สทฺทนีติ (ปทมาลา)
๓. ปกิณฺณกวินิจฺฉย
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ปกิณฺณกวินิจฺฉยํ;
สปฺปโยเคสุ อตฺเถสุ, วิญฺญูนํ ปาฎวตฺถยาฯ
ตตฺถ อตฺถุทฺธาโร, อตฺถสทฺทจินฺตา, อตฺถาติสยโยโค, สมานาสมานวเสนวจนสงฺคโห, อาคมลกฺขณวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห, กาลวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห, กาลสงฺคโห, ปกรณสํสนฺทนา, วตฺตมานาทีนํ วจนตฺถวิภาวนา จาติ นวธา วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ
อตฺถุทฺธาเร ตาว สมานสุติกปทานมตฺถุทฺธารณํ กริสฺสามฯ เอตฺถาขฺยาตปทสญฺญิตานํ โภติสทฺท ภเวสทฺทานมตฺโถ อุทฺธริตพฺโพฯ ตถา เหเต นามิกปทสญฺญิเตหิ อปเรหิ โภติสทฺท ภเวสทฺเทหิ สมานสุติกาปิ อสมานตฺถา เจว โหนฺติ อสมานวิภตฺติกา จฯ สาสนสฺมิญฺหิ เกจิ สทฺทา อญฺญมญฺญํ สมานสุติกา สมานาปิ อสมานตฺถา อสมานปวตฺตินิมิตฺตา อสมานลิงฺคา อสมานวิภตฺติกา อสมานวจนกา อสมานนฺตา อสมานกาลิกา อสมานปทชาติกา จ ภวนฺติฯ
เตสมสมานตฺถตฺเต ‘‘สพฺพญฺหิ ตํ ชีรติ เทหนิสฺสิตํฯ อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรติฯ สนฺโต ตสิโตฯ ปหุ สนฺโต น ภรติฯ สนฺโต อาจิกฺขเต มุนิฯ สนฺโต สปฺปุริสา โลเกฯ สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’’นฺติ เอวมาทโย ปโยคาฯ เอตฺถ ชีรติสทฺททฺวยํ ยถาสมฺภวํ นวภาวาปคมวฑฺฒนวาจกํฯ สนฺโตสทฺทปญฺจกํ ยถาสมฺภวํ ปริสฺสมปฺปตฺตสมาโนปสนฺโตปลพฺภมานวาจกนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ
อสมานปวตฺตินิมิตฺตตฺเต ปน ‘‘อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภี, อสฺสทฺโธ อกตญฺญูจา’’ติเอวมาทโยฯ เอตฺถ จ อกตญฺญูสทฺททฺวยํ กตากตาชานนชานนปวตฺตินิมิตฺตํ ปฎิจฺจ สมฺภูตตฺตา อสมานปวตฺตินิมิตฺตกนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ
อสมานลิงฺคตฺเต ‘‘สุขี โหตุ ปญฺจสิข สกฺโก เทวานมินฺโทฯ ตฺวญฺจ ภทฺเท สุขี โหหิฯ ยตฺถ สา อุปฎฺฐิโต โหติฯ มาตา เม อตฺถิ, สา มยา โปเสตพฺพา’’ติ เอวมาทโยฯ เอตฺถ สุขีสทฺททฺวยํ สาสทฺททฺวยญฺจ ปุมิตฺถิลิงฺควเสน อสมานลิงฺคนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ
อสมานวิภตฺติกตฺเต ‘‘อาหาเร อุทเร ยโตฯ ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติ เอวมาทโยฯ เอตฺถ ยโตสทฺททฺวยํ ปฐมาปญฺจมีวิภตฺติสหิตตฺตา อสมานวิภตฺติกนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ
อสมานวจนกตฺเต อิเม ปโยคา –
‘‘ยาย มาตุ ภโต โปโส, อิมํ โลกํ อเวกฺขติ;
ตมฺปิ ปาณททิํ สนฺตึ, หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน’’ติ
อาทีสุ หนฺติสทฺโท เอกวจโนฯ
‘‘อิเม นูน อรญฺญสฺมึ, มิคสงฺฆานิ ลุทฺทกา;
วากุราหิ ปริกฺขิปฺป, โสพฺภํ ปาเตตฺวา ตาวเท;
วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วร’’นฺติฯ
อาทีสุ ปน พหุวจโนฯ ‘‘สีลวา วตฺตสมฺปนฺโนฯ เอถ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต สีลวา โหถฯ สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารีฯ สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติฯ มหาราชา ยสสฺสี โสฯ จตฺตาโร มหาราชา’’ติ เอวมาทีสุ สีลวาสทฺทาทโย เอกวจนพหุวจนกาฯ
อสมานนฺตตฺเต ปน ยตฺถ สมานสุติกานํ อสมานวิภตฺติกตฺตํ วา อสมานวจนตฺตํ วา อุปลพฺภติฯ เตเยว ปโยคาฯ ตํ ยถา? ‘‘สตํ สมฺปชานํ, สตํ ธมฺโม, สนฺโต ทนฺโต, สนฺโต สปฺปุริสา’’ อิจฺเจวมาทโยฯ
อสมานกาลตฺเต ‘‘นนุ เต สุตํ พฺราหฺมณ ภญฺญมาเน, เทวา น อิสฺสนฺติ ปุริสปรกฺกมสฺสฯ เต ชนา ปารมิสฺสนฺติ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตร’’นฺติ เอวมาทโยฯ เอตฺถ อิสฺสนฺติสทฺททฺวยํ วตฺตมานาภวิสฺสนฺตีกาลวเสน อสมานกาลนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ วตฺตมานาภวิสฺสนฺตีวิภตฺติวเสน ปน อสมานวิภตฺติกนฺติปิฯ
อสมานปทชาติกตฺเต ‘‘สยํ สมาหิโต นาโค, สยํ อภิญฺญาย กมุทฺทิเสยฺยํฯ ปเถ ธาวนฺติยา ปติ, เอกํสํ อชินํ กตฺวา, ปาเทสุ สิรสา ปติฯ คิรึ จณฺโฑรณํ ปตี’’ติ เอวมาทโยฯ เอตฺถ สยํสทฺททฺวยํ นามนิปาตวเสน ปติสทฺทตฺตยํ นามาขฺยาโตปสคฺควเสน อสมานปทชาติกนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ
อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วิตฺถาเรตพฺพํฯ เอวํ สาสนสฺมึ เกจิ สทฺทา อญฺญมญฺญํ สมานสุติกา สมานาปิ อสมานตฺถา อสมานปวตฺตินิมิตฺตา อสมานลิงฺคา อสมานวิภตฺติกา อสมานวจนกา อสมานนฺตา อสมานกาลิกา อสมานปทชาติกา จ ภวนฺติฯ เอตาทิเสสุ สทฺเทสุ โย กฺริยาปทตฺตํ ปกาเสติ, น โส นามิกปทตฺตํฯ โย จ นามิกปทตฺตํ ปกาเสติ, น โส กฺริยาปทตฺตํฯ เอวํ สนฺเตปิ สุติสามญฺญโต เอกตฺเตน คเหตฺวา อตฺถุทฺธาโร กรณีโยติ ยถาวุตฺตกฺริยาปทานํ นามปเทหิ สมานสุติกานํ โภติสทฺท ภเว สทฺทานมตฺถุทฺธารํ วทามฯ
กถํ? โภติสทฺโท กตฺตุโยเค กฺริยาปทํ, กฺริยาโยเค นามิกปทํ, ตสฺมา โส ทฺวีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ กฺริยาปทตฺเถ นามิกปทตฺเถ จฯ ตตฺถ กฺริยาปทตฺเถ วตฺตมานวเสน, นามิกปทตฺเถ ปนาลปนวเสนฯ กฺริยาปทตฺเถ ตาว ‘‘เอโก โภติ’’, นามิกปทตฺเถ ‘‘มา โภติ ปริเทเวสิ’’ฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –
ภาเว นามปทตฺเถ จ, อาลปนวิเสสิเต;
อิเมสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ, โภติสทฺโท ปวตฺตติฯ
ภเวสทฺโท ปน ‘‘ภวามี’’ติมสฺส วตฺตมานาวิภตฺติยุตฺตสฺส สทฺทสฺสตฺเถปิ วตฺตติฯ ‘‘ภวามี’’ติมสฺส ปญฺจมีวิภตฺติยุตฺตสฺส สทฺทสฺส อาณตฺยาสีสนตฺเถสุปิ วตฺตติฯ ‘‘ภเวยฺยามี’’ติมสฺส สตฺตมีวิภตฺติสหิตสฺส สทฺทสฺส อนุมติปริกปฺปตฺเถสุปิ วตฺตติฯ ตตฺริทํ ปฐมตฺถสฺส สาธกํ อาหจฺจวจนํ –
‘‘เทวานํ อธิโก โหมิ, ภวามิ มนุชาธิโป;
รูปลกฺขณสมฺปนฺโน, ปญฺญาย อสโม ภเว’’ติฯ
อยํ ปน สพฺเพสํ เตสมตฺถานํ สาธิกา อมฺหากํ คาถารจนา –
‘‘สุขี ภวติ เอโส จ, อหญฺจาปิ สุขี ภเว;
สุขี ภวตุ เอโส จ, อหญฺจาปิ สุขี ภเวฯ
อิมาย พุทฺธปูชาย, ภวนฺตุ สุขิตา ปชา;
ภเว’หญฺจ สุขปฺปตฺโต, สามจฺโจ สห ญาติภิฯ
สุขี ภเวยฺย เอโส จ, อหญฺจาปิ สุขี ภเว;
สุขี ภเวยฺย เจ เอโส, อหญฺจาปิ สุขี ภเว’’ติฯ
อิจฺเจวํ –
วตฺตมานาย ปญฺจมฺยํ, สตฺตมฺยญฺจ วิภตฺติยํ;
เอเตสุ ตีสุ ฐาเนสุ, ภเวสทฺโท ปวตฺตติฯ
เอกธา วตฺตมานายํ, ปญฺจมีสตฺตมีสุ จ;
เทฺวธา เทฺวธาติมสฺสตฺถํ, ปญฺจธา ปริทีปเยฯ
เทฺวธา วา วตฺตมานาย-มาทิปุริสวาจโก;
อตฺโถ ‘‘ภเว’’ติ เอตสฺส, ‘‘ภวตี’’ติปิยุชฺชติฯ
อิทานิ ปน เอตสฺส, วุตฺตสฺสตฺถสฺส สาธกํ;
เอตฺถ ปาฬิปฺปเทสํ ตุ, อาหริสฺสํ สุณาถ เมฯ
โก’ยํ มชฺเฌสมุทฺทสฺมึ, อปสฺสํ ตีรมายุเห;
กํ ตฺวํ อตฺถวสํ ญตฺวา, เอวํ วายมเส ภุสํฯ
นิสมฺม วตฺตํ โลกสฺส, วายามสฺส จ เทวเต;
ตสฺมา มชฺเฌสมุทฺทสฺมึ, อปสฺสํ ตีรมายุเหฯ
อสฺสํ ปุริมคาถายํ, ‘‘อายุเห’’ติปทสฺส หิ;
‘‘อายูหตี’’ติ อตฺโถติ, วิญฺญาตพฺโพ วิภาวินาฯ
วิภตฺติยา วิปลฺลาส-วเสนายํ สมีริโต;
วตฺตมาเน สตฺตมีติ, ติสฺเสการวเสน วาฯ
ปจฺฉิมาย จ คาถายํ, ‘‘อายุเห’’ติปทสฺส ตุ;
‘‘อายูหามี’’ติ อตฺโถติ, สทฺทตฺถญฺญู วิภาวเยฯ
ตถา ‘‘ภเว’’ติเอตสฺส, วตฺตมานาวิภตฺติยํ;
‘‘ภวตี’’ติ, ‘‘ภวามี’’ติ, จตฺถํ เทฺวธา วิภาวเยฯ
เอวํวิเธสุ อญฺเญสุ, ปาเฐสุปิ อยํ นโย;
เนตพฺโพ นยทกฺเขน, นยสาครสาสเนฯ
เอวมยํ ภเวสทฺโท ปญฺจสุ ฉสุ วา กฺริยาปทตฺเถสุ ปวตฺตติฯ ตถา สตฺตมีวิภตฺยนฺตนามิกปทสฺส วุทฺธิสํสารกมฺมภวูปปตฺติภวสงฺขาเตสุ อตฺเถสุปิฯ ตถา หิ ‘‘อภเว นนฺทติ ตสฺส, ภเว ตสฺส น นนฺทตี’’ติอาทีสุ วุทฺธิมฺหิฯ ‘‘ภเว วิจรนฺโต’’ติอาทีสุ สํสาเรฯ ‘‘ภเว โข สติ ชาติ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทีสุ กมฺมภเวฯ ‘‘เอวํ ภเววิชฺชมาเน’’ติอาทีสุ อุปปตฺติภเวติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิมินา นเยน ภูธาตุโต นิปฺผนฺนานํ อญฺญโตปิ อญฺเญสํ กฺริยาปทานํ ยถาสมฺภวมตฺโถ อุทฺธริตพฺโพฯ
อาขฺยาตตฺถมฺหิเม อตฺถา, น ลาตพฺพา กุทาจนํ;
อตฺถุทฺธารวเสเนเต, อุทฺธฎา นามโต ยโตฯ
อิทเมตฺถ สงฺเขปโต อตฺถุทฺธารนยนิทสฺสนํฯ
อตฺถสทฺทจินฺตายํ ปน เอวมุปลกฺเขตพฺพํ – ‘‘ภวนฺเต, ปราภวนฺเต, ปราภเว’’อิจฺจาทโย คจฺฉติ คจฺฉํ คจฺฉโตสทฺทาทโย วิย วิเสสสทฺทา, น ยาจโนปตาปนตฺถาทิวาจโก นาถติสทฺโท วิย, น จ ราชเทวตาทิวาจโก เทวสทฺโท วิย สามญฺญสทฺทาฯ เย เจตฺถ วิเสสสทฺทา, เต สพฺพกาลํ วิเสสสทฺทาวฯ เย จ สามญฺญสทฺทา, เตปิ สพฺพกาลํ สามญฺญสทฺทาวฯ
ตตฺร คจฺฉตีติอาทีนํ วิเสสสทฺทตา เอวํ ทฎฺฐพฺพา – คจฺฉตีติ เอกํ นามปทํ, เอกมาขฺยาตํฯ ตถา คจฺฉนฺติ เอกํ นามปทํ, เอกมาขฺยาตํฯ คจฺฉโตติ เอโก กิตนฺโต, อปโร รูฬฺหีสทฺโทฯ สติปิ วิเสสสทฺทตฺเต สทิสตฺตา สุติสามญฺญโต ตพฺพิสยํ พุทฺธึ นุปฺปาเทติ วินาว’ตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธนฯ ตถา หิ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน ‘‘คจฺฉติ ปติฎฺฐิต’’นฺติ วุตฺเต สตฺตมฺยนฺตํ นามปทนฺติ วิญฺญายติฯ ‘‘คจฺฉติ ติสฺโส’’ติ วุตฺเต ปนาขฺยาตนฺติฯ ตถา ‘‘ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติ วุตฺเต ปฐมนฺตํ นามปทนฺติ วิญฺญายติฯ ‘‘คจฺฉํ ปุตฺตนิเวทโก’’ติ วุตฺเต อาขฺยาตนฺติ วิญฺญายติฯ ‘‘คจฺฉโต หยโต ปติโต’’ติ วุตฺเต กิตนฺโตติ วิญฺญายติฯ ‘‘คจฺฉโต ปณฺณปุปฺผานิ ปตนฺตี’’ติ วุตฺเต รุกฺขวาจโก รูฬฺหีสทฺโทติฯ อิติ วิเสสสทฺทานํ อาขฺยาตนามานํ นามาขฺยาเตหิ สมานสุติกานํ อตฺถาภิสมฺพนฺธาทีสุ โย โกจิ อตฺถวิเสสญาปโก สมฺพนฺโธ อวสฺสมิจฺฉิตพฺโพฯ เอวํ ‘‘คจฺฉตี’’ติอาทีนํ อาขฺยาตนามตฺตาทิวเสน ปจฺเจกํ ฐิตานํ เอเกกตฺถวาจกานํ วิเสสสทฺทตา ทฎฺฐพฺพาฯ
‘‘นาถติ เทโว’’ติอาทีนํ ปน อาขฺยาตนามานํ นามาขฺยาเตหิ อสมานสุติกานํ อเนกตฺถวาจกานํ สามญฺญสทฺทตา เอว ทฎฺฐพฺพาฯ อตฺถสมฺพนฺธาทีสุ หิ วินา เยน เกนจิ สมฺพนฺเธน ‘‘นาถตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ยาจตี’’ติ วา ‘‘อุปตาเปตี’’ติ วา ‘‘อิสฺสริยํ กโรตี’’ติ วา ‘‘อาสีสตี’’ติ วา อตฺโถ ปฎิภาติ, ตถา ‘‘เทโว’’ติ วุตฺเต ‘‘เมโฆ’’ติ วา ‘‘อากาโส’’ติ วา ‘‘ราชา’’ติ วา ‘‘เทวตา’’ติ วา ‘‘วิสุทฺธิเทโว’’ติ วา อตฺโถ ปฎิภาติฯ ยทา ปน สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺเธน ‘‘นาถติ สุปฺปฎิปตฺติ’’นฺติ วุตฺเต ตทา ‘‘นาถตี’’ติ กฺริยาปทสฺส ‘‘ยาจตี’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติ, ‘‘นาถติ สพฺพกิเลเส’’ติ วุตฺเต ‘‘อุปตาเปตี’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ‘‘นาถติ สกจิตฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘อิสฺสริยํ กโรตี’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ‘‘นาถติ โลกสฺส หิต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อาสีสตี’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ตถา ‘‘เทโว คชฺชตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เทโว’’ติ นามปทสฺส ‘‘เมโฆ’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ‘‘วิทฺโธ วิคตวลาหโก เทโว’’ติ วุตฺเต ‘‘อากาโส’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ‘‘ปิวตุ เทโว ปานีย’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ราชา’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ‘‘เทโว เทวกายา จวติ อายุสงฺขยา’’ติ วุตฺเต ‘‘เทวตา’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ‘‘เทวาติเทโว สตปุญฺญลกฺขโณ’’ติ วุตฺเต ‘‘วิสุทฺธิเทโว’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ อิมินา นเยน อญฺเญปิ สามญฺญสทฺทา ญาตพฺพาฯ
สพฺพเมตํ ญตฺวา ยถา อตฺโถ สทฺเทน, สทฺโท จตฺเถน น วิรุชฺฌติ, ตถาตฺถสทฺทา จินฺตนียาฯ ตตฺริทํ อุปลกฺขณมตฺตํ จินฺตาการนิทสฺสนํ – ‘‘อตฺถกุสลา ภวนฺเต’’ติ วา ‘‘กิจฺจานิ ภวนฺเต’’ติ วา วุตฺเต ‘‘ภวนฺเต’’ติ อิทํ ‘‘ภวนฺตี’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ภวนฺเต ปสฺสามี’’ติ วา ‘‘อิจฺฉามี’’ติ วา วุตฺเต อุปโยคตฺถวํ นามปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ภวนฺเต ชเน ปสํสตี’’ติ วา ‘‘กาเมตี’’ติ วา วุตฺเต ปจฺจตฺโตปโยคตฺถวนฺตานิ เทฺว นามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘โจรา ปราภวนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ปราภวนฺเต’’ติ อิทํ ‘‘ปราภวนฺตี’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาติกปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ปราภวนฺเต ชนา อิจฺฉนฺติ อมิตฺตาน’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ปราภวนฺเต’’ติ อิมานิ อุปโยคปจฺจตฺตตฺถวนฺตานิ เทฺว นามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘เอโส ปราภเว’’ติ วุตฺเต ‘‘ปราภเว’’ติ อิทํ ‘‘ปราภเวยฺยา’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘เอเต ปราภเว โลเก, ปณฺฑิโต สมเวกฺขิยา’’ติ วุตฺเต ‘‘ปราภเว’’ติ อิทํ อุปโยคตฺถวํ พหุวจนํ นามปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ปราภเว สตี’’ติ วุตฺเต ภาวลกฺขณภุมฺมตฺเถกวจนกํ นามปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ตุมฺเห เม ปสาทา สมฺภเว’’ติ วุตฺเต ‘‘สมฺภเว’’ติ อิทํ ‘‘สมฺภวถา’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘เอหิ ตฺวํ สมฺภวเวฺห’’ติ วุตฺเต ‘‘สมฺภวเวฺห’’ติ อิทํ สมฺภวาย นาม อิตฺถิยา วาจกํ อิตฺถิลิงฺคํ สาลปนํ นามิกปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘เอหิ ตฺวํ สมฺภวเวฺหปติฎฺฐิต’’นฺติ วุตฺเต สมฺภวนามกสฺส ปุริสสฺส วาจกํ ปุลฺลิงฺคํ ภุมฺมวจนนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ
‘‘วรุโณ พฺรหฺมเทโว จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
สมฺภโว นามุปฎฺฐาโก, เรวตสฺส มเหสิโน’’ติ –
หิ ปาฬิฯ ‘‘ธมฺมา ปาตุภวนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภวนฺเต’’ติ อิทํ ‘‘ปาตุภวนฺตี’’ติมินา สมานตฺถํ สนิปาตมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ปาตุ ภวนฺเต ชเน’’ติ วุตฺเต ‘‘เต ชเน ภวํ รกฺขตู’’ติ อตฺถวาจกานิ อาขฺยาตกิตนฺตสพฺพนามิกปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ปาตุภวเส ตฺวํ คุเณหี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภวเส’’ติ อิทํ ‘‘ปาตุภวสี’’ติมินา สมานตฺถมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘ปาตุภวเส คุเณ โย ตฺว’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภวาหิ อตฺตโน คุณเหตุ ตฺว’’นฺติ อตฺถวาจกานินิปาตยุตฺตาขฺยาตนามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘อหมตฺตโน คุเณหิ ปาตุภเว’’ติ วุตฺเต ‘‘ปาตุภเว’’ติ อิทํ ‘‘ปาตุภวามี’’ติมินา สมานตฺถํ สนิปาตมาขฺยาตปทนฺติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ ‘‘มํ ปาตุ ภเว อิทํ ปุญฺญกมฺม’’นฺติ วุตฺเต ‘‘มํ รกฺขตุ สํสาเร อิทํ ปุญฺญกมฺม’’นฺติ อตฺถวาจกานิ อาขฺยาตนามปทานีติ เอวมตฺโถ จ สทฺโท จ จินฺตนีโยฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ยถารหมตฺถสทฺทา จินฺตนียาฯ ตตฺถ สมานสุติกานํ เกสญฺจิ สทฺทานํ ‘‘น เตสํ โกฏฺเฐ โอเปนฺติฯ น เตสํ อนฺตรา คจฺเฉฯ สตฺต โว ลิจฺฉวี อปริหานีเย ธมฺเม เทเสสฺสามิ, อิเม เต เทว สตฺตโว, ตฺวญฺจ อุตฺตมสตฺตโว’’ติอาทีสุ สมานสุติกานํ วิย อุจฺจารณวิเสโส อิจฺฉนีโยฯ อุจฺจารณวิเสเส หิ สติ ปทานิ ปริพฺยตฺตานิ, ปเทสุ ปริพฺยตฺเตสุ อตฺโถ ปริพฺยตฺโต โหติ, อตฺถปริคฺคาหกานํ อตฺถาธิคโม อกิจฺโฉ โหติ, สุปริสุทฺธาทาสตเล ปฎิพิมฺพทสฺสนํ วิย, โส จ คหิตปุพฺพสงฺเกตสฺส อตฺถสมฺพนฺธาทีสุ อญฺญตรสฺมึ ญาเตเยว โหติ, น อิตรถาฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –
‘‘วิสยตฺตมนาปนฺนา, สทฺทา เนวตฺถโพธกา;
น ปทมตฺตโต อตฺเถ, เต อญฺญาตา ปกาสกา’’ติฯ
ยทิทเมตฺถ วุตฺตมมฺเหหิ ‘‘อุจฺจารณวิเสโส อิจฺฉนีโย’’ติฯ อตฺรายมุจฺจารณวิเสสทีปนี คาถา สหตฺถปฺปกาสนนยทานคาถายฯ
‘‘น เต สํ โกฏฺเฐ โอเปนฺติ’’, อิติ ปาเฐ สุเมธโส;
ปทํ ‘‘น เต’’ติ ฉินฺทิตฺวา, ‘‘สํ โกฏฺเฐ’’ติ ปเฐยฺย เวฯ
‘‘สํ น โอเปนฺติ โกฏฺเฐ เต, ภิกฺขู’’ติ อตฺถมีรเย;
เอวมิเมสุ อญฺเญสุ, ปาเฐสุปิ อยํ นโยฯ
อถ ยํ ปนิทมฺปิ วุตฺตํ ‘‘เกสญฺจี’’ติ, ตํ กิมตฺถํ? ‘‘คจฺฉติ ปติฎฺฐิตํ, คจฺฉติ ติสฺโส, ภวนฺเต ปสฺสามิ, อตฺถกุสลา ภวนฺเต, วทนฺตํ เอกโปกฺขรา, วทนฺตํ ปฎิวทตี’’ติอาทีสุ สมานสุติกานมุจฺจารณวิเสโส น ลพฺภตีติ ทสฺสนตฺถํฯ ตสฺมา อิทเมตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ – ยตฺถ สมานสุติกานมุจฺจารณวิเสโส ลพฺภติ อตฺถวิเสโส จ ปทานํ วิภาควเสน วา อวิภาควเสน วา, ตตฺถ ปโยเค สมานสุติกเมกจฺจํ ปทํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘เหตุ เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฎฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยฯ โส เตน สทฺธึ ภาสติ, โสเตน วุยฺหติฯ ภวนฺเต ชเน ปสํสติ, ภวนฺเต ปสฺสามี’’ติ เอวมาทโย ปโยคาฯ เอตฺถ ‘‘เหตู’’ติ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตาน’’นฺติ อุจฺจาเรตพฺพํฯ ตถา ‘‘โส’’ติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘เตน สทฺธิ’’นฺติ อุจฺจาเรตพฺพํฯ ‘‘ภว’’นฺติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘เต ชเน’’ติ อุจฺจาเรตพฺพํฯ
เสสํ ปน สมานสุติกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพํฯ อวิจฺฉินฺทนียสฺมิญฺหิ ฐาเน วิจฺฉินฺทิตฺวา ปฐิตสฺส อตฺโถ ทุฏฺโฐ โหติฯ เอวํ ปทวิภาคาวิภาควเสน สมานสุติกานมตฺถุจฺจารณวิเสโส เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ หิ ‘‘โส เตนา’’ติอาทีสุ ทฺวิปทตฺถคฺคหณํ วิภาโค, เอกปทตฺถคฺคหณมวิภาโคติ อธิปฺเปโตฯ เอตฺถ จ วิสุํ ววตฺถิตานํ อสมานสุติกานํ เอกโต กตฺวา สมานสุติกภาวปริกปฺปนํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถญฺเจว อุจฺจารณวิเสสทสฺสนตฺถญฺจฯ น หิ เอตานิ ‘‘สปฺโป สปฺโป’’ติอาทีสุ วิย เอกสฺมึเยวตฺเถ สมานสุติกานิฯ เอวํ สนฺเตปิ เอกชฺฌกรเณน ลทฺธํ สมานสุติเลสํ คเหตฺวา อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ อุจฺจารณวิเสสทสฺสนตฺถญฺจ ‘‘สมานสุติกานี’’ติ วุตฺตานิฯ เอส นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ อิทเมตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ –
ยตฺถ สมานสุติกานํ อฎฺฐารสากาเรสุ เยน เกนจิ อากาเรน อตฺถวิเสโส ลพฺภติ, วิจฺฉินฺทิตฺวา ปน อุจฺจารเณ สทฺทวิลาโส น โหติ, อตฺโถ วา ทุฏฺโฐ โหติ, น ตาทิเสสุ ปโยเคสุ สมานสุติกานิ ปทานิ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพานิฯ ตตฺร กตเมน จากาเรน อตฺถวิเสสลาโภ ภวติ? ปทานํ วิภาควเสน วา อวิภาควเสน วา อกฺขรสนฺนิธานวเสน วา ปทสนฺนิธานวเสน วา ปทกฺขรสนฺนิธานวเสน วา วิจฺฉาวเสน วา กมฺมปฺปวจนียวเสน วา ภยโกธาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ กถิตาเมฑิตวจนวเสน วา คุณวาจกสทฺทสฺสทฺวิรุตฺตวเสน วา กฺริยาปทสฺสทฺวิรุตฺตวเสน วา สํหิตาปทจฺเฉทวเสน วา อคารวตฺถปริทีปนวเสน วา นิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน วา นนิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน วา ‘‘ปุนปฺปุน’’มิจฺจตฺถปริทีปนวเสน วา อุปมาเน อิว สทฺทวเสน วา อิติสทฺทํ ปฎิจฺจ สทฺทปทตฺถวาจกตฺถปริทีปนวเสน วา ตถาปวตฺตจิตฺตปริทีปนวเสน วาติ อิเมสุฎฺฐารสากาเรสุ, วิตฺถารโต ปน ฉพฺพีสาย อากาเรสุ ตโต วาธิเกสุ เยน เกนจิ อากาเรน อตฺถวิเสสลาโภ ภวติฯ
เอตฺถ ปทานํ ตาว วิภาควเสน วา อวิภาควเสน วา สมานสุติกานมตฺถวิเสสลาเภ ‘‘สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, อภิกฺกโม สานํ ปญฺญายติฯ มา โน เทว อวธิ, มาโน มยฺหํ น วิชฺชตี’’ติ เอวมาทโย ปโยคาฯ
อกฺขรสนฺนิธานวเสน ปน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘สนฺเตหิ มหิโต หิโตฯ สงฺคา สงฺคามชิํ มุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํฯ ทาฐี ทาฐีสุ ปกฺขนฺทิ, มญฺญมาโน ยถา ปุเรฯ สพฺพาภิภุํว สิรสาสิรสา นมามิฯ ภูมิโต อุฎฺฐิตา ยาว, พฺรหฺมโลกา วิธาวติฯ อจฺจิ อจฺจิมโต โลเก, ฑยฺหมานมฺหิ เตชสา’’ติ เอวมาทโย ปโยคาฯ
ปทสนฺนิธานวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘อาโป อาโปคตํฯ ราชราชมหามตฺตาทโย, สุโข’โลกสฺส โลกสฺส, การโก ญาณจกฺขุโท, นิราปเท ปเท นินฺโน, อนนฺตญาณํ กรุณาลยํ ลยํ, มลสฺส พุทฺธํ สุสมาหิตํ หิตํฯ นมามิ ธมฺมํ ภวสํวรํ วรํ, คุณากรญฺเจว นิรงฺคณํ คณ’’นฺติ เอวมาทโย ปโยคาฯ
ปทกฺขรสนฺนิธานวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ปมาณรหิตํ หิตํ, สิทฺธตฺโถ สพฺพสิทฺธตฺโถ, ติโลกมหิโต หิโตฯ อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺโธ, อิทํ วจนมพฺรวี’’ติ เอวมาทโย ปโยคาฯ ตตฺริมา อกฺขรสนฺนิธานาทีสุ อธิปฺปายวิญฺญาปนิโย คาถา –
มหิโตอิติ สทฺทมฺหา, มกาโร เจ วิเวจิโต;
สทฺโท นิรตฺถโก เอตฺถ, ‘‘อกฺขร’’นฺติ วเท พุโธฯ
เญยฺยา อกฺขรโยเคน, ‘‘สนฺเตหิ มหิโต หิโต’’;
อิจฺจาทีสุ สรูปานํ, โหติ อตฺถวิเสสตาฯ
อุปสคฺคา นิปาตา จ, ยญฺจญฺญํ อตฺถโชตกํ;
เอกกฺขรมฺปิ วิญฺญูหิ, ตํ ‘‘ปท’’นฺติ สมีริตํฯ
ปทานํ สนฺนิธานญฺจ, ปทกฺขรานเมว จ;
สมาเส ลพฺภมานตฺตํ, สนฺธาย ลปิตํ มยาฯ
วิจฺฉาวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘คาเม คาเม สตํ กุมฺภา, คาโม คาโม รมณีโย’’ติ เอวมาทโย ปโยคาฯ เอตฺถ หิ วิจฺฉาวเสน สพฺเพปิ คามา ปริคฺคหิตาฯ
นานาธิกรณานํ ตุ, วตฺตุเมกกฺขณมฺหิ ยา;
อิจฺฉโต พฺยาปิตุํ อิจฺฉา, สา วิจฺฉาติ ปกิตฺติตาฯ
กมฺมปฺปวจนียวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต จนฺโท’’ติ ปโยคา, รุกฺขานํ อุปริ อุปริ วิชฺโชตเตติ อตฺโถฯ
ภยโกธาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ กถิตาเมฑิตวจนวเสน ปน อตฺถวิเสสลาเภ อิเม ปโยคา – ภเย ตาว ‘‘โจโร โจโร, สปฺโป สปฺโป’’อิจฺจาทโยฯ โกเธ ‘‘วสล วสล, จณฺฑาล จณฺฑาล, วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหร’’อิจฺจาทโยฯ ปสํสายํ ‘‘สาธุ สาธุ สาริปุตฺต, อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต’’อิจฺจาทโยฯ ตุริเต ‘‘อภิกฺกม วาเสฎฺฐ อภิกฺกม วาเสฎฺฐ, คจฺฉ คจฺฉ, ลุนาหิ ลุนาหิ’’อิจฺจาทโยฯ โกตูหเล ‘‘อาคจฺฉ อาคจฺฉ’’อิจฺจาทโยฯ อจฺฉริเย ‘‘อโห พุทฺโธ อโห พุทฺโธ’’อิจฺจาทโยฯ หาเส ‘‘อโห สุขํ อโห สุขํ, อโห มนาปํ อโห มนาปํ’’อิจฺจาทโยฯ โสเก ‘‘กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก’’อิจฺจาทโยฯ ปสาเท ‘‘ภวิสฺสนฺติ วชฺชี ภวิสฺสนฺติ วชฺชี’’อิจฺจาทโยฯ เอวํ ภยโกธาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ กถิตาเมฑิตวจนวเสน อตฺถวิเสสลาโภ ภวติฯ เอตฺถ ปน อตฺถนฺตราภาเวปิ ทฬฺหีกมฺมวเสน ปทานมตฺถโชตกภาโวเยว อตฺถวิเสสลาโภฯ
ภเย โกเธ ปสํสายํ, ตุริเต โกตูหล’จฺฉเร;
หาเส โสเก ปสาเท จ, กเร อาเมฑิตํ พุโธฯ
จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ครหาอสมฺมานาทีนํ สงฺคโห ทฎฺฐพฺโพฯ ‘‘ปาโป ปาโป’’ติอาทีสุ หิ ครหายํฯ ‘‘อภิรูปก อภิรูปกา’’ติอาทีสุ อสมฺมาเนฯ ‘‘กฺวายํ อพลพโล วิยา’’ติอาทีสุ อติสยตฺเถ อาเมฑิตํ ทฎฺฐพฺพํฯ คุณวาจกสฺสทฺวิรุตฺตวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘กณฺโห กณฺโห จ โฆโร จา’’ติ เอวมาทโยฯ ‘‘กณฺโห กณฺโห’’ติ หิ อตีว กณฺโหติ อตฺโถฯ กฺริยาปทสฺสทฺวิรุตฺตวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ธเม ธเม นาติธเม’’ติ เอวมาทโยฯ ตตฺถ ธเม ธเมติ ธเมยฺย โน น ธเมยฺยฯ นาติธเมติ ปมาณาติกฺกนฺตํ ปน น ธเมยฺยฯ สํหิตาปทจฺเฉทวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘นรานรา, สุราสุรา, กตากตกุสลากุสลวิสยํ วิปฺปฎิสารากาเรน ปวตฺตํ อนุโสจนํ กุกฺกุจฺจ’’นฺติ เอวมาทโยฯ เอตฺถ ปน วิญฺญูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ สิโลกํ รจยาม –
หิตาหิตา หิตํหิตํ, อานุภาเวน เต ชิน;
ปวราปวราหจฺจ, ภวามา’นามยา มยนฺติฯ
อคารวตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ตุวํตุวํ เปสุญฺญกลหวิคฺคหวิวาทา’’ติ เอวมาทโยฯ นิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ทิวเส ทิวเส ปริภุญฺชตี’’ติ เอวมาทโยฯ นนิรนฺตรตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ขเณ ขเณ ปีติ อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวมาทโยฯ ‘‘ปุนปฺปุน’’มิจฺจตฺถปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘มุหุํ มุหุํ ภายยเต กุมาเร’’ติ เอวมาทโยฯ อุปมาเน อิวสทฺทวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘ราชา รกฺขตุ ธมฺเมน, อตฺตโนว ปชํ ปช’’นฺติ เอวมาทโยฯ อิติสทฺทํ ปฎิจฺจ สทฺทปทตฺถวาจกตฺตปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺโต, โสมนสฺสํ ปเวทยิ’’นฺติ เอวมาทโยฯ ตถาปวตฺตจิตฺตปริทีปนวเสน อตฺถวิเสสลาเภ ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต, มคฺคํ โสเธมหํ ตทา’’ติ เอวมาทโยฯ เอวํ อีทิเสสุ ปโยเคสุ สมานสุติกปทํ วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพํฯ วิจฺฉินฺทิตฺวา หิ อุจฺจารเณ สติ สทฺทวิลาโส น ภวติ, กตฺถจิ ปน ‘‘กตากตากุสลากุสลวิสย’’นฺติ เอวมาทีสุ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาริตสฺส อตฺโถ ทุฏฺโฐ โหติ, ตสฺมา วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพํ, เอกาพทฺธํเยว กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํฯ อิติ สมานสุติเกสุ วินิจฺฉโย ฉพฺพีสาย อากาเรหิ อธิเกหิ จ มณฺเฑตฺวา ทสฺสิโตฯ
ยสฺมา ปน สมานสุติเกสุ วินิจฺฉเย ทสฺสิเต อสมานสุติเกสุปิ วินิจฺฉโย ทสฺเสตพฺโพ โหติ, ตสฺมา ตมฺปิ ทสฺเสสฺสาม – ยตฺถ นิคฺคหีตมฺหา ปราการโลโปปิ ปาโฐ ปญฺญายติ, สํโยคพฺยญฺชนสฺส วิสํโยคตฺตมฺปิฯ เตสุ ปโยเคสุ นิคฺคหีตปทํ อนนฺตรปเทน สทฺธึ เอกาพทฺธํเยว กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํฯ กตมานิ ตานิ? ‘‘สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ-สา’ชีโว ครหิโต มมฯ ปุปฺผํ’สา อุปฺปชฺชิฯ ขยมตฺตํ น นิพฺพานํ’ส คมฺภีราทิวาจโต’’ติ เอวมาทโยฯ เอตฺถ หิ ‘‘สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาห’’นฺติอาทินา วิจฺเฉทมกตฺวา อนนฺตเร ทฺวีสุ คาถาปเทสุ อนฺตรีภูตานํ ทฺวินฺนํ สมานสุติกปทานํ เอกโต อุจฺจารณมิว อนนฺตรปเทหิ สทฺธึ เอกาพทฺธุจฺจารณวเสน ‘‘สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ-สา’ชีโว ครหิโต มมา’’ติอาทินา อุจฺจาเรตพฺพํฯ เอวรูโปเยว หิ อุจฺจารณวิเสโส สกเลหิปิ โปราเณหิ วิญฺญูหิ อนุมโต อุจฺจาริโต จ ‘‘อสฺส อาชีโว ครหิโต มม, อสฺสา อุปฺปชฺชิ, อสฺส คมฺภีราทิวาจโต’’ติเอวมาทิอตฺถปฺปฎิปาทนสฺสานุรูปตฺตาฯ
ยตฺถ ปน ยาทิเส อุจฺจารเณ กริยมาเน อตฺโถ ปริพฺยตฺโต โหติ, เตสุ ปโยเคสุ กฺวจิ จสทฺท ปนสทฺ ทาทิโยคฎฺฐาเน อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปทมุจฺจาเรตพฺพํฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘วาฬา จ ลปสกฺขราฯ อจฺจนฺตสนฺตา ปน ยา, อยํ นิพฺพานสมฺปทา, ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วาจํ ภาสโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ญาณํ ปวตฺตตีติ? อามนฺตาฯ อิติ จ ทนฺติ จ ทุติ จ ขนฺติ จ ญาณํ ปวตฺตตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ เอวมาทโย ปโยคาฯ
เอเตสุ หิ ปฐมปโยเค ‘‘วาฬา จา’’ติ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ลปสกฺขรา’’ติ อุจฺจาเรตพฺพํฯ ตตฺถ ลปสกฺขราติ สกฺขรสทิสมธุรวจนาฯ ชาตกฎฺฐกถายํ ปน ‘‘นิรตฺถกวจเนหิ สกฺขรา วิย มธุรา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมาตฺร พหุพฺพีหิตปฺปุริสวเสน ทฺวิธา สมาโส ทฎฺฐพฺโพ ‘‘ลปา สกฺขรา วิย ยาสํ ตา ลปสกฺขรา, ลเปหิ วา สกฺขรา วิยาติ ลปสกฺขรา’’ติฯ
ทุติยปโยเค ‘‘อจฺจนฺตสนฺตา ปน’’อิติ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ยา’’ติ อุจฺจาเรตพฺพํฯ ยา ปน อยํ นิพฺพานสมฺปทา อจฺจนฺตสนฺตาติ หิ อตฺโถฯ
ตติยปโยเค อิติ จ ทนฺติ จ ทุติ จ ขนฺติ จาติ เอเตสุ จตูสุ ฐาเนสุ อิการญฺจ ทํการญฺจ ทุการญฺจ ขํการญฺจ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ตทนนฺตรํ ติ จ สทฺทา อุจฺจาเรตพฺพาฯ
เอตฺถ หิ อวิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจารเณ สติ อญฺญถา คเหตพฺพตฺตา อตฺโถ ทุฏฺโฐ ภวติฯ กถํ? อีทิเสสุ ฐาเนสุ อวิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจารเณ สติ อิติสทฺโท เอวนฺติ อตฺถวาจโก นิปาโต สิยา, สนฺธิวเสน ปน อิการตฺถวาจโก รูฬฺหีสทฺโท น สิยาฯ ทนฺติสทฺโท ทมนตฺโถ สิยา, ทํการวาจโก น สิยาฯ ทุติสทฺโท นิรตฺถโก สิยา, ทุการวาจโก น สิยาฯ ขนฺติสทฺโท ขมนตฺโถ สิยา, ขํการวาจโก น สิยาฯ ตสฺมา อิการ ทํการ ทุการ ขํการานิ อีสกํ วิจฺฉินฺทิตพฺพานิฯ
เอตฺถ หิ อิอิติ ทํอิติ ทุอิติ ขํอิตีติอาทินา สํหิตาปทจฺเฉโท เวทิตพฺโพ, ปรภูตสฺส จ อิกา รสฺส โลโปฯ น ปเนตฺถ อิทํ วตฺตพฺพํ ‘‘สรูปสรานํ วิสเย ปรภูตสฺส สรูปสรสฺส โลโป น โหติ, ปุพฺพสรสฺเสว โลโป โหติ ตตฺรายนฺติ เอตฺถ วิยา’’ติ ‘‘อกิลาสุโน วณฺณปเถ ขณนฺตา, อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุ’’นฺติ ปาฬิยํ สรูปปรสรสฺส โลปทสฺสนโตฯ ตถา หิ อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘ปวทฺธํ อาปํ ปป’’นฺติ อตฺโถ สํวณฺณิโตฯ ตสฺมา ‘‘อิติ จา’’ติ เอตฺถาปิ อิอิติ จาติ เฉทํ กตฺวา ทฺวีสุ อิกาเรสุ ปรสฺส อิการสฺส โลโป กาตพฺโพ, น ปุพฺพสฺสฯ
ปุพฺพสฺมิญฺหิ อิการวาจเก อิกาเร นฏฺเฐ สติ นิปาตภูเตน อิติสทฺเทน อิการสงฺขาโต อตฺโถ น วิญฺญาเยยฺย, นิปาตภูตสฺส ปน อิติสทฺทสฺส อิกาเร นฏฺเฐปิ โส อตฺโถ วิญฺญายเตว ‘‘เทวทตฺโตติ เม สุต’’นฺติ เอตฺถ เทวทตฺตปทตฺโถ วิยฯ ตสฺมา อิติสทฺทสฺส ปรภูตสฺส อิการสฺเสว โลโป กาตพฺโพ, น ปุพฺพสฺส อิการวาจกสฺส อิกา รสฺสฯ กจฺจายเน ปน เยภุยฺยปฺปวตฺตึ สนฺธาย อสรูปสรโต ปรสฺเสว อสรูปสรสฺส โลโป วุตฺโต, น สรูปสรโต ปรสฺส สรูปสรสฺสฯ มหาปเทสสุตฺเตหิ วา สรูปสฺส ปรสรสฺส โลโป วุตฺโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ
‘‘อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺท’’นฺติอาทีสุ ปน จสทฺ ทาทิโยคฎฺฐาเนปิ สติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปทํ น อุจฺจาเรตพฺพํฯ ยตฺถ จ อาคมกฺขราทีนิ ทิสฺสนฺติ, เตสุ ปโยเคสุ ปุพฺพปทานิ วิจฺฉินฺทิตฺวา น อุจฺจาเรตพฺพานิ, อาคมกฺขรวนฺเตหิ ปรปเทหิ สทฺธึเยว อุจฺจาเรตพฺพานิฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํฯ ภควา เอตทโวจ’’อิจฺเจวมาทโย ปโยคาฯ ยตฺถ เยสํ วิสุํ วิสุํ สมฺพนฺโธ ทิสฺสติ, อตฺโถ จ ยุชฺชติ, ตตฺถ ตานิ อตฺถานุรูปํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพานิฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘นหาเน อุสฺสุกฺกํ อกาสิ, อุสฺสุกฺกมฺปิ อกาสิ ยาคุยา ขาทนีเย ภตฺตสฺมึ’’ อิจฺเจวมาทโย ปโยคาฯ เอตฺถ หิ ‘‘นหาเน อุสฺสุกฺกํ อกาสี’’ติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อุสฺสุกฺกมฺปิ อกาสิ ยาคุยา ขาทนีเย ภตฺตสฺมิ’’นฺติ อุจฺจาเรตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ น เกวลํ โส ภิกฺขุ นหาเนเยว อุสฺสุกฺกํ อกาสิ, อถ โข ยาคุยาปิ ขาทนีเยปิ ภตฺตสฺมิมฺปิ อุสฺสุกฺกํ อกาสีติ อตฺถปฺปกาสเน สมตฺโถ ภวติ, อฎฺฐานปฺปยุตฺโต สมุจฺจยตฺถวาจโก อปิสทฺโทฯ
ยตฺถ ปน เยสมิตเรน วา อิตเรน วา เอเกกปเทน อุภยปเทหิ วา สมฺพนฺโธ ทิสฺสติ สเหวตฺถยุตฺติยา, ตตฺถ ตานิ ยถารหํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพานิฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติอาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติฯ ปฎิจฺจสมุปฺปาทํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิกโรถฯ อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ เอวมาทโย ปโยคาฯ ตตฺริมา อธิปฺปายวิญฺญาปิกา คาถา –
ธมฺมสทฺเทน วา พฺรหฺม-จริยสทฺเทน วา ปทํ;
โยเชตฺวา อีรเย วิญฺญู, ‘‘สาตฺถํ สพฺยญฺชน’’นฺติทํฯ
‘‘สาธุก’’นฺติ ปทํ วิญฺญู, ‘‘สุณาถา’’ติ ปเทน วา;
ตถา ‘‘มนสิกโรถ’’, อิติ วุตฺตปเทน วา;
อีรเย โยชยิตฺวาน, อุภเยหิ ปเทหิ วาฯ
เอกเมเกน สมฺพนฺโธ, สมฺพนฺโธ อุภเยหิ วา;
ทิสฺสตีติ วิชาเนยฺย, สทฺธิเมวตฺถยุตฺติยาฯ
นตฺตโนมติยา เอโส, อตฺโถ เอตฺถ มยา รุโต;
ปุพฺพาจริยสีหานํ, นยํ นิสฺสาย เม รุโตฯ
เอวํวิเธสุ อญฺเญสุ, ปาเฐสุปิ อยํ นโย;
เนตพฺโพ นยทกฺเขน, สาสนตฺถคเวสินาฯ
อตฺถานุรูปโต สทฺทํ, อตฺถํ สทฺทานุรูปโต;
จินฺตยิตฺวาน เมธาวี, โวหเร น ยถา ตถาติฯ
อยเมตฺถ อตฺถสทฺทจินฺตาฯ
อตฺถาติสยโยเค เอวํ อุปลกฺเขตพฺพํ – ภูธาตุ อตฺถาติสยโยคโต วฑฺฒเน ทิฎฺฐา ‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มหานาโม ลิจฺฉวี อุทานํ อุทาเนสิ ‘ภวิสฺสนฺติ วชฺชี ภวิสฺสนฺติ วชฺชี’ติ’’ อิติ วา ‘‘อหเมว ทูสิยา ภูนหตา, รญฺโญ มหาปตาปสฺสา’’ติ วา ‘‘เวทา น ตาณาย ภวนฺติทสฺส, มิตฺตทฺทุโน ภูนหุโน นรสฺสา’’ติ วา ‘‘ภูนหจฺจํ กตํ มยา’’ติ วา เอวํ วฑฺฒเน ทิฎฺฐาฯ
วจนสงฺคเห เอวํ อุปลกฺเขตพฺพํ – วตฺตมานาย วิภตฺติยา ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ ปญฺจมิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน สทิสํฯ ตุมฺเห ภวถฯ
วตฺตมานปญฺจมีนํ ปรสฺสปเท อุตฺตมปุริสจตุกฺเก เอกวจนํ เอกวจเนน, พหุวจนมฺปิ พหุวจเนน สทิสํฯ อหํ ภวามิ, มยํ ภวามฯ
วตฺตมานาย อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริเสกวจนํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ อตฺตโนปเทหิ ทฺวีหิ มชฺฌิมปุริเสกวจเนหิ สทิสํ กตฺถจิ วณฺณสมุทายวเสน กิญฺจิ วิเสสํ วชฺเชตฺวา, เอส นโย อุตฺตรตฺราปิ โยเชตพฺโพฯ ตฺวํ ภวเส, อิทํ วตฺตมานาย รูปํฯ ตฺวํ อภวเส, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํฯ
วตฺตมานาย อตฺตโนปทํ อุตฺตมปุริเสกวจนํ ปญฺจมิยา อตฺตโนปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จ ปโรกฺขาย ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํฯ อหํ ภเว, อิทํ วตฺตมานปญฺจมีนํ รูปํฯ ตฺวํ พภูเว, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํฯ
วตฺตมานาย อตฺตโนปทํ อุตฺตมปุริสพหุวจนํ ปโรกฺขชฺชตนีนํ อตฺตโนปเทหิ ทฺวีหิ อุตฺตมปุริสพหุวจเนหิ สทิสํฯ มยํ ภวามฺเห, อิทํ วตฺตมานาย รูปํฯ มยํ พภูวิมฺเห, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํฯ มยํ อภวิมฺเห, อิทมชฺชตนิยา รูปํฯ
ปญฺจมิยา อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ ปโรกฺขาย อตฺตโนปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน สทิสํฯ ตุมฺเห ภวโวฺห, อิทํ ปญฺจมิยา รูปํฯ ตุมฺเห พภูวิโวฺห, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํฯ
ปโรกฺขาย ปรสฺสปทํ ปฐมปุริสพหุวจนํ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทน ปฐมปุริสพหุวจเนน จ อชฺชตนิยา อตฺตโนปเทน ปฐมปุริสพหุวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํฯ เต พภูวุ, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํฯ เต อภวุ, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํฯ
ปโรกฺขาย ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ อตฺตโนปเทน ปฐมปุริเสกวจเนน จ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน จ อตฺตโนปเทน ปฐมปุริเสกวจเนน จ อชฺชตนิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน จาติ จตูหิ วจเนหิ สทิสํฯ ตุมฺเห พภูวิตฺถ, โส พภูวิตฺถ, อิมานิ ปโรกฺขาย รูปานิฯ ตุมฺเห อภวตฺถ, โส อภวตฺถ, อิมานิ หิยฺยตฺตนิยา รูปานิฯ ตุมฺเห อภวิตฺถ, อิทมชฺชตนิยา รูปํฯ
ปโรกฺขาย ปรสฺสปทํ อุตฺตมปุริเสกวจนํ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จ อชฺชตนิยา อตฺตโนปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํฯ อหํ พภูวํ, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํฯ อหํ อภวํ, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํฯ
ปโรกฺขาย ปรสฺสปทํ อุตฺตมปุริสพหุวจนํ หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริสพหุวจเนน สทิสํฯ มยํ พภูวิมฺห, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํฯ มยํ อภวมฺห, อิทํ หิยฺยตฺตนิยา รูปํฯ
ปโรกฺขาย อตฺตโนปทอุตฺตมปุริเสกวจนํ หิยฺยตฺตนิยา อตฺตโนปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จ อชฺชตนิยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํฯ อหํ พภูวึ, อิทํ ปโรกฺขาย รูปํฯ อหํ อภวึ, อิทํ หิยฺยตฺตนชฺชตนีนํ รูปํฯ
หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปทํ ปฐมปุริเสกวจนํ อชฺชตนิยา อตฺตโนปเทน ปฐมปุริเสกวจเนน สทิสํฯ โส อภวาฯ
หิยฺยตฺตนิยา ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริเสกวจนํ อชฺชตนิยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริเสกวจเนน สทิสํฯ ตฺวํ อภโวฯ
ภวิสฺสนฺติยา ปรสฺสปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ กาลาติปตฺติยา ปรสฺสปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน อตฺตโนปเทน ปฐมปุริเสกวจเนน จาติ ทฺวีหิ วจเนหิ สทิสํฯ ตุมฺเห ภวิสฺสถ, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํฯ ตุมฺเห อภวิสฺสถ, โส อภวิสฺสถ, อิมานิ กาลาติปตฺติยา รูปานิฯ
ภวิสฺสนฺติยา อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริเสกวจนํ กาลาติปตฺติยา อตฺตโนปเทน มชฺฌิมปุริเสกวจเนน สทิสํฯ ตฺวํ ภวิสฺสเส, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํฯ ตฺวํ อภวิสฺสเส, อิทํ กาลาติปตฺติยา รูปํฯ
ภวิสฺสนฺติยา อตฺตโนปทํ มชฺฌิมปุริสพหุวจนํ กาลาติปตฺติยา อตฺตโนปเทน มชฺฌิมปุริสพหุวจเนน สทิสํฯ ตุมฺเห ภวิสฺสเวฺห, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํฯ ตุมฺเห อภวิสฺสเวฺห, อิทํ กาลาติปตฺติยา รูปํฯ
ภวิสฺสนฺติยา อตฺตโนปทํ อุตฺตมปุริเสกวจนํ กาลาติปตฺติยา ปรสฺสปเทนุตฺตมปุริเสกวจเนน สทิสํฯ อหํ ภวิสฺสํ, อิทํ ภวิสฺสนฺติยา รูปํฯ อหํ อภวิสฺสํ, อิทํ กาลาติปตฺติยา รูปํฯ เสสานิ สพฺพาสมฎฺฐนฺนํ วิภตฺตีนํ วจนานิ อญฺญมญฺญํ วิสทิสานีติ ทฎฺฐพฺพํฯ ภวนฺติ จตฺร –
วตฺตมานาปญฺจมีสุ, ถทฺวยํ สมุทีริตํ;
‘‘ตุมฺเห ภวถ’’อิจฺจตฺร, อุทาหรณกํ ทฺวิธาฯ
มิทฺวยํ มทฺวยญฺเจว, ตาสุ วุตฺตํ ทฺวิธา ทฺวิธา;
‘‘ภวามี’’ติ ‘‘ภวามา’’ติ, เจตฺถ รูปานิ นิทฺทิเสฯ
วตฺตมานกหิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;
เสตฺตยํ ‘‘ภวเส ตฺว’’นฺติ, วตฺตมานาวิภตฺติโต;
‘‘อภวเส’’ติ หิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติโตฯ
วตฺตมานาปญฺจมิกา-ปโรกฺขาสุ วิภตฺติสุ;
เอตฺตยํ ลปิตํ ตตฺถ, อาโท ทฺวินฺนํ วเสน ตุฯ
ชญฺญา ‘‘อหํ ภเว’’ติ ‘‘ตฺวํ, พภูเว’’ติ ปโรกฺขโต;
วตฺตมานาปโรกฺขชฺช-ตนีสุ ตีสุ สทฺทิตํฯ
มฺเหตฺตยํ กมโต รูปํ, มยํสทฺทวิเสสิยํ;
‘‘สมฺภวามฺเห พภูวิมฺเห, อภวิมฺเห’’ติ นิทฺทิเสฯ
ปญฺจมิกาปโรกฺขาสุ, โวฺหทฺวยํ รูปเมตฺถ หิ;
‘‘ภวโวฺห พภูวิโวฺห’’ติ, ตุมฺเหสทฺทวิเสสิยํฯ
ปโรกฺขมฺหิ วา หิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;
อุตฺตยํ ‘‘เต พภูวู’’ติ, รูปํ ชญฺญา ปโรกฺขโต;
หิยฺยตฺตนชฺชตนิโต, ชญฺญา ‘‘เต อภวู’’อิติฯ
ปโรกฺขมฺหิ วา หิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;
สทฺทิตํ ตถสํโยค- ปญฺจกํ อิติ นิทฺทิเสฯ
พภูวิตฺถทฺวยํ ตตฺถ, รูปํ ชญฺญา ปโรกฺขชํ;
พวฺหตฺเตกตฺตโต วุตฺตํ, มชฺฌิมปฐมวฺหยํฯ
อภวตฺถทฺวยํ เญยฺยํ, หิยฺยตฺตนีวิภตฺติชํ;
พวฺหตฺเตกตฺตโต วุตฺตํ, มชฺฌิโม ปฐโม จ โส;
‘‘อภวิตฺถา’’ติทํ รูปํ, อชฺชตนีวิภตฺติชํฯ
ตญฺจ โข พหุกตฺตมฺหิ, ตุมฺเหสทฺเทน โยชเย;
ปโรกฺขาวฺหยหิยฺยตฺต-นชฺชตนีสุ กิตฺติตํฯ
อํตยํ ตตฺถ อาทิยํ, ‘‘พภูวํ’’รูปมีริตํ;
ทุวินฺนํ อภวํรูปํ, อหํสทฺเทน โยชเยฯ
ปโรกฺขกาหิยฺยตฺตนี-วเสน มฺหทุกํ ‘‘มยํ;
พภูวิมฺห อภวิมฺห’’, อิติ รูปทฺวยํ กมาฯ
ปโรกฺขาวฺหยหิยฺยตฺต-นชฺชตนีวิภตฺติสุ;
อึตยํ ตุ ตหึ รูปํ, ‘‘พภูวิ’’นฺติ ปโรกฺขชํ;
‘‘อภวิ’’นฺตีตราสํ ตุ, อหํสทฺทยุตาขิลํฯ
หิยฺยตฺตนชฺชตนีสุ , อาทฺวยํ มตเมตฺถ หิ;
‘‘อภวา’’ อิติ เอกตฺเต, รูปํ ปฐมโปริสํฯ
หิยฺยตฺตนชฺชตนีสุ, โอทฺวยํ วุตฺตเมตฺถ ตุ;
‘‘อภโว’’อิติ เอกตฺเต, รูปํ มชฺฌิมโปริสํฯ
ภวิสฺสนฺติยกาลาติ-ปตฺตีสุ ทฺวีสุ ภาสิตํ;
พวฺหตฺเต พหุเอกตฺเต, สสํโยคํ สฺสถตฺตยํฯ
‘‘ตุมฺเห ภวิสฺสถิ’’จฺเจตํ, ภวิสฺสนฺติยโต มตํ;
‘‘อภวิสฺสถ ตุมฺเห’’ติ, ‘‘อภวิสฺสถ โส’’ติ จ;
กาลาติปตฺติโต วุตฺตํ, เอตญฺหิ วจนทฺวยํฯ
ภวิสฺสนฺติยกาลาติ-ปตฺตีสุ สมุทีริตํ;
มชฺฌิมปุริสฎฺฐาเน, สสํโยคํ สฺสเสยุคํฯ
‘‘ภวิสฺสเส ตฺว’’มิจฺเจตํ, ‘‘ตฺวํ อภวิสฺสเส’’ติ จ;
อิมานิ ตุ ปโยคานิ, ตตฺถ วิญฺญู ปกาสเยฯ
สฺสเวฺหทฺวยํ เสน ยุตํ, สฺสํทฺวยญฺจ จตุกฺกกํ;
อิทมฺปิ กถิตํ ทฺวีสุ, ยถารุตวิภตฺติสุฯ
‘‘ภวิสฺสเวฺห’’ติ พวฺหตฺเต, ภวิสฺสนฺติกมชฺฌิโม;
พวฺหตฺเต ‘‘อภวิสฺสเวฺห’’, กาลาติปตฺติมชฺฌิโมฯ
‘‘ภวิสฺสํ’’ อิติ เอกตฺเต, ภวิสฺสนฺติกมุตฺตโม;
‘‘อภวิสฺส’’นฺติ เอกตฺเต, กาลาติปตฺติกุตฺตโมฯ
อิติ วุตฺตานิ วุตฺเตหิ, วจเนหิ สมานตํ;
ยนฺเต’กจฺเจหิ ตํ สพฺพํ, เอกตาลีสธา ฐิตํฯ
เสสานิ ปญฺจปญฺญาส, อสมานานิ สพฺพถา;
เอตํ นยํ คเหตฺวาน, วเท สพฺพตฺถ สมฺภวาติฯ
อยเมตฺถ สมานาสมานวเสน วจนสงฺคโหฯ
อาคมลกฺขณวเสน วิภตฺติวจนสงฺคเห เอวํ อุปลกฺเขตพฺพํ –
ภวิสฺสนฺตีปโรกฺขชฺช-ตนีกาลาติปตฺติสุ;
นิจฺจํ กฺวจิ กฺวจา’นิจฺจํ, อิการาคมนํ ภเวฯ
อิการาคมนํ ตญฺหิ, ปโรกฺขายํ วิภตฺติยํ;
พวฺหตฺเต มชฺฌิมฎฺฐาเน, พวฺหตฺเต จุตฺตเม สิยา;
ปรสฺสปทํ สนฺธาย, อิทํ วจนมีริตํฯ
อุตฺตเมกวโจ จาปิ, เนตสฺส อตฺตโนปเท;
โหตีติ อวคนฺตพฺพํ, ภวิสฺสนฺติมฺหิ สพฺพโสฯ
หิยฺยตฺตนชฺชตนิก-กาลาติปตฺตีสุ ปน;
อการาคมนํ โหติ, สพฺพโส อิติ ลกฺขเยฯ
อชฺชตนิมฺหิ พวฺหตฺเต, มชฺฌิเม อุตฺตเม ตถา;
พวฺหตฺตมฺหิ อกาเรน, อิการาคมนํ ภเวฯ
อิการาคมนํ นิจฺจํ, กาลาติปตฺติยํ ภเว;
อการาคมนํ ตตฺถ, อเนกนฺติกมีริตํฯ
อการาคมนํเยว, หิยฺยตฺตนฺยํ ปกาสติ;
ปโรกฺขายํ ภวิสฺสนฺตฺย-ญฺจิกาโรเยว ทิสฺสติฯ
อการาคมนญฺเจว, อิการาคมนมฺปิ จ;
อชฺชตนิกกาลาติ-ปตฺตีสุ ปน ทิสฺสติฯ
ตีสุ เสสวิภตฺตีสุ, นา’การตฺตยมีริตํ;
วตฺตมานาย ปญฺจมฺยํ, สตฺตมิยนฺติ สพฺพโสฯ
อิกาเรเนว สหิตา, เทฺว ภวนฺติ วิภตฺติโย;
สตฺต ทฺวาทส โหนฺเตตฺถ, วจนานีติ ลกฺขเยฯ
อกาเรเนว สหิตา, เอกาเยว วิภตฺติ ตุ;
ทฺวาทส วจนาเนตฺถ, ภวนฺตีติ จ ลกฺขเยฯ
อการิการสหิตา , ทุเวเยว วิภตฺติโย;
จตฺตาริ ทฺวาทสญฺเจว, วจนานิ ภวนฺติธฯ
อาการตฺตยมุตฺตา ตุ, ติสฺโสเยว วิภตฺติโย;
วจนาเนตฺถ ฉตฺตึส, โหนฺตีติ ปริทีปเยฯ
ปโรกฺขาอชฺชตนีสุ, ปญฺจฎฺฐ จ ยถากฺกมํ;
อิการโต วิมุตฺตานิ, วจนานิ ภวนฺติติฯ
เอวเมตฺถ วิภตฺตีนํ, ฉนฺนวุติวิธาน จ;
สงฺคโห วจนานนฺติ, วิญฺญาตพฺโพ วิภาวินาติฯ
อยเมตฺถ อาคมลกฺขณวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโหฯ
กาลวเสน ปน วิภตฺติวจนสงฺคเห ทุวิโธ สงฺคโห กาลตฺตยวเสน สงฺคโห, กาลฉกฺกวเสน สงฺคโห จาติฯ ตตฺถ วตฺตมานาปญฺจมีสตฺตมีวิภตฺติโย ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา, วตฺตมานาปญฺจมีสตฺตมีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ ปจฺจุปฺปนฺนวจนานิฯ ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย อตีตกาลิกา, ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อตีตวจนานิฯ ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ อนาคตกาลิกา, ภวิสฺสนฺตีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อนาคตวจนานิฯ กาลาติปตฺติวิภตฺติ ปน กตฺถจิ อตีตกาลิกา กตฺถจิ อนาคตกาลิกา, ตสฺมา ตทนฺตานิ ปทานิ อตีตวจนานิปิ อนาคตวจนานิปิ โหนฺติฯ อยํ กาลตฺตยวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโหฯ
อยํ ปน กาลฉกฺกวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห – ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย อตีตกาลิกา, ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อตีตวจนานิฯ ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ อนาคตกาลิกา, ภวิสฺสนฺตีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อนาคตวจนานิฯ วตฺตมานาวิภตฺติ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา, วตฺตมานาวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ ปจฺจุปฺปนฺนวจนานิฯ ปญฺจมีวิภตฺติ อาณตฺติกาลิกา , ปญฺจมีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ อาณตฺติวจนานิฯ สตฺตมีวิภตฺติ ปริกปฺปกาลิกา, สตฺตมีวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ ปริกปฺปวจนานิฯ เอตฺถ ปน ‘‘อาณตฺติวจนานี’’ติ จ ‘‘ปริกปฺปวจนานี’’ติ จ อิทํ ตถาสีสมตฺตํ อาสิฎฺฐานุมตฺยาทีสุ ปญฺจมฺยาทีนํ ทิสฺสนโตฯ กาลาติปตฺติวิภตฺติ กาลาติปตฺติกาลิกา, กาลาติปตฺติวิภตฺยนฺตานิ ปทานิ กาลาติปตฺติวจนานิฯ เอวํ กาลฉกฺกวเสน วิภตฺติวจนสงฺคโห เวทิตพฺโพฯ
กาลสงฺคเห ติวิโธ กาลสงฺคโห กาลตฺตยสงฺคโห กาลจตุกฺกสงฺคโห กาลฉกฺกสงฺคโห จาติฯ
ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานา, ปญฺจมี สตฺตมี จิมา;
โหนฺตาตีเต ปโรกฺขาที, สห กาลาติปตฺติยาฯ
อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, กาลาติปตฺติกาปิ วา;
เอวํ กาลตฺตยํ เญยฺยํ, อาขฺยาตํ ตปฺปกาสกํฯ
นนุ กจฺจายเน คนฺเถ, กาโล วุตฺโต จตุพฺพิโธ;
ปจฺจุปฺปนฺเนนุตฺตกาเล, อตีเตนาคเต อิติฯ
สจฺจํ วุตฺโต นุตฺตกาโล, ปจฺจุปฺปนฺโนติ อิจฺฉิโต;
สมีเป วุตฺตกาโลติ, อตฺถสมฺภวโต ปนฯ
ตถา หิ ‘‘ยํ ติกาล’’นฺติ, วุตฺตมาจริเยหิปิ;
น กาลโต วินิมุตฺตํ, อาขฺยาตํ กิญฺจิ ทิสฺสติฯ
นนุ จาวุตฺตกาเลติ, อตฺโถ ตตฺร ตุ ยุชฺชติ;
ตถา หิ ฉพฺพิโธ กาโล, นิรุตฺติมฺหิ ปกาสิโตฯ
อตีตานาคโต ปจฺจุ-ปฺปนฺโน อาณตฺติเมว จ;
ปริกปฺโป จ กาลสฺส, อติปตฺตีติ ฉพฺพิโธฯ
ทุเว วิภตฺติโย ตตฺถ, อาณตฺติปริกปฺปิกา;
กาลมนามสิตฺวาปิ, นิรุตฺตญฺญูหิ ภาสิตาฯ
‘‘คจฺฉตุ คจฺเฉยฺยิ’’จฺจาทิ-วจเน กถิเต น หิ;
กฺริยา นิปฺผชฺชติ นิฎฺฐํ, นาคตา นาติปนฺนิกาฯ
กาลาติปตฺติกา สทฺทา, อตีเตนาคเตปิ จ;
ภวนฺตีติ ยถาวุตฺตา, นิรุตฺติมฺหิ วิทูหิ เวฯ
ปญฺจมีสตฺตมีวฺหิตา, อาณตฺติปริกปฺปิกา;
ปจฺจุปฺปนฺเน ภวนฺตีติ, น ตถา ตตฺถ ภาสิตาฯ
ตสฺมา กจฺจายเน คนฺเถ, ‘‘นุตฺตกาเล’’ติ ยํ ปทํ;
อตฺโถ ‘‘อวุตฺตกาเล’’ติ, ตสฺส ญายติเมวิทํฯ
สจฺจเมวํ ตุ สนฺเตปิ, อาณตฺติปริกปฺปิกา;
ปจฺจุปฺปนฺเนปิ ทฎฺฐพฺพา, ปณฺฑิเตน นยญฺญุนาฯ
กสฺมาติ เจ อาณาปนํ, ปริกปฺโป จ สจฺจโต;
ปจฺจุปฺปนฺเน ยโต อตฺถา, นิปฺผนฺนา ทิสฺสเร อิเมฯ
‘‘อนุตฺตกาเล’’ติ ปทํ, เอตสฺสตฺถสฺส โชตกํ;
‘‘สมีเป วุตฺตกาเล’’ติ, อตฺถทีปนโตถ วาฯ
อตฺถานํ คมนาทีนํ, นิปฺผตฺติ น ตุ ทิสฺสติ;
‘‘คจฺฉตุ คจฺเฉยฺยิ’’จฺจาทิ, วุตฺตกาเล ยโต ตโต;
อวุตฺตกาเล นิทฺทิฎฺฐา, ตทฺทีปกวิภตฺติโยฯ
กาโล วา วุตฺตกาโลติ, อิจฺเจวํ คหิโต อิธ;
ทกฺขิณาสุทฺธิปาฐมฺหิ, กตาว ตติยา อยํ;
กาลทีปนตา ตาสํ, อิติ ยุชฺชติ นาญฺญถาฯ
อตฺถทฺวยํ ปกาเสตุํ, คนฺเถ กจฺจายนวฺหเย;
เถโร กจฺจายโน ‘‘นุตฺต-กาเล’’ติ ปทมพฺรวิฯ
เอวํ ติธา จตุธาปิ, วุตฺโต กาลาน สงฺคโห;
ฉธา อิทานิ กาลานํ, สงฺคโห นาม นิยฺยเตฯ
วิภตฺติโย ปโรกฺขา จ, หิยฺยตฺตนีวิภตฺติโย;
อถ อชฺชตนี จาติ, ติสฺโส’ตีเต ปกาสิตาฯ
อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, ภวตีติ ปกิตฺติตา;
ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานา, ติกาเล ปญฺจธา กตาฯ
ปญฺจมีสตฺตมีวฺหิตา, อาณตฺติปริกปฺปิกา;
สงฺคยฺหมานา ตา ยนฺติ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ สงฺคหํฯ
ยสฺมา ปญฺจมิภูตาย, วตฺตมานาย ฐานโต;
สมานา ปญฺจมี โหติ, ตสฺมา สา ปญฺจมี มตาฯ
สตฺตมี ปน กิญฺจาปิ, สมานา ตาหิ สตฺตมา;
โหติ ยสฺมา ตโต วุตฺตา, สตฺตมีตฺเวว โน มติฯ
กาลาติปตฺติยาทีหิ, ยชฺเชวํ วตฺตมานิกา;
ฉฎฺฐี ภเวยฺย กาลาติ-ปตฺติกาตีตวาจิกาฯ
ปญฺจมี ตาย ฉฎฺฐสฺส, ตุลฺยตฺตา ฐานโต นนุ;
ตาหิ สตฺตวิภตฺตีหิ, สตฺตมี อฎฺฐมี สิยาฯ
อิติ เจ โกจิ ภาเสยฺย, ‘‘ตนฺนา’’ติ ปฎิเสธเย;
อตีเตนาคเต จาปิ, กาลาติปตฺติสมฺภวาฯ
ตถา หิ ภาสิตา จูฬ-นิรุตฺติมฺหิ วิสุํ อยํ;
กาลาติปตฺยตีตมฺหา-นาคเต จาติ ทีปเยฯ
กฺริยาติปนฺเนตีเตติ, กสฺมา กจฺจายเน รุตํ;
อถาปิ เจ วเทยฺยตฺร, ‘‘ปาเยนา’’ติ ปกาสเยฯ
เยภุยฺเยน หิ โลกสฺมึ, อตีตมฺหิ ปวตฺตติ;
กาลาติปตฺติสํยุตฺโต, โวหาโร อิติ ลกฺขเยฯ
อตฺริทํ กาลาติปตฺติยา อตีตวจนํ – ‘‘สจายํ ภิกฺขเว ราชา ปิตรํ ธมฺมิกํ ธมฺมราชานํ ชีวิตา น โวโรเปสฺสถ, อิมสฺมึเยวสฺส อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุ อุปฺปชฺชิสฺสถา’’ติฯ ‘‘ปสฺสานนฺท อิมํ มหาธนเสฎฺฐิปุตฺตํ อิมสฺมึเยว นคเร เทฺวอสีติโกฎิธนํ เขเปตฺวา ภริยํ อาทาย ภิกฺขาย จรนฺตํฯ สเจ หิ อยํ ปฐมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺสา, อิมสฺมึเยว นคเร อคฺคเสฎฺฐิ อภวิสฺสาฯ สเจ ปน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสา, อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสา, ภริยาปิสฺส อนาคามิผเล ปติฎฺฐหิสฺสาฯ สเจ มชฺฌิมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺสา, ทุติยเสฎฺฐิ อภวิสฺสาฯ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺโต อนาคามี อภวิสฺสา, ภริยาปิสฺส สกทาคามิผเล ปติฎฺฐหิสฺสาฯ สเจ ปจฺฉิมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺสา, ตติยเสฎฺฐิ อภวิสฺสาฯ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺโต สกทาคามี อภวิสฺสา, ภริยาปิสฺส โสตาปตฺติผเล ปติฎฺฐหิสฺสา’’ อิติ วา, ‘‘สเจ สตฺถา อคารํ อชฺฌาวสิสฺสา, จกฺกวตฺติราชา อภวิสฺสาฯ ราหุลสามเณโร ปริณายกรตนํ, เถรี อิตฺถิรตนํ, สกลจกฺกวาฬรชฺชํ เอเตสญฺเญว อภวิสฺสา’’ อิติ วา เอวํ กาลาติปตฺติยา อตีตวจนํ ภวติฯ
กถํ กาลาติปตฺติยา อนาคตวจนํ ภวติ? ‘‘จิรมฺปิ ภกฺโข อภวิสฺสา, สเจ น วิวทามเสฯ อสีสกํ อนงฺคุฎฺฐํ, สิงฺคาโล หรติ โรหิตํ’’อิติวา, ‘‘สเจ อานนฺท นาลภิสฺสา มาตุคาโม ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชํ, จิรฎฺฐิติกํ อานนฺท พฺรหฺมจริยํ อภวิสฺสา’’ติ อิติ วา, ‘‘อยํ องฺคุลิมาลสฺส มาตา ‘องฺคุลิมาลํ อาเนสฺสามี’ติ คจฺฉติ, สเจ สมาคมิสฺสติ, องฺคุลิมาโล ‘องฺคุลิสหสฺสํ ปูเรสฺสามี’ติ มาตรํ มาเรสฺสติฯ สจาหํ น คมิสฺสามิ, มหาชานิโก อภวิสฺสา’’ อิติ วา เอวํ กาลาติปตฺติยา อนาคตวจนํ ภวติ ฯ กจฺจายเน ปน เยภุยฺเยน อตีตปฺปวตฺตึ สนฺธาย กาลาติปตฺติวิภตฺติยา อตีตกาลิกตา วุตฺตาติ ทฎฺฐพฺพํฯ
กจฺจายเนปิ วา เอสา, กาลาติปตฺติกา ปน;
อนาคเตปิ โหตีติ, อยมตฺโถปิ ทิสฺสติฯ
อปฺปจฺจกฺเข ปโรกฺขาย-ตีเต อิติ หิ ลกฺขเณ;
สนฺเตปฺยตีตคฺคหเณ, อนเปกฺขิย ตํ อิทํฯ
อนาคเต ภวิสฺสนฺตี, อิติ สุตฺตสฺสนนฺตรํ;
กาลาติปตฺติวจนา, อนาคตานุกฑฺฒนํ;
ตสฺมา อนิยตํ กาลํ, กาลาติปตฺติกํ วินาฯ
อตีตานาคตปจฺจุ-ปฺปนฺนิกาหิ วิภตฺติหิ;
สตฺตมี สตฺตมีเยว, ภวเต น ตุ อฎฺฐมีฯ
ปญฺจมีสตฺตมีนํ ตุ, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติยํ;
สงฺคณฺหนตฺถเมตาสํ, มชฺเฌ ฉฎฺฐี น วุจฺจติฯ
ตถา ปญฺจ อุปาทาย, ภวิตพฺพญฺจ ฉฎฺฐิยา;
ปญฺจมิยา ตุ สา เอสา, ‘‘ฉฎฺฐี’’ติ น สมีริตาฯ
ฉฎฺฐีภาวมฺหิ สนฺเตปิ, ‘‘ปญฺจมี’’ติ วโจ ปน;
ปญฺจมิยา วิภตฺติยา, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติยํฯ
สงฺคณฺหนตฺถํ วุตฺตนฺติ, วิญฺญาตพฺพา วิภาวินา;
ปญฺจมึ ตุ อุปาทาย, สตฺตมิยา วิภตฺติยาฯ
ฉฎฺฐิยา จ ภวิตพฺพํ, น สา ‘‘ฉฎฺฐี’’ติ อีริตา;
ฉฎฺฐึ ปน อุปาทาย, ‘‘สตฺตมี’’ตฺเวว อีริตาฯ
มชฺเฌ ฉฎฺฐึ อทสฺเสตฺวา, เอวํ ตุ กถนมฺปิ จ;
สตฺตมิยา วิภตฺติยา, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติยํ;
สงฺคณฺหนตฺถํ วุตฺตนฺติ, อธิปฺปายํ วิภาวเยฯ
สภาโว เหส วตฺถูนํ, คมฺภีรตฺเถสุ อตฺตโน;
เยน เกนจากาเรน, อธิปฺปายสฺส ญาปนํฯ
ยชฺเชวํ ปฐมํตีเต-นาคเต จ วิภตฺติโย;
วตฺวา ตโต ปจฺจุปฺปนฺเน, กเถตพฺพา วิภตฺติโยฯ
กจฺจายนวฺหเย คนฺเถ, กสฺมา เอวํ น ภาสิตา;
ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺโยว, กสฺมา อาทิมฺหิ ภาสิตา?
ยสฺมา วทนฺติ โวหาร-ปเถ เอตาว ปายโต;
ตสฺมา พหุปฺปโยคตฺตํ, โหเตตาสํ วิภตฺตินํฯ
อาโทพหุปฺปโยโคว, กเถตพฺโพติ ญายโต;
ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ สมฺภูตา, วิภตฺโยวาทิโต มตาฯ
อตีตานาคตํ วตฺวา, ปจฺจุปฺปนฺเน ตโต ปรํ;
ยสฺมา วุตฺตมฺหิ โลกสฺมึ, โหติ วาจาสิลิฎฺฐตาฯ
ตสฺมา สิลิฎฺฐกถเน, อตีตาทิมเปกฺขิย;
ปญฺจมี สตฺตมี เจตา, วตฺตมานายนนฺตรํ;
สงฺคณฺหนตฺถมกฺขาตา, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติสุฯ
เอตฺถ หิ ยถา ‘‘มาตาปิตโร’’ติ วุตฺเต สิลิฎฺฐกถนํ โหติ, ตสฺมึเยว วจเน วิปริยยํ กตฺวา สมาสวเสน ‘‘ปิตามาตโร’’ติ วุตฺเต สิลิฎฺฐกถนํ น โหติ, ตสฺมา ตาทิสี สทฺทรจนา อปูชนียา, ‘‘ปิตา มาตา จ เม ทชฺชุ’’นฺติ ปาโฐ ปน พฺยาสวเสน ยถิจฺฉิตปฺปโยคตฺตา ปูชนีโย, เอวเมว ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺเต สิลิฎฺฐกถนํ โหติ, ‘‘อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคต’’นฺติ เอวมาทินา วุตฺเต สิลิฎฺฐกถนํ น โหติ, ตสฺมา ตาทิสี สทฺทรจนา อปูชนียา สิยาฯ ‘‘อตีตารมฺมณา ปจฺจุ-ปฺปนฺนานาคตโคจรา’’ติ วจนํ ปน คาถาพนฺธสุขตฺถํ ยถิจฺฉิตปฺปโยคตฺตา ปูชนียเมวฯ อยเมตฺถ ปาฬิ เวทิตพฺพา –
‘‘ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ จ,
‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี,
มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน อตํสุ ปุพฺเพ,
ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ จ,
‘‘เย จพฺภตีตา สมฺพุทฺธา, เย จ พุทฺธา อนาคตา;
เย เจตรหิ สมฺพุทฺธา, พหูนํ โสกนาสกาฯ
สพฺเพ สทฺธมฺมครุโน, วิหํสุ วิหรนฺติ จ;
อโถปิ วิหริสฺสนฺติ, เอสา พุทฺธาน ธมฺมตา’’ติ จ
เอวมเนเกสุ สทฺทปฺปโยเคสุฯ อิธ ยถิจฺฉิตปฺปโยควเสน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกาสุ อฎฺฐสุ วิภตฺตีสุ ติสฺโส ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา วิภตฺติโย อาทิมฺหิ กถิตา, ตญฺจ กถนํ ตาสญฺเญว โวหารปเถ เยภุยฺเยน ปวตฺติโต พหุปฺปโยคตาญาปนตฺถํฯ ตาสุ ปน ทฺวินฺนํ วิภตฺตีนํ ‘‘ปญฺจมีสตฺตมี’’ติสญฺญา สิลิฎฺฐกถนิจฺฉายํ กเมน วตฺตพฺพา, อตีตานาคตกาลิกา วิภตฺติโย อเปกฺขิตฺวา กตาฯ อิจฺเจวํ
ยถิจฺฉิตปฺปโยเคน, ปจฺจุปฺปนฺนวิภตฺติโย;
ติธา กตฺวาน อาทิมฺหิ, กจฺจาเนน อุทีริตาฯ
อาทิมฺหิ กถนํ ตญฺจ, ตาสํ ปาเยน วุตฺติโต;
พหุปฺปโยคภาวสฺส, ญาปนตฺถนฺติ นิทฺทิเสฯ
อตีตาทิมเปกฺขิตฺวา, สิลิฎฺฐกถเน ธุวํ;
‘‘ปญฺจมี สตฺตมิ’’จฺเจว, ทฺวินฺนํ นามํ กตนฺติ จ;
กาลาติปตฺตึ วชฺเชตฺวา, อิทํ วจนมีริตํฯ
ยทิ เอวํ อยํ โทโส, อาปชฺชติ น สํสโย;
อิติ เจ โกจิ ภาเสยฺย, อตฺเถ อกุสโลนโรฯ
เตกาลิกาขฺยาตปเท , กาลาติปตฺติยา ปน;
อสงฺคโหว โหตีติ, ‘‘ตนฺนา’’ติ ปฎิเสธเยฯ
เตกาลิกาขฺยาตปเท, น โน กาลาติปตฺติยา;
อิฏฺโฐ อสงฺคโห ตตฺถ, สงฺคโหเยว อิจฺฉิโตฯ
ปญฺจมีสตฺตมีสญฺญา, กาลาติปตฺติกํ ปน;
วิภตฺติมนเปกฺขิตฺวา, กตา อิจฺเจว โน มติฯ
นานานยํ คเหตฺวาน, ปจฺเจตพฺพํ ตุ สารโต;
ยาย เอโส รุโต อตฺโถ, ตสฺมา เอสา น ทุพฺพลาฯ
อตฺโถ ลพฺภติ ปาสํโส, ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา;
ตถา ตถา คเหตพฺโพ, ตตฺถ ตตฺถ วิภาวินาฯ
วุตฺตญฺเหตํ อภิธมฺมฎีกายํ ‘‘ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา คเหตพฺโพ’’ติฯ
ปญฺจมีสตฺตมีสญฺญา, รูฬฺหีสญฺญาติ เกจน;
น ปเนวํ คเหตพฺพํ, อชานิตฺวา วทนฺติ เตฯ
เนสา ปุริสสญฺญาทิ, ฌล สญฺญาทโย วิย;
รูฬฺหิยา ภาสิตา สญฺญา, ภูเตนตฺเถน ภาสิตาฯ
อุปนิธาย ปญฺญตฺติ, เอสา สญฺญา ยโต ตโต;
อนฺวตฺถสญฺญา ฐปิตา, โปราเณหีติ ลกฺขเยฯ
อิจฺเจวํ กาลฉกฺกํ ตุ, สงฺเขเปน ติธา มตํ;
เอตมตฺถญฺหิ สนฺธาย, ‘‘ยํ ติกาล’’นฺติ ภาสิตํฯ
อยเมตฺถ กาลฉกฺกสงฺคโหฯ
เอวํ ติธา จตุธา วา, ฉธา วาปิ สุเมธโส;
กาลเภทํ วิภาเวยฺย, กาลญฺญูหิ วิภาวิตํฯ
อตีตานาคตํ กาลํ, วิสุํ กาลาติปตฺติกํ;
คเหตฺวา ปญฺจธา โหติ, เอวญฺจาปิ วิภาวเยฯ
เอตฺถ นโยว ‘‘อชฺฌตฺต-พหิทฺธา วา’’ติ ปาฬิยํ;
อตีตานาคตกาลี, วิภตฺติ สมุทีริตาฯ
อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ กาลสงฺคโห สมตฺโตฯ
อิทานิ วิญฺญูนํ อตฺถคฺคหเณ โกสลฺลชนนตฺถํ ปกรณนฺตรวเสนปิ อิมสฺมึ ปกรเณ วตฺตมานานนฺตรํ วุตฺตานํ อาณตฺติปริกปฺปกาลิกานํ ‘‘ปญฺจมีสตฺตมี’’ติสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ วิภตฺตีนํ ปฎิปาฎิฎฺฐปเน ปกรณสํสนฺทนํ กถยาม – กาตนฺตปฺปกรณสฺมิญฺหิ สกฺกตภาสานุรูเปน ทสธา อาขฺยาตวิภตฺติโย ฐปิตา, กจฺจายนปฺปกรเณ ปน มาคธภาสานุรูเปน อฎฺฐธา ฐปิตา, นิรุตฺติยญฺจ ปน มาคธภาสานุรูเปเนว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาติปตฺติวเสน ฉธา ฐปิตาฯ เตสุ หิ กาตนฺเต วตฺตมานา, สตฺตมี, ปญฺจมี, หิยฺยตฺตนี, อชฺชตนี, ปโรกฺขา, สฺวาตนี, อาสี, ภวิสฺสนฺตี, กฺริยาติปตฺติ จาติ ทสธา วิภตฺตาฯ กจฺจายเน ปน วตฺตมานา, ปญฺจมี, สตฺตมี, ปโรกฺขา, หิยฺยตฺตนี, อชฺชตนี, ภวิสฺสนฺตี, กาลาติปตฺติ จาติ อฎฺฐธา วิภตฺตาฯ อิติ เอเตสุ ทฺวีสุ กาตนฺตกจฺจายเนสุ วิภตฺติโย วิสทิสาย ปฎิปาฎิยา ฐปิตาฯ กิญฺจาเปตฺถ วิสทิสา ปฎิปาฎิ, ตถาเปตา นิรุตฺติยํ วุตฺตาตีตาทิกาลวิภาควเสน เอกโต สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ กิญฺจิ วิเสสํ ฐเปตฺวาฯ
กถํ ? กาตนฺเต ตาว หิยฺยตฺตนี อชฺชตนี ปโรกฺขา จาติ อิมา ติสฺโส เอกนฺเตน อตีตกาลิกา, สฺวาตนี อาสี ภวิสฺสนฺติ จาติ อิมา ติสฺโส เอกนฺเตน อนาคตกาลิกา, วตฺตมานา เอกาเยว ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา, สตฺตมี ปน ปญฺจมี จ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลวเสน ทฺวิกาลิกา ‘‘อชฺช ปุญฺญํ กเรยฺย, สฺเวปิ กเรยฺยฯ อชฺช คจฺฉตุ, สฺเว วา คจฺฉตู’’ติ ปโยคารหตฺตาฯ กฺริยาติปตฺติ อนิยตกาลิกา ‘‘โส เจ หิยฺโย ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสาฯ โส เจ อชฺช อนตฺถงฺคเต สูริเย ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสาฯ โส เจ สฺเว ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสา’’ติ ปโยคารหตฺตาฯ เอวํ อสงฺกรโต ววตฺถเปตพฺพํฯ
เอวํ ววตฺถเปตฺวา อยมมฺเหหิ วุจฺจมาโน นโย สาธุกํ สลฺลกฺเขตพฺโพฯ กถํ? หิยฺยตฺตนชฺชตนีปโรกฺขาสฺวาตนฺยาสีภวิสฺสนฺติวเสน เอกนฺตาตีตานาคตกาลิกา วิภตฺติโย ฉ, วตฺตมานวเสน เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา วิภตฺติ เอกาเยว, สา ปฎิปาฎิยา คณิยมานา สตฺตมํ ฐานํ ภชติฯ เอวํ เอตสฺมึ วตฺตมานาสงฺขาเต สตฺตมฎฺฐาเน ปกฺขิปิตุํ นิรุตฺตินเยน ‘‘ปริกปฺปกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ สตฺถนเยน ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลิกา’’ติวตฺตพฺพํ เอกํ วิภตฺตึ สตฺตมีภูตาย วตฺตมานาย สมานฎฺฐานตฺตา สตฺตมีสญฺญํ กตฺวา ฐเปสิฯ ตโต ปุนเทว สฺวาตนฺยาสีภวิสฺสนฺติวเสน เอกนฺตานาคตกาลิกา ติสฺโส วิภตฺติโย คเณตฺวา ตํ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลิกํ ‘‘สตฺตมี’’ติ ลทฺธสญฺญํ วิภตฺตึ อนาคตกาลิกภาเวน ตาหิ ตีหิ สทฺธึ สมานฎฺฐานตฺตา จตุตฺถํ กตฺวา นิรุตฺตินเยน ‘‘อาณตฺติกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ สตฺถนเยน ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาลิกา’’ติ วตฺตพฺพํ เอกํ วิภตฺตึ ปญฺจนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรเณน ปญฺจมีสญฺญํ กตฺวา ฐเปสิฯ
กฺริยาติปตฺติยา ปน อนิยตกาลิกตฺตา ตํ วชฺเชตฺวา อยํ วินิจฺฉโย กโต, โส จ โข นิรุตฺตินยํเยว นิสฺสายฯ อยํ ตาว กาตนฺเต วตฺตมานานนฺตรํ วุตฺตานํ สตฺตมีปญฺจมีนํ อนฺวตฺถสญฺญํ อิจฺฉนฺตานํ อมฺหากํ รุจิ, เอสา สทฺธมฺมวิทูหิ ครูหิ อปฺปฎิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฎิจฺฉิตา ‘‘เอวเมวํ อาวุโส, เอวเมวํ อาวุโส’’ติฯ เวยฺยากรเณหิปิ อปฺปฎิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฎิจฺฉิตา ‘‘เอวเมวํ ภนฺเต, เอวเมวํ ภนฺเต’’ติฯ เอวํ สพฺเพหิปิ เตหิ ปุพฺพาจริเยหิ อพฺภนุโมทิตา อปฺปฎิกฺโกสิตาฯ
กจฺจายนปฺปกรเณ ปน พุทฺธวจนานุรูเปน อฎฺฐธา วิภตฺตีนํ วุตฺตตฺตา วตฺตมานาวิภตฺติ ปญฺจมฎฺฐาเน ฐิตาฯ กถํ? ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺติวเสน เอกนฺตาตีตานาคตกาลิกา จตสฺโส วิภตฺติโย, วตฺตมานวเสน เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา วิภตฺติ เอกาเยว, สา ปฎิปาฎิยา คณิยมานา ปญฺจมํ ฐานํ ภชติฯ เอวํ เอตสฺมึ วตฺตมานาสงฺขาเต ปญฺจมฎฺฐาเน ปกฺขิปิตุํ นิรุตฺตินเยน ‘‘อาณตฺติกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ ‘‘อนุตฺตกาลิกา’’ติ วุตฺตํ วิภตฺตึ ปญฺจมีภูตาย วตฺตมานาย สมานฎฺฐานตฺตา ปญฺจมีสญฺญํ กตฺวา ฐเปสิฯ ตโต ปรํ ตํ ปญฺจมํ ฉฎฺฐิฎฺฐาเน ฐเปตฺวา ปโรกฺขา หิยฺยตฺตนี อชฺชตนี ภวิสฺสนฺตี วตฺตมานา ปญฺจมีติ เอวํ คณนาวเสน ฉ วิภตฺติโย อุปาทาย นิรุตฺตินเยน ‘‘ปริกปฺปกาลิกา’’ติ สงฺขํ คตํ ‘‘อนุตฺตกาลิกา’’ติ วุตฺตํ วิภตฺตึ สตฺตนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรเณน สตฺตมีสญฺญํ กตฺวา ฐเปสิฯ
กาลาติปตฺติยา ปน อตีตานาคตกาลิกตฺตา ตํ วชฺเชตฺวา อยํ วินิจฺฉโย กโต, โส จ โข นิรุตฺตินยํเยว นิสฺสายฯ อยํ กจฺจายเน วตฺตมานานนฺตรํ วุตฺตานํ ปญฺจมีสตฺตมีนํ อนฺวตฺถสญฺญํ อิจฺฉนฺตานํ อมฺหากํ รุจิ, เอสา จ สทฺธมฺมวิทูหิ ครูหิ อปฺปฎิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฎิจฺฉิตา ‘‘เอวเมวํ อาวุโส, เอวเมวํ อาวุโส’’ติฯ เวยฺยากรเณหิปิ อปฺปฎิกฺโกสิตา อนุมตา สมฺปฎิจฺฉิตา ‘‘เอวเมวํ ภนฺเต, เอวเมวํ ภนฺเต’’ติฯ เอวํ สพฺเพหิปิ เตหิ ปุพฺพาจริเยหิ อพฺภนุโมทิตา อปฺปฎิกฺโกสิตาฯ
ยสฺมา หิ กาตนฺตกจฺจายนานิ อญฺญมญฺญํ วิสทิสวิภตฺติกฺกมานิปิ อนฺตเรน กิญฺจิ วิเสสํ นิรุตฺติยํ วุตฺตาตีตาทิกาลวิภาควเสเนกชฺฌํ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, ตสฺมา นิรุตฺตินยญฺเญว สารโต คเหตฺวา ปญฺจมีสตฺตมีวิภตฺตีนํ อนฺวตฺถสญฺญาปริกปฺปเน อมฺหากํ รุจิ ปุพฺพาจริเยหิ อพฺภนุโมทิตา อปฺปฎิกฺโกสิตา, ตสฺมา เอว โย โกจิ อิมํ วาทํ มทฺทิตฺวา อญฺญํ วาทํ ปติฎฺฐาเปตุํ สกฺขิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ อยญฺหิ นโย อตีว สุขุโม ทุทฺทโส จ ปรมาณุริว, ทุกฺโขคาโฬฺห จ มหาคหนมิว, อติคมฺภีโร จ มหาสมุทฺโท วิย, ตสฺมา อิมิสฺสํ สทฺทนีติยํ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สาสโนปการตฺถํ โยโค สุฎฺฐุ กรณีโยฯ ตถา หิ อิธ กตโยเคหิ นามาขฺยาตาทีสุ จตูสุ ปเทสุ อุปฺปนฺนวาทา ปรวาทิโน ชิตาว โหนฺติฯ
มุนินา มุนินาเคน, ทุฎฺฐา ปพฺพชิตา ชิตา;
ยถา ยถา อสทฺธมฺม-ปูรณา ปูรณาทโยฯ
ตถา ตถาคตาทายา-นุคายํ สทฺทนีติยํ;
กตโยเคหิปิ ชิตา, สวนฺติ ปรวาทิโนติฯ
อยํ ปญฺจมีสตฺตมีนํ ปฎิปาฎิฎฺฐปเน ปกรณสํสนฺทนาฯ
อถ วตฺตมานาทีนํ วจนตฺถํ กถยาม – ตตฺถ วตฺตมานาติ เกนฏฺเฐน วตฺตมานา? วตฺตมานกาลวจนฏฺเฐนฯ ปจฺจุปฺปนฺนภาเวน หิ วตฺตตีติ วตฺตมาโน, ปจฺจุปฺปนฺนกฺริยาสงฺขาโต กาโลฯ ตพฺพาจกวเสน วตฺตมาโน กาโล เอติสฺสา อตฺถีติ อยํ ติ อนฺติอาทิวิภตฺติ วตฺตมานาฯ ตถา หิ ‘‘คจฺฉติ เทวทตฺโต’’ติ เอตฺถ เทวทตฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ คมนกฺริยํ วิภตฺติภูโต ติสทฺโทเยว วทติ, ตสฺมา ตพฺพาจกวเสน วตฺตมาโน กาโล เอติสฺสา อตฺถีติ วตฺตมานาติ วุจฺจติฯ ปญฺจมีติ เกนฏฺเฐน ปญฺจมี? ปญฺจมํ วตฺตมานฎฺฐานํ คมนฏฺเฐน, ปญฺจนฺนญฺจ สงฺขฺยานํ ปูรณฏฺเฐนฯ ตถา หิ นิโยคา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกานํ ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตีวตฺตมานาสงฺขาตานํ ปญฺจนฺนํ วิภตฺตีนมนฺตเร ปญฺจมีภูตาย วตฺตมานาย สยมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกภาเวน สมานฎฺฐานตฺตา ปญฺจมํ วตฺตมานฎฺฐานํ คจฺฉตีติ ปญฺจมีฯ ยถา นทนฺตี คจฺฉตีติ นทีฯ ตถา นิโยคา อตีตานาคตกาลิกา ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตีสงฺขาตา จตสฺโส วิภตฺติโย อุปาทาย สยมฺปิ วตฺตมานาวิภตฺติ วิย ปญฺจนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรณีติ ปญฺจมีฯ สตฺตมีติ เกนฏฺเฐน สตฺตมี? สตฺตนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรณฏฺเฐนฯ ตถา หิ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีภวิสฺสนฺตีวตฺตมานาปญฺจมีสงฺขาตา ฉ วิภตฺติโย อุปาทาย สยมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกา หุตฺวา สตฺตนฺนํ สงฺขฺยานํ ปูรณีติ สตฺตมีฯ
ปโรกฺขาติ เกนฏฺเฐน ปโรกฺขา? ปโรกฺเข ภวาติ อตฺเถนฯ ตถา หิ จกฺขาทินฺทฺริยสงฺขาตสฺส อกฺขสฺส ปโร ติโรภาโว ปโรกฺขํ, ตพฺพาจกภาเวน ปโรกฺเข ภวาติ ปโรกฺขาฯ หิยฺยตฺตนีติ เกนฏฺเฐน หิยฺยตฺตนี? หิยฺโย ปภุติ อตีเต กาเล ภวา ตพฺพาจกภาเวนาติ อตฺเถนฯ อชฺชตนีติ เกนฏฺเฐน อชฺชตนี? อชฺช ปภุติ อตีเต กาเล ภวา ตพฺพาจกภาเวนาติ อตฺเถนฯ ภวิสฺสนฺตีติ เกนฏฺเฐน ภวิสฺสนฺตี? ‘‘เอวํ อนาคเต ภวิสฺสตี’’ติ อตฺถํ ปกาเสนฺตี เอติ คจฺฉตีติ อตฺเถนฯ กาลาติปตฺตีติ เกนฏฺเฐน กาลาติปตฺติ? กาลสฺสาติปตนวจนฏฺเฐนฯ ตถา หิ กาลสฺส อติปตนํ อจฺจโย อติกฺกมิตฺวา ปวตฺติ กาลาติปตฺติ, ลภิตพฺพสฺส อตฺถสฺส นิปฺผตฺติรหิตํ กฺริยาติกฺกมนํ ฯ กาโลติ เจตฺถ กฺริยา อธิปฺเปตาฯ กรณํ กาโร, กาโร เอว กาโล รการสฺส ลการํ กตฺวา อุจฺจารณวเสนฯ อยํ ปน วิภตฺติ ตพฺพาจกตฺตา กาลาติปตฺตีติฯ อยํ ปน วตฺตมานาทีนํ วจนตฺถวิภาวนาฯ
วิปฺปกิณฺณวิวิธนเย, สํกิณฺณลกฺขณธรวรสาสเน;
สุมติมติวฑฺฒนตฺถํ, กถิโต ปกิณฺณกวินิจฺฉโยฯ
อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
ปกิณฺณกวินิจฺฉโย นาม
ตติโย ปริจฺเฉโทฯ