ปโยคสิทฺธิปาฬิ
๗. ขาทิกณฺฑ
อถ ธาตูหิเยว ภาว+กมฺม+กตฺตุ+กรณาทิสาธนสหิตํ ขาทิวิธานํ อารภียเต –
‘‘ติชมาเนหิ ขสา ขมาวีมํสาสุ’’ อิจฺจาทีหิ ปจฺจยวิธานญฺจ ปรรูปทฺวิตฺตาทิการิยญฺจ ตฺยาทิกเณฺฑ วุตฺตนเยเนว ญาตพฺพํฯ ติติกฺขนํ ติติกฺขา, ‘‘อิตฺถิย+มณกฺติกยกยา จ’’ อิติ สุตฺเตน อปจฺจโย จ ‘‘อิตฺถิย+มตฺวา’’ติ อาปจฺจโย จ โหติฯ ตถา วีมํสนํ วีมํสาฯ ‘‘กิตา ติกิจฺฉาสํสเยสุ โฉ’’ติ ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉนํ วิจิกิจฺฉาฯ คุป=โคปเน, พธ=พนฺธเนติ อิเมหิ ธาตูหิ ‘‘นินฺทายํ คุป+พธา พสฺส โภ จ’’ อิติ ฉปจฺจยาทิมฺหิ จ ทฺวิตฺเต ปรพการสฺส อิมินา ภกาเร จ กเต อปจฺจยาทิ โหติฯ ชิคุจฺฉนํ ชิคุจฺฉา, พีภจฺฉนํ พีภจฺฉาฯ ‘‘ตุํสฺมา โลโป จิ+จฺฉายํ เต’’ อิติ อิจฺฉาย+มตฺเถ ข+ส+ฉปฺปจฺจยา โหนฺติฯ ภุช=ปาลนโชฺฌหาเรสุ, พุภุกฺขนํ พุภุกฺขาฯ ชิ=ชเย, ชิคิํสนํ, ชิคิํสาฯ ฆส=อทเน, ชิฆจฺฉนํ ชิฆจฺฉาฯ
๒๗. ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา
ตพฺพอนียา กฺริยตฺถา ปเร ภาวกมฺเมสุ ภวนฺติ, พหุลํวิธานา กตฺตุกรณาทีสุปิฯ ภู=สตฺตายํ, ‘‘ยุวณฺณาน+เม โอปจฺจเย’’ติ โอกาเร ‘‘อูพฺยญฺชนสฺสา’’ติ อูอาคโม, ญฺญกาโร อาทฺยาวยวตฺโถฯ โอสฺส ‘‘เอโอน+ มยวา สเร’’ติ อวาเทโส, ภูยเตติ ภวิตพฺพํ ภวตา ภวนียํฯ ภาวสฺเส+กตฺตา เอกวจนเมว, ตญฺจ นปุํสกลิงฺคํฯ
ตพฺพาทฺยภิหิโต ภาโว,
ทพฺพมิว ปกาสตีติ-พหุวจนญฺจ โหติฯ
กมฺเม-อภิปุพฺโพ, อภิภูยเต อภิภูยิตฺถ อภิภูยิสฺสเตติ อภิภวิตพฺโพ โกโธ ปณฺฑิเตน, อภิภวิตพฺพา ตณฺหา, อภิภวิตพฺพํ ทุกฺขํฯ เอวํ อภิภวนีโย อภิภวนียา อภิภวนียํ, กมฺเม อภิเธยฺยสฺเสว ลิงฺควจนานิฯ
วิเสสฺสลิงฺคาตพฺพาที, ตตฺถา+โท ปญฺจ ภาวชา;
นปุํสเก สิยุํ ภาเว, กฺโต จา+โน อกตฺตริฯ
ภาวสฺมิํ ฆณ ปุเม เอวํ, อิยุวณฺณา คหาทิโช;
อปจฺจโยปิ วา+สํขฺยา, ตุ+มาทิตฺวนฺตกา สิยุํฯ
อิโต ปรํ อุปสคฺคปุพฺพตา จ กาลตฺตยสฺส วากฺยคหณญฺจ วุตฺตนเยน ญาตพฺพํ, ตสฺมา อนุรูปวากฺยเมว ทสฺสยิสฺสาม –
อาส=อุปเวสเน, อาสเน อาสิตพฺพํ ตยา อาสนียํฯ กมฺเม-อุปาสียตีติ อุปาสิตพฺโพ คุรุ อุปาสนีโยฯ สี=สเย, เอ+อยาเทสา, สยนํ สยิตพฺพํ สยนียํ ตยาฯ อติสียตีติ อติสยิตพฺโพ กโฎ เต อติสยนีโยฯ ปท=คมเน, ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุก, กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ, อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, ทสฺสโช ปุพฺพรูปญฺจ, อุปฺปชฺชนํ อุปฺปชฺชิตพฺพํ อุปฺปชฺชนียํฯ ปฎิปชฺชียตีติ ปฎิปชฺชิตพฺโพ มโคฺค ปฎิปชฺชนีโยฯ พุธ=ญาเณ, พุชฺฌเตติ พุชฺฌิตพฺโพ ธมฺโม พุชฺฌนีโยฯ สุ=สวเน, สูยเตติ โสตพฺโพ ธมฺโม, ญฺญิมฺหิ นาคเม ‘‘ตถนรานํ ฎฐณลา’’ติ เณ จ กเต ‘‘น เต กานุพนฺธ+นาคเมสู’’ติ โอการาภาโวฯ สุณิตพฺโพ, สวนีโยฯ กร=กรเณ –
๙๕. ปรรูป+มยกาเร พฺยญฺชเน
กฺริยตฺถาน+มนฺตพฺยญฺชนสฺส ปรรูปํ โหติ ยการโต อญฺญสฺมิํ พฺยญฺชเนฯ กรียตีติ กตฺตพฺโพ ธมฺโม, กตฺตพฺพา ปูชา, กตฺตพฺพํ กุสลํฯ
๑๑๙. ตุํ+ตุน+ตพฺเพสุ วา
ตุมาทีสุ กรสฺสา โหติ วาฯ กาตพฺพํ หิตํฯ
๑๗๑. รา นสฺส โณ
รนฺตโต กฺริยตฺถา ปจฺจยนการสฺส ณ โหติฯ กรณีโยฯ
ภร=ภรเณ, ภรียตีติ ภริตพฺโพ ภรณีโยฯ คห=อุปาทาเน ‘‘มํ วา รุธาทีนํ’’ติ อนฺตสรา ปโรมํ วา โหติฯ มกาโร+นุพนฺโธฯ ‘‘โณ นิคฺคหีตสฺสา’’ติ นิคฺคหีตสฺส โณ, สํคยฺหตีติ สํคณฺหิตพฺโพ สํคณฺหนีโย, ‘‘ตถนรา’’ทินา ณกาเร คหณีโยฯ รม=กีฬายํ, รมียตีติ รมณีโย วิหาโรฯ อาป=ปาปุณเน, ‘‘สกาปานํ กุกกู เณ’’ติ เอตฺถ ‘สกาปานํ กุก+กู’ติ โยควิภาคา กุ, อูอาคเม นาคมสฺส เณ จ กเต ปาปียตีติ ปาปุณิตพฺโพฯ ปรรูเป ปตฺตพฺโพ, ปาปุณนีโย, ปาปนีโยฯ
๙๖. มนานํ นิคฺคหีตํ
มการ+นการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ นิคฺคหีตํ โหตฺย+ยกาเร พฺยญฺชเนฯ วคฺคนฺตํ, คมิยตีติ คนฺตพฺโพฯ คมิตพฺพํ คมนียํฯ ขน=ขณ=อวทารเณ, นิคฺคหีตํ วคฺคนฺตตฺตญฺจ, ขญฺญเตติ ขนฺตพฺพํ อาวาฎํ ขนิตพฺพํ ขนนียํฯ หน=หิํสายํ, หญฺญเตติ หนฺตพฺพํ หนิตพฺพํ หนนียํฯ มน=ญาเณ, มญฺญเตติ มนฺตพฺโพ มนิตพฺโพฯ ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุก, จวคฺคาทิมฺหิ กเต มญฺญิตพฺพํ มญฺญนียํฯ
ปูช=ปูชายํ, ‘‘จุราทิโต ณี’’ติ ณิมฺหิ ญุการสฺส คุรุตฺตา โอการาวุตฺติ ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ ปจฺจเย’’ติ เอกาเร ปูเชตพฺโพ อูมฺหิ อยาเทเส ปูชยิตพฺโพ ปูชนีโย ภควาฯ
กตฺตริ-ยา=ปาปุณเน, นียตีติ นิยฺยานิโย มโคฺค, คจฺฉนฺตีติ คมนียา โภคาฯ กรเณ-นห=โสเจเยฺย, นหายนฺตฺย+เนนาติ นหานียํ จุณฺณํฯ สมฺปทาเน-ทา=ทาเน, สํ+ปปุพฺโพ, สมฺมา ปทียเต อสฺสาติ สมฺปทานิโย พฺราหฺมโณฯ
๒๘. ฆฺยณ
ภาวกมฺเมสุ กฺริยตฺถา ปโร ฆฺยณ โหติ พหุลํฯ อูมฺหิ กตฺตพฺพํ การิยํฯ หร=หรเณ, หรียตีติ หาริยํฯ ภร=ภรเณ, ภริตพฺพํ ภาริยํฯ ลภ=ลาเภ, ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ ปุพฺพรูปภกาเร ‘‘จตุตฺถทุติยา’’ ทินา ตติยกฺขเร จ กเต ลภิตพฺพํ ลพฺภํฯ
วจ=พฺยตฺตวจเน,
๙๘. กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ
ฆานุพนฺเธ จการ+ชการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ ก+คา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ
๘๔. อสฺสา ณานุพนฺเธ
ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อุปนฺตสฺส อการสฺส อา โหติฯ วจนํ วุจฺจเตติ วากฺยํฯ ภช=เสวายํ, ภชนียํ ภาคฺยํ, ชสฺส คกาโรฯ จิ=จเย, จยนํ จียตีติ วา เจยฺยํฯ ยสฺส ทฺวิตฺตํฯ
๕,๑๒๒. นิโต จิสฺส โฉ
นิโต ปรสฺส จิสฺส โฉ โหตีติอาทิจการสฺส โฉฯ วินิจฺฉยตีติ วินิจฺเฉยฺยํ, นาคเม วินิจฺฉินิตพฺพํฯ เอ+อยาเทเสสุ วินิจฺเฉตพฺพํ วินิจฺฉนียํฯ นี=ปาปเน, นียตีติ เนยฺโย เนยฺยา เนยฺยํ, เนตพฺพํฯ
๒๙. อาสฺเส+จ
อาการนฺตโต กฺริยตฺถา ฆฺยณ โหติ ภาวกมฺเมสุ อาสฺส เอ จฯ ทา=ทาเน, ทาตพฺพํ เทยฺยํฯ ปา=ปาเน, ปียตีติ เปยฺยํฯ มา=มาเน, มียตีติ เมยฺยํฯ ญา=อวโพธเน, ญายตีติ เญยฺยํ ญาตพฺพํ, อูมฺหิ นาคโม ‘‘ญาสฺส เน+ชา’’ติ ญาสฺส ชาเทเส ชานิตพฺพํ, วิชานิยํฯ ขา=ปกถเน, สํขาตพฺพํ สํเขยฺยํฯ
๓๐. วทาทีหิ โย
วทาทีหิ กฺริยตฺเถหิ โย โหติ พหุลํ ภาวกมฺเมสุฯ วท=วจเน, วทนํ วชฺชตีติ วา วชฺชํฯ มท=อุมฺมาเท, มทนํ มชฺชเต อเนนาติ วา มชฺชํฯ คมนํ คมฺมเตติ วา คมฺมํฯ คท=วจเน, คชฺชเต คทนียํ วาติ คชฺชํฯ ปท=คมเน, ปชฺชนียํ ปชฺชํ คาถาฯ อท+ขาท=ภกฺขเน, ขชฺชตีติ ขชฺชํ ขาทนียํฯ ทม=ทมเน, ทมฺมเตติ ทมฺโม ทมนีโยฯ
ภุชา+นฺเนติ คณสุตฺเตน อนฺเน วตฺตพฺเพ ยปจฺจโยฯ
๘๓. ลหุสฺสุปนฺตสฺสติ
ลหุภูตสฺส อุปนฺตสฺส อิยุวณฺณสฺส เอโอ โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ยสฺส ปุพฺพรูเป ภุญฺชิตพฺโพติ โภโชฺช โอทโน, โภชฺชา ยาคุฯ
๓๑. กิจฺจ ฆจฺจ ภจฺจ ภพฺพ เลยฺยา
เอเต สทฺทา ยปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ กร=กรเณ, อิมินา นิปาตนา เย กิจาเทเส จ กเต ปุพฺพรูปํ, กตฺตพฺพํ กิจฺจํฯ หน=หิํสายํ, ฆจฺจาเทสาทิมฺหิ กเต หนนํ หญฺญเตติ วา ฆจฺจํฯ ภร=ภรเณ, ภจฺจาเทสาทิมฺหิ กเต ภรณีโย ภจฺโจฯ ภู=สตฺตายํ, ยมฺหิ โอกาเร อิมินา อวาเทเส ภวตีติ ภพฺโพฯ ลิห=อสฺสาทเน, ยมฺหิ อิมินา หสฺส ยกาเร เลหิตพฺพํ เลยฺยํ, เอการวุทฺธิฯ
๓๒. คุหาทีหิ ยก
คุหาทีหิ กฺริยตฺเถหิ ภาวกมฺเมสุ ยก โหติฯ คุห=สํวรเณ, ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ สมฺปตฺตสฺส โอการสฺส ‘‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ ปฎิเสโธฯ ‘‘หสฺส วิปลฺลาโส’’ติ วิปลฺลาเส คุหนํ คุหิตพฺพํ คุยฺหํฯ ทุห=ปปูรเณ, โทหนํ ทุยฺหตีติ วา ทุยฺหํฯ สาส=อนุสิฎฺฐิยํ –
๑๑๗. สาสสฺส สิส วา
สาสสฺส สิส วา โหติ กานุพนฺเธฯ ปุพฺพรูปํ, สาสียตีติ สิสฺโสฯ
สิทฺธา เอเว+เต ตพฺพาทโย เปสา+ติสคฺค+ปฺปตฺตกาเลสุ คมฺยมาเนสุปิ, สามญฺเญน วิธานโตฯ เปสนํ – ‘‘กตฺตพฺพ+มิทํ ภวตา’’ติ อาณาปนํ อชฺเฌสนญฺจฯ อติสโคฺค นาม ‘‘กิ+มิทํ มยา กตฺตพฺพํ’’ติ ปุฎฺฐสฺส ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติอาทินา ปฎิปตฺติทสฺสนมุเขน กตฺตพฺพสฺส อนุญฺญาฯ ปตฺตกาโล นาม สมฺปตฺตสมโยฯ โย กิจฺจกรณสมยํ อุปปริกฺขิตฺวา กโรติ, ตสฺส สมยาโรจนํ, น ตตฺถ อชฺเฌสน+มตฺถิฯ โภตา ขลุ กโฎ กตฺตพฺโพ กรณีโย การิโย กิจฺโจ’’ เอวํ ตฺวยา กโฎ กตฺตพฺโพ, โภโต หิ ปตฺโต กาโล กฎกรเณฯ
เอวํ อุทฺธมุหุตฺเตปิ วตฺตมานโต เปสาทีสุ สิทฺธา เอวฯ ตถา อรเห กตฺตริ สตฺติวิสิฏฺเฐ จ ปตียมาเน, อาวสฺสกา+ธมีณตาวิสิฏฺเฐ จ ภาวาโท สิทฺธาฯ อุทฺธํ มุหุตฺตโต-โภตา กโฎ กตฺตพฺโพฯ โภตา รชฺชํ กาตพฺพํ, ภวํ อรโหฯ โภตา ภาโร วหิตพฺโพ, ภวํ สกฺโกฯ โภตา อวสฺสํ กโฎ กตฺตพฺโพฯ โภตา นิกฺโข ทาตพฺโพฯ
๓๓. กตฺตริ ลฺตุ+ณฺกา
กตฺตริ การเก กฺริยตฺถา ลฺตุ+ณฺกา โหนฺติฯ กร=กรเณ, ปรรูเป ‘‘ลฺตุ+ปิตาทีน+มา สิมฺหี’’ติ อา สิโลโป จฯ กโรตีติ กตฺตาฯ เอวํ ภรตีติ ภตฺตาฯ หรตีติ หตฺตาฯ ภิทตีติ เภตฺตา, เอกาโร, อูมฺหิ เภทิตาฯ ฉินฺทตีติ เฉตฺตาฯ โภชนสฺส ทาตา โภชนทาตาฯ สนฺธาตีติ สนฺธาตาฯ วจตีติ วตฺตาฯ โอการปรรูเปสุ ภุญฺชตีติ โภตฺตาฯ ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุกาคโม, พุชฺฌตีติ พุชฺฌิตาฯ ชานาตีติ ญาตาฯ ฉินฺทตีติ เฉตาฯ สุณาตีติ โสตาฯ ‘‘อู+ลสฺเส’’ติ อูสฺส เอกาเร คณฺหาตีติ คเหตาฯ ภวตีติ ภวิตาฯ สรตีติ สริตาฯ ‘‘มนานํ นิคฺคหีตํ’’ติ มสฺส นิคฺคหีเต วคฺคนฺเต จ คจฺฉตีติ คนฺตาฯ นการนฺตานมฺปิ นิคฺคหีตํ, ขนตีติ ขนฺตาฯ สนตีติ สนฺตาฯ มญฺญตีติ มนฺตาฯ ปาเลตีติ ปาลยิตา ปาเลตา, เอตฺถ จุราทิตฺตา ณิฯ
ณิณาปีสุ-ภาวยตีติ ภาวยิตา ภาเวตาฯ เอวํ สารยิตา สาเรตา, ทาปยิตา ทาเปตา, หาปยิตา หาเปตา, นิโรธยิตา นิโรเธตา, โพธยิตา โพเธตา, ญาปยิตา ญาเปตา, สาวยิตา สาเวตา, คาหยิตา คาเหตา, การยิตา กาเรตา, การาปยิตา การาเปตา อิจฺจาทิฯ
ณฺกปจฺจเย-ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถฯ รถํ กโรตีติ รถการโก, ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ อา อมาทิสมาโส จฯ อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทายโกฯ ‘‘อธาตุสฺส กา+สฺยาทิโต เฆ+สฺสี’’ติ เฆ ปเร อสฺส อิอาเทโส, อนฺนทายิกา, อนฺนทายกํ กุลํฯ ‘‘อาสฺสา+ณาปิมฺหิ ยุก’’ อิติณาปิโต+ญฺญตฺร ยุกฯ โลกํ เนตีติ โลกนายโก, เอกาเร ‘‘อายา+วา ณานุพนฺเธ’’ติ อายาเทโสฯ เอวํ วิเนตีติ วินายโกฯ
อกมฺมุปปเท-กโรตีติ การโก, เอวํ ทายโก นายโก, โอกาเร อาวาเทเส สุณาตีติ สาวโกฯ ปุเร วิย อิกาเร สาวิกาฯ ลุนาตีติ ลาวโกฯ ปุ=ปวเน, ปุนาตีติ ปาวโกฯ ภวตีติ ภาวโก, อุปาสตีติ อุปาสโกฯ คณฺหาตีติ คาหโก ปาวโก, ยาชโกฯ วธ=หิํสายํ, วเธตีติ วธโก, ‘‘อญฺญตฺราปี’’ติ วุทฺธิปฎิเสโธฯ ‘‘หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ’’ติ ฆาตาเทโส, หนตีติ ฆาตโกฯ ‘‘มํ วา รุธาทีนํ’’ติ มํ, รุนฺธโก, คุรุตฺตา น วุทฺธิฯ ตถา ภุญฺชตีติ ภุญฺชโกฯ อายสฺส รสฺเส กิณาตีติ กยโกฯ ปาเลตีติ ปาลโกฯ ปูเชตีติ ปูชโกฯ
ขาทีสุ-ติติกฺขตีติ ติติกฺขโกฯ วีมํสตีติ วีมํสโก อิจฺจาทิฯ ปนุทตีติ ปนูทโก, ‘‘พฺยญฺชเน’’จฺจาทินา ทีโฆฯ ‘‘ภีตฺวา+นโก’’ติ เอตฺถ ‘อานโก’ติ โยควิภาคา อานโก, อาสฺส รสฺเส นการาคเม จ ‘‘ญาสฺส เน ชา’’ติ ชาเทโส, ชานนโกฯ ณาปิมฺหิ –
อณ-อิติ ทณฺฑกธาตุ, อาณาเปตีติ อาณาปโกฯ ตถา สญฺญาปโก, ปติฎฺฐาปโกฯ สํ+ป ปุพฺโพ อาป=ปาปุณเน, นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ นิพฺพานสมฺปาปโกฯ การาปโก, การาปิกา อิจฺจาทิฯ
พหุลํวิธานา กมฺเมปิ-ปาเทหิ หรียตีติ ปาทหารโกฯ จุป=มนฺทคมเน, คเล จุปฺปตีติ คลโจปโกฯ
สิทฺโธว ลฺตุ อรหาทีสุ ‘‘ภวํ ขลุ กญฺญาย ปริคฺคหารโห’’ติ (ปริคฺคหิตา)ฯ สีลตฺเถ-อุปาทานสีโลติ อุปาทาตาฯ สาธุ คจฺฉตีติ คนฺตาฯ มุณฺฑนธมฺมา มุณฺฑนาจาราติ มุณฺฑยิตาโร, เอตฺถ ‘‘ธาตฺวตฺเถ นามสฺมี’’ติ อิมฺหิ อูอาคเม เอ+อยาเทเส มุณฺฑยิตุสทฺทมฺหิ อารงาเทเส จ กเต โยสฺส โฎฯ
๓๔. อาวี
กฺริยตฺถา อาวี โหติ พหุลํ กตฺตริฯ ‘‘ทิสสฺส ปสฺส+ทสฺส=ทส+ท+ทกฺขา’’ติ ทสฺสาเทโส, ภยํ ปสฺสตีติ ภยทสฺสาวีฯ นีมฺหิ ภยทสฺสาวินีฯ ภยทสฺสาวิ จิตฺตํฯ อปฺปวิสยตาญาปนตฺถํ ภินฺนโยคกรณํฯ สามญฺญวิหิตตฺตา สีลาทีสุ จ โหเตวฯ
๓๕. อาสิํสาย+มโก
อาสิํสายํ คมฺมมานายํ กฺริยตฺถา อโก โหติ กตฺตริฯ ชีว=ปาณธารเณ, ชีวตูติ ชีวโกฯ นนฺท=สมิทฺธิยํ, นนฺทตูติ นนฺทโกฯ ภวตูติ ภวโกฯ
๓๖. กรา ณโน
กรโต กตฺตริ ณ โน โหติฯ กโรตีติ การณํฯ กตฺตรีติ กิํ, กโรติ อเนนาติ กรณํฯ
๓๗. หาโต วีหิ+กาเลสุ
หาโต วีหิสฺมิํ กาเล จ ณโน โหติฯ ‘‘อาสฺสา’’ตฺยาทินา ยุก, ชหนฺติ อุทกํติ หายนา วีหโยฯ ชหาติ ภาเว ปทตฺเถติ หายโน สํวจฺฉโรฯ วีหิกาเลสูติ กิํ, ชหาตีติ หาตาฯ
๓๘. วิทา กู
วิทสฺมา กู โหติ กตฺตริฯ กกาโร ‘‘กูโต’’ติ วิเสสนตฺโถฯ วิทตีติ วิทู, โลกวิทูฯ
๓๙. วิโต ญาโต
วิปุพฺพา ญาอิจฺจ+สฺมา กู โหติ กตฺตริฯ วิชานาตีติ วิญฺญูฯ
๔๐. กมฺมา
กมฺมโต ปรา ญาอิจฺจ+สฺมา กู โหติ กตฺตริฯ สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญูฯ เอวํ มตฺตญฺญู, ธมฺมญฺญู, อตฺถญฺญู กาลญฺญู, กตญฺญู อิจฺจาทิฯ (ภิกฺขูติ ปน ‘‘ภราทิ’’ ณฺวาทิสุตฺเตน สิทฺธํ)ฯ
๔๑. กฺวจณ
กมฺมโต ปรา กฺริยตฺถา กฺวจิ อณ โหติ กตฺตริฯ กุมฺภํ กโรตีติ กุมฺภกาโร, อมาทิสมาโสฯ อิตฺถิยํ กุมฺภการีฯ เอวํ กมฺมกาโร, มาสากาโร, กฎฺฐกาโร, รถกาโร สุวณฺณกาโร , สุตฺตกาโร, วุตฺติกาโร, ฎีกากาโรฯ สรํ ลุนาตีติ สรลาโวติ โอ+อวาเทสาฯ มนฺเต อชฺฌายตีติ มนฺถชฺฌาโย, อิ=อชฺเฌนคตีสุ, อธิปุพฺโพ, เอ+อยาเทสา, อธิโน อิสฺส ยการ+จวคฺคาทโย จฯ
พหุลาธิการา อิห น โหติ ‘‘อาทิจฺจํ ปสฺสติ, หิมวนฺตํ สุโณติ, คามํ คจฺฉติ’’ฯ กฺวจีติ กิํ, กมฺมกโร, เอตฺถ อปจฺจโยฯ
๔๒. คมา รู
กมฺมโต ปรา คมา รู โหติ กตฺตริฯ รานุพนฺธตฺตา อมภาคโลโปฯ เวทํ คจฺฉตีติ เวทคู, เอวํ ปารคูฯ
สามญฺญวิธานโต สีลาทีสุปิ โหติฯ ภวปารํ คจฺฉติ สีเลนาติ ภวปารคูฯ อนฺตคมนสีโล อนฺตคู, เอวํ อทฺธคูฯ
๔๓. สมาน+ญฺญ+ภวนฺต+ยาทิตู+ปมานา ทิสา กมฺเม รี+ริกฺข+กา
สมานาทีหิ ยาทีหิ โจ+ปมาเนหิ ปรา ทิสา กมฺมการเก รี+ริกฺข+กา โหนฺติฯ ‘‘สฺยาทิ สฺยาทิเน+กตฺถํ’’ติ สมาเส ‘‘รานุพนฺเธ+นฺตสราทิสฺสา’’ติ ทิสสฺส อิสภาคโลเป ‘‘รีริกฺขเกสู’’ติ สมานสฺส สาเทเส จ สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สที, สทิกฺโขฯ เก – ‘‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ เอตฺตาภาโว, สทิโสฯ
๑๒๕. สมานา โร รี+ริกฺข+เกสุ
สมานสทฺทโต ปรสฺส ทิสสฺส ร โหติ วา รี+ริกฺข+เกสูติ ปกฺเข ทสฺส ราเทเส สรี, สริกฺโข, สริโสฯ
๓,๘๖. สพฺพาทีน+มา
รี+ริกฺข+เกสุ สพฺพาทีน+มา โหติฯ อญฺโญ วิย ทิสฺสตีติ อญฺญาที, อญฺญาทิกฺโข, อญฺญาทิโสฯ
๓,๘๗. นฺต+กิ+มิ+มานํ ฎา+กี+ฎี
รี+ริกฺข+เกสุ นฺต+กิํ+อิมสทฺทานํ ฎา+กี+ฎี โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ฎการา สพฺพาเทสตฺถาฯ ภวาที ภวาทิกฺโข ภวาทิโส, กีที กีทิกฺโข กีทิโส, อยมิว ทิสฺสตีติ อีที อีทิกฺโข อีทิโสฯ อากาเร ยาที ยาทิกฺโข ยาทิโส, ตฺยาที ตฺยาทิกฺโข ตฺยาทิโส อิจฺจาทิฯ
๓,๘๘. ตุมฺหามฺหานํ ตาเม+กสฺมิํ
รี+ริกฺข+เกสุ ตุมฺหามฺหานํ ตามา โหนฺเต+กสฺมิํ ยถากฺกมํฯ ตฺวํ วิย ทิสฺสติ, อยํ วิย ทิสฺสตีติ ตาที มาที อิจฺจาทิฯ เอกสฺมินฺติ กิํ, ตุมฺหาทิโส อมฺหาทิโสฯ
๓,๘๙. ตํ+ม+มญฺญตฺร
รีริกฺขกนฺตโต+ญฺญสฺมิํ อุตฺตรปเท ตุมฺหามฺหาน+เมกสฺมิํ ตํ+มํ โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ตฺวํ ทีโป เอสํ, อหํ ทีโป เอสํติ อญฺญปทตฺเถ ตํทีปา มํทีปาฯ ตฺวํ สรณ+เมสํ, อหํ สรณ+ เมสนฺติ ตํสรณา มํสรณาฯ ตยา โยโค ตยฺโยโค, มยา โยโค มยฺโยโคติ อมาทิสมาเส นิคฺคหีตโลโปฯ
๓,๙๐. เว+ตสฺเส+ฎ
รี+ริกฺข+เกสุ เอตสฺส เอฎ วา โหติฯ เอที เอตาที, เอทิกฺโข เอตาทิกฺโข, เอทิโส เอตาทิโสฯ
๔๔. ภาวการเก สฺว+ฆณ ฆ กา
ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา อ ฆณ ฆ กา โหนฺติ พหุลํฯ
อปจฺจโย-ปคฺคณฺหนํ ปคฺคโห, เอวํ นิคฺคโห, ธมฺมํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร, เอวํ วินยธโรฯ ตถา ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, ทฺวิตฺตํฯ เอวํ หิตกโร, ทิวสกโร, ทินกโร, ทิวากโร, นิสากโร, ธนุํ คณฺหีติ ธนุคฺคโหฯ เอวํ กวจคฺคโหฯ ทท=ทาเน, สพฺพกามํ ททาตีติ สพฺพกามทโท, สพฺพทโทฯ อาโต ‘‘ปโรกฺขายญฺจา’’ติ จคฺคหเณน ทฺวิตฺเต ‘‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’’ติ รสฺเส จ อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทโท, เอวํ ธนโทฯ สํปุพฺโพ ธา=ธารเณ, สพฺพํ สนฺธหตีติ สพฺพสนฺโธฯ นี=ปาปเน, วิปุพฺโพ, วิเนสิ วิเนติ วิเนสฺสติ เอเตน เอตฺถาติ วา วินโย, เอ+อยาเทสาฯ นยนํ นโยฯ สิ=เสวายํ, นิปุพฺโพ, นิสฺสียตีติ นิสฺสโยฯ สิ=สเย, อนุสยิ อนุเสติ อนุเสสฺสตีติ อนุสโยฯ อิ=คติมฺหิ, ปติปุพฺโพ, ปฎิจฺจ เอตสฺมา ผล+เมตีติ ปจฺจโยฯ สํ+อุปุพฺโพ, ทาคเม สมุทโย ฯ จิ=จเย, วินิจฺฉยเต+เนน วินิจฺฉยนํ วา วินิจฺฉโย, ‘‘นิโต จิสฺส โฉ’’ติ จิสฺส โฉฯ อุจฺจยนํ อุจฺจโย, สํจโยฯ ขิ=ขเย, ขยนํ ขโยฯ ชิ=ชเย, วิชยนํ วิชโย, ชโยฯ กี=ทพฺพวินีมเย, วิกฺกยนํ วิกฺกโย, กโยฯ ลี=สิเลสเน, อลฺลียนฺติ เอตฺถาติ อาลโย, ลโยฯ (อิวณฺณนฺตา)ฯ
อาสุณนฺตีติ อสฺสวา, อาสฺส รสฺโสฯ ปฎิสฺสวนํ ปฎิสฺสโวฯ สุ=ปสฺสวเน, อาภวคฺคา สวนฺตีติ อาสวาฯ รุ=สทฺโท รวตีติ รโวฯ ภวตีติ ภโวฯ ปภวติ เอตสฺมาติ ปภโวฯ ลู=เฉทเน, ลวนํ ลโวฯ (อุวณฺณนฺตา)ฯ
จร=จรเณ, สํจรณํ สํจโรฯ ทร=วิทารเณ, อาทรนํ อาทโรฯ อาคจฺฉติ อาคมนํติ วา อาคโมฯ สปฺป=คมเน, สปฺปตีติ สปฺโปฯ ทิพฺพตีติ เทโวฯ ปกฺกมนํ ปกฺกมตีติ วา ปกฺกโม, เอวํ วิกฺกโมฯ จร=จรเณ, วนํ จรตีติ วนจโรฯ กาโม อวจรติ เอตฺถาติ กามาวจโร โลโก, กามาวจรา ปญฺญา, กามาวจรํ จิตฺตํฯ คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโรฯ ปาเทน ปิวตีติ ปาทโปฯ เอวํ กจฺฉโปฯ สิรสฺมิํ รุหตีติ สิโรรุโห, มนาทิตฺตา โอฯ คุหายํ สยตีติ คุหาสยํ จิตฺตํ, เอวํ กุจฺฉิสยา วาตาฯ ปพฺพเต ติฎฺฐตีติ ปพฺพตฏฺโฐ ปุริโส, ปพฺพตฎฺฐา นที, ปพฺพตฎฺฐํ ภสฺมํฯ เอวํ ถลฎฺฐํ ชลฎฺฐํฯ
กิจฺฉตฺเถ ทุมฺหิ อกิจฺฉตฺเถ สุ+อีสํ+สุข อุปปเทสุ-ทุกฺเขน กรียติ กรณํ วา ทุกฺกรํฯ เอวํ ทุสฺสโย, ทุกฺเขน ภรียตีติ ทุพฺภโร มหิจฺโฉฯ เอวํ ทุรกฺขํ จิตฺตํ, ทุทฺทโส ธมฺโม, ทุรนุโพโธ ธมฺโมฯ อีสํ สยตีติ อีสํสโย, เอวํ สุขสโยฯ อีสํ กรียตีติ อีสกฺกรํ กมฺมํฯ สุเขน กรียตีติ สุกรํ ปาปํ พาเลนฯ เอวํ สุภโร อปฺปิจฺโฉ, สุทสฺสํ ปรวชฺชํ, สุโพธ+มิจฺจาทิฯ สพฺพตฺถ ปาทิอมาทิสมาสาฯ
ฆณ-ภวตีติ ภาโว, โอ+อาวาเทสาฯ อย=อิติ ทณฺฑกธาตุ, อยติ อิโตติ อาโย, อาหรตีติ อาหาโรฯ อุปหนตีติ อุปฆาโต, ‘‘หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ’’ติ ฆาตาเทโสฯ รญฺชตีติ ราโค, ‘‘กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ’’ติ ชสฺส โคฯ รญฺชนฺติ อเนนาติ ราโคฯ ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ อา, ปชฺชเต+เนนาติ ปาโทฯ ตุท=พฺยถเน, ปตุชฺชเต+เนนาติ ปโตโทฯ ชรียติ อเนนาติ ชาโร, เอวํ ทาโรฯ ภชียตีติ ภาโคฯ เอวํ ภาโรฯ ลพฺภตีติ ลาโภฯ วิ+โอปุพฺโพ, โวหรียตีติ โวหาโรฯ ทิยฺยตีติ ทาโย, ยุกฯ วิหญฺญติ เอตสฺมาติ วิฆาโตฯ วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโรฯ อารมนฺติ เอตสฺมินฺติ อาราโมฯ ปจนํ วา ปาโก, จสฺส โกฯ จชนํ จาโคฯ ยชนํ ยาโคฯ รชนํ ราโคฯ
๑๒๗. อน+ฆณสฺวา+ปรีหิ โฬ
อา+ปรีหิ ปรสฺส ทหสฺส โฬ โหต+น+ฆณสุฯ ปริทหนํ ปริฬาโหฯ เอวํ ทาโหฯ ภญฺชนํ สโงฺคฯ เอวํ สโงฺคฯ สํขรนํ สํขาโร, ‘‘กโรติสฺส โข’’ติ กสฺส โขฯ เอวํ ปริกฺขาโรฯ ‘‘ปุรสฺมา’’ติ กรสฺส โข, ปุเรกฺขาโร, เอตฺตํ ตทมินาทิปาฐาฯ เอวํ อุปกาโร, คาโหฯ
ฆ-วจตีติ วโกฯ สิจ=ปคฺฆรเณ, เสจนํ เสโกฯ เอวํ โสโก, เอโอวุทฺธิโยฯ ยุญฺชนํ โยโคฯ
ก-ปี=ตปฺปเน, ปีเนตีติ ปีโย, กานุพนฺธตฺตา น วุทฺธิ, ‘‘ยุวณฺณาน+มิยงุวง สเร’’ติ อิยงฯ ขิป=เปรเณ, ขิปตีติ ขิโปฯ ภุญฺชนฺตฺย+เนนาติ ภุโชฯ ยุธ=สมฺปหาเร อายุชฺฌนฺติ อเนนาติ อายุธํฯ
๔๕. ทาธาตฺวิ
ทาธาโต พหุล+มิ โหติ ภาวการเกสุฯ ทา=ทาเน, อาทิยตีติอาทิฯ เอวํ อุปาทิฯ ธา=ธารเณ, อุทกํ ทธาตีติ อุทธิ, ‘‘สญฺญาย+มุโท+ทกสฺสา’’ติ อุทกสฺส อุทาเทโสฯ ชลํ ธิยเต อสฺมินฺติ ชลธิฯ วาลานิ ธียนฺติ อสฺมินฺติ วาลธิฯ สนฺธียติ สนฺธาตีติ วา สนฺธิฯ ธียตีติ ธิฯ วิธียติ วิธาติ วิธานํ วา วิธิฯ สมฺมา สมํ วา จิตฺตํ อาทธาตีติ สมาธิฯ
๔๖. วมาทีหฺย+ถุ
วมาทีหิ ภาวการเกสฺว+ถุ โหติฯ วม=อุคฺคิรเณ, วมนํ วมียตีติ วา วมถุฯ เวป+กมฺป=จลเน, เวปนํ เวปถุฯ
๔๗. กฺวิ
กฺริยตฺถา กฺวิ โหติ พหุลํ ภาวการเกสุฯ กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถฯ
๑๕๙. กฺวิสฺส
กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺวิสฺส โลโป โหติฯ สมฺภวตีติ สมฺภูฯ เอวํ วิภวตีติ วิภู, อภิภู, สยมฺภูฯ ตถา ธุ=กมฺปเน, สนฺธุนาตีติ สนฺธุฯ วิภาตีติ วิภาฯ ปภาตีติ ปภาฯ สํคมฺม ภาสนฺติ เอตฺถาติ สภา, ‘‘กฺวิมฺหิ โลโป+นฺตพฺยญฺชนสฺสา’’ติ อนฺตพฺยญฺชนสฺส โลโปฯ ภุเชน คจฺฉตีติ ภุชโคฯ เอวํ อุรโคฯ ตุรํ=สีฆํ คจฺฉตีติ ตุรโงฺคฯ เขน คจฺฉตีติ ขโคฯ วิหายเส คจฺฉตีติ วิหโค, ตทมินาทิปาฐา วิหาเทโสฯ น คจฺฉตีติ นโคฯ เอวํ อโค, ‘‘นโค วา+ปฺปาณินี’’ติ วิกปฺเปน นญสมาเส ฎาเทสนิเสโธฯ ชน=ชนเน, กมฺมโต ชาโตติ กมฺมโช, อมาทิสมาโส, กมฺมโช วิปาโก, กมฺมชา ปฎิสนฺธิ, กมฺมชํ รูปํฯ เอวํ จิตฺตชํ, อุตุชํ, อาหารชํฯ อตฺตโช ปุตฺโต, วาริมฺหิ ชาโต วาริโชฯ เอวํ ถลโชฯ ปงฺกชํฯ ชลชํฯ อณฺฑชํฯ สรสิชํ, อุปปทสมาเส พหุลํวิธานา วิภตฺยโลเป ‘‘มนาทีหี’’ติอาทินา สิอาเทโสฯ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาโต ทฺวิโช, ‘‘ตทมินา’’ ทินา กฺขตฺตุํโลโปฯ ปจฺฉา ชาโต อนุโชฯ สญฺชานาตีติ สญฺญาฯ ปชานาตีติ ปญฺญาฯ เอวํ ปติฎฺฐาตีติ ปติฎฺฐาฯ ฌา=จินฺตายํ, ปรสมฺปตฺติํ อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌาฯ หิเตสิตํ อุปฎฺฐาเปตฺวา ฌายตีติ อุปชฺฌาฯ โส เอว อุปชฺฌาโย, ‘‘สกตฺเถ’’ติ โยฯ สมฺมา ฌายนฺติ เอตฺถาติ สํฌาฯ กฺวิทนฺตา ธาตฺวตฺถํ น ชหนฺติ, ลิงฺคตฺถํ ปฎิปาทยนฺติฯ
๔๘. อโน
กฺริยตฺถา ภาวการเกสุ อโน โหติฯ นนฺท=สมิทฺธิยํ, ภาเว-นนฺทิยเต นนฺทนํฯ กมฺเม-อนนฺทียิตฺถ นนฺทียติ นนฺทียิสฺสติ นนฺทิตพฺพนฺติ วา นนฺทนํ วนํฯ คหนํ คหนียํ วา คหณํ, ‘‘ตถนรา’’ ทินา นสฺส โณฯ คณฺหนํ, นิคฺคหีตสฺส โนฯ จริตพฺพํ จรณํฯ ภุยเต ภวนํฯ หุยเต หวนํฯ รุนฺธิตพฺพํ รุนฺธนํ โรธนํ วาฯ ภุญฺชิตพฺพํ ภุญฺชนํ โภชนํ วาฯ พุชฺฌิตพฺพํ พุชฺฌนํ, ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุกฯ โพธนํ วาฯ สุติ สุยฺยติ วา สวนํฯ ปาปียตีติ ปาปุณนํ, ‘‘สกาปานํ กุก+กู’’ติ โยควิภาคา กุอาคเม นาคเม จ ตสฺส โณ จฯ ปาลียตีติ ปาลนํ อิจฺจาทิฯ
กตฺตริ-รชํ หรตีติ รโชหรณํ โตยํฯ วิชานาตีติ วิญฺญาณํฯ ฆา=คนฺโธปาทาเน, ฆายตีติ ฆานํฯ ฌา=จินฺตายํ, ฌายตีติ ฌานํฯ กโรติ อเนนาติ การณํ, ทีโฆฯ วิอากรียนฺติ เอเตนาติ พฺยากรณํฯ ปูรติ+เนนาติ ปูรณํฯ ทียเต+เนนาติ ทานํฯ ปมียเต+เนนาติ ปมาณํฯ วุจฺจเต+เนนาติ วจนํฯ ปนุทติ ปนุชฺชเต+เนนาติ วา ปนุทนํฯ สูท=ปครเณ, สูทติ สุชฺชเต+เนนาติ วา สูทโนฯ สุณาติ สุยเต+เนเนติ วา สวนํฯ ลุยติ ลุยเต+เนเนติ วา ลวนํฯ เอวํ นยนํฯ ปุนาติ ปุยเต+เนเนติ วา ปวโนฯ สเมตีติ สมโณ สมนํ วาฯ ตถา ภาเวติ ภาวียติ เอตายาติ วา ภาวนํฯ เอวํ ปาจนํ ปาจาปนํ อิจฺจาทิฯ ‘‘อน+สณสฺวา ปรีหิ โฬ’’ติ โฬ, อาฬาหนํฯ
อธิกรเณ-ติฎฺฐติ อสินฺติ ฐานํฯ เอวํ สยนํ, เสนํ วา อาสนํฯ อธิกรียติ เอตฺถาติ อธิกรณํฯ
สมฺปทานาปาทาเนสุ-สมฺมา ปทียเต ยสฺส ตํ สมฺปทานํฯ อเปจฺจ เอตสฺมา อาททาตีติ อปาทานํฯ พหุลาธิการา จลนาทีหิปิ สีลสาธุธมฺเมสุปิ อโน, จลติ สีเลนาติ จลโน เอวํ ชลโน, โกธโน, โกปโนฯ มณฺฑ=ภุสเน, มเณฺฑติ สีเลนาติ มณฺฑโนฯ เอวํ ภูสโนฯ ‘‘อญฺญาตฺรปี’’ติ โอการนิเสโธฯ
๔๙. อิตฺถิย+ม+ณ+กฺติ+ก+ยก+ยา จ
อิตฺถิลิเงฺค ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติ อโน จ พหุลํฯ
อ-ชร=วโยหานิยํ, ชิรติ ชิรณํ วา ชราฯ ‘‘อิตฺถิย+ม+ตฺวา’’ติ อาปจฺจโยฯ ปฎิสมฺภิชฺชตีติ ปฎิสมฺภิทาฯ ปฎิปชฺชติ เอตายาติ ปฎิปทาฯ เอวํ สมฺปทา, อาปทาฯ อุปาทียตีติ อุปาทาฯ อิกฺข+จกฺข=ทสฺสเน, อุปอิกฺขตีติ อุเปกฺขาฯ ‘‘ยุวณฺณาน+เมโอ ลุตฺตา’’ติ เอกาโรฯ จินฺตนํ จินฺตาฯ สิกฺข=วิโชฺชปาทาเน, สิกฺขนํ สิกฺขียนฺตีติ วา สิกฺขาฯ เอวํ ภิกฺขาฯ อิจฺฉนํ อิจฺฉาฯ ‘‘คมยมิ’’จฺจาทินา จฺฉงาเทโสฯ ปุจฺฉ=ปุจฺฉเน, ปุจฺฉนํ ปุจฺฉาฯ มิธ+เมธ=สงฺคเม, อปฐิตธาตุ, เมธนํ เมธาฯ เอวํ คุธ=ปริเวฐเน, โคธนํ โคธาฯ ติติกฺขนํ ติติกฺขาฯ เอวํ วีมํสา, ชิคุจฺฉา, ปิปาสา, ปุตฺติยาฯ อีหนํ อีหาฯ
ณ-กรณํ การา, ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ อา โหติ, เอว+มุปริปิฯ หรณํ หารา มุตฺตาวลิฯ ตรณํ ตารา, ธรณํ ธาราฯ อรณํ อาราฯ
ยถากถญฺจิ สทฺทมฺหิ, รุฬฺหิยา อตฺถนิจฺฉโยฯ
กฺติ-สมฺภุวนํ สมฺภุติฯ ‘‘น เต’’จฺจาทินา น วุทฺธิฯ สวนํ สุติฯ นยนํ นยติ เอตายาติ วา นีติฯ มญฺญตีติ มติ, ‘‘คมาทิรานํ โลโปนฺตพฺยญฺชนสฺสา’’ติ คมาทิตฺตา นโลโปฯ คมนํ คนฺตพฺพาติ วา คติฯ อุปหนนํ อุปหติฯ รมนฺติ เอตาย รมนํ วา รติฯ ตนนํ ตติฯ นิยมนํ นิยติฯ ภุญฺชนํ ภุตฺติฯ ยุญฺชนํ ยุตฺติ, ปรรูปํฯ เอวํ สมาปชฺชนํ สมาปชฺชเตติ สมาปตฺติฯ สมฺปตฺติฯ ยช=เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, ยชนํ อิฎฺฐิ, ‘‘ยชสฺส ยสฺส ฎิยี’’ติ ฎิอาเทโส, ‘‘ปุจฺฉาทิโต’’ติ ตสฺส โฐ, ปรรูปปฐมกฺขรา จฯ สาสนํ สิฎฺฐิ, ‘‘สาสสฺส สิส วา’’ติ สิส, สานนฺตรสฺส ตสฺส โฐ’’ติ ฐาเทโสฯ เภทนํ ภิชฺชเตติ วา ภิตฺติฯ ภช=เสวายํ, ภชนํ ภตฺติฯ ตน=วิตฺถาเร, ตโนตีติ ตนฺติ, นสฺส นิคฺคหีตาทิฯ
ก-คุหนฺตี เอตฺถาติ คุหา, โอการนิวุตฺติฯ รุชตีติ รุชาฯ โมทนฺติ เอตายาติ มุทา นาม มุทิตาฯ
ยก-วิท=ญาเณ, วิทนํ วิทนฺติ เอตายาติ วา วิชฺชา, ทสฺส เช ปุพฺพรูปํฯ ยชนํ อิชฺชา, ฎิอาเทโสฯ
ย-สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา, ทฺวิตฺตํฯ อช=วช=คมเน, สมชนํ สมชนฺติ เอตฺถาติ วา สมชฺชาฯ ปปุพฺโพ, ปพฺพชนํ ปพฺพชฺชาฯ ตวคฺควรณา’’ทิมฺหิ ‘‘จวคฺคพยญา’’ติ โยควิภาเคน วสฺส เพ ทฺวิตฺตํฯ อูมฺหิ ปริจรณํ ปริจริยาฯ ชาครณํ ชาคริยาฯ
อน-ปโยชเก การิยธาตุโต กตฺตุํ ปโยชนํ การณํ, เอการนิเสโธ นสฺส โณ จฯ เอวํ หริตุํ ปโยชนํ หารณํฯ วิท=อนุภเว, วิตฺติ เวทยตีติ วา เวทนาฯ วนฺท=อภิวาทนถุตีสุ, วนฺทนํ วนฺทนาฯ อุปาสนํ อุปาสนาฯ จิต=สํเจตนายํ, เจตยตีติ เจตนาฯ เทสิยตีติ เทสนาฯ ภาวิยตีติ ภาวนาฯ
๕๐. ชาหาหิ นิ
ชา=วโยหานิมฺหิ, หา=จาเค, อิเมหิ อิตฺถิยํ นิ โหติฯ ชานํ=วยปริปาโก ชานิฯ หานํ หานิฯ
๕๑. กรา ริริโย
กรโต ริริโย โหติ+ตฺถิยํฯ รานุพนฺธตฺตา อรโลเป กรณํ กิริยาฯ ‘‘กฺริยา’’ติ ‘‘ตุํตาเย’’จฺจาทิมฺหิ ‘‘กฺริยายํ’’ติ โยควิภาคา ริยรมฺหิ อรโลโป, ริกาโร กกาเร+นุพนฺโธ โหติฯ
๕๒. อิ+กิ+ตี สรูเป
ธาตุสฺส สรูเป+ภิเธเยฺย เอเต โหนฺติฯ วจอิจฺจ+ยํ ธาตุ เอว วจิฯ เอวํ ยุธิฯ ‘‘กโรติสฺส โข’’ติ วิกรณสฺส ญาปิตตฺตา ‘‘กตฺตริ โล’’ติ โล, ปจติฯ อกาโร กกาโรติ ฆณนฺเตน การสทฺเทน ฉฎฺฐีสมาโสฯ
๕๓. สีลา+ภิกฺขญฺญา+วสฺสเกสุ ณี
กฺริยตฺถา ณี โหติ สีลาทีสุฯ สํส=ปสํสเน, ปิยปุพฺโพ, ปิยํ ปสํสติ สีเลนาติ ปิยปสํสี ราชาฯ อถ วา ปิยํ ปสํสติ สีเลน วา ธมฺเมน วา ตสฺมิํ สาธุ วาติ ปิยปสํสี, ปิยปสํสนี, ปิยปสํสิ กุลํ, อาวุทฺธิมฺหิ ตถา สจฺจวาที, ธมฺมวาทีฯ สีฆยายีติ ‘‘อสฺสา+ณาปิมฺหี ยุก’’ อิติ ยุกฯ ปาปการี, มาลการี อิจฺจาทิฯ อุณฺหํ ภุญฺชติ สีเลนาติ อุณฺหโภชี, ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ โอกาโรฯ
อาภิกฺขญฺเญ-ปุนปฺปุน ขีรํ ปิวตีติ ขีรปายี, ยุกฯ อวสฺสํ กโรตีติ อวสฺสการีฯ ‘‘สฺยาทิ สฺยาทิเน+กตฺถํ’’ติ สมาเส วิภตฺติโลเป จ กเต ‘‘โลโป’’ติ นิคฺคหีตโลโปฯ สตนฺทายีติ เอตฺถ พหุลํวิธานา วิภตฺติอโลเป อมาทิสมาสปฎิเสเธ จ กเต วคฺคนฺตํฯ
อญฺญสฺมิํ อตฺเถปิ ‘‘ณี’’ติ โยควิภาเคน สิทฺธํฯ สาธุการี, พฺรหฺมจารี, อสฺสทฺธโภชีฯ ปณฺฑิตํ อตฺตานํ มญฺญตีติ ปณฺฑิตมานี, พหุสฺสุตธารี อิจฺจาทิฯ
สาธุกรณํ สาธุกาโร, โส อสฺส อตฺถีติ สาธุการีติ ฆณนฺตา อีฯ
๕๔. ถาวริ+ตฺตร ภงฺคุร ภิทุร ภาสุร ภสฺสรา
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต สีเล คมฺยมาเนฯ อิมินา นิปาตนา วรปจฺจโย จ ถาสฺส โถ จ, ติฎฺฐติ สีเลนาติ ถาวโรฯ อิ=อชฺเฌนคตีสุ , ตฺตรปจฺจโย, คจฺฉติ สีเลนาติ อิตฺตโรฯ ภญฺช=โอมทฺทเน, ภชฺชเต สยเมว ภชฺชติ วา อตฺตนา อตฺตานนฺติ ภงฺคุโร, กมฺเม กตฺตริ วา คุรปจฺจโยฯ ภิชฺชเต สยเมว ภินฺทติ วา อตฺตานนฺติ ภิทูโร, เอตฺถ กูรปจฺจโย, กกาโร+นุพนฺโธฯ ปรภญฺชนวิสเยสุปิ อุทาหรเณสุ น โหติฯ ตตฺถาปิ เกจิ ‘‘โทสนฺธการภิทูโร’’ติ อิทํ สนฺธาย อิจฺฉนฺติฯ ภาสติ ทิปฺปตีติ ภาสุโร, อุรปจฺจโยฯ สรปจฺจเย ภสฺสโร, ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ รสฺโสฯ (เตกาลิกปฺปจฺจยา)ฯ
๕๕. กตฺตริ ภูเต กฺตวนฺตุ+กฺตาวี
ภูเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา กฺตวนฺตุ+กฺตาวี โหนฺติ กตฺตริฯ วิชินีติ วิชิตวา วิชิตาวี, กานุพนฺธตฺตา น วุทฺธิฯ คุณวนฺตุ ทณฺฑิสมํฯ หุ=หวเน, อคฺคิํ อหวีติ หุตวา หุตาวี, หุตาวินี หุตวานีฯ ‘‘ภูเต’’ติ ยาว ‘‘อาหารตฺถา’’ติ อธิกาโรฯ
๕๖. กฺโต ภาวกมฺเมสุติ
ภาเว กมฺเม จ ภูเต กฺโต โหติฯ อสนํ อาสิตํ ภวตา, ญิฯ กรียิตฺถาติ กโต กโฎ ภวตา, ‘‘คมาทิรานํ’’ ตฺยาทินา รโลโปฯ เอว+มุปริปิฯ
๕๗. กตฺตริ จา+รมฺเภ
กฺริยารมฺเภ กตฺตริกฺโต โหติ ยถาปตฺตญฺจ, ปกรีติ ปกโต ภวํ กฎํฯ ปกรียิตฺถาติ ปกโต กโฎ ภวตาฯ ปสุปีติ ปสุตฺโต ภวํฯ ปสุปียิตฺถาติ ปสุตฺตํ ภวตา, ปรรูปํฯ
๕๘. ฐา+ส วส สิลิส สี รุห ชร ชนีหิ
ฐาทีหิ กตฺตริ กฺโต โหติ ยถาปตฺตญฺจฯ อุปฎฺฐาสีติ อุปฎฺฐีโต ภวํ คุรุํฯ อุปฎฺฐียิตฺถาติ อุปฎฺฐิโต คุรุ โภตา, ‘‘ฐาสฺสี’’ติ ฐาสฺส อิฯ เอวํ อุปาสีติ อุปาสิโตฯ อุปาสียิตฺถาติ อุปาสิโตฯ ‘‘ญิ พฺยญฺชนสฺสา’’ติ ญิฯ อนุวุสิ อนุวุสียิตฺถาติ วา อนุวุสีโตฯ ‘‘อสฺสู’’ติ อสฺส อุกาโรฯ อาปุพฺโพ สิลิส=อาลิงฺคเน, อาสิเลสิ อาสิเลสียิตฺถาติ วา อาสิลิฏฺโฐฯ ‘‘สานนฺตรสฺส ตสฺส โฐ’’ติ เฐ ปรรูปํ ปฐมกฺขรญฺจฯ อธิสยิ อธิสียิตฺถาติ วา อธิสยิโต ขโฎปิกํ ภวํ, อธิสยิตา ขโฎปิกา โภตาฯ เอวํ อารุหิ อารุหียิตฺถาติ วา อารุโฬฺห รุกฺขํ ภวํ, อารุโฬฺห รุกฺโข โภตา, ‘‘รุหาทีหิ โห ฬ จา’’ติ ตสฺส หกาโร ปุพฺพหการสฺส จ โฬฯ อนุชีริ อนุชีรียิตฺถาติ วา อนุชิโณฺณ วสลิํ ภวํ, อนุชิณฺณา วสลี โภตา, ‘‘ตราทีหิ ริโณฺณ’’ติ กฺตสฺส ริณฺณาเทโส ‘‘รานุพนฺเธ’’ตฺยาทินา อรภาคสฺส โลโป จฯ อนฺวชายิ อนฺวชายิตฺถาติ วา อนุชาโต มาณวโก มาณวิกํ, อนุชาตา มาณวิกา มาณวเกน, ‘‘ชนิสฺสา’’ติ นสฺส อาฯ
๕๙. คมนตฺถา+กมฺมกา+ธาเร จ
คมนตฺถโต อกมฺมกโต จ กฺริยตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ กตฺตริ จ ยถาปตฺตญฺจฯ ยา=ปาปุณเน, ยาตวนฺโต อสฺมินฺติ ยาตํ ฐานํฯ ยาตวนฺโต ยาตา, ยานํ ยาตํฯ เอตฺถ สนฺตมฺปิ กมฺมํ อนิจฺฉิตํฯ ยายิตาติ ยาโต ปโถฯ ‘‘เย คตฺยตฺถา, เต พุทฺธฺยตฺถาฯ เย พุทฺธฺยตฺถา, เต คตฺยตฺถา’’ติ วุตฺตตฺตา ตถลกฺขณํ ยาถาวโต อาคโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต อิติปิ โหติฯ อาสิตวนฺโต อสฺมินฺติ อาสิตํฯ อาสิตวนฺโต อาสิตาฯ อาสน+มาสิตํฯ
๖๐. อาหารตฺถา
อโชฺฌหารตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ ยถาปตฺตญฺจฯ ภุตฺตวนฺโต+สฺมินฺติ ภุตฺตํฯ เอวํ ปีตํ, ‘‘คาปาน+มี’’ติ อีฯ ภุญฺชนํ ภุตฺตํ ปานํ ปีตํฯ ภุญฺชียิตฺถาติ ภุตฺโต โอทโนฯ เอวํ ปีตํ อุทกํฯ อกตฺตตฺถํ ภินฺนโยคกรณํฯ พหุลาธิการา กตฺตริปิ ‘‘อปิวิํสูติ ปีตา คาโว’’ติ โหเตวฯ สิท=ปาเก, ปสฺสิชฺชีติ ปสฺสนฺโน, ‘‘คมนตฺถ’’ ทินา กฺโต, ‘‘ภิทา’’ ทินา ตสฺส โน ปรรูปญฺจฯ อมญฺญิตฺถาติ มโตฯ อิจฺฉียิตฺถาติ อิฏฺโฐฯ อพุชฺฌิตาติ พุทฺโธ, ‘‘โธ ธหเภหี’’ติ ตสฺส โธฯ ปูชียิตฺถาติ ปูชิโต, จุราทิตฺตา ณิฯ เอวํ สีลียิตฺถาติ สีลิโตฯ รกฺขียิตฺถาติ รกฺขิโตฯ ขมียิตฺถาติ ขนฺโต, มสฺส นิคฺคหีตํฯ อกฺโกจฺฉียิตฺถาติ อกฺกุฏฺโฐ, อาสฺส รสฺโสฯ รุส=โรเส, อโรสีติ รุฏฺโฐ, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กตฺตริ กฺโตฯ ญิมฺหิ รุสิโตฯ หร=หรเณ, อภิ+ วิ+อาปุพฺโพ , อภิพฺยาหรียิตฺถาติ อภิพฺยาหโฎฯ ทย=ทานคติหิํสาทาเนสุ, อทยียิตฺถาติ ทยิโตฯ หส=อาลิกฺเย, อหสีติ หฏฺโฐฯ กามียิตฺถาติ กนฺโต, ‘‘ณิณาปีนํ เตสู’’ติ เอตฺถ ‘‘ณิณาปีนํ’’ติ โยควิภาคา จุราทิณิโลโปฯ สํยมีติ สํยโตฯ นญปุพฺโพ, น มรีติ อมโต, นญสมาเส นสฺส โฎฯ
กฎฺฐํ ทุกฺขํ อาปนฺโนติ ผลภูเต ทุกฺเข กฎฺฐสทฺทสฺส วตฺตนโต ผลสฺส ภาวิตฺตา ภูเตเยว กฺโตฯ กส=คติหิํสาวิเลขเนสุ, อกสิ=หิํสีติ กฎฺฐํฯ
๑๕๐. ภิทาทิโต โน กฺต+กฺตวนฺตูนํ
ภิทาทีหิ ปเรสํ กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส โน โหติฯ อากติคโณ+ยํฯ ‘‘กฺโต ภาวกมฺเมสู’’ติ กมฺเม อุปริ สพฺพตฺถ กฺโตฯ ภิชฺชิตฺโถติ ภินฺโน, ตสฺส เน ปรรูปํฯ อภินฺทีติ ภินฺนวา, ‘‘กตฺตริ ภูเต’’ จฺจาทินา กฺตวนฺตุฯ เอว+มุปริปิฯ ฉิชฺชิตฺถาติ ฉินฺโนฯ อฉินฺทีติ ฉินฺนวาฯ ฉท=อปวารเณ, ฉาทียิตฺถาติ ฉนฺโนฯ อฉาทยีติ ฉนฺนวา, จุราทิตฺตา ณิ, ตสฺส ‘‘ณิณาปีนํ เตสู’’ติ เอตฺถ ‘‘ณิ’’ อิติ โยควิภาคา โลโปฯ ขิท=อสหเน, ขิชฺชีติ ขินฺโน ขินฺนวา, กตฺตริฯ เอว+มุปริปิฯ อุปฺปชฺชีติ อุปฺปนฺโน อุปฺปนฺนวาฯ สิท=ปาเก, อสิชฺชีติ สินฺโน สินฺนวาฯ สท=วิสรณคตฺย วสาทนาทาเนสุ, สิทีติ สนฺโน สนฺนวาฯ ปีนีติ ปีโน ปีนวาฯ สู=ปสเว, สูนีติ สูโนฯ ปสวีติ สูนวาฯ ที=ขเย, ทียีติ ทีโน ทีนวาฯ ฑี+ลี=อากาสคมเน, ฑียีติ ฑีโน ฑีนวาฯ ลียิ เลยิ อลียีติ ลีโน ลีนวาฯ อลุยีติ ลูโน ลูนวาฯ
๑๕๑. ทาตฺวิ+นฺโน
ทาโต กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส อินฺโน โหติฯ อทายิตฺถาติ ทินฺโนฯ อทฺทีติ ทินฺนวาฯ
๑๕๒. กิราทีหิ โณติ
โณฯ อุปริ สพฺพตฺถ กฺต+กฺตวนฺตูนํติ โยเชตพฺพํฯ กิร=วิกิรเณ, อกิรียิตฺถาติ กิโณฺณฯ อกิรีติ กิณฺณวาฯ อปุรีติ ปุโณฺณ ปุณฺณวาฯ อขียิตฺถาติ ขีโณฯ อขียีติ ขีณวาฯ
๑๕๓. ตราทีหิ ริโณฺณติ
ตสฺส ริโณฺณฯ รกาโร อนฺตสราทิโลปตฺโถฯ อตรีติ ติโณฺณ ติณฺณวาฯ อชีรีติ ชิโณฺณ ชิณฺณวาฯ ปริจียิตฺถาติ จิโณฺณฯ ปริจียีติ จิณฺณวาฯ เอตฺถ จิสฺส วิกปฺปวิธานตฺตา ปน ปริจิต+อุปจิตาทโยปิ สิทฺธา เอวฯ
๑๕๔. โค ภญฺชาทีหิติ
ภญฺชาทิโต ตสฺส ค โหติฯ อภญฺชีติ ภโคฺค ภคฺควาฯ ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กตฺตริ กฺตปจฺจเย ตสฺส อิมินา คกาเร ปรรูปํ นิคฺคหีตโลโป จฯ ลค=สเงฺค, อลคีติ ลโคฺค ลคฺควาฯ มุชฺช=มุชฺชเน, นิมุชฺชีติ นิมุโคฺค นิมุคฺควา, เอตฺถ สํโยคาทิโลโปฯ วีช+ภยจลเนสุ, สํปุพฺโพ, สํวิชฺชีติ สํวิโคฺค สํวิคฺควาฯ
๑๕๕. สุสา โขติ
สุสโต ปเรสํ กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส โข โหติฯ สุส=โสเสฯ สุสฺสีติ สุกฺโข สุกฺขวาฯ
๑๕๖. ปจา โก
ปจา ปเรสํ กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส โก โหติฯ ปจฺจีติ ปกฺโกฯ ปจีติ ปกฺกวาฯ
๑๕๗. มุจา วาติ
มุจา ปเรสํ กฺต+กฺตวนฺตูนํ ตสฺส โก วา โหติฯ มุจ=โมจเน, มุจฺจีติ มุกฺโก มุตฺโตฯ อมุจีติ มุกฺกวา มุตฺตวาฯ สกฺโก-ติณฺวาทีสุ ‘‘อิ ภี กา’’ ทินา สิทฺธํฯ อสกฺขีติ สกฺโกฯ กฺต+กฺตวนฺตูสุ สตฺโต สตฺตวาตฺเวว โหติฯ
๑๐๖. มุห+พหานญฺจ เต กานุพนฺเธ+ตฺเว
มุห+พหานํ ทุหิสฺส จ ทีโฆ โหติ ตการาโท กานุพนฺเธ ตฺวาน+ตฺวาวชฺชิเตฯ มุห=เวจิตฺเต, พห+พฺรห+พฺรูห วุทฺธิยํฯ มุยฺหิตฺต พยฺหิตฺถาติ มูโฬฺห พาโฬฺห, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา อกมฺมกตฺตา กตฺตริ กฺเต ทีโฆ ‘‘รุหาทีหิ โห ฬ จา’’ติ ตสฺส โห จ หสฺส โฬ จ โหติฯ เอวํ คูโฬฺหฯ ‘‘กานุพนฺเธ+ตฺเว’’ติ ยาว ‘‘สาสสฺส สิส วา’’ ตฺย+ธิกาโรฯ
๑๐๗. วหสฺสุ+สฺส
วหสฺส อุสฺส ทีโฆ โหติ เตฯ วุยฺหิตฺถาติ วูโฬฺห, ‘‘อสฺสู’’ติ อุกาเร อิมินา ทีโฆฯ
๑๐๘. ธาสฺส หิ
ธา=ธารเณ+ติมสฺส หิ โหติ วา เตฯ นิธียิตฺถาติ นิหิโตฯ นิทหีติ นิหิตวา นิหิตาวีฯ
๑๐๙. คมาทิรานํ โลโป+นฺตสฺส
คมาทีนํ รการนฺตานญฺจ อนฺตสฺส โลโป โหติ เตฯ อคมีติ คโตฯ ขญฺญิตฺถาติ ขโต, กมฺเมฯ เอวํ หญฺญิตฺถาติ หโตฯ ตน=วิตฺถาเร, ตญฺญิตฺถาติ ตโตฯ ยม=อุปรเม, สํยมีติ สญฺญโต, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กตฺตริ กฺโต, ‘‘เย สํสฺสา’’ติ นิคฺคหีตสฺส โญ ปุพฺพรูปญฺจฯ เอวํ อรมีติ รโตฯ กรียิตฺถาติ กโตฯ
๑๑๐. วจาทีนํ วสฺสุ+ฎ วา
วจาทีนํ วสฺส อุฎ วา โหติ กานุพนฺเธ อตฺเวฯ วุจฺจิตฺถาติ อุตฺตํฯ อสฺส อุ วุตฺตํ, อุภยตฺถ ปรรูปํฯ วส=นิวาเส, วสนํ อวสิ วสิํสุ เอตฺถาติ วา อุตฺถํ วุตฺถํ, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กฺโต, ‘‘สาส วส สํส สํสา โถ’’ติ ตสฺส โถฯ
๑๑๒. วทฺธสฺส วา
วทฺธสฺส อสฺส วา อุ โหติ กานุพนฺเธ อตฺเวฯ อวทฺธีติ วุทฺโธ วทฺโธ, กตฺตริ กฺเต ‘‘โธ ธ+หเภหี’’ติ ตสฺส โธ, ตติยกฺขรโท จ สํโยคาทิโลโป จฯ วุตฺตีติ ‘‘สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต’’ติ โยควิภาคา อสฺส อุฯ วตฺตีติปิ ยถาลกฺขณํฯ
๑๑๓. ยชสฺส ยสฺส ฎิ+ยี
ยชสฺส ยสฺส ฎิ+ยี โหนฺติ กานุพนฺเธ อตฺเวฯ ยชนํติ กฺโต, ‘‘ปุจฺฉาทิโต’’ติ ตสฺส เฐ ปรรูปาทิมฺหิ กเต อิฎฺฐํ ยิฎฺฐํฯ
๑๑๔. ฐาสฺสิ
ฐาสฺส อิ โหติ กานุพนฺเธ อตฺเวฯ อฎฺฐาสีติ ฐิโตฯ
๑๑๕. คา+ปาน+มี
คา+ปาน+มี โหติ กานุพนฺเธ อตฺเวฯ คานํ คีตํฯ ปานํ ปีตํฯ พหุลาธิการา ปิตฺวาฯ
๑๑๖. ชนิสฺสา
ชนิสฺส อา โหติ กานุพนฺเธ อตฺเวฯ อชนีติ ชาโต, ‘‘ฉฎฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ อนฺตสฺส อา โหติฯ
๑๑๗. สาสสฺส สิส วา
สาสสฺส สิส โหติ กานุพนฺเธ อตฺเวฯ สาสนํติ กฺโต, ตสฺส ‘‘สาส วส สํส สสา โถ’’ติ เถ ปรรูปํ ปฐมกฺขโร จ, ‘‘ต+ถ+น+รา’’ ทินา ตสฺส โฎฯ ถสฺส โฐ, สิฎฺฐํฯ อญฺญตฺร สตฺถํฯ ‘‘คุหาทีหิ ยก’’ อิติ ยกปจฺจเย สาสียตีติ สิสฺโสฯ อุมฺหิ สาสิโยฯ
๑๔๐. สานนฺตรสฺส ตสฺส โฐ
สการนฺตา กฺริยตฺถา ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ฐ โหติฯ ตุสฺสีติ ตุฏฺโฐ, ‘‘คมนตฺถา’’ ทินา กฺเต อิมินา ตสฺส เฐ ปรรูปาทิฯ เอวํ ตุฎฺฐวาฯ ตพฺพ+กฺตีสุ โตสนํ ตุฎฺฐพฺพํ, ‘‘อญฺญตฺราปี’’ติ โอการาภาโวฯ เอวํ ตุฎฺฐิ, กานุพนฺธตฺตา น วุทฺธิฯ
๑๔๑. กสสฺสิ+ม จ วา
กสสฺมา ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ฐ โหติ กสสฺส วา อิม จฯ กสียิตฺถาติ กิฎฺฐํฯ กิฎฺฐาทิํ วิย ทุปฺปสุํ, กมฺเม กฺโตฯ อิมาภาเว กฎฺฐํ, อกฎฺฐปากิมํ สาลิํฯ
๑๔๒. ธสฺโต+ตฺรสฺตา
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ ธํส+ธํสเน, ธํสียิตฺถาติ ธสฺโต, พินฺทุโลโปฯ อุตฺรสีติ โอตฺรสฺโตฯ
๑๔๓. ปุจฺฉาทิโต
ปุจฺฉาทีหิ ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ฐ โหติฯ ปุจฺฉียิตฺถาติ ปุฏฺโฐฯ ภชฺช=ปาเก, ภชียิตฺถาติ ภฏฺโฐ, สํโยคาทิโลโปฯ ยชิตฺถาติ ยิฏฺโฐ, ‘‘ยชสฺส ยสฺส ฎิ+ยี’’ติ ยิฯ
๑๔๔. สาส วส สํส สสา โถ
เอเตหิ ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ถ โหติฯ สาสนํ สาสียิตฺถาติ วา สตฺถํฯ วสนํ วุตฺถํ, ‘‘อสฺสู’’ติ อุฯ ปสํสนํ ปสํสียิตฺถาติ วา ปสตฺถํฯ สส=คติ+หิํสา+ปาณเนสุ, สสนํ คมนํ หิํสนํ ชีวนญฺจ สตฺถํฯ อนุสาสียิตฺถาติ อนุสิฏฺโฐ, ตฺถสฺส ฏฺโฐฯ
๑๔๕. โธ ธ+ห+เตหิ
ธการ หการ ภการนฺเตหิ ปรสฺส ตสฺส ธ โหติฯ วทฺธิตฺถาติ กมฺเม กฺเต ตสฺส ธการาทิมฺหิ จ ‘‘วทฺธสฺส วา’’ติ อุกาเร กเต สํโยคาทิโลโป, วุทฺโธฯ ทุยฺหิตฺถาติ ทุทฺธํฯ ลภียิตฺถาติ ลทฺธํฯ
๑๔๖. ทหา โฒ
ทหา ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ฒ โหติฯ ทยฺหิตฺถาติ ทโฑฺฒ, ปรรูปาทิมฺหิ กเต ‘‘จตุตฺถทุติเย’’ จฺจาทินา ฑกาโรฯ
๑๔๗. พหสฺสุ+ม จ
พหา ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ฒ โหติ พหสฺสุ+ม จ ฒสนฺนิโยเคนฯ พห+พฺรห+พฺรูห=วุทฺธิยํฯ อพหีติ พุโฑฺฒฯ
๑๔๘. รุหาทีหิ โห ฬ จ
รุหาทีหิ ปรสฺสา+นนฺตรสฺส ตสฺส ห โหติ โฬ จ+นฺตสฺสฯ อารุหีติ อารุโฬฺหฯ คุยฺหิตฺถาติ คุโฬฺหฯ อพหีติ พาโฬฺหฯ ทฺวีสุ ‘‘มุหพหา’’ ทินา ทีโฆฯ
๑๔๙. มุหา วาติ
กฺตตสฺส หกาโร อนฺตสฺส วา โฬ จฯ อโมหีติ มุโฬฺห, มุทฺโธ, ตสฺส โธฯ (อตีตกาลิกปจฺจยวิธานํ)ฯ
๖๔. นฺโต กตฺตริ วตฺตมาเน
วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา นฺโต โหติ กตฺตริฯ ติฎฺฐตีติ ติฎฺฐนฺโต, ‘‘กตฺตริ โล’’ติ โล, ‘‘ฐาปานํ ติฎฺฐปิวา’’ติ ติฐาเทโสฯ กตฺตริ มาน+นฺต+ตฺยาทิสุ อิมินาว โลฯ
๖๕. มาโนติ
กตฺตริ มาโนฯ ติฎฺฐมาโนฯ
๖๖. ภาวกมฺเมสุติ
ภาวกมฺเมสุ มาโนฯ ฐานํ ฐียมานํฯ ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺว+ปโรกฺเขสุ มาน+นฺต+ตฺยาทีสู’’ติ ภาเว กมฺเม จ กฺโยฯ ‘‘กฺยสฺสา’’ติ อีมฯ ปจียตีติ ปจฺจมา โนฯ กฺเย ปุพฺพรูปํฯ
๖๗. เต สฺสปุพฺพา+นาคเต
อนาคเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เตนฺตมานา สฺสปุพฺพา โหนฺติ, เล อาสฺส โลโป, ฐสฺสตีติ ฐสฺสนฺโต ฐสฺสมาโนฯ ฐียิสฺสตีติ ฐียิสฺสมานํ, กฺเย อี, ‘‘ญิพฺยญฺชนสฺสา’’ติ ญิฯ อสฺส ตฺยาทิวิสยตฺตา ‘‘อาอีสฺสา’’ ทินา อิญ น โหติ, ออีหิ สหจริตตฺตา สฺสาสฺสฯ ปจฺจิสฺสตีติ ปจฺจิสฺสมาโน โอทโนฯ ‘‘รา นสฺส โณ’’ติ เณ ปตฺเต –
๕,๑๗๒. น นฺต+มาน+ตฺยาทีนํ
รนฺตโต ปเรสํ นฺต+มาน+ตฺยาทีนํ นสฺส โณ น โหติฯ กโรตีติ กโรนฺโต กุรุมาโน, ‘‘ตนาทิตฺโว’’ติ โอฯ
๕,๑๗๓. คม ยมิ+สาส ทิสานํ วา จฺฉง
เอเตสํ วา จฺฉง โหติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุฯ ง-นุพนฺธตฺตา อนฺตสฺส โหติ, คจฺฉนฺโต คจฺฉมาโนฯ ยม=อุปรเม, ยจฺฉนฺโต ยจฺฉมาโนฯ อิจฺฉนฺโต อิจฺฉมาโนฯ อาส=อุปเวสเน, อจฺฉนฺโต อจฺฉมาโน, ‘‘พฺยญฺชเน’’จฺจาทินา รสฺโสฯ ทิส=อติสชฺชเน, ทิจฺฉนฺโต ทิจฺฉมาโนฯ ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาสทฺทสฺส อญฺญปจฺจเยสุ จ กฺวจิ, อิจฺฉียตีติ อิจฺฉิตพฺพํ, อิจฺฉนํ อิจฺฉา, ‘‘อิตฺถิย+มณา’’ ทินา อปฺปจฺจโยฯ อิจฺฉิตํ, อิจฺฉิตพฺพํ, อิจฺฉิตุํฯ อญฺเญสญฺจ โยควิภาคา, ปเวจฺฉนฺโตฯ
๑๗๔. ชร+มราน+มียง
เอเตส+มียง วา โหติ นฺต+มาน+ตฺยาทีสุฯ ชียนฺโตฯ ‘‘ชรสทา’’ ทิจฺจาทินา อีมฯ ชีรนฺโตฯ ชียมาโน ชีรมาโนฯ มียนฺโต มรนฺโต, มียมาโน มรมาโนฯ
๑๗๕. ฐาปานํ ติฎฺฐปิวา
ฐาปานํ ติฎฺฐปิวา โหนฺติ วา นฺตาทีสุฯ ติฎฺฐนฺโต, ติฎฺฐมาโนฯ ปิวนฺโต ปิวมาโนฯ
๑๗๖. คม+วท+ทานํ ฆมฺม+วชฺช+ทชฺชา
คมาทีนํ ฆมฺมาทโย วา โหนฺติ นฺตาทีสุฯ ฆมฺมนฺโต คจฺฉนฺโต, วชฺชนฺโต วทนฺโต, ทชฺชนฺโต ททนฺโตฯ
๑๗๗. กรสฺส โสสฺส กุพฺพ กุรุ กยิรา
กรสฺส สโอการสฺส กุพฺพาทโย วา โหนฺติ นฺตาทีสุฯ กุพฺพนฺโต กยิรนฺโต กโรนฺโต, เอวํ กุพฺพมาโน อิจฺจาทิฯ อญฺญตฺร ‘‘มานสฺส มสฺสา’’ติ มานสฺส มสฺส โลเป กราโณฯ ‘‘โสสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา กตฺตริเยวฯ
๑๗๘. คหสฺส เฆปฺโป
คหสฺส วา เฆปฺโป โหติ นฺตาทีสุฯ เฆปฺปนฺโต เฆปฺปมาโนฯ
๑๗๙. โณ นิคฺคหีตสฺส
คหสฺส นิคฺคหีตสฺส โณ โหติ, ‘‘มํ วา รุธาทีนํ’’ติ มํ, คณฺหิตพฺพํ, คณฺหิตุํ, คณฺหนฺโตฯ
๑๓๐. นฺต+มาน+นฺติ+ยิ+ยุํสฺวา+ทิโลโปติ
อาทิโลโปฯ อส=ภุวิ, ภวตีติ สนฺโต สมาโนฯ
๑๓๑. ปาทิโต ฐาสฺส วา ฐโห กฺวจิติ
ฐาสฺส ปาทีสุ ฐโหฯ สณฺฐหนฺโตฯ สนฺติฎฺฐนฺโตฯ
(วตฺตมานปจฺจยนฺตนโย)ฯ
๖๑. ตุํ ตาเย ตเว ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ
ภวิสฺสติอตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ภาเว ตุมาทโย โหนฺติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ ปตียมานายํฯ กรณาย คจฺฉติ กาตุํ คจฺฉติฯ ‘‘ตุํตุนตพฺเพสุ วา’’ติ กรสฺส วา อา โหติ, ปุพฺพรูเป กตฺตาเยฯ ‘‘กรสฺสา ตเว’’ติ นิจฺจํ อา, กาตเวฯ นิปาตตฺตา ‘‘อสเงฺขฺยหิ สพฺพาสํ’’ติ จตุตฺถีสสฺส โลโปฯ เอว+มุปริ ตุนาทีสุฯ กตฺตุํ กาเมตีติ กตฺตุกาโม, อภิสงฺขริตุ+มากงฺขติฯ สทฺธมฺมํ สุณิตุํ, ญิมฺหิ นาคเม ตสฺส โณ, นาคมตฺตา น วุทฺธิฯ โสตเว โสตุํ สุณิตุํ วา ปตฺเถหิฯ เอวํ อนุภวิตุํ, ปจิตุํฯ คนฺตุํ, ‘‘มนานํ นิคฺคหีตํ’’ติ นิคฺคหีตํฯ คมิตุํ, ขนฺตุํ, ขนิตุํ, หนฺตุํ, หนิตุํ, มนฺตุํ, มนิตุํ, หริตุํ, อนุสฺสริตุํ อิจฺฉติฯ ตถา ตุทิตุํ, ปวิสิตุํ, อุทฺทิสิตุํ, โภตฺตุํ, สยิตุํ, เนตุํ, ชุโหตุํ, ปชหิตุํ, ปหาตุํ, ทาตุํ, โรทฺธุํ, รุนฺธิตุํ, โภตฺตุํ, ภุญฺชีตุํ, เฉตฺตุํ, ฉินฺทิตุํ, สิพฺพิตุํ, อูมฺหิ วสฺส โพ, ทฺวิตฺตํ, พุทฺธุํ, ตสฺส โธฯ พุชฺฌิตุํ, ยุกฯ ชานิตุํ ญา=อวโพธเนฯ ชนิตุํฯ เชตุํ ชินิตุํฯ ปตฺตุํ ปาปุณิตุํฯ เกตุํ กิณิตุํฯ วินิจฺเฉตุํ, อิสฺส เอ, วินิจฺฉินิตุํฯ คเหตุํ คณฺหิตุํฯ โจริตุํ โจเรตุํ โจรยิตุํ, ปาเลตุํ ปาลยิตุํฯ ปโยชเก-ภาเวตุํ ภาวยิตุํ, กาเรตุํ การยิตุํ การาเปตุํ การาปยิตุํ อิจฺฉติ+จฺจาทิฯ
เอวํ กฺริยตฺถกฺริยายํ คมฺยมานายํ, ยถา สุโพทฺธุํ วกฺขามิ, เอวํ ทฎฺฐุํ คจฺฉติ, คนฺตุ+มารภติ, คนฺตุํ ปโยเชติ, ทสฺเสตุ+มาห อิจฺจาทิฯ
อรหสกฺกาทีสุปิ สิทฺธํ, ตถา กาล สมยเวลาสุฯ โก ตํ นินฺทิตุ+มรหติ, ราชา ภวิตุ+มรหติ, อรโห ภวํ วตฺตุํ, สกฺกา เชตุํ ธเนน วา, สกฺกา ลทฺธุํ, ภสฺส โธฯ กตฺตุํ สกฺขิสฺสติฯ ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ, อภพฺโพ กาตุํฯ อนุจฺฉวิโก ภวํ ทานํ ปฎิคฺคเหตุํ, อิทํ กาตุํ อนุรูปํ, ทานํ ทาตุํ ยุตฺตํ, ทาตุํ วตฺตุญฺจ ลภติฯ เอวํ วฎฺฎติ ภาสิตุํ, ฉินฺทิตุํ น จ กปฺปติ อิจฺจาทิฯ ตถากาโล ภุญฺชิตุํ, สมโย ภุญฺชิตุํ, เวลา ภุญฺชิตุํฯ
อลมตฺเถปิ สิทฺธํ, อลเมว ทานานิ ทาตุํ, อลเมว ปุญฺญานิ กาตุํฯ
๖๒. ปฎิเสเธ+ลํขลูนํ กฺตุน กฺตฺวาน กฺตฺวา วา
อลํ+ขลุสทฺทานํ ปฎิเสธนตฺถานํ ปโยเค กฺตุนาทโย วา โหนฺติ ภาเวฯ อลํปุพฺโพ, สุ=สวเน, อลํ สวนํ กตฺวา ขลุ สวนํ กตฺวาติ อลํ โสตุน ขลุ โสตุน อลํ สุตฺวาน ขลุ สุตฺวาน อลํ สุตฺวา ขลุ สุตฺวาฯ นิปาตตฺตา สิโลโปฯ
๖๓. ปุพฺเพ+กกตฺตุกานํ
เอโก กตฺตา เยสํ พฺยาปารานํ, เตสุ โย ปุพฺโพ, ตทตฺถโต กฺริยตฺถา ตุนาทโย โหนฺติ ภาเวฯ ‘‘ตุํตุนา’’ ทินา กรสฺส อา, โส กาตุน กมฺมํ คจฺฉติ, อกาตุน ปุญฺญํ กิลิสฺสนฺติฯ รโลเป กมฺมํ กตฺวาน ภทฺรกํ, ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคํ คจฺฉติฯ อภิสงฺขรณํ กตฺวา อภิสงฺขริตฺวา กริตฺวา วา ฯ ตถา สิพฺพิตฺวา ฉาทยิตฺวา ชานิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สุตฺวาน ธมฺมํ โมทติ, สุณิตฺวา, ปตฺวา ปาปุณิตฺวา, กินิตฺวา, เชตฺวา ชินิตฺวา ชิตฺวา, โจเรตฺวา โจรยิตฺวา, ปูเชตฺวา ปูชยิตฺวา, ตถา เมตฺตํ ภาเวตฺวา ภาวยิตฺวา, วิหารํ กาเรตฺวา การยิตฺวา การาเปตฺวา การาปยิตฺวา สคฺคํ คมิสฺสนฺติ+จฺจาทิฯ ปุพฺเพติ กิํ, ภุญฺชติ จ ปจติ จฯ ‘‘อปตฺวา นทิํ ปพฺพโต, อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที’’ติอาทีสุ ภูธาตุสฺส สมฺภวา เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา จ คมฺยเตฯ ‘‘ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉตี’’ติ อิมินาว สิทฺธํ, อาภิกฺขญฺญนฺตุ ทฺวิพฺพจนาว คมฺยเตฯ กถํ ‘‘ชีวคฺคาหํ อคาหยิ, กายปฺปจาลกํ คจฺฉตี’’ติ, ฆณนฺเตน กฺริยาวิเสสเนน สิทฺธํ, ยถา โอทนปากํ สยตีติฯ
๑๖๔. ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส
ตฺวาสฺส วา ปฺโย โหติ สมาเสฯ ปกาโร ‘‘ปฺเย สิสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถฯ อภิปุพฺโพ ปาทิสมาโส, อภิวทนํ กตฺวา อภิวาทิย ภาสิสฺสํฯ ตถา อภิภุยฺย, ทฺวิตฺตรสฺสานิฯ สิ=สเย –
๘๘. ปฺเย สิสฺสา
สิสฺส อา โหติ ปฺยาเทเสฯ นิสฺสยนํ กตฺวา นิสฺสายฯ ปุพฺพรูเป วิภชฺช วิภชิยฯ ทิส=อติสชฺชเน, อุทฺทิสฺสฯ ปวิสฺส ปวิสิย ปวิสิตฺวา, อุปนย, อติเสยฺย อติสยิตฺวา, โอหาย โอหิตฺวาฯ อาทาย, ทาสฺสิ+ยง, อาทิยฯ ปฎฺฐาย, วิเจยฺย, วิญฺญาย วิชานิตฺวา, สมาเสติ กิํ, ปตฺวาฯ กฺวจา+ สมาเสปิ พหุลาธิการา, ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิยฯ ตถา ภุญฺชิตฺวาฯ
๑๖๕. ตุํ+ยานา
ตฺวาสฺส วา ตุํ+ยานา โหนฺติ สมาเส กฺวจิฯ อภิหรณํ กตฺวา อภิหฎฺฐุํ, อภิหริตฺวา, ปาทิสมาโส, ‘‘ปุจฺฉาทิโต’’ติ ตสฺส โฐ ปรรูปาทิ จฯ อนุโมทนํ กตฺวา อนุโมทิยาน อนุโมทิตฺวา วา, กานุพนฺเธปิ ‘‘วา กฺวจี’’ติ วิกปฺปตฺตา ‘‘ลหุสฺสุปนฺตสฺสา’’ติ โอกาโรฯ กฺวจา+สมาเสปิ พหุลาธิการา, ทฎฺฐุํ, ทิสโต ตฺวาสฺส ตุมาเทเส ทิสสฺส ทสฯ อญฺญตฺร ‘‘ทิสา วาน+วา ส จา’’ติ ตฺวาสฺส วาน+วา ส โหนฺติ, ทิสฺวาฯ เอวํ ลภนํ กตฺวา ลทฺธา ธนํติอาทีสุ ตสฺส โธ ภวติฯ
อิติ ปโยคสิทฺธิยํ ขาทิกโณฺฑ สตฺตโมฯ
ปโยคสิทฺธิ นิคมนํ
๑.
เย นนฺตตนฺตรตนากรมนฺถเนน,
มนฺถาจโลลฺลสิตญาณวเรน ลทฺธา;
สารามตา+ติสุขิตา สุขยนฺติ จ+ญฺเญ,
เต เม ชยนฺติ คุรโว คุรโว คุเณหิฯ
๒.
ยสฺส สาธุคุณุพฺภูต-กิตฺติ สพฺพตฺต ปตฺถฎา;
โมคฺคลฺลาโน มหาปญฺโญ, ชยตี โส ห สพฺพทาฯ
๓.
ปรมปฺปิจฺฉตา+เนก-สนฺโตสูปสเมสินํ;
สุจิสเลขวุตฺตีนํ, สทา+รญฺญนิวาสินํฯ
๔.
สาสนุโชตการีน+มาเจรตฺต+มุปาคตํ;
อุทุมฺพรคิรีขฺยาตา+ยตนํ ยติปุงฺควํฯ
๕.
เมธงฺกโรติ อาขฺยาต-นามเธยฺยํ ตโปธนํ;
เถรํ ถิรทยา เมธา-นิธานํ สาธุ ปูชิตํฯ
๖.
สิสฺสํ สหาย+มาคมฺม, กลฺยาณมิตฺต+มตฺตโน;
โสเธตุํ สาสนํ สตฺถุ, ปรกฺกม+มกาสิ โยฯ
๗.
สงฺฆรกฺขิตนาเมน, มหาเถเรน ธีมตา;
นิวาสภูเตนา+เนก-คุณาน+ปฺปิจฺฉตาทินํฯ
๘.
โมคฺคลฺลานพฺยากรณ-ปโยคกฺกมสาธกา;
เอตฺตาวตา กตา เอสา, ปโยคสิทฺธิ นิฎฺฐิตาฯ
๙.
เตเนว รจิตา สาธุ, สาสโนทยการินา;
ขุทฺทสิกฺขาย ฎีกา จ, ตถา สมฺพนฺธจินฺตนาฯ
๑๐.
สุสทฺทสิทฺธิํ โย โยค-นิจฺฉยํ สพฺภิ วณฺณิตํ;
อกา สุโพธาลงฺการํ, ตถา สมฺพนฺธจินฺตนํฯ
๑๑.
สตฺถสญฺจิตปุญฺเญน, นิพฺพานสาธกํ หิตํ;
สาเธนฺโต โลกนาถสฺส, สทฺธมฺโม ติฎฺฐตํ จิรนฺติฯ
อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิเถรปาทวิรจิตา
ปโยคสิทฺธิ นิฎฺฐิตาฯ
(วิเสสลกฺขณํ)ฯ ยถาวุตฺตานํ ปน ปโยคสิทฺธินิคมน คาถานํ เอกาทสนฺนํ ปุพฺเพเยว วกฺขมานา อิมา คาถาโย ทิสฺสนฺติ โปราเณ สีหฬมูลปโยคสิทฺธิปาเฐฯ ตา จ คาถาโย ปจฺฉา สีหฬมูลปโยคสิทฺธิสํโสธเกน เมธงฺกโรติ ครูหิ คหิตนามเธเยฺยน เถเรน ปกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา, ตสฺมา มยํ ตา คาถาโย สพฺพปจฺฉาเยว อิมสฺมิํ-ฐาเน ฐเปมฯ ตา ปน คาถาโย กตมาติ เจ –
๑.
จาควิกฺกมสทฺธานุ-สมฺปนฺนคุณสามิโน;
ปรกฺกมนรินฺทสฺส, สีหฬินฺทสฺส ธีมโตฯ
๒.
อตฺรเชนา+นุชาเตน, ภูปาลกุลเกตุนา;
ทิสนฺตปตฺถโฎทาร-วิกฺกเมน ยสสฺสินาฯ
๓.
ภุวเนกภุชเวฺหน, มหาราเชน ธีมตา;
จตุปจฺจยทาเนน, สตตํ สมุปฎฺฐิโตฯ
๔.
‘‘ชมฺพุโทณี’’ติ วิขฺยาตา –
วาเส นิวสโต สโต;
สุมงฺคลมหตฺเถร –
สามิโน สุจิวุตฺติโนฯ
๕.
วํเส วิสุทฺเธ สํชาโต,
ปนฺถเสนาสเน รโต;
ปริยตฺติมหาสินฺธุ –
นิยฺยามกธุรนฺธโรฯ
๕.
อปฺปิจฺฉาทิคุณูเปโต, ชินสาสนมามโก;
วเนรตมหตฺเถโร, เมธงฺกรสมวฺหโยฯ
๖.
ปาฎวตฺถาย ภิกฺขูนํ, วินเย สุวิสารโท;
ปโยคสิทฺธิํ โสธยิ, สทา สปฺปญฺญโคจรํฯ
๗.
อิมํ ลิขิตปุญฺเญน, เมตฺเตกฺยํ อุปสํกมิ;
ปติฎฺฐหิตฺวา สรเณ, สุปฺปติฎฺฐามิ สาสเนติฯ
ปโยคสิทฺธิสิทฺธํฯ