+ปุพฺพรูป+ตติยกฺขรชการา, เตน มโคฺค นิรุชฺฌติ อิจฺจาทิฯ อิญาคเม รุนฺธิสฺสติ, นิรุชฺฌิสฺสติฯ อรุนฺธิ, อรุนฺธิํสุฯ นิรุชฺฌิตฺโถ, นิรุชฺฌิ, นิรุชฺฌิํสุฯ อรุนฺธิสฺส, อรุนฺธิสฺสํสุ, นิรุชฺฌิสฺส, นิรุชฺฌิสฺสํสุฯ รุนฺเธ รุนฺเธยฺย, นิรุชฺเฌ นิรุชฺเฌยฺยฯ รุนฺธตุ, รุนฺธนฺตุฯ ตฺวํ รุนฺธ รุนฺธาหิฯ นิรุชฺฌตุ, นิรุชฺฌนฺตุ อิจฺจาทิฯ
ฉิท=ทฺเวธากรเณ, ฉินฺทติ, ฉินฺทนฺติฯ กมฺเม-ฉิชฺชติ, ฉิชฺชนฺติฯ ภวิสฺสติปจฺจเย – ‘‘ลภ วสจฺฉิทา’’ ทินา จฺฉงาเทเส เฉจฺฉติ ฉินฺทิสฺสติฯ กมฺเม-ปุพฺพรูปํ, ฉิชฺชิสฺสติ, ฉิชฺชิสฺสนฺติฯ อฉินฺทิ ฉินฺทิ, อจฺเฉชฺชิ, อจฺเฉชฺชิํสุฯ อจฺฉินฺทิสฺสา อฉิชฺชิสฺสาฯ ฉินฺเท ฉินฺเทยฺย, ฉิชฺเช ฉิชฺเชยฺย, ฉินฺทตุ, ฉินฺทนฺตุ, ฉิชฺชตุ, ฉิชฺชนฺตุ อิจฺจาทิฯ
ภุช=ปาลนโชฺฌหาเรสุ, ภุญฺชติ, ภุญฺชนฺติ อิจฺจาทิฯ ภวิสฺสติมฺหิ ‘‘ภุช+มุจ+วจ+วิสานํ กฺขง’’ติ ธาตฺวนฺเตน สห สฺสสฺส กฺขงาเทเส วุทฺธิ, โภกฺขติ, ภุญฺชิสฺสติ, โภกฺขนฺติ, ภุญฺชิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ
มุจ=โมจเน, มุจฺจติ, มุจฺจนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-มุจฺจติ, มุจฺจนฺติ อิจฺจาทิฯ (รุธาทินโย)ฯ
ทิว=กีฬา วิชิคิํสา โวหาร ชุติ ถุติ คตีสุ,
๕,๒๑. ทิวาทีหิ ยก
ทิวาทีหิ กตฺตริ ลวิสเย ยก โหติฯ กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ, เอว+มุปริ จฯ วสฺส พกาเร ปุพฺพรูปํ, โส ชุตํ ทิพฺพติ, ทิพฺพนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-กฺเย เตน ทิพฺพติ, ทิพฺพนฺติ อิจฺจาทิฯ ทิพฺพิสฺสติ, เตน ทิพฺพิสฺสติฯ อทิพฺพิ ทิพฺพิฯ เตน อทิพฺพิ ทิพฺพิฯ อทิพฺพิสฺสฯ เตน อทิพฺพิสฺสฯ ทิพฺเพ ทิพฺเพยฺยฯ เตน ทิพฺเพ ทิพฺเพยฺยฯ ทิพฺพตุฯ เตน ทิพฺพตุ อิจฺจาทิฯ
สิว=ตนฺตุสนฺตาเน, สิพฺพติ, สิพฺพนฺติ อิจฺจาทิฯ ปท=คมเน, อุปุพฺโพ, จวคฺคปุพฺพรูปานิ, อุปฺปชฺชติ, อุปฺปชฺชเร อุปฺปชฺชนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเมกฺเย เตน ปฎิปชฺชเต อิจฺจาทิฯ ภาเว-อุปฺปชฺชเต ตยาฯ พุธ=อวคมเน, ฌการปุพฺพรูปานิ ยกฺขเรสุฯ ธมฺมํ พุชฺฌติ, พุชฺฌเร พุชฺฌนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-มยา ธมฺโม พุชฺฌเต อิจฺจาทิฯ ยุธ=สมฺปหาเร, ยุชฺฌติ+จฺจาทิฯ นห=พนฺธเน, ‘‘หสฺส วิปลฺลาโส’’ติ เย วิปลฺลาโส, สนฺนยฺหติ+จฺจาทิฯ มน=ญาเณ, ญฺญการ+ปุพฺพรูปานิ, มญฺญติ+จฺจาทิฯ ตุส=ตุฎฺฐิมฺหิ, ปุพฺพรูเป ตุสฺสติ+จฺจาทิฯ สม=อุปสเม, สมฺมติ+จฺจาทิฯ
ชน=ชนเน , ‘‘ชนิสฺสา’’ติ อา โหติ กานุพนฺเธ พหุลาธิการา, โส ชายติ, ชายนฺติ+จฺจาทิฯ กมฺเม-ชนิตุํ ปโยเชตีติ ‘‘ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิ เจ’’ติ ณิมฺหิ ‘‘อญฺญตฺราปี’’ติ วุทฺธิปฎิเสเธ กฺยมฺหิ ‘‘ทีโฆ สรสฺสา’’ติ ทีเฆ จ กเต เตน ชนียติ, ชนียนฺติ อิจฺจาทิฯ โส ชายิสฺสติฯ เตน ชนิสฺสติฯ โส อชายิ, เตน อชนียิฯ โส อชายิสฺส, เตน อชนียิสฺสฯ โส ชาเย ชาเยยฺย, เตน ชนีเยยฺยฯ โส ชายตุ, เตน ชนียตุ อิจฺจาทิฯ (ทิวาทินโย)ฯ
ตุท=พฺยถเน,
๕,๒๒. ตุทาทีหิ โก
ตุทาทีหิ กตฺตริ ลวิสเย โก โหติฯ ตุทติ, ตุทนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-ตุทฺยติ ตุชฺชติ, ตุทฺยเร ตุทฺยนฺติ, ตุชฺชเร ตุชฺชนฺติ+จฺจาทิฯ ตถา ตุทิสฺสติ ตุชฺชิสฺสติฯ อตุทิ, อตุทิํสุ, อตุชฺชิฯ อตุทิสฺส อตุชฺชิสฺส, ตุเทยฺย ตุชฺเชยฺยฯ ตุทตุ, ตุทนฺตุ, ตุชฺชตุ อิจฺจาทิฯ
วิส=ปเวสเน, ปปุพฺโพฯ โส คามํ ปวิสติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-ปวิสียติ อิจฺจาทิฯ ปวิสิสฺสติฯ ปวิสียิสฺสติฯ ปาวิสิ, อีมฺหิ ‘‘ภุชมุจา’’ ทินา โยควิภาคา กฺขงฯ ปาวิสิ, ปวิสิ ปาเวกฺขิ, ปถวิํ ปาวิสิํสุ ปวิสิํสุฯ ปาวิสียิฯ ปาวิสิสฺส ปวิสิสฺสฯ ปาวิสียิสฺสฯ ปวิเส ปวิเสยฺย, วิกรณโลโป ปวิสีเยยฺยฯ ปวิสตุ, ปวิสียตุ อิจฺจาทิฯ นุทติฯ ทิส=อุจฺจารเณ, อุทฺทิสฺสติ, ลิขติ, ตุสติ อิจฺจาทิฯ (ตุทาทินโย)ฯ
ชิ=ชเย,
๕,๒๓. ชฺยาทีหิ กฺนา
ชฺยาทีหิ กตฺตริ ลวิสเย กฺนา โหติฯ น วุทฺธิฯ กิเลเส ชินาติ, ชินนฺติฯ เตน กิเลโส ชียติ, ชียนฺติ, กฺเย ทีโฆฯ ชินิสฺสติ, ชินิสฺสนฺติฯ อชินิ ชินิฯ อชียิ, อชียิตฺถฯ อชินิสฺสฯ อชียิสฺสฯ ชิเนยฺยฯ ชินาตุ อิจฺจาทิฯ จิ=จเย, ตถา จินาติ, จินนฺติ อิจฺจาทิฯ
ญา=อวโพธเน,
๕,๑๒๐. ญาสฺส เน ชา
ญาธาตุสฺส ชา โหติ นกาเรฯ วิชานาติฯ
๖๑. ญาสฺส สนาสฺส นาโย ติมฺหิ
สนาสฺส ญาสฺส นาโย วา โหติ ติมฺหิฯ นายติ, วิชานาติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-วิญฺญายติ อิจฺจาทิฯ กฺเย ‘‘อาสฺเส จา’’ติ เอตฺถ ‘‘อาสฺเส’’ติ โยควิภาคา อาสฺส เอ โหติ, ยสฺส ทฺวิตฺเต เญยฺยติ, เญยฺยนฺติ อิจฺจาทิฯ วิชานิสฺสติ, วิชานิสฺสนฺติฯ กมฺเม – ‘‘กฺยสฺส สฺเส’’ติ กฺยโลเป รสฺเส จ กเต ญาสฺสติ, ญาสฺสนฺติ, วิญฺญายิสฺสติ, ปญฺญายิสฺสติฯ
๖๕. สฺสสฺส หิ กมฺเม
ญาโต ปรสฺส สฺสสฺส หิ วา โหติ กมฺเม, ปญฺญายิหิติ, ปญฺญายิหินฺติฯ อญาคเม สมชานิ, สํชานิ, สํชานิํสุฯ สมชา- นิํสุ ฯ กมฺเม-ปญฺญายิ, ปญฺญายิํสุฯ อชานิสฺสฯ กมฺเม-อญฺญายิสฺสฯ
๖๓. เอยฺยสฺสิ+ยาญา วา
ญาโต ปรสฺส เอยฺยสฺส อิยา+ญา โหนฺติ วาฯ ชานิยาฯ
๖๒. ญามฺหิ ชํ
ญาเทเส สนาสฺส ญาสฺส ชํ วา โหติฯ ชญฺญา, ชาเนยฺย, ชาเนยฺยุํฯ กมฺเม-ปญฺญาเยยฺย, ปญฺญาเยยฺยุํฯ วิชานาตุ, วิชานนฺถุฯ กมฺเม-วิญฺญายตุ อิจฺจาทิฯ
มา=มาเน, ‘‘อา อี สฺสาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิญ’’ อิติ อิญอิติ โยควิภาคา อิญาคเม ปุพฺพสรโลโป, มินาติ, มินนฺติฯ กมฺเม-มียติ อิจฺจาทิฯ ลู=เฉทเน, ‘‘กฺณากฺนาสุ รสฺโส’’ติ ธาตุสฺส รสฺโส, ลุนาติ, ลุนนฺติฯ กมฺเม-ลูยติ อิจฺจาทิฯ ธุ=กมฺปเน, ธุนาติ อิจฺจาทิฯ (ชฺยาทินโย)ฯ
กี=ทพฺพวินีมเย,
๒๔. กฺยาทีหิ กฺณา
กฺยาทีหิ ลวิสเย กฺณา โหติฯ ‘‘กฺณากฺนาสุ รสฺโส’’ติ รสฺเส กิณาติ, กิณนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-วิกฺกียติ, วิกฺกียนฺติฯ วิกฺกิณิสฺสติ, วิกฺกิณิสฺสนฺติฯ วิกฺกียิสฺสติ, วิกฺกียิสฺสนฺติฯ อกิณิ, วิกฺกิณิ, วิกฺกียิฯ อกิณิสฺส, วิกฺกิณิสฺสฯ วิกฺกิเณ วิกฺกิเณยฺยฯ
วิกฺกีเย ฯ วิกฺกีเยยฺยฯ วิกฺกิณาตุ, วิกฺกิณนฺตุ, วิกฺกียตุ, วิกฺกียนฺตุ อิจฺจาทิฯ สุ=สวเน, สุณาติ, สุณนฺติ อิจฺจาทิฯ
สก=สตฺติยํ,
๕,๑๒๑. สกา+ปานํ กุก+กุ เณ
สก+อาปานํ กุก+กุอิจฺเจเต อาคมา โหนฺติ เณฯ สกฺกุณาติ, สกฺกุณนฺติฯ สกฺกุนาติ, สกฺกุนนฺติฯ
๕๓. สฺเส วา
สกสฺมา กฺณาสฺส กฺโข วา โหติ สฺเสฯ สกฺขิสฺสติ, สกฺขิสฺสนฺติฯ
๕๘. สกา กฺณาสฺส ข อีอาโท
สกสฺมา กฺณาสฺส โข วา โหติ อีอาทีสุฯ อสกฺขิ สกฺขิ, สกฺขิํสุฯ อสกฺขิสฺส, อสกฺขิสฺสํสุฯ สกฺกุเณ สกฺกุเณยฺยฯ สกฺกุณาตุ, สกฺกุณนฺตุฯ
อป=ปาปุณเน, ปปุพฺโพ, ‘‘สกา+ปานํ กุก+กุ เณ’’ติ กุกเต สมฺปตฺติ ปาปุณาติ, ปาปุณนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเมปาปียติ, ปาปียนฺติฯ ปาปุณิสฺสติ, ปาปุณิสฺสนฺติฯ กมฺเม-ปาปียิสฺสติ, ปาปียิสฺสนฺติฯ ปาปุณิ, ปาปุณิํสุฯ กมฺเม-ปาปียิ, ปาปียิตฺถฯ อปาปุณิสฺสฯ กมฺเม-อปาปียิสฺสฯ ปาปุเณ, ปาปุเณยฺยฯ กมฺเม-ปาปีเยยฺยฯ ปาปุณาตุ, ปาปุณนฺตุฯ กมฺเม-ปาปียตุ อิจฺจาทิฯ (กฺยาทินโย)ฯ
สุ=สวเน,
๒๕. สฺวาทีหิ กฺโณ
สุอาทีหิ ลวิสเย กฺโณ โหติฯ กานุพนฺธตฺตา น วุทฺธิฯ ธมฺมํ สุโณติฯ ปรสฺสรโลเป สุโณนฺติฯ กมฺเม-กฺเย ทีเฆ สูยติ, สูยนฺติฯ ทฺวิตฺเต สุยฺยติ สุยฺยนฺติ+จฺจาทิฯ อิญาคเม สุณิสฺสติ, สุณิสฺสนฺติฯ กมฺเม-กฺยโลเป วุทฺธิฯ โสสฺสติ, โสสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ อสุณิ สุณิ, อสุณิํสุ สุณิํสุฯ
๖๐. เตสุ สุโต กฺโณ+กฺณานํ โรฎ
เตสุ อีอาทีสุ สุโต ปเรสํ กฺโณ+กฺณานํ โรฎ วา โหติฯ รกาโร อนุพนฺโธฯ โฎ สพฺพาเทสตฺโถฯ อุสฺส โลเป ทฺวิตฺตํ อีสฺส สิ จฯ อสฺโสสิ, อสฺโสสิํสุฯ ‘‘อิํสฺส จ สิญ’’ติ โยควิภาคา สิญ, อสฺโสสิํสุ, ปจฺจสฺโสสุํฯ อสุยิ, อสุยิตฺถฯ อสุณิสฺส, เตน อสุยิสฺสฯ สุเณ สุเณยฺย, สุเณยฺยํฯ เตน สูเย สูเยยฺยฯ สุณาตุ, สุณนฺตุฯ สูยตุ, สูยนฺตุ อิจฺจาทิฯ
คิ=สทฺเท, คิโณติฯ คิณนฺติฯ ตฺวํ คิโณสิฯ คิณิสฺสติ, คิณิสฺสนฺติฯ อคิณิสฺสฯ คิเณยฺยฯ คิโณตุ อิจฺจาทิฯ วุ=สํวรเณ, อาวุโณติ, อาวุณนฺติฯ อาวุโณสิ อิจฺจาทิฯ เสเสสุปิ โยเชตพฺพํฯ (สฺวาทินโย)ฯ
ตน=วิตฺถาเร,
๒๖. ตนาทิตฺโว
ตนาทิโต กตฺตริ ลวิสเย โอ โหติฯ กิตฺติํ ตโนติ, ตโนนฺติ อิจฺจาทิฯ
๗๖. โอวิกรณสฺสุ ปรจฺฉกฺเก
โอวิกรณสฺส อุ โหติ ปรจฺฉกฺกวิสเยฯ ตนุเต, ตนฺวนฺเตฯ ตนุเส, ตนุเวฺหฯ ตนฺเว, ตนฺวมฺเหฯ กมฺเม –
๕,๑๓๘. ตนสฺสา วา
ตนสฺส วา อา โหติ กฺเยฯ ปปุพฺโพ, ปตายติฯ ปตญฺญติ, ปตายเร ปตายนฺติ ปตญฺญเร ปตญฺญนฺติ+จฺจาทิฯ ตถา วิกรณโลเป อิญาคเม จ ตนิสฺสติ, ตนิสฺสนฺติฯ ปตายิสฺสติฯ อตนิ, อตนิํสุฯ อตนิสฺสฯ ปตายิสฺสฯ ตเนยฺย, ตเนยฺยุํฯ ตโนตุ, ตโนนฺตุ อิจฺจาทิฯ
กร=กรเณ,
๕,๑๗๗. กรสฺส โสสฺส กุพฺพ+กุรุ+กยิรา
กรสฺส ส โอการสฺส กุพฺพาทโย วา โหนฺติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุฯ กุพฺพติ, กุพฺพนฺติฯ กโรติ, กโรนฺติฯ กโรสิ, กโรถฯ
๒๓. กรสฺส โสสฺส กุํ
กรสฺส ส โอการสฺส กุํ วา โหติ มิเมสุฯ กุมฺมิ กโรมิฯ กุมฺม กโรมฯ ปรจฺฉกฺเก กุรุเต กุพฺพเต, กุพฺพนฺเต อิจฺจาทิฯ กยิรติ, กยิรนฺติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-กฺยสฺส ทฺวิตฺเต อีสฺส รสฺโส, กริยฺยติ, กรียติ วา อิจฺจาทิฯ ‘‘ตวคฺควรณา’’ ทินา เย รสฺส ยกาเร กยฺยติ, กยฺยนฺติฯ พหุลาธการา กมฺเม กฺวจิ อิมินา กยิราเทเส เตน กยิรติ, กยิรนฺติ อิจฺจาทิฯ ภวิสฺสติมฺหิ –
๒๕. หาสฺส จา+หง สฺเสน
กรสฺส โสสฺส หาสฺส จ อาหง วา โหติ สฺเสน สหฯ กาหติ, กาหนฺติ อิจฺจาทิฯ อิญาคเม กาหิติ, กาหินฺติ อิจฺจาทิฯ อาหงาเทสาภาวปกฺเข กริสฺสติ, กริสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ อชฺชตเน –
๒๔. กา อีอาทีสุ
กรสฺส ส โอการสฺส กา โหติ วา อีอาทีสุฯ
๔๔. ทีฆา อีสฺส
ทีฆโต ปรสฺส อีสฺส สิ วา โหติฯ อกาสิฯ อีโลเป อกา, อกํสุฯ โอสฺส สิอาเทเส อกาสิฯ สิญาคเม อกาสิตฺถฯ อกาสิ, อกาสิํ, อกาสิมฺหฯ อญฺญตฺร อกริกริ, อกริํสุ กริํสุ อกํสุ อิจฺจาทิฯ เตน อกรียิ อิจฺจาทิฯ อกริสฺส อิจฺจาทิฯ กมฺเม-อกรียิสฺส อิจฺจาทิฯ เอยฺยาทิมฺหิ ‘‘กฺวจิ วิกรณานํ’’ติ โอวิกรณโลเป กเรกเรยฺย, กเรยฺยุํ อิจฺจาทิฯ กุพฺเพ กุพฺเพยฺย อิจฺจาทิฯ
๗๑. ฎา
กยิรา ปรสฺส เอยฺยสฺส ฎา โหติฯ โส กยิราฯ
๗๐. กยิเร+ยฺยสฺเส+ยฺยุมาทีนํ
กยิรา ปรสฺส เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสฺส โลโป โหติฯ กยิรุํฯ ตฺวํ กยิราสิ, กยิราถฯ กยิรามิ, กยิรามฯ
๗๒. เอถสฺสา
กยิรา ปรสฺเส+ถสฺส อา โหตีติอาทิสฺส เอสฺส อา โหติฯ กยิราถ ธีโรฯ กมฺเม-กริเยยฺย, กริเยยฺยุ+มิจฺจาทิฯ กโรตุ กุรุตุ วา, กุพฺพนฺตุ กโรนฺตุ อิจฺจาทิฯ ปรจฺฉกฺเก-กุรุตํ, กุพฺพนฺตํฯ กุรุสฺสุ กรสฺสุ อิจฺจาทิฯ ‘‘เอโอน+ม วเณฺณ’’ติ อกาโรฯ กุรุโวฺห, กุพฺเพ, กุพฺพามเสฯ กมฺเม-กรียตุ อิจฺจาทิฯ
๕,๑๓๓. กโรติสฺส โข
ปาทิโต ปรสฺส กรสฺส กฺวจิ ข โหติฯ อภิสงฺขโรติ อิจฺจาทิฯ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ ‘‘ตทมินา’’ทินา ขาเทเส อภิสํขาสีติ วิเสโสฯ สก=สตฺติยํ, สกฺโกติ อิจฺจาทิฯ อป=ปาปุณเน, ปปุพฺโพ, ปปฺโปติ อิจฺจาทิฯ (ตนาทินโย)ฯ
จุร=เถเยฺย,
๑,๑๕. จุราทิโต ณิ
จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ สกตฺเถ ณิ ปโร โหติฯ ‘‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’’ติ วิกปฺเปน โลฯ ธนํ โจรยติ โจเรติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-โจรียติ อิจฺจาทิฯ โจรยิสฺสติ โจเรสฺสติ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-โจรียิสฺสติ อิจฺจาทิฯ อโจรยิ โจรยิ อโจเรสิ โจเรสิ อิจฺจาทิฯ อโจรยิสฺส อิจฺจาทิฯ กมฺเม-อโจรียิสฺส อิจฺจาทิฯ โจรเย โจรเยยฺย อิจฺจาทิฯ โจเรตุ โจเรนฺตุ อิจฺจาทิฯ
จินฺต=จินฺตายํ, สํโยคตฺตา น วุทฺธิ, จินฺเตติ จินฺตยติ, จินฺเตนฺติฯ กมฺเม-จินฺตียติ, จินฺตียนฺติ อิจฺจาทิฯ มนฺต=คุตฺตภาสเน, มนฺเตติ มนฺตยติ อิจฺจาทิฯ ปาล=รกฺขเณ, โส ธมฺมํ ปาเลติ ปาลยติฯ เตน ปาลียติ+จฺจาทิฯ (จุราทินโย)ฯ
ภูวาทิ จ รุธาทิ จ, ทิวาทิ จ ตุทาทโย;
ชฺยาที กิยาที สฺวาที จ, ตนาที จ จุราทโยฯ
(วิกรณวิธานํ)ฯ
๕,๑. ติช+มาเนหิ ข+สา ขมา+วีมํสาสุ
ขนฺติยํ ติชา, วีมํสายํ มานา จ ข+สปจฺจยา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ติช=นิสาเน, อการสฺสา+ปโยโคฯ เข ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ ปตฺเต+การสฺส ‘‘อญฺญตฺราปี’’ติ ปฎิเสโธฯ ยการวชฺชิตพฺยญฺชนสฺส ‘‘ปรรูป+มยกาเร พฺยญฺชเน’’ติ ปรรูปญฺจฯ ‘‘จตุตฺถทุติยา’’ ทินา ปฐมกฺขรกกาเร จ ‘‘ขฉสาน+เมกสฺสโร+ทิ ทฺเว’’ติ ติกฺข ติกฺข อิติ ทฺวิภาเว ‘‘โลโป+นาทิพฺยญฺชนสฺสา’’ติอาทิโต+ญฺญสฺส พฺยญฺชนสฺส โลเป จ กเต ติติกฺขาธาตุโต ตฺยาทิปจฺจย+ลวิกรณานิฯ ติติกฺขติ อิจฺจาทิ ปุริมสมํ ฯ กมฺเม-ติติกฺขียติ อิจฺจาทิฯ อิโต ปรํ กมฺโมทาหรณํ น กริสฺสามฯ
มาน=ปูชายํ+ติมสฺมา สปจฺจย, ทฺวิตฺตาทิมฺหิ กเต ‘‘มานสฺส วี ปรสฺส จ มํ’’ติ ปุพฺพมานสฺส วี จ ปรมานสฺส มญฺจ โหติฯ วีมํสธาตุโต ติปจฺจยาทิมฺหิ กเต วีมํสติ อิจฺจาทิฯ ติติกฺขิสฺสติ, วีมํสิสฺสติ อิจฺจาทิฯ เอว+มุปริปิ อชฺชตนาทีสุปิ โยเชตพฺพํฯ ปโยชกตฺตา ณิ, ‘‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’’ติ ลวิกรณํ, เตชยติ เตเชติฯ ตถา จุราทิตฺตา น ลวิกรณํ, มานยติ มาเนติฯ
๕,๒. กิตา ติกิจฺฉา+สํสเยสุ โฉ
ติกิจฺฉายํ สํสเย จ วตฺตมานา กิตา โฉ โหติฯ กิต=นิวาเส, ฉปจฺจเย ปุพฺเพว ปรรูปาทิมฺหิ จ กเต ‘‘กิตสฺสา+สํสเย วา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ติอาเทเส ติกิจฺฉธาตุโต ตฺยาทโยฯ ติกิจฺฉติ, ติกิจฺฉนฺติ+จฺจาทิฯ วิปุพฺพโต กิตา ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กสฺส โจฯ วิจิกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉนฺติ+จฺจาทิฯ ปโยชกตฺตา เกตยติ+จฺจาทิ ปุริมสมํฯ
๕,๓. นินฺทายํ คุป+พธา พสฺส โภ จ
นินฺทายํ คุป+พเธหิ โฉ โหติ พสฺส โภ จฯ คุป=รกฺขเน+ตีมสฺมา ฉปฺปจฺจเย ‘‘อญฺญตฺราปี’’ติ โอตฺตาภาเว จ ปรรูปาทิมฺหิ ‘‘กวคฺคหา’’ ทินา คสฺส เช จ กเต ‘‘คุปิสฺสุสฺสา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อุสฺส อิ โหติฯ ตฺยาทิ+ลวิกรณาทิมฺหิ ชิคุจฺฉติ อิจฺจาทิฯ นินฺทายํ-พธ=พนฺธเน+ตีมสฺมา ฉปฺปจฺจเย จ อิมินาว พสฺส ภกาเร จ ปรรูเป ปฐมกฺขเร ภจฺฉภจฺฉอิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยญฺชนสฺส โลเป ‘‘จตุตฺถทุติยานํ ตติยปฐมา’’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภสฺส พกาเร ‘‘ขฉเสสฺวสฺสี’’ติ อิกาเร ทีเฆ จ กเต พีภจฺฉธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติฯ พีภจฺฉติ, พีภจฺฉนฺติ อิจฺจาทิฯ อญฺญตฺร โคเปติ+จฺจาทิฯ
๕,๔. ตุํสฺมา โลโป จิ+จฺฉายํ เต
ตุมนฺตโต อิจฺฉาย+มตฺเถ เต ข+ส+ฉา โหนฺติ พหุลํ, ตุํปจฺจยสฺส โลโป จ โหติ, สุตตฺตาฯ ภุช=ปาลน+โชฺฌหาเรสุฯ โภชนายาติ วิคฺคยฺห ‘‘ตุํ+ตาเย’’จฺจาทินา ตุํปจฺจเย ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ โอกาเร ปรรูเป จ กเต โภตฺตุ+มิจฺฉตีติ วิคฺคยฺห อิมินา ขปจฺจเย ตุํปจฺจยสฺส อิมินา จ โลเป ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปิ จ อภาโว’’ติ ญายา ปรรูปโอการานํ อภาเว ขสฺส ปรรูป+ขการาทิมฺหิ จ กเต ภุกฺข ภุกฺข อิติ ทฺวิตฺเต ตติยพกาโร โหติ, พุภุกฺขธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติ, พุภุกฺขติ, พุภุกฺขนฺติ อิจฺจาทิฯ
ชิ=ชเย, ชยนาย อิติ วิคฺคยฺห ปุเร วิย ตุมาทิมฺหิ กเต เชตุ+มิจฺฉตีติ วิคฺคยฺห สปฺปจฺจเย ชิส ชิส อิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยญฺชนโลเป ทฺวิตฺเต ปรสฺส ชิสฺส ‘‘ชิหรานํ คิํ’’ติ คิํฯ ชิคิํสธาตุโต ตฺยาทีสุ ชิคิํสติ, ชิคิํสนฺติ อิจฺจาทิฯ
ฆส=อทเน , ฆสิตุ+มิจฺฉติ ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ ปุเร วิย กเต ฆสฺส ‘‘กวคฺคหา’’ทินา เฌ ฌสฺส ‘‘จตุตฺถทุติยา’’ ทินา ชกาเร ‘‘ขฉเสสฺวสฺสี’’ติ อิกาเร จ กเต ชิฆจฺฉธาตุโต ตฺยาทโย โหนฺติฯ ชิฆจฺฉติ, ชิฆจฺฉนฺติ+จฺจาทิฯ
๕,๕. อีโย กมฺมา
อิจฺฉากมฺมโต อิจฺฉาย+มตฺเถ อียปจฺจโย โหติฯ ปุตฺต+มิจฺฉตีติ อียปจฺจเย อียาทิวุตฺติตฺตา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ วิภตฺติโลโปฯ ปุตฺตียติ, ปุตฺตียนฺติ+จฺจาทิฯ
๕,๖. อุปมานา+จาเร
กมฺมโต อุปมานา อาจารตฺเถ อีโย โหติฯ ปุตฺต+มิวา+จรติ ปุตฺตียติ สิสฺสํ, ปุตฺตียนฺติ+จฺจาทิฯ
๕,๗. อาธาราติ
อีโย โหติฯ กุฎิย+มิวา+จรติ กุฎียติ ปาสาเทฯ ปาสาเทวา+จรติ ปาสาทียติ กุฎิยํ, ปาสาทียนฺติ+จฺจาทิฯ
๕,๘. กตฺตุตา+โย
กตฺตุโต+ปมานา อาจารตฺเถ อาโย โหติฯ ปพฺพโต อิวา+จรติ สีลาทิคุณโยคโตติ ปพฺพตายติ โยคี, ปพฺพตายธาตุโต ตฺยาทโยฯ
๕,๙. จฺยตฺเถ
กตฺตุโต อภูตตพฺภาเว อาโย โหติ พหุลํฯ ภุโสติ ปฐมนฺตโต อภุโส ภุโส ภวตีติ ภุสายติ, ภุสายนฺติ อิจฺจาทิฯ ‘‘วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสุ ทฺเว’’ติ อาภิกฺขญฺญตฺเถ ทฺวิตฺเต อปฎปฎา ปฎปฎา ภวตีติ อาเย ปฎปฎายติ, ปฎปฎายนฺติ+จฺจาทิฯ อโลหิโต โลหิโต ภวติ โลหิตายติฯ
๕,๑๐. สทฺทาทีนิ กโรติ
สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ กโรตีติ อสฺมิํ อตฺเถ อาโย โหติฯ สทฺทํ กโรติ สทฺทายติฯ เอวํ เวรายติ, กลหายติ, ธูปายติ+จฺจาทิฯ
๕,๑๑. นโมตฺว+สฺโส
นโมอิจฺจสฺมา กโรตีติ อสฺมิํ อตฺเถ อสฺโส โหติฯ นโม กโรตีติ อสฺมิํ อตฺเถ อสฺสปจฺจเย ตฺยาทโย โหนฺติ, ตถาคตํ นมสฺสติ, นมสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ
๕,๑๒. ธาตฺวตฺเถ นามสฺมิ
นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ พหุล+มิ โหติฯ หตฺถินา อติกฺกมตีติ อิปจฺจเย ลวิกรณ+เอการ+อยาเทเสสุ กเตสุ อติหตฺถยติฯ เอวํ วีณาย อุปคายติ อุปวีณายติ, วินยํ ทฬฺหํ กโรติ ทฬฺหยติ, วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธายติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลายติ+จฺจาทิฯ
๕,๑๓. สจฺจาทีหา+ปิ
สจฺจาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติฯ สจฺจ+มาจิกฺขตีติ อาปิมฺหิ ตฺยาทิปจฺจเย ‘‘ณิ+ณาปฺยา+ทีหิ วา’’ติ ลวิกรณ+เอ+อยาเทสาฯ สจฺจาปยติ, สจฺจาเปติ อิจฺจาทิฯ อตฺถ+มาจิกฺขติ อตฺถาปยติฯ เอวํ เวทาปยติฯ สุกฺขํ กโรตีติ สุกฺขาปยติ สุกฺขาเปติ อิจฺจาทิฯ
๕,๑๖. ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิ จ
กตฺตารํ โย ปโยเชติ, ตสฺส พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิ+ณาปี โหนฺติ พหุลํฯ
ณิปจฺจโย อุวณฺณนฺตา, อาโต ณาเปว โหติ+ห;
ทฺเว ทฺเว+โก โหติ วา เสเส, พหุลํตฺยนุวุตฺติยาฯ
อกมฺมกาปิ โหนฺเตว, ณิ+ณาปฺยนฺตา สกมฺมกา;
สกมฺมกา ทฺวิกมฺมา+สฺสุ, ทฺวิกมฺมา จ ติกมฺมกาฯ
ตสฺมา กตฺตริ กมฺเม จ, ณิ+ณาปีนํ ตุ สมฺภโว;
น ภาเว สุทฺธกตฺตา ตุ, กมฺมํ โหติ ปโยชเกฯ
นยาทีนํ ปธานญฺจ, อปธานํ ทุหาทินํ;
สุทฺธกตฺตา ณิ+ณาปีสุ, กมฺม+มกฺขฺยาต โคจรํฯ
ภวิตุํ ปโยชยตีติ อตฺเถ อิมินา ณิปฺปจฺจโยฯ ณกาโร ณานุพนฺธการิยตฺโถฯ ‘‘ยุวณฺณาน+เม+โอ ปจฺจเย’’ติ โอกาเร ‘‘อายา+วา ณานุพนฺเธ’’ติ ณานุพนฺเธ อาวาเทโสฯ ตฺยาทิมฺหิ ‘‘ณิ+ณาปฺยา+ปีหิ วา’’ติ ลวิกรเณ เอกาเร ‘‘เอโอน+มยวา สเร’’ติ อยาเทโสฯ โส สมาธิํ ภาวยติ ภาเวติ , ภาวยนฺติ ภาเวนฺติ+จฺจาทิฯ กมฺเม-เตน สมาธิ ภาวียติ+จฺจาทิฯ เอตฺถ ‘‘ทีโฆ สรสฺสา’’ติ กฺเย อิการสฺส ทีโฆฯ ภาวยิสฺสติ ภาเวสฺสติ, ภาวยิสฺสนฺติ ภาเวสฺสนฺติ+จฺจาทิฯ อชฺชตเน อีสฺส สิมฺหิ อภาเวสิ ภาเวสิ, อภาวยิ ภาวยิ, อภาวยิํสุ ภาวยิํสุฯ ปรสฺสรโลเป อภาเวสุํ ภาเวสุํ, อภาวยํสุ ภาวยํสุ, อภาวยุํ ภาวยุํ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-อภาวียิ ภาวียิ อิจฺจาทิฯ อภาวิสฺส อภาวยิสฺส, อภาวิสฺสํสุ อภาวยิสฺสํสุฯ กมฺเม-อภาวยิสฺสํ อิจฺจาทิฯ ภาเว ภาเวยฺย อิจฺจาทิฯ กมฺเม-ภาวีเยยฺย อิจฺจาทิฯ ภาวยตุ ภาเวตุ อิจฺจาทิฯ กมฺเม-ภาวียตุ อิจฺจาทิฯ
ปจิตุํ ปโยเชตีติ อตฺเถ ณิ+ณาปี โหนฺติฯ โส เทวทตฺเตน โอทนํ ปาจยติ ปาเจติ อิจฺจาทิ, ตถา ปาจาปยติ ปาจาเปติ+จฺจาทิฯ กมฺเม-โส เตน เทวทตฺเตน โอทโน ปาจียติ ปาจาปียติ+จฺจาทิ, ภวิสฺสตฺยาทีสุปิ โยเชตพฺพํฯ
คนฺตุํ ปโยเชตีติ อตฺเถ โส ตํ ปุริสํ คามํ คมยติ คเมติ คจฺฉาปยติ คจฺฉาเปติ+จฺจาทิฯ กมฺเม-เตน โส คามํ คมียติ คจฺฉาปียติ+จฺจาทิฯ
คุห=สํวรเณ, คุหิตุํ ปโยเชตีติ ณิมฺหิ ‘‘คุหิสฺส สเร’’ติ ทีโฆฯ คูหยติ, คูหยนฺติ อิจฺจาทิฯ
ทิส+ทุส=อปฺปีติยํ, ทุสิตุํ ปโยเชตีติ ณิมฺหิ ‘‘ณิมฺหิ ทีโฆ ทุสสฺสา’’ติ ทีเฆ ทูสยติ+จฺจาทิฯ
ตถา อิจฺฉนฺตํ ปโยชยติ อิจฺฉาปยติ อิจฺฉาเปติ, เอสยติ เอเสติฯ นิยจฺฉนฺตํ ปโยชยติ นิยมยติ นิยเมติฯ ตถา อาสยติ อาเสติ, อจฺฉาปยติ อจฺฉาเปติฯ ลาภยติ ลาเภติ, เอวํ วาสยติ วาเสติ, วาสาปยติ วาสาเปติฯ วาหยติ วาเหติ, วาหาปยติ วาหาเปติ+จฺจาทิฯ เอวํ ชีรยติ, มารยติ, ทสฺสยติ อิจฺจาทิฯ หู=สตฺตายํ, ปโหนฺตํ ปโยชยติ ปหาวยติ ปหาเวติ อิจฺจาทิฯ สายยติ สายาปยติ สายาเปติฯ นายาปยติ นายาเปติฯ ปติฎฺฐาปยติ ปติฎฺฐาเปติฯ รสฺเส ปติฎฺฐเปติฯ หนฺตุํ ปโยชยตีติ ณิ+ณาปี, ‘‘หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ’’ติ ฆาตาเทเส ฆาตยติ ฆาเตติฯ ตถา ชุหาวยติ ชุหาเวติ, ชหาปยติ ชหาเปติฯ หาปยติ หาเปติฯ ทาปยติ ทาเปติฯ วิธาปยติ วิธาเปติ, ปิทหาปยติ ปิทหาเปติฯ (ภูวาทินโย)ฯ
อิทานิ รุธาทิอฎฺฐคณา ทสฺสียนฺเต-โรธยติ โรเธติฯ เทวยติ เทเวติฯ โตทยติ โตเทติฯ ชยาปยติ ชยาเปติฯ วิกฺกยติ วิกฺกยาเปติฯ สาวยติ สาเวติฯ วิตานยติ วิตาเนติฯ โจราปยติ โจราเปติ อิจฺจาทิฯ
ขาทีหิ ปจฺจยนฺเตหิ, อปิ โหนฺติ ณิ+ณาปโย;
ณิ+ณาปินา+นกานานํ, ทสฺสนญฺเจตฺถ สาธนํฯ
ติติกฺขนฺตํ ปโยชยติ ติติกฺเขติ ติติกฺขาเปติ, ติกิจฺฉยติ ติกิจฺเฉติ ติกิจฺฉาปยติ ติกิจฺฉาเปติฯ เอวํ พุภุกฺเขติ พุภุกฺขาเปติฯ ปพฺพตายยติฯ ปุตฺตียยติ อิจฺจาทิฯ (ขาทิปจฺจยนโย)ฯ
อิติ ปโยคสิทฺธิยํ ตฺยาทิกโณฺฑ ฉฏฺโฐฯ