๔. ภูธาตุมยนามิกรูปวิภาค

สทฺทนีติ (ปทมาลา)

๔. ภูธาตุมยนามิกรูปวิภาค

 

‘‘ภู สตฺตาย’’นฺติ ธาตุสฺส, รูปมาขฺยาตสญฺญิตํ;

ตฺยาทฺยนฺตํ ลปิตํ นาน-ปฺปกาเรหิ อนากุลํฯ

สฺยาทฺยนฺตํ, ทานิ ตสฺเสว, รูปํ นามิกสวฺหยํ;

ภาสิสฺสํ ภาสิตตฺเถสุ, ปฎุภาวาย โสตุนํฯ

ยทตฺเถ’ตฺตนิ นาเมติ, ปร’มตฺเถสุ วา สยํ;

นมตีติ ตทาหํสุ, นามํ อิติ วิภาวิโนฯ

นามํ นามิกมิจฺจตฺร, เอกเมเวตฺถโต ภเว;

ตเทวํ นามิกํ เญ ยฺยํ, สลิงฺคํ สวิภตฺติกํฯ

สตฺวาภิธานํ ลิงฺคนฺติ, อิตฺถิปุมนปุํสกํ;

วิภตฺตีติธ สตฺเตว, ตตฺถ จฎฺฐ ปวุจฺจเรฯ

ปฐมา ทุติยา ตติยา, จตุตฺถี ปญฺจมี ตถา;

ฉฎฺฐี จ สตฺตมี จาติ, โหนฺติ สตฺต วิภตฺติโยฯ

ลิงฺคตฺเถ ปฐมา สายํ, ภินฺนา เทฺวธา สิโย อิติ;

กมฺมตฺเถ ทุติยา สาปิ, ภินฺนา อํ โย อิติ ทฺวิธาฯ

กรเณ ตติยา สาปิ, ภินฺนา นา หิ อิติ ทฺวิธา;

สมฺปทาเน จตุตฺถี สา, ภินฺนา เทฺวธา ส นํ อิติฯ

อปาทาเน ปญฺจมี สา, ภินฺนา เทฺวธา สฺมา หิ อิติ;

ฉฎฺฐี สามิมฺหิ สา จาปิ, ภินฺนา เทฺวธา ส นํ อิติฯ

โอกาเส สตฺตมี สาปิ, ภินฺนา เทฺวธา สฺมึสุ อิติ;

อามนฺตนฎฺฐมี สายํ, สิโยเยวาติ จุทฺทสฯ

วจนทฺวยสํยุตฺตา, เอเกกา ตา วิภตฺติโย;

สตฺวมิติห วิญฺเญยฺโย, อตฺโถ โส ทพฺพสญฺญิโตฯ

โย กโรติส กตฺตาตุ, ตํ กมฺมํ ยํ กโรติ วา;

กุพฺพเต เยน วา ตนฺตุ, กรณํ อิติ สญฺญิตํฯ

เทติ โรจติ วา ยสฺส, สมฺปทานนฺติ ตํ มตํ;

ยโตเปติ ภยํ วา ตํ, อปาทานนฺติ กิตฺติตํฯ

ยสฺสายตฺโต สมูโหวา, ตํ เว สามีติ เทสิตํ;

ยสฺมึ กโรติ กิริยํ, ตโทกาสนฺติ สทฺทิตํฯ

ยทาลปติ ตํ วตฺถุ, อามนฺตนมุทีริตํ;

สทฺเทนาภิมุขีกาโร, วิชฺชมานสฺส วา ปนฯ

วินา อาลปนตฺถํ ลิงฺคตฺถาทีสุ ปฐมาทิวิภตฺตุปฺปตฺติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตาติ ทฎฺฐพฺพํฯ

อิทเมตฺถ นิรุตฺติลกฺขณํ ทฎฺฐพฺพํ – ปจฺจตฺตวจเน ปฐมา วิภตฺติ ภวติ, อุปโยควจเน ทุติยา วิภตฺติ ภวติ, กรณวจเน ตติยา วิภตฺติ ภวติ, สมฺปทานวจเน จตุตฺถี วิภตฺติ ภวติ, นิสฺสกฺกวจเน ปญฺจมี วิภตฺติ ภวติ, สามิวจเน ฉฎฺฐี วิภตฺติ ภวติ, ภุมฺมวจเน สตฺตมี วิภตฺติ ภวติ, อามนฺตนวจเน อฎฺฐมี วิภตฺติ ภวติฯ ตตฺรุทฺทานํ –

ปจฺจตฺตมุปโยคญฺจ, กรณํ สมฺปทานิยํ;

นิสฺสกฺกํ สามิวจนํ, ภุมฺมมาลปนฎฺฐมํฯ

ตตฺร ปจฺจตฺตวจนํ นาม ติวิธลิงฺคววตฺถานคตานํ อิตฺถิปุมนปุํสกานํ ปจฺจตฺตสภาวนิทฺเทสตฺโถฯ อุปโยควจนํ นาม โย ยํ กโรติ, เตน ตทุปยุตฺตปริทีปนตฺโถฯ กรณวจนํ นาม ตชฺชาปกตนิพฺพตฺตกปริทีปนตฺโถฯ สมฺปทานวจนํ นาม ตปฺปทานปริทีปนตฺโถฯ นิสฺสกฺกวจนํ นาม ตนฺนิสฺสฎตทปคมปริทีปนตฺโถฯ สามิวจนํ นาม ตทิสฺสรปริทีปนตฺโถฯ ภุมฺมวจนํ นาม ตปฺปติฎฺฐาปริทีปนตฺโถฯ อามนฺตนวจนํ นาม ตทามนฺตนปริทีปนตฺโถฯ เอวํ ญตฺวา ปโยคานิ อสมฺมุยฺหนฺเตน โยเชตพฺพานิฯ

ภูโต, ภาวโก, ภโว, อภโว, ภาโว, อภาโว, สภาโว, สพฺภาโว, สมฺภโว, ปภโว, ปภาโว, อนุภโว, อานุภาโว, ปราภโว, วิภโว, ปาตุภาโว, อาวิภาโว, ติโรภาโว, วินาภาโว, โสตฺถิภาโว, อตฺถิภาโว, นตฺถิภาโวติ โอการนฺตปุลฺลิงฺคํฯ

อภิภวิตา, ปริภวิตา, อนุภวิตา, สมนุภวิตา, ภาวิตา, ปจฺจนุภวิตาติ อาการนฺตปุลฺลิงฺคํฯ

ภวํ, ปราภวํ, ปริภวํ, อภิภวํ, อนุภวํ, สมนุภวํ, ปจฺจนุภวํ, ปภวํ, อปฺปภวนฺติ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคํฯ

ธนภูติ, สิริภูติ, โสตฺถิภูติ, สุวตฺถิภูตีติ อิการนฺตปุลฺลิงฺคํฯ

ภาวี, วิภาวี, สมฺภาวี, ปริภาวีติ อีการนฺตปุลฺลิงฺคํฯ

สยมฺภู, ปภู, อภิภู, วิภู, อธิภู, ปติภู, โคตฺรภู, วตฺรภู, ปราภิภู, รูปาภิภู, สทฺทาภิภู, คนฺธาภิภู, รสาภิภู, โผฎฺฐพฺพาภิภู, ธมฺมาภิภู, สพฺพาภิภูติ อูการนฺตปุลฺลิงฺคํฯ

อิมาเนตฺถ ฉพฺพิธานิ ปุลฺลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ อุทฺทิฎฺฐานิฯ

อุการนฺตํ ปุลฺลิงฺคํตุ ภูธาตุ มยมปฺปสิทฺธํ, อญฺญธาตุมยํ ปนุการนฺตปุลฺลิงฺคํ ปสิทฺธํ ‘‘ภิกฺขุ, เหตุ’’อิติฯ เตน สทฺธึ สตฺตวิธานิ ปุลฺลิงฺคานิ โหนฺติ, สพฺพาเนตานิ สภาวโตเยว ปุลฺลิงฺคานีติ ทฎฺฐพฺพานิฯ เอตฺถ สตฺโตติ อตฺถวาจโก ภูตสทฺโทเยว นิโยคา ปุลฺลิงฺคนฺติปิ ทฎฺฐพฺโพฯ

เย ปน ‘‘โย ธมฺโม ภูโต, ยา ธมฺมชาติ ภูตา, ยํ ธมฺมชาตํ ภูต’’นฺติ เอวํ ลิงฺคตฺตเย โยชนารหตฺตา อนิยตลิงฺคา อญฺเญปิ ภูตปราภูตสมฺภูตสทฺ ทาทโย สนฺทิสฺสนฺติ ปาวจนวเร, เตปิ นาโนปสคฺคนิปาตปเทหิ โยชนวเสน สทฺทรจนายํ สุขุมตฺถคฺคหเณ จ วิญฺญูนํ โกสลฺลชนนตฺถํ นิยตปุลฺลิงฺเคสุ ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสสฺสามฯ

เสยฺยถิทํ? ภูโต, ปราภูโต, สมฺภูโต, วิภูโต, ปาตุภูโต, อาวิภูโต, ติโรภูโต, วินาภูโต, ภพฺโพ, ปริภูโต, อภิภูโต, อธิภูโต, อทฺธภูโต, อนุภูโต, สมนุภูโต, ปจฺจนุภูโต, ภาวิโต, สมฺภาวิโต, วิภาวิโต, ปริภาวิโต, อนุปริภูโต, ปริภวิตพฺโพ, ปริโภตพฺโพ, ปริภวนีโย, อภิภวิตพฺโพ, อภิโภตพฺโพ, อภิภวนีโย, อธิภวิตพฺโพ, อธิโภตพฺโพ, อธิภวนีโย, อนุภวิตพฺโพ, อนุโภตพฺโพ, อนุภวนีโย, สมนุภวิตพฺโพ, สมนุโภตพฺโพ, สมนุภวนีโย, ปจฺจนุภวิตพฺโพ, ปจฺจนุโภตพฺโพ, ปจฺจนุภวนีโย, ภาเวตพฺโพ, ภาวนีโย, สมฺภาเวตพฺโพ, สมฺภาวนีโย, วิภาเวตพฺโพ, วิภาวนีโย, ปริภาเวตพฺโพ, ปริภาวนีโย, ภวมาโน, วิภวมาโน, ปริภวมาโน, อภิภวมาโน, อนุภวมาโน, สมนุภวมาโน, ปจฺจนุภวมาโน, อนุโภนฺโต, สมนุโภนฺโต, ปจฺจนุโภนฺโต, สมฺโภนฺโต, อภิสมฺโภนฺโต, ภาเวนฺโต, สมฺภาเวนฺโต, วิภาเวนฺโต , ปริภาเวนฺโต, ปริภวิยมาโน, ปริภุยฺยมาโน, อภิภวิยมาโน, อภิภูยมาโน, อนุภวิยมาโน, อนุภุยฺยมาโน, สมนุภวิยมาโน, สมนุภุยฺยมาโน, ปจฺจนุภวิยมาโน, ปจฺจนุภุยฺยมาโนติ อิมานิ นิยตปุลฺลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตลิงฺคานิฯ เอวโมการนฺตาทิวเสน ฉพฺพิธานิ ปุลฺลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ ปกาสิตานิฯ อยํ ตาว ปุลฺลิงฺควเสน อุทาหรณุทฺเทโสฯ

ภาวิกา, ภาวนา, วิภาวนา, สมฺภาวนา, ปริภาวนาติ อาการนฺตอิตฺถิลิงฺคํฯ

ภูมิ, ภูติ, วิภูติฯ อิการนฺตอิตฺถิลิงฺคํฯ

ภูรี, ภูตี, โภตี, วิภาวินี, ปริวิภาวินี, สมฺภาวินี, ปาตุภวนฺตี, ปาตุโภนฺตี, ปริภวนฺตี, ปริโภนฺตี, อภิภวนฺตี, อภิโภนฺตี, อธิภวนฺตี, อธิโภนฺตี, อนุภวนฺตี, อนุโภนฺตี, สมนุภวนฺตี, สมนุโภนฺตี, ปจฺจนุภวนฺตี, ปจฺจนุโภนฺตี, อภิสมฺภวนฺตี, อภิสมฺโภนฺตีติ อีการนฺตอิตฺถิลิงฺคํฯ

ภู, อภูฯ อูการนฺตอิตฺถิลิงฺคํฯ

อิมาเนตฺถ จตุพฺพิธานิ อิตฺถิลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ อุทฺทิฎฺฐานิฯ

อุการนฺติตฺถิลิงฺคํ ภูธาตุมยมปฺปสิทฺธํ, อญฺญธาตุมยํ ปน อุการนฺติตฺถิลิงฺคํ ปสิทฺธํ ‘‘ธาตุ, เธนุ’’อิติฯ เตน สทฺธึ ปญฺจวิธานิ อิตฺถิลิงฺคานิ โหนฺติ, โอการนฺตสฺส วา โคสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาเว เตน สทฺธึ ฉพฺพิธานิปิ โหนฺติ, สพฺพาเนตานิ สภาวโตเยวิตฺถิลิงฺคานีติ ทฎฺฐพฺพานิฯ เอตฺถาปิ อนิยตลิงฺคา ภูตปราภูตสมฺภูตสทฺทาทโย อิตฺถิลิงฺควเสน ยุชฺชนฺเตฯ

กถํ? ภูตา, ปราภูตา, สมฺภูตาติ สพฺพํ วิตฺถารโต คเหตพฺพํ ‘‘อนุโภนฺโต สมนุโภนฺโต’’ติอาทีนิ นว ปทานิ วชฺเชตฺวาฯ ตานิ หิ อีการนฺตวเสน โยชิตานิฯ อิมานิ นิยตลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตลิงฺคานิฯ เอวํ อาการนฺตาทิวเสน จตุพฺพิธานิ อิตฺถิลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ ปกาสิตานิฯ อยํ อิตฺถิลิงฺควเสน อุทาหรณุทฺเทโสฯ

ภูตํ, มหาภูตํ, ภวิตฺตํ, ภูนํ, ภวนํ, ปราภวนํ, สมฺภวนํ, วิภวนํ, ปาตุภวนํ, อาวิภวนํ, ติโรภวนํ, วินาภวนํ, โสตฺถิภวนํ, ปริภวนํ, อภิภวนํ, อธิภวนํ, อนุภวนํ, สมนุภวนํ, ปจฺจนุภวนนฺติ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคํฯ

อตฺถวิภาวิ, ธมฺมวิภาวิฯ อิการนฺตนปุํสกลิงฺคํฯ

โคตฺรภุ, จิตฺตสหภุ, นจิตฺตสหภุฯ อุการนฺตนปุํสกลิงฺคํฯ

สพฺพาเนตานิ สภาวโตเยว นปุํสกลิงฺคานีติ ทฎฺฐพฺพานิฯ เอตฺถ สตฺตภูตรูปวาจโก ภูตสทฺโทเยว นิโยคา นปุํสกลิงฺโคติปิ ทฎฺฐพฺพํฯ เอตฺถาปิ อนิยตลิงฺคา ภูต ปราภูต สมฺภูตสทฺทาทโย นปุํสกลิงฺควเสน ยุชฺชนฺเตฯ

กถํ? ภูตํ, ปราภูตํ, สมฺภูตํ, วิภูตํฯ เปยฺยาโลฯ สมนุภวมานํ, ปจฺจนุภวมานํ, อนุโภนฺตํ, อนุภวนฺตํ, สมนุโภนฺตํ, สมนุภวนฺตํ, ปจฺจนุโภนฺตํ, ปจฺจนุภวนฺตํ, สมฺโภนฺตํ, สมฺภวนฺตํ, อภิสมฺโภนฺตํ, อภิสมฺภวนฺตํ, ปาตุโภนฺตํ, ปาตุภวนฺตํ, ปริโภนฺตํ, ปริภวนฺตํ, อภิโภนฺตํ, อภิภวนฺตํ, อธิโภนฺตํ, อธิภวนฺตํ, ภาเวนฺตํ, สมฺภาเวนฺตํ, วิภาเวนฺตํ, ปริภาเวนฺตํ, ปริภาวิยมานํ, ปริภุยฺยมานํ, เปยฺยาโลฯ ปจฺจนุภวิยมานํ, ปจฺจนุภุยฺยมานนฺติ อิมานิ นิยตนปุํสกลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตลิงฺคานิฯ เอวํ นิคฺคหีตนฺตาทิวเสน ติวิธานิ นปุํสกลิงฺคานิ ภูธาตุมยานิ ปกาสิตานิ ฯ อยํ นปุํสกลิงฺควเสน อุทาหรณุทฺเทโส, เอวํ ปุลฺลิงฺคาทิวเสน ลิงฺคตฺตยํ ภูธาตุมยมุทฺทิฎฺฐํฯ

เอตฺถ เม อปฺปสิทฺธาติ, เย เย สทฺทา ปกาสิตา;

เต เต ปาฬิปฺปเทเสสุ, มคฺคิตพฺพา วิภาวินาฯ

โอ, อา, พินฺทุ, อิ, อี, อุ, อู-อนฺติเม สตฺตธา ฐิตา;

เญยฺยา ปุลฺลิงฺคเภทาติ, นิรุตฺตญฺญูหิ ภาสิตาฯ

อา อิวณฺโณ จุวณฺโณ จ, ปญฺจ อนฺตา สรูปโต;

อิตฺถิเภทาติ วิญฺเญยฺยา, โอการนฺเตน ฉาปิ วาฯ

พินฺทุ, อิ, อุ-อิเม อนฺตา, ตโย เญยฺยา วิภาวินา;

นปุํสกปฺปเภทาติ, นิรุตฺตญฺญูหิ ภาสิตาฯ

อนฺตา สตฺเตว ปุลฺลิงฺเค, อิตฺถิยํ ปญฺจ วา ฉ วา;

นปุํสเก ตโย เอวํ, ทส ปญฺจหิ ฉพฺพิธาฯ

ยสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ภูโต’’ติอาทโย สทฺทา นิพฺพจนาภิเธยฺยกถนตฺถสาธกวจนปริยายวจนตฺถุทฺธารวเสน วุจฺจมานา ปากฎา โหนฺติ สุวิญฺเญยฺยา จ, ตสฺมา อิเมสํ นิพฺพจนาทีนิ ยถาสมฺภวํ วกฺขาม วิญฺญูนํ ตุฎฺฐิชนนตฺถญฺเจว โสตารานมตฺเถสุ ปฎุตรพุทฺธิปฎิลาภาย จฯ ตตฺร ภูโตติ ขนฺธปาตุภาเวน ภวตีติ ภูโต, อิทํ ตาว นิพฺพจนํฯ ‘‘ภูโต’’ติ สพฺพสงฺคาหกวเสน สตฺโต วุจฺจติ, อิทมภิเธยฺยกถนํฯ ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโตฯ สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ จ อิทเมตสฺส อตฺถสฺส สาธกวจนํฯ อถ วา ภูโตติ เอวํนามโก อมนุสฺสชาติโย สตฺตวิเสโส, อิทมภิเธยฺยกถนํฯ ‘‘ภูตวิชฺชา, ภูตเวชฺโช, ภูตวิคฺคหิโต’’ติ จ อิทเมตสฺส อตฺถสฺส สาธกวจนํฯ ยญฺจ ปน ‘‘สตฺโต มจฺโจ ปชา’’ติอาทิกํ ตตฺถ ตตฺถ อาคตํ วจนํ, อิทํ สตฺโตติ อตฺถวาจกสฺส ภูตสทฺทสฺส ปริยายวจนํฯ ยญฺจ นิทฺเทสปาฬิยํ ‘‘มจฺโจติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชคุ ชนฺตุ หินฺทคุ มนุโช’’ติ อาคตํ, อิทมฺปิ ปริยายวจนเมวฯ ตานิ สพฺพานิ ปิณฺเฑตฺวา วุจฺจนฺเต –

สตฺโต มจฺโจ ชโน ภูโต, ปาโณ หินฺทคุ ปุคฺคโล;

ชนฺตุ ชีโว ชคุ ยกฺโข, ปาณี เทหี ตถาคโตฯ

สตฺตโว มาติโย โลโก, มนุโช มานโว นโร;

โปโส สรีรีติ ปุเม, ภูตมิติ นปุํสเกฯ

ปชาติ อิตฺถิยํ วุตฺโต, ลิงฺคโต, น จ อตฺถโต;

เอวํ ติลิงฺคิกา โหนฺติ, สทฺทา สตฺตาภิธานกาฯ

โย โส ชงฺฆาย อุลติ, โส สตฺโต ชงฺฆโล อิธ;

ปาณเทหาภิธาเนหิ, สตฺตนามํ ปปญฺจิตํฯ

อิมสฺมึ ปกรเณ ‘‘ปริยายวจน’’นฺติ จ ‘‘อภิธาน’’นฺติ จ ‘‘สงฺขา’’ติอาทีนิ จ เอกตฺถานิ อธิปฺเปตานิ, อตฺถุทฺธารวเสน ปน ภูตสทฺโท ปญฺจกฺขนฺธามนุสฺสธาตุสสฺสตวิชฺชมานขีณาสวสตฺตรุกฺขาทีสุ ทิสฺสติ, ตปฺปโยโค อุปริ อตฺถตฺติกวิภาเค อาวิภวิสฺสติฯ ภาวโกติ ภาเวตีติ ภาวโก, อิทํ นิพฺพจนํฯ โย ภาวนํ กโรติ, โส ภาวโกฯ อิทมภิเธยฺยกถนํฯ ‘‘ภาวโก นิปโก ธีโร’’ติ อิทเมตสฺส อตฺถสฺส สาธกวจนํฯ ‘‘ภาวโก ภาวนาปสุโต ภาวนาปยุตฺโต ภาวนาสมฺปนฺโน’’ติ อิทํ ปริยายวจนํฯ อิมานิ ‘‘ภูโต ภาวโก’’ติ เทฺว ปทานิ สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวเสน วุตฺตานีติฯ อิโต ปรํ นยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยตฺตา ‘‘อิทํ นิพฺพจน’’นฺติ จ อาทีนิ อวตฺวา กตฺถจิ อตฺถสาธกวจนํ ปริยายวจนํ อตฺถุทฺธารญฺจ ยถารหํ ทสฺเสสฺสามฯ เตสุ หิ สพฺพตฺถ ทสฺสิเตสุ คนฺถวิตฺถาโร สิยา, ตสฺมา เยสมตฺโถ อุตฺตาโน, เตสมฺปิ ปทานมภิเธยฺยํ น กเถสฺสาม, นิพฺพจนมตฺตเมว เนสํ กเถสฺสามฯ เยสํ ปน คมฺภีโร อตฺโถ, เตสมภิเธยฺยํ กเถสฺสามฯ

ภวนํ ภโว, ภโว วุจฺจติ วุทฺธิฯ ภูสทฺทสฺส อตฺถาติสยโยคโต วฑฺฒเนปิ ทิสฺสมานตฺตา ภวนํ วฑฺฒนนฺติ กตฺวาฯ ‘‘ภโว จ รญฺโญ อภโว จ รญฺโญ’’ติ อิทํ วุทฺธิอตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อถ วา ภโวติ วุจฺจติ สสฺสตํฯ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ หิ สสฺสตวเสน ปวตฺตา ทิฎฺฐิ สสฺสตทิฎฺฐิ, ตสฺมา ภวทิฎฺฐี’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ตถา ภโวติ ภวทิฎฺฐิ, ภวติ สสฺสตํ ติฎฺฐตีติ ปวตฺตนโต สสฺสตทิฎฺฐิ ภวทิฎฺฐิ นามฯ ภวทิฎฺฐิ หิ อุตฺตรปทโลเปน ภโวติ วุจฺจติฯ ‘‘ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสู’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ เอตฺถายํ ปาฬิวจนตฺโถ – เอกจฺเจ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภวทิฎฺฐิยา วา กามภวาทินา วา สพฺพภวโต วิมุตฺตึ สํสารวิสุทฺธึ กถยิํสูติฯ อถ วา ภวนฺติ วฑฺฒนฺติ สตฺตา เอเตนาติ ภโวติ อตฺเถน สมฺปตฺติปุญฺญานิ ภโวติ จ วุจฺจนฺติฯ ‘‘อิติภวาภวตญฺจ วีติวตฺโต’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ เอตฺถ ปนายํ ปาฬิวจนตฺโถ – ภโวติ สมฺปตฺติ, อภโวติ วิปตฺติฯ ตถา ภโวติ วุทฺธิ, อภโวติ หานิฯ ภโวติ สสฺสตํ, อภโวติ อุจฺเฉโทฯ ภโวติ ปุญฺญํ, อภโวติ ปาปํ, ตํ สพฺพํ วีติวตฺโตติฯ

สโหกาสา ขนฺธาปิ ภโวฯ ‘‘กามภโว รูปภโว’’ อิจฺเจวมาทิ เอตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ เอตฺถ ปน ขนฺธา ‘‘โย ปญฺญายติ, โส สรูปํ ลภตี’’ติ กตฺวา ‘‘ภวติ อวิชฺชาตณฺหาทิสมุทยา นิรนฺตรํ สมุเทตี’’ติ อตฺเถน วา ‘‘ภวา’’ติ วุจฺจนฺติฯ โอกาโส ปน ‘‘ภวนฺติ ชายนฺติ เอตฺถ สตฺตา นามรูปธมฺมา จา’’ติ อตฺเถน ‘‘ภโว’’ติฯ อปิจ กมฺมภโวปิ ภโว, อุปปตฺติภโวปิ ภโวฯ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว ทุวิเธน อตฺถิ กมฺมภโว, อตฺถิ อุปปตฺติภโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ตตฺถ กมฺมเมว ภโว กมฺมภโวฯ ตถา อุปปตฺติ เอว ภโว อุปปตฺติภโวฯ เอตฺถูปปตฺติ ภวตีติ ภโว, กมฺมํ ปน ยถา สุขการณตฺตา ‘‘สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท’’ติ วุตฺโตฯ เอวํ ภวการณตฺตา ผลโวหาเรน ภโวติ ทฎฺฐพฺพํฯ อถ วา ภาวนลกฺขณตฺตา ภาเวตีติ ภโวฯ กึ ภาเวติ? อุปปตฺตึฯ อิติ อุปปตฺตึ ภาเวตีติ ภโวติ วุจฺจติฯ ภาเวตีติมสฺส จ นิพฺพตฺเตตีติ เหตุกตฺตุวเสนตฺโถฯ อถ วา ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ วจนโต ภวติ เอเตนาติ ภโวติ กมฺมภโว วุจฺจติฯ

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฎิปาฎิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติ

วุตฺตลกฺขโณ สํสาโรปิ ภโวฯ ‘‘ภเว ทุกฺขํ ภวทุกฺขํ, ภเว สํสรนฺโต’’ติ อิมาเนตสฺสตฺถสฺส สาธกานิ วจนานิฯ ตตฺร เกนฏฺเฐน สํสาโร ภโวติ กถียติ? ภวติ เอตฺถ สตฺตสมฺมุติ ขนฺธาทิปฎิปาฎิสงฺขาเต ธมฺมปุญฺชสฺมินฺติ อตฺเถน ฯ อิทํ ภวสทฺทสฺส ภาวกตฺตุกรณาธิกรณสาธนวเสนตฺถกถนํฯ

เอตฺถ ภวสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทาม –

วุทฺธิสมฺปตฺติปุญฺญานิ, ขนฺธา โสกาสสญฺญิตา;

สํสาโร สสฺสตญฺเจตํ, ภวสทฺเทน สทฺทิตํฯ

ภวตณฺหา ภวทิฎฺฐิ, อุปปตฺติภโว ตถา;

กมฺมภโว จ สพฺพนฺตํ, ภวสทฺเทน สทฺทิตํฯ

ภวตณฺหาภวทิฎฺฐิ-ทฺวยํ กตฺถจิ ปาฬิยํ;

อุตฺตรปทโลเปน, ภวสทฺเทน สทฺทิตํฯ

อภโวติ น ภโว อภโวฯ

วิปตฺติ หานิ อุจฺเฉโท, ปาปญฺเจว จตุพฺพิธา;

อิเม อภวสทฺเทน, อตฺถา วุจฺจนฺติ สาสเนฯ

ภาโวติ อชฺฌาสโย, โย ‘‘อธิปฺปาโย’’ติปิ วุจฺจติฯ ‘‘ถีนํภาโว ทุราชาโนฯ นามจฺโจ ราชภริยาสุ, ภาวํ กุพฺเพถ ปณฺฑิโตฯ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตี’’ติ เอวมาทิ เอตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อปิจ วตฺถุธมฺโมปิ ภาโวฯ ‘‘ภาวสงฺเกตสิทฺธีน’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ, จิตฺตมฺปิ ภาโวฯ ‘‘อจฺจาหิตํ กมฺมํ กโรสิ ลุทฺทํ, ภาเว จ เต กุสลํ นตฺถิ กิญฺจี’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ กฺริยาปิภาโวฯ ‘‘ภาวลกฺขณํ ภาวสตฺตมี’’ติ จ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อปิจ ภาโวติ สตฺตเววจนนฺติ ภณนฺติ, ธาตุ วา เอตํ อธิวจนํฯ ตตฺถ อชฺฌาสโย จ วตฺถุธมฺโม จ จิตฺตญฺจ สตฺโต จาติ อิเม ภวตีติ ภาโวฯ ตถา ปน ภาเวตีติ ภาโว, กฺริยา ตุ ภวนนฺติ ภาโวฯ สา จ ภวนคมนปจนาทิวเสนาเนกวิธาฯ อปิจ ภาวรูปมฺปิ ภาโว, ยํ อิตฺถิภาโว ปุมฺภาโว อิตฺถินฺทฺริยนฺติ จ วุจฺจติฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา ภวติ เอเตน จิตฺตํ อภิธานญฺจาติ ภาโวฯ

นตฺตโนมติยา เอตํ, นิพฺพจนมุทาหฎํ;

ปุพฺพาจริยสีหานํ, มตํ นิสฺสาย มาหฎํฯ

วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ ‘‘อิตฺถิยา ภาโว อิตฺถิภาโว, อิตฺถีติ วา ภวติ เอเตน จิตฺตํ อภิธานญฺจาติ อิตฺถิภาโว’’ติ, ตสฺมา ปุมฺภาโวติ เอตฺถาปิ ปุมสฺส ภาโว ปุมฺภาโว, ปุมาติ วา ภวติ เอเตน จิตฺตํ อภิธานญฺจาติ ปุมฺภาโวติ นิพฺพจนํ สมธิคนฺตพฺพํฯ อิทํ ภาวสทฺทสฺส กตฺตุภาวกรณสาธนวเสนตฺถกถนํฯ

อภาโวติ น ภาโวติ อภาโว, โก โส? สุญฺญตา นตฺถิตาฯ สภาโวติ อตฺตโน ภาโว สภาโว, อตฺตโน ปกติ อิจฺเจวตฺโถฯ อถ วา สภาโวติ ธมฺมานํ สติ อตฺถสมฺภเว โย โกจิ สรูปํ ลภติ, ตสฺส ภาโว ลกฺขณมิติ สญฺญิโต นมนรุปฺปนกกฺขฬผุสนาทิอากาโร อิจฺเจวตฺโถฯ ‘‘สามญฺญํ วา สภาโว วา, ธมฺมานํ ลกฺขณํ มต’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อปิจ สภาโวติ สลกฺขโณ ปรมตฺถธมฺโมฯ เกนฏฺเฐน? สห ภาเวนาติ อตฺเถนฯ สพฺภาโวติ สตํ ภาโว สพฺภาโว, สปฺปุริสธมฺโม อิจฺเจวตฺโถฯ อถ วา อตฺตโน ภาโว สพฺภาโวฯ ‘‘คาหาปยนฺติ สพฺภาว’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ สํวิชฺชมาโน วา ภาโว สพฺภาโวฯ ‘‘เอวํ คหณสพฺภาโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อิทํ สภาว สพฺภาวสทฺทานํ ภาวสาธนวเสนตฺถกถนํฯ

สมฺภโวติ สมฺภวนํ สมฺภโว, สมฺภวนกฺริยา, ยุตฺติ วาฯ ยุตฺติ หิ สมฺภโวติ วุจฺจติ ‘‘สมฺภโว คหณสฺส การณ’’นฺติอาทีสุฯ อถ วา สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโวฯ ยโต หิ ยํ กิญฺจิ สมฺภวติ, โส สมฺภโวฯ ปภโวติ ปภวนํ ปภโว, อจฺฉินฺนตา, ปภวติ เอตสฺมาติ วา ปภโวฯ ยโต หิ ยํ กิญฺจิ ปภวติ, โส ปภโวฯ อิเม ปน สมฺภวปภวสทฺทา กตฺถจิ สมานตฺถา กตฺถจิ ภินฺนตฺถาติ เวทิตพฺพาฯ กถํ? สมฺภวสทฺโท หิ ภวนกฺริยมฺปิ วทติ ยุตฺติมฺปิ ปญฺญตฺติมฺปิ สมฺภวรูปมฺปิ ปจฺจยตฺถมฺปิ, ปภวสทฺโท ปน ภวนกฺริยมฺปิ วทติ นทิปฺปภวมฺปิ ปจฺจยตฺถมฺปิ, ตสฺมา ปจฺจยตฺถํ วชฺเชตฺวา ภินฺนตฺถาติ คเหตพฺพา, ปจฺจยตฺเถน ปน สมานตฺถาติ คเหตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ปจฺจโย เหตุ นิทานํ การณํ สมฺภโว ปภโวติอาทิ อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนโต นาน’’นฺติฯ

‘‘มูลํ เหตุ นิทานญฺจ, สมฺภโว ปภโว ตถา;

สมุฎฺฐานาหารารมฺมณํ, ปจฺจโย สมุทเยน จา’’ติ

อยมฺปิ คาถา เอตสฺสตฺถสฺส สาธิกาฯ อิทํ สมฺภวปภวสทฺทานํ ภาวาปาทานสาธนวเสนตฺถกถนํฯ

เอวเมตฺถ ภาวกตฺตุกมฺมกรณาปาทานาธิกรณวเสน ฉ สาธนานิ ปกาสิตานิฯ ตานิ สมฺปทานสาธเนน สตฺตวิธานิ ภวนฺติ, ตํ ปน อุตฺตริ อาวิภวิสฺสติ ‘‘ธนมสฺส ภวตูติ ธนภูตี’’ติอาทินาฯ อิจฺเจวํ กิตกวเสน สพฺพถาปิ สตฺตวิธานิ สาธนานิ โหนฺติ, ยานิ ‘‘การกานี’’ติปิ วุจฺจติ, อิโต อญฺญํ สาธนํ นตฺถิฯ อิธ ปโยเคสฺวตฺเถสุ จ วิญฺญูนํ ปาฎวตฺถํ สาธนนามํ ปกาสิตํฯ ตถา หิ ทุนฺนิกฺขิตฺตสาธเนหิ ปเทหิ โยชิตา สทฺทปฺปโยคา ทุพฺโพธตฺถา โหนฺติ, สุนิกฺขิตฺตสาธเนหิ ปน ปเทหิ โยชิตา สุโพธตฺถา โหนฺติ, ตสฺมา ปโยคาสาธนมูลกา, อตฺโถ จ ปโยคมูลโกฯ ปโยคานุรูปญฺหิ อวิปรีตํ กตฺวา อตฺถํ กถนสีลา ‘‘ยาจิโตว พหุลํ จีวรํ ปริภุญฺชติ, อปฺปํ อยาจิโต’’ติ เอวมาทีสุ สาธนวเสน คเหตพฺเพสุ อตฺเถสุ, อญฺเญสุ จตฺเถสุ ปฎุตรพุทฺธิโน ปณฺฑิตาเยว เอกนฺเตน ภควโต ปริยตฺติสาสนธรา นาม โหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ อิโต ปรํ นยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยตฺตา ‘‘อิทํ นาม สาธน’’นฺติ น วกฺขาม, เกวลมิธ ทสฺสิเตสุ ปโยเคสุ วิญฺญูนํ พหุมานุปฺปาทนตฺถญฺเจว วิวิธวิจิตฺตปาฬิคติเก วิวิธตฺถสาเร ชินวรวจเน โสตูนํ พุทฺธิวิชมฺภนตฺถญฺจ อตฺถสาธกวจนานิเยว ยถารหํ สุตฺตเคยฺยเวยฺยากรณคาถาทีสุ ตโต ตโต อาหริตฺวา ทสฺเสสฺสามฯ

ปภาโวติ ปการโต ภวตีติ ปภาโว, โสยมานุภาโวเยวฯ ‘‘ปภาวํ เต น ปสฺสามิ, เยน ตฺวํ มิถิลํ วเช’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อนุภโวติ อนุภวนํ อนุภโว, กึ ตํ? ปริภุญฺชนํฯ อานุภาโวติ เตชุสฺสาหมนฺตปภูสตฺติโยฯ ‘‘เตชสงฺขโต อุสฺสาหมนฺตปภูสตฺติสงฺขาโต วา มหนฺโต อานุภาโว เอตสฺสาติ มหานุภาโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ

เตโช อุสฺสาหมนฺตา จ, ปภูสตฺตีติ ปญฺจิเม;

อานุภาวาติ วุจฺจนฺติ, ปภาวาติ จ เต วเทฯ

เตชาทิวาจกตฺตมฺหิ, อานุภาวปทสฺส ตุ;

อตฺถนิพฺพจนํ ธีโร, ยถาสมฺภวมุทฺทิเสฯ

อถ วา อานุภาโวติ อนุภวิตพฺพผลํฯ ‘‘อนุภวิตพฺพสฺส ผลสฺส มหนฺตตาย มหานุภาโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ปราภโวติ ปราภวนํ ปราภโว, อถ วา ปราภวตีติ ปราภโวฯ ‘‘สุวิชาโน ปราภโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อปิจ ‘‘ธมฺมเทสฺสี ปราภโว’’ติ ปาฐานุรูปโต ปราภวิสฺสตีติ ปราภโวติ อนาคตกาลวเสนปิ นิพฺพจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ อถ วา ปราภวนฺติ เอเตนาติ ปราภโวฯ กึ ตํ? ธมฺมเทสฺสิตาทิฯ ‘‘ปฐโม โส ปราภโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ วิภโวติ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ ภวโต วิคตตฺตา ภวโต วิคโตติ วิภโว, ภวสฺส จ ตํเหตุ วิคตตฺตา วิคโต ภโว เอตสฺมาติ วิภโวฯ วิภวนฺติ อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ อิโต อริยธนวิโลมกา กิเลสมหาโจราติปิ วิภโวฯ วิภวสทฺทสฺส นิพฺพานาภิธานตฺเต ‘‘เอวํ ภเว วิชฺชมาเน, วิภโว อิจฺฉิตพฺพโก’’ติ อิทเมตฺถ สาธกํ วจนํฯ อิมานิ ปน นิพฺพานสฺส ปริยายวจนานิ –

นิพฺพานํ วิภโว โมกฺโข, นิโรโธ อมตํ สมํ;

สงฺขารูปสโม ทุกฺข-นิโรโธ อจฺจุต’กฺขโยฯ

วิวฎฺฎ’มกตํ อตฺถํ, สนฺติปท’มสงฺขตํ;

ปารํ ตณฺหากฺขโย ทุกฺข-กฺขโย สญฺโญชนกฺขโยฯ

โยคกฺเขโม วิราโค จ, โลกนฺโต จ ภวกฺขโย;

อปวคฺโค วิสงฺขาโร, สพฺภิ สุทฺธิ วิสุทฺธิ จฯ

วิมุตฺยา’ปจโย มุตฺติ, นิพฺพุติ อุปธิกฺขโย;

สนฺติ อสงฺขตา ธาตุ, ทิสา จ สพฺพโตปภํฯ

วินาเปตานิ นามานิ, วิเสสกปทํ อิธ;

นิพฺพานวาจกานีติ, สลฺลกฺเขยฺย สุเมธโสฯ

‘‘ตาณํ เลณ’’นฺติอาทีนิ-เปกฺขิกานิ ภวนฺติ หิ;

วิเสสกปทานนฺติ, เอตฺเถตานิ ปกาสเยฯ

ตาณํ เลณ’มรูปญฺจ, สนฺตํ สจฺจ’มนาลยํ;

สุทุทฺทสํ สรณญฺจ, ปรายณ’มนีติกํฯ

อนาสวํ ธุวํ นิจฺจํ, วิญฺญาณ’มนิทสฺสนํ;

อพฺยาปชฺชํ สิวํ เขมํ, นิปุณํ อปโลกิกํฯ

อนนฺต’มกฺขรํ ทีโป, อจฺจนฺตํ เกวลํ ปทํ;

ปณีตํ อจฺจุตญฺจาติ, พหุธาปิ วิภาวเยฯ

โคตฺรภูติ ปทสฺสตฺถํ, วทนฺเตหิ ครูหิ ตุ;

โคตฺตํ วุจฺจติ นิพฺพาน-มิติ โคตฺตนฺติ ภาสิตํฯ

วิภโวติ วา วินาสสมฺปตฺติธนุจฺเฉททิฎฺฐิโยปิ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ วินาโส วิภวนํ อุจฺฉิชฺชนํ นสฺสนนฺติ อตฺเถน วิภโวฯ ‘‘วิภโว สพฺพธมฺมานํ, อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปญฺญเปนฺตี’’ติ จ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ สมฺปตฺติ ปน วิเสสโต ภวตีติ วิภโวฯ ‘‘รญฺโญ สิริวิภวํ ทฎฺฐุกามา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ธนํ ปน ภวนฺติ วฑฺฒนฺติ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ สตฺตา เอเตนาติ วิภโวฯ ‘‘อสีติโกฎิวิภวสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อิทํ ปน ปริยายวจนํ –

ธนํ สํ วิภโว ทพฺพํ, สาปเตยฺยํ ปริคฺคโห;

โอฑฺฑํ ภณฺฑํ สกํ อตฺโถ, อิจฺเจเต ธนวาจกาฯ

อุจฺเฉททิฎฺฐิ ปน วิภวติ อุจฺฉิชฺชติ ‘‘อตฺตา จ โลโก จ ปุน จุติโต อุทฺธํ น ชายตี’’ติ คหณโต วิภโวติฯ ‘‘วิภวตณฺหา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ วิภวตณฺหาติ หิ อุจฺเฉททิฎฺฐิสหคตาย ตณฺหาย นามํฯ เอตฺถ อตฺถุทฺธาโร วุจฺจติ –

ธนนิพฺพานสมฺปตฺติ-วินาสุจฺเฉททิฎฺฐิโย;

วุตฺตา วิภวสทฺเทน, อิติ วิญฺญู วิภาวเยฯ

ปาตุภาโวติ ปาตุภวนํ ปาตุภาโวฯ อาวิภาโวติ อาวิภวนํ อาวิภาโว, อุภินฺนเมเตสํ ปากฎตา อิจฺเจวตฺโถฯ ติโรภาโวติ ติโรภวนํ ติโรภาโว, ปฎิจฺฉนฺนภาโวฯ วินาภาโวติ วินาภวนํ วินาภาโว, วิโยโคฯ โสตฺถิภาโวติ โสตฺถิภวนํ โสตฺถิภาโว, สุวตฺถิภาโว สุขสฺส อตฺถิตา, อตฺถโต ปน นิพฺภยตา นิรุปทฺทวตา เอวฯ อตฺถิภาโวติ อตฺถิตา วิชฺชมานตา อวิวิตฺตตาฯ นตฺถิภาโวติ นตฺถิตา อวิชฺชมานตา วิวิตฺตตา ริตฺตตา ตุจฺฉตา สุญฺญตาฯ โอการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ

อภิภวตีติ อภิภวิตา, ปรํ อภิภวนฺโต โย โกจิฯ เอวํ ปริภวิตา, อนุภวตีติ อนุภวิตา, สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา อนุภวนฺโต โย โกจิฯ เอวํ สมนุภวิตาฯ ปจฺจนุภวิตา, เอตฺถ ปน ยถา ‘‘อมตสฺส ทาตาฯ อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา’’ติอาทีสุ ‘‘ทาตา’’ติ ปทานํ กตฺตุวาจกานํ ‘‘อมตสฺสา’’ติอาทีหิ ปเทหิ กมฺมวาจเกหิ ฉฎฺฐิยนฺเตหิ สทฺธึ โยชนา ทิสฺสติ, ตถา อิเมสมฺปิ ปทานํ ‘‘ปจฺจามิตฺตสฺส อภิภวิตา’’ติอาทินา โยชนา กาตพฺพาฯ เอวํ อญฺเญสมฺปิ เอวรูปานํ ปทานํฯ อาการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ

ภวตีติ ภวํฯ ภวิสฺสตีติ วา ภวํ, วฑฺฒมาโน ปุคฺคโลฯ ‘‘สุวิชาโน ภวํ โหติ, สุวิชาโน ปราภโวฯ ธมฺมกาโม ภวํ โหติ, ธมฺมเทสฺสี ปราภโว’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อถ วา เยน สทฺธึ กเถติ, โส ‘‘ภว’’นฺติ วตฺตพฺโพ, ‘‘ภวํ กจฺจายโนฯ ภวํ อานนฺโทฯ มญฺเญ ภวํ ปตฺถยติ, รญฺโญ ภริยํ ปติพฺพต’’นฺติอาทีสุฯ เอตฺถ ปน ธาตุอตฺเถ อาทโร น กาตพฺโพ, สมฺมุติอตฺเถเยวาทโร กาตพฺโพ ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณ’’นฺติ วจนโตฯ โวหารวิสยสฺมิญฺหิ โลกสมฺมุติ เอว ปธานา อวิลงฺฆนียาฯ ปราภวตีติ ปราภวํฯ เอวํ ปริภวํฯ อภิภวํฯ อนุภวํฯ ปภวติ ปโหติ สกฺโกตีติ ปภวํ, ปโหนฺโต โย โกจิฯ น ปภวํ อปฺปภวํ, ‘‘อปฺปภว’’นฺติ จ อิทํ ชาตเก ทิฎฺฐํ –

‘‘ฉินฺนพฺภมิว วาเตน, รุณฺโณ รุกฺขมุปาคมึ;

โสหํ อปฺปภวํ ตตฺถ, สาขํ หตฺเถหิ อคฺคหิ’’นฺติ

ตตฺถ สาธกวจนมิทํฯ นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ

ธนภูตีติ ธนมสฺส ภวตูติ ธนภูติฯ สิริภูตีติ โสภาย เจว ปญฺญาปุญฺญานญฺจ อธิวจนํฯ สา อสฺส ภวตูติ สิริภูติฯ เอวํ โสตฺถิภูติ, สุวตฺถิภูติฯ อิการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ

ภาวีติ ภวนสีโล ภาวี, ภวนธมฺโม ภาวี, ภวเน สาธุการี ภาวีฯ เอวํ วิภาวีฯ สมฺภาวีฯ ปริภาวีติฯ ตตฺร วิภาวีติ อตฺถวิภาวเน สมตฺโถ ปณฺฑิโต วุจฺจติฯ เอตฺถ วิทฺวา, วิชฺชาคโต, ญาณีติอาทิ ปริยายวจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ ภวนฺติ จตฺร –

วิทฺวา วิชฺชาคโต ญาณี, วิภาวี ปณฺฑิโต สุธี;

พุโธ วิสารโท วิญฺญู, โทสญฺญู วิทฺทสุ วิทูฯ

วิปสฺสี ปฎิภาณี จ, เมธาวี นิปโก กวิ;

กุสโล วิทุโร ธีมา, คติมา มุติมา จยํฯ

จกฺขุมา กณฺณวา ทพฺโพ, ธีโร ภูริ วิจกฺขโณ;

สปฺปญฺโญ พุทฺธิมา ปญฺโญ, เอวํนามา วิภาวิโนติฯ

อีการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ

สยมฺภูติ สยเมว ภวตีติ สยมฺภูฯ โก โส? อนฺตเรน ปโรปเทสํ สามํเยว สพฺพํ เญยฺยธมฺมํ ปฎิวิชฺฌิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต สกฺยมุนิ ภควาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เม ปฎิปุคฺคโลฯ

อหญฺหิ อรหา โลเก, อหํ สตฺถา อนุตฺตโร;

เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สีตีภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติฯ

อตฺถโต ปน ปารมิตาปริภาวิโต สยมฺภูญาเณน สห วาสนาย วิคตวิทฺธสฺตนิรวเสสกิเลโส มหากรุณาสพฺพญฺญุตญฺญาณาทิอปริเมยฺยคุณคณาธาโร ขนฺธสนฺตาโน สยมฺภูฯ โส เอวํภูโต ขนฺธสนฺตาโน โลเก อคฺคปุคฺคโลติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยมนุสฺโส, กตโม เอกปุคฺคโล? ตถาคโต ภิกฺขเว อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติฯ โส เอกปุคฺคโล เอตรหิ ‘‘สพฺพญฺญู, สุคโต’’ติอาทีหิ ยถาภุจฺจคุณาธิคตนาเมหิ จ ปสิทฺโธ, ‘‘โคตโม อาทิจฺจพนฺธู’’ติ โคตฺตโต จ ปสิทฺโธ, สกฺยปุตฺโต สกฺโก สกฺยมุนิ สกฺยสีโห สกฺยปุงฺคโวติ กุลโต จ ปสิทฺโธ, สุทฺโธทนิมายาเทวีสุโตติ มาตาปิติโต จ ปสิทฺโธ, สิทฺธตฺโถติ คหิตนาเมน จ ปสิทฺโธฯ ภวนฺติ จตฺร –

โย เอกปุคฺคโล อาสิ, พุทฺโธ โส วทตํ วโร;

โคตฺตโต โคตโม นาม, ตเถวาทิจฺจพนฺธุ จฯ

สกฺยกุเล ปสูตตฺตา, สกฺยปุตฺโตติ วิสฺสุโต;

สกฺโก อิติ จ อวฺหิโต, ตถา สกฺยมุนีติ จฯ

สพฺพตฺถ เสฎฺฐภาเวน, สกฺเย จ เสฎฺฐภาวโต;

สกฺยสีโหติ โส สกฺย-ปุงฺคโวติ จ สมฺมโตฯ

สุทฺโธทนีติ ปิติโต, นเภ จนฺโทว วิสฺสุโต;

มาติโตปิ จ สญฺญาโต, มายาเทวีสุโต อิติฯ

สพฺพญฺญู สุคโต พุทฺโธ, ธมฺมราชา ตถาคโต;

สมนฺตภทฺโท ภควา, ชิโน ทสพโล มุนิฯ

สตฺถา วินายโก นาโถ, มุนินฺโท โลกนายโก;

นราสโภ โลกชิโน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโมฯ

เทวเทโว โลกครุ, ธมฺมสฺสามี มหามุนิ;

สมนฺตจกฺขุ ปุริส-ทมฺมสารถิ มารชิฯ

ธมฺมิสฺสโร จ อเทฺวชฺฌ-วจโน สตฺถวาหโก;

วิสุทฺธิเทโว เทวาติ-เทโว จ สมณิสฺสโรฯ

ภูริปญฺโญ’นธิวโร, นรสีโห จ จกฺขุมา;

มุนิมุนิ นรวโร, ฉฬภิญฺโญ ชเน สุโตฯ

องฺคีรโส ยติราชา, โลกพนฺธุ’มตนฺทโท;

วตฺตา ปวตฺตา สทฺธมฺม-จกฺกวตฺตี ยติสฺสโรฯ

โลกทีโป สิรีฆโน, สมณินฺโท นรุตฺตโม;

โลกตฺตยวิทู โลก-ปชฺโชโต ปุริสุตฺตโมฯ

สจฺจทโส สตปุญฺญ-ลกฺขโณ สจฺจสวฺหโย;

รวิพนฺธา’สมสโม, ปญฺจเนตฺต’คฺคปุคฺคโลฯ

สพฺพาภิภู สพฺพวิทู, สจฺจนาโม จ ปารคู;

ปุริสาติสโย สพฺพ-ทสฺสาวี นรสารถิฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิติ โส, ญาโต สตฺตุตฺตโมติ จ;

ตาที วิภชฺชวาทีติ, มหาการุณิโกติ จฯ

จกฺขุภูโต ธมฺมภูโต, ญาณภูโตติ วณฺณิโต;

พฺรหฺมภูโตติ ปุริสา-ชญฺโญ อิติ จ โถมิโตฯ

โลกเชฏฺโฐ สยมฺภู จ, มเหสิ มารภญฺชโน;

อโมฆวจโน ธมฺม-กาโย มาราภิภู อิติฯ

อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

นามํ คุเณหิ นิสฺสิตํ, โก กวินฺโท กเถสฺสติฯ

ตตฺร สพฺพญฺญุ อิจฺจาทิ-นามํ สาธารณํ ภเว;

สพฺเพสานมฺปิ พุทฺธานํ, โคตโม อิติอาทิ นฯ

พุทฺโธ ปจฺเจกพุทฺโธ จ, ‘‘สยมฺภู’’อิติ สาสเน;

เกจิ ‘‘พฺรหฺมา สยมฺภู’’ติ, สาสนาวจรํ น ตํฯ

‘‘พุทฺโธ ตถาคโต สตฺถา, ภควา’’ติ ปทานิ ตุ;

ฐาเนเนกสหสฺสมฺหิ, สญฺจรนฺติ อภิณฺหโสฯ

ตตฺร จาทิปทํ อนฺต-ปทญฺเจว อิมานิ ตุ;

เอกโตปิ จรนฺตีติ, วิภาเวยฺย วิสารโทฯ

วิเสสกปทานํ ตุ, อเปกฺขกปทานิ จ;

อนเปกฺขปทานีติ, ปทานิ ทุวิธา สิยุํฯ

ตถา หิ สตฺถวาโห นรวโร ฉฬภิญฺโญติ เอวํปการานิ อภิธานปทานิ วิเสสกปทาเปกฺขกานิฯ กถํ?

‘‘เอวํ วิชิตสงฺคามํ, สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ;

สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนฯ

ยํ โลโก ปูชยเต, สโลกปาโล สทา นมสฺสติ จ;

ตสฺเสต สาสนวรํ, วิทูหิ เญยฺยํ นรวรสฺสา’’ติ,

‘‘ฉฬภิญฺญสฺส สาสน’’นฺติ จ เอวํ วิเสสกปทาเปกฺขกานิ ภวนฺติฯ พุทฺโธ ชิโน ภควาติ เอวํปการานิ ปน โน วิเสสกาเปกฺขานีติ ทฎฺฐพฺพํฯ

เกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘มุนินฺโท สมณินฺโท สมณิสฺสโร ยติสฺสโร อาทิจฺจพนฺธุ รวิพนฺธูติ เอวํปการานํ อิธ วุตฺตานมภิธานานํ วิเสสตฺถาภาวโต ปุนรุตฺติโทโส อตฺถี’’ติฯ ตนฺน, อภิธานานํ อภิสงฺขรณียานภิสงฺขรณียวเสน อภิสงฺขตาภิธานานิ อนภิสงฺขตาภิธานานีติ เทฺวธา ทิสฺสนโตฯ ตถา หิ กตฺถจิ เกจิ ‘‘สกฺยสีโห’’ติ อภิธานํ ปฎิจฺจ ‘‘สกฺยเกสรี สกฺยมิคาธิโป’’ติอาทินา นานาวิวิธมภิธานมภิสงฺขโรนฺติ, ปาวจเนปิ หิ ‘‘ทฺวิทุคฺคมวรหนุตฺต’มลตฺถา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ ตถา เกจิ ‘‘ธมฺมราชา’’ติ อภิธานํ ปฎิจฺจ ‘‘ธมฺมทิสมฺปตี’’ติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติฯ ‘‘สพฺพญฺญู’’ติ อภิธานํ ปฎิจฺจ ‘‘สพฺพทสฺสาวี สพฺพทสฺสี’’ติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติ, ‘‘สหสฺสกฺโข’’ติ อภิธานํ ปฎิจฺจ ‘‘ทสสตโลจโน’’ติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติฯ ‘‘อาทิจฺจพนฺธู’’ติ อภิธานํ ปฎิจฺจ ‘‘อรวินฺทสหายพนฺธู’’ติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติฯ ‘‘อมฺพุช’’นฺติ อภิธานํ ปฎิจฺจ ‘‘นีรชํ กุญฺช’’นฺติอาทีนิ อภิสงฺขโรนฺติฯ ปาวจเนปิ หิ ยํ ปทุมํ, ตํ ชลชํ นามาติ มนฺตฺวา ปฎิสมฺภิทาปฺปตฺเตหิ อริเยหิ เทสนาวิลาสวเสน วุตฺโต ‘‘ปทุมุตฺตรนามิโน’’ติ วตฺตพฺพฎฺฐาเน ‘‘ชลชุตฺตรนามิโน’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ เอวํ อภิสงฺขตาภิธานานิ ทิสฺสนฺติฯ

‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ อภิธานานิ ปน อนภิสงฺขตาภิธานานิฯ วุตฺตญฺเหตํ ธมฺมเสนาปตินา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน ‘‘พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ, วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฎิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ พุทฺโธ’’ติ, ตถา ‘‘ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควา’’ติฯ เอวํ ‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ อภิธานานิ อนภิสงฺขตาภิธานานิฯ น หิ ตานิ อภิธานานิ เจว ‘‘สตฺถา สุคโต ชิโน’’ติอาทีนิ จ อญฺญํ กิญฺจิ อภิธานํ ปฎิจฺจ อภิสงฺขตานิ, นาปิ อญฺญานิ อภิธานานิ เอตานิ ปฎิจฺจ อภิสงฺขตานิ ทิสฺสนฺติฯ ตถา หิ ‘‘พุทฺโธ’’ติ อภิธานํ ปฎิจฺจ ‘‘พุชฺฌิตา โพเธตา โพธโก’’ติอาทีนิ นามาภิธานานิ น อภิสงฺขโรนฺติฯ ตถา ‘‘ภควา สตฺถา สุคโต’’ติอาทีนิ นามาภิธานานิ ปฎิจฺจ ‘‘สมฺปนฺนภโค อนุสาสโก สุนฺทรวจโน’’ติอาทีนิ นามาภิธานานิ นาภิสงฺขโรนฺติฯ เอวํ อิมํ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘มุนินฺโท สมณินฺโท สมณิสฺสโร ยติสฺสโร อาทิจฺจพนฺธุ รวิพนฺธู’’ติอาทินา นเยน ปุนรุตฺติ อมฺเหหิ กตาติ ทฎฺฐพฺพาฯ เอวมญฺญตฺราปิ นโย เนตพฺโพฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘อภิสงฺขตนามญฺจ, นามญฺจานภิสงฺขตํ;

ทฺวิทุคฺคมวโร พุทฺโธ, อิติ นามํ ทฺวิธา ภเว’’ติฯ

ปภูติ ปรํ ปสยฺห ภวตีติ ปภู, อิสฺสโรฯ ‘‘อรญฺญสฺส ปภู อยํ ลุทฺทโก’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อภิภูติ อภิภวตีติ อภิภู, อสญฺญสตฺโตฯ กึ โส อภิภวิ? จตฺตาโร ขนฺเธ อรูปิโนฯ อิติ จตฺตาโร ขนฺเธ อรูปิโน อภิภวีติ อภิภูฯ โส จ โข นิจฺเจตนตฺตา อภิภวนกฺริยายาสติ ปุพฺเพวา’สญฺญุปฺปตฺติโต ฌานลาภิกาเล อตฺตนา อธิคตปญฺจมชฺฌานํ สญฺญาวิราควเสน ภาเวตฺวา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ อสญฺญิภเว อปฺปวตฺติกรเณน อภิภวิตุมารภิ, ตทภิภวนกิจฺจํ อิทานิ สิทฺธนฺติ อภิภวีติ อภิภูติ วุจฺจติฯ อปิจ นิจฺเจตนภาเวน อภิภวนพฺยาปาเร อสติปิ ปุพฺเพ สเจตนกาเล สพฺยาปารตฺตา สเจตนสฺส วิย นิจฺเจตนสฺสาปิ สโต ตสฺส อุปจาเรน สพฺยาปารตาวจนํ ยุชฺชเตวฯ ทิสฺสติ หิ โลเก สาสเน จ สเจตนสฺส วิย อเจตนสฺสปิ อุปจาเรน สพฺยาปารตาวจนํฯ ตํ ยถา? กูลํ ปติตุกามํ, เอวํ โลเกฯ สาสเน ปน –

‘‘โรทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิคฺคา วิปุลา ทุมา;

สยเมโวนมิตฺวาน, อุปคจฺฉนฺติ ทารเก’’ติ จ

‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหายา’’ติ จ ‘‘ผลํ โตเสติ กสฺสก’’นฺติ จ อาทิฯ อภิภูสทฺทสฺส อสญฺญสตฺตาภิธานตฺเต ‘‘อภิภุํ อภิภุโต มญฺญตี’’ติ อิทเมตฺถ สาธกํ วจนํฯ อถ วา อภิภวตีติ อภิภู, ปเรสมภิภวิตา โย โกจิฯ วิเสสโต ปน ตถาคโตเยว อภิภูฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘ตถาคโต ภิกฺขเว อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตี’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘อภิภู นาม สหสฺโส พฺรหฺมา’’ติ วทนฺติฯ

วิภูติ วิเสสภูโตติ วิภู, ‘‘ภวโสตํ สเจ พุทฺโธ, ติณฺโณ โลกนฺตคู วิภู’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ วิภูติ เหตฺถ รูปกายธมฺมกายสมฺปตฺติยา วิเสสภูโตติ อตฺโถฯ อาห จ –

‘‘ทิสฺสมาโนปิ ตาวสฺส, รูปกาโย อจินฺติโย;

อสาธารณญาณฏฺเฐ, ธมฺมกาเย กถาว กา’’ติฯ

อธิภูติ อธิภวตีติ อธิภู, อิสฺสโรฯ

‘‘ตทา มํ ตปเตเชน, สนฺตตฺโต ติทิวาธิภู;

ธาเรนฺโต พฺราหฺมณํ วณฺณํ, ภิกฺขาย มํ อุปาคมี’’ติ –

อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ปติภูติ ปติภูโตติ ปติภู, ‘‘โคณสฺส ปติภู’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ โคตฺรภูติ โคตฺตสงฺขาตํ อมตมหานิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ภูโตติ โคตฺรภู, โสตาปตฺติมคฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน สิขาปฺปตฺตพลววิปสฺสนาจิตฺเตน สมนฺนาคโต ปุคฺคโลฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘กตโม จ ปุคฺคโล โคตฺรภู? เยสํ ธมฺมานํ สมนนฺตรา อริยธมฺมสฺส อวกฺกนฺติ โหติ, เตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล โคตฺรภู’’ติ, อิทเมเวตฺถ อตฺถสาธกํ วจนํฯ อปิจ สมโณติ โคตฺตมตฺตมนุภวมาโน กาสาวกณฺฐสมโณปิ โคตฺรภูฯ โส หิ ‘‘สมโณ’’ติ โคตฺตมตฺตํ อนุภวติ วินฺทติ, น สมณธมฺเม อตฺตนิ อวิชฺชมานตฺตาติ ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติ, ‘‘ภวิสฺสนฺติ โข ปนานนฺท อนาคตมทฺธานํ โคตฺรภุโน กาสาวกณฺฐา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ วตฺรภูติ สกฺโกฯ โส หิ มาตาปิติภรณาทีหิ สตฺตหิ วตฺเตหิ สกฺกตฺตํ ลภิตฺวา อญฺเญ เทเว วตฺเตน อภิภวตีติ วตฺรภูฯ อาคมฎฺฐกถายํ ปน ภูธาตุมฺหิ ลพฺภมานํ ปตฺติอตฺถมฺปิ คเหตฺวา ‘‘วตฺเตน อญฺเญ อภิภวิตฺวา เทวิสฺสริยํ ปตฺโตติ วตฺรภู’’ติ วุตฺตํ, ‘‘วตฺรนามกํ วา อสุรํ อภิภวตีติ วตฺรภู’’ติ จ, ‘‘วตฺรภู ชยตํปิตา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ เอตฺถ หิ วตฺรภูติ วตฺรนามกสฺส อสุรสฺส อภิภวิตาฯ ชยตํ ปิตาติ ชยนฺตานํ ปิตาฯ ‘‘สกฺโก อินฺโท ปุรินฺทโท’’ อิจฺจาทิ ปริยายวจนํฯ อิทํ ตุ ธาตาธิกาเร ปกาเสสฺสามฯ ปราภิภูติ ปรมภิภวตีติ ปราภิภูฯ เอวํ รูปาภิภูติอาทีสุปิฯ สพฺพาภิภูติ สพฺพมภิภวิตพฺพํ อภิภวตีติ สพฺพาภิภูฯ สพฺพาภิภูติ จ อิทํ นามํ ตถาคตสฺเสว ยุชฺชติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมิ,

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต;

สพฺพญฺชโห ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโต,

สยํ อภิญฺญาย กมุทฺทิเสยฺย’’นฺติฯ

อูการนฺตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ นิยตปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสยํฯ

อิทานิ อนิยตลิงฺคานํ นิยตลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตานํ ภูตปราภูต สมฺภูตสทฺทาทีนํ นิทฺเทโส วุจฺจติฯ ตตฺร ภูโตติ อตฺตโน ปจฺจเยหิ อภวีติ ภูโต, ภูโตติ ชาโต สญฺชาโต นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต ปาตุภูโต, ภูโตติ วา ลทฺธสรูโป โย โกจิ สวิญฺญาณโก วา อวิญฺญาณโก วาฯ อถ วา ตถากาเรน ภวตีติ ภูโต, ภูโตติ สจฺโจ ตโถ อวิตโถ อวิปรีโต โย โกจิ, เอตฺถ โย ภูตสทฺโท สจฺจตฺโถ, ตสฺส ‘‘ภูตฏฺโฐ’’ติ อิทเมตฺถ สาธกํ วจนํฯ ปราภูโตติ ปราภวีติ ปราภูโตฯ สุฎฺฐุ ภูโตติ สมฺภูโตฯ วิเสเสน ภูโตติ วิภูโตฯ วิสฺสุโต ภูโตติ วา วิภูโต, ‘‘วิภูตารมฺมณ’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ วิภวีติ วา วิภูโต, วินฏฺโฐติ อตฺโถ, ‘‘รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ปากโฎ ภูโตติ ปาตุภูโตฯ อาวิ ภวตีติ อาวิภูโตฯ เอวํ ติโรภูโตฯ วินาภูโตฯ ภวิตุมนุจฺฉวิโกติ ภพฺโพฯ ปริภวิยเต โสติ ปริภูโตฯ เยน เกนจิ โย ปีฬิโต หีฬิโต วา, โส ปริภูโตฯ คมฺยมานตฺโถ ยถากามจารีฯ อภิภวิยฺยเต โสติ อภิภูโตฯ อธิภวิยเต โสติ อธิภูโตฯ เอวํ อทฺธภูโตฯ เอตฺถ อธิสทฺเทน สมานตฺโถ อทฺธสทฺโท, ‘‘จกฺขุ ภิกฺขเว อทฺธภูตํ, รูปา อทฺธภูตา, จกฺขุวิญฺญาณํ อทฺธภูต’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํ, ตถา ‘‘อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ น เหว อนทฺธภูตํ อตฺตานํ น อทฺธภาเวตี’’ติ ปทมฺปิฯ ตตฺถ อนทฺธภูตนฺติ ทุกฺเขน อนธิภูตํฯ ทุกฺเขน อนธิภูโต นาม มนุสฺสตฺตภาโว วุจฺจติ, ตํ น อทฺธภาเวติ นาภิภวตีติ สุตฺตปทตฺโถฯ

อนุภวิยเต โสติ อนุภูโตฯ เอวํ สมนุภูโตฯ ปจฺจนุภูโตฯ ภาวิโตฯ เอตฺถ ภาวิโตติ อิมินา สมานาธิกรณํ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค โข กสฺสป มยา สมฺมทกฺขาโต ภาวิโต’’ติอาทีสุ คุณีวาจกํ ปธานปทํ สาสเน ทฎฺฐพฺพํฯ ติตฺถิยสมเย ปน ภาวิโตติ กามคุโณ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปาฬิยํ ‘‘น ภาวิตมาสีสตี’’ติฯ ตตฺร ภาวิตา นาม ปญฺจ กามคุณา, เต น อาสีสติ น เสวตีติ สุตฺตปทตฺโถฯ สมฺภาวิยเต โสติ สมฺภาวิโตฯ เอวํ วิภาวิโตฯ ปริภาวิโตฯ อนุปริภูโตฯ มนํปริภูโตติ มนํ ปริภวิยิตฺถ โสติ มนํปริภูโตฯ เอตฺถ มนํปริภูโตติ อีสกํ อปฺปตฺตปริภวโน วุจฺจติฯ มนนฺติ หิ นิปาตปทํฯ ‘‘อติปณฺฑิเตน ปุตฺเตน, มนมฺหิ อุปกูลิโต, เทวทตฺเตน อตฺตโน อพุทฺธภาเวน เจว ขนฺติเมตฺตาทีนญฺจ อภาเวน กุมารกสฺสปตฺเถโร จ เถรี จ มนํ นาสิโต, มนํ วุโฬฺห อโหสี’’ติอาทีสุ จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพฯ อตฺร มนํสทฺทสฺส กิญฺจิ ยุตฺตึ วทามฯ

มนํสทฺโท ทฺวิธา ภินฺโน, นามํ เนปาติกญฺจิติ;

สนฺตํ ตสฺส มนํ โหติ, มนมฺหิ อุปกูลิโตติฯ

ปริภวิตพฺโพติ อญฺเญน ปริภวิตุํ สกฺกุเณยฺโยติ ปริภวิตพฺโพฯ เอวํ ปริโภตฺตพฺโพ ปริภวนีโยฯ ตพฺพปจฺจยฎฺฐาเน หิ สกฺกุเณยฺยปทโยชนา ทิสฺสติ ‘‘อลทฺธํ อารมฺมณํ ลทฺธพฺพํ ลภนียํ ลทฺธุํ วา สกฺกุเณยฺย’’นฺติฯ อถ วา ปริภวนมรหตีติ ปริภวิตพฺโพฯ เอวํ ปริโภตฺตพฺโพ ปริภวนีโยฯ ตถา หิ ตพฺพปจฺจยฎฺฐาเน อรหติปทโยชนา ทิสฺสติ ‘‘ปริสกฺกุเณยฺยํ ลาภมรหตีติ ลทฺธพฺพ’’นฺติฯ เอตฺถ ปน ปริโภตฺตพฺโพติ ปทสฺส อตฺถิภาเว ‘‘ขตฺติโย โข มหาราช ทหโรติ น อุญฺญาตพฺโพ น ปริโภตฺตพฺโพ’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ อภิอธิปุพฺพา ภูธาตุโย สมานตฺถาฯ เสสานิ ทุกานิ นยานุสาเรน เญยฺยานิฯ ภมาโนติ ภวตีติ ภมาโน, มชฺเฌ วการโลโป ทฎฺฐพฺโพฯ อตฺริทํ วตฺตพฺพํ –

‘‘กึ โส ภมาโน สจฺจโก’’, อิจฺจตฺร ปาฬิยํ ปน;

รูปํ ภวติธาตุสฺส, วโลเปเนว ทิสฺสติฯ

อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘กึ โส ภมาโน สจฺจโก นิคณฺฐปุตฺโต, โย ภควโต วาทํ อาโรเปสฺสตี’’ติฯ วิภวมาโนติ วิภวตีติ วิภวมาโนฯ เอวํ ปริภวมาโนติ อาทีสุฯ ตตฺถ ‘‘อภิสมฺโภนฺโต’’ติมสฺส กโรนฺโต นิปฺผาเทนฺโต อิจฺเจวตฺโถฯ ‘‘สพฺพานิ อภิสมฺโภนฺโต, ส ราชวสตึ วเส’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ยสฺมา ปนิมานิ ‘‘ภวมาโน’’ติอาทีนิ วิปฺปกตปจฺจตฺตวจนานิ, ตสฺมา สรมาโน โรทติ, คจฺฉนฺโต คณฺหาติ, ‘‘คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช, อทฺทส อจฺจุตํ อิสิ’’นฺติอาทีนิ วิย ปริปุณฺณุตฺตรกฺริยาปทานิ กตฺวา ราชา ภวมาโน สมฺปตฺติมนุภวตีติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ ‘‘สรมาโน คจฺฉนฺโต’’ติอาทีนิ หิ ‘‘ยาโต คโต ปตฺโต’’ติอาทีหิ สทิสานิ น โหนฺติ, อุตฺตรกฺริยาปทาเปกฺขกานิ โหนฺติ ตฺวาปจฺจยนฺตปทานิ วิยาติฯ

ปริภวิยมาโนติ ปริภวิยเต โสติ ปริภวิยมาโนฯ เอวํ ปริภุยฺยมาโนติ อาทีสุปิฯ อิมานิปิ วิปฺปกตปจฺจตฺตวจนานิ, ตสฺมา ‘‘ราชปุริเสหิ นียมาโน โจโร เอวํ จินฺเตสี’’ติอาทีนิ วิย ปริปุณฺณุตฺตรกฺริยาปทานิ กตฺวา อญฺเญหิ ปริภวิยมาโน ตาณํ คเวสติฯ โภโค ปุคฺคเลนานุภวิยมาโน ปริกฺขยํ คจฺฉตีติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ เอวํ สพฺพตฺร อีทิเสสุ วิปฺปกตวจเนสุ โยเชตพฺพานิฯ อยํ อนิยตลิงฺคานํ นิยตลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตานํ ภูต ปราภูต สมฺภูตสทฺทานํ นิทฺเทโสฯ อิจฺเจวํ ปุลฺลิงฺคานํ ภูธาตุมยานํ ยถารหํ นิพฺพจนาทิวเสน นิทฺเทโส วิภาวิโตฯ

อิทานิ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส วุจฺจติ – ตตฺร ภาวิกาติ ภาเวตีติ ภาวิกาฯ ยา ภาวนํ กโรติ, สา ภาวิกาฯ ภาวนาติ วฑฺฒนา พฺรูหนา ผาติกรณํ อาเสวนา พหุลีกาโรฯ วิภาวนาติ ปกาสนา สนฺทสฺสนาฯ อถ วา วิภาวนาติ อภาวนา อนฺตรธาปนาฯ สมฺภาวนาติ อุกฺกํสนา โถมนาฯ ปริภาวนาติ วาสนา, สมนฺตโต วา วฑฺฒนาฯ อาการนฺติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสฯ

ภูมีติ สตฺตายมานา ภวตีติ ภูมิ, อถ วา ภวนฺติ ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ เจตฺถ ถาวรา จ ชงฺคมา จาติ ภูมิฯ ภูมิ วุจฺจติ ปถวีฯ ‘‘ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา’’ติอาทีสุ ปน โลกุตฺตรมคฺโค ภูมีติ วุจฺจติฯ ยา ปนนฺธพาลมหาชเนน วิญฺญาตา ปถวี, ตสฺสิมานิ อภิธานานิ –

‘‘ปถวี เมทนี ภูมิ, ภูรี ภู ปุถุวี มหี;

ฉมา วสุมตี อุพฺพี, อวนี กุ วสุนฺธรา;

ชคตี ขิติ วสุธา, ธรณี โค ธรา’’อิติฯ

อตฺร ภู กุ โคสทฺทา ปถวีปทตฺเถ วตฺตนฺตีติ กุตฺร ทิฎฺฐปุพฺพาติ เจ?

วิทฺวา ภูปาล กุมุท-โครกฺขาทิปเทสุ เว;

ภู กุ โคอิติ ปถวี, วุจฺจตีติ วิภาวเยฯ

ภูตีติ ภวนํ ภูติฯ วิภูตีติ วินาโส, วิเสสโต ภวนํ วา, อถ วา วิเสสโต ภวนฺติ สตฺตา เอตายาติ วิภูติ, สมฺปตฺติเยว, ‘‘รญฺโญ วิภูติฯ ปิหนียา วิภูติโย’’ติ จ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ อิการนฺติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสฯ

ภูรีติ ปถวีฯ สา หิ ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูรีติ วุจฺจติ, ภวติ วา ปญฺญายติ วฑฺฒติ จาติ ภูรี, อถ วา ภูตาภูตา ตนฺนิสฺสิตา สตฺตา รมนฺติ เอตฺถาติ ภูรีฯ ปถวีนิสฺสิตา หิ สตฺตา ปถวิยํเยว รมนฺติ, ตสฺมา สา อิมินาปิ อตฺเถน ภูรีติ วุจฺจติฯ ภูรีสทฺทสฺส ปถวีวจเน ‘‘ภูริปญฺโญ’’ติ อตฺถสาธกํ วจนํฯ อปิจ ภูรี วิยาติ ภูรี, ปญฺญา, ภูรีติ ปถวีสมาย วิตฺถตาย ปญฺญาย นามํ, ‘‘โยคา เว ชายตี ภูรี, อโยคา ภูริสงฺขโย’’ติ เอตฺถ อฎฺฐกถาวจนํ อิมสฺสตฺถสฺส สาธกํฯ อถ วา ภูเต อตฺเถ รมตีติ ภูรี, ปญฺญาเยตํ นามํ, ‘‘ภูรี เมธา ปริณายิกา’’ติ เอตฺถ อฎฺฐกถาวจนํ อิมสฺสตฺถสฺส สาธกํฯ อถ วา ปญฺญาเยว ราคาทโย ธมฺเม อภิภวตีติ ภูรี, ราคาทิอรโย อภิภวตีติปิ ภูรีฯ ตถา หิ ปฎิสมฺภิทามคฺเค อายสฺมตา สาริปุตฺเตน วุตฺตํ ‘‘ราคํ อภิภูยตีติ ภูรี, ปญฺญาฯ โทสํ โมหํ…เป.… ราโค อริ, ตํ อรึ มทฺทตีติ ภูรี, ปญฺญาฯ โทโสฯ โมโห…เป.… สพฺเพ ภวคามิโน กมฺมา อริ, ตํ อรึ มทฺทตีติ ภูรี, ปญฺญา’’ฯ เอตฺถ ปน ‘‘โคตฺรภู’’ติ ปทมิว ‘‘อริภู’’ติ วตฺตพฺเพปิ ภูสทฺทํ ปุพฺพนิปาตํ กตฺวา สนฺธิวเสน ภูรีติ ปทมุจฺจาริตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อปิจ อีทิเสสุ นามิกปเทสุ วินาปิ อุปสคฺเคน อภิภวนาทิอตฺถา ลพฺภนฺติเยว, นาขฺยาติกปเทสูติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิทํ ปน ปญฺญาย ปริยายวจนํ –

ปญฺญา ปชานนา จินฺตา, วิจโย อุปลกฺขณา;

ปวิจโย จ ปณฺฑิจฺจํ, ธมฺมวิจยเมว จฯ

สลฺลกฺขณา จ โกสลฺลํ, ภูรี ปจฺจุปลกฺขณา;

เนปุญฺญญฺเจว เวภพฺยา, เมธา จุปปริกฺขกาฯ

สมฺปชญฺญญฺจ ปริณา-ยิกา เจว วิปสฺสนา;

ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ, อโมโห สมฺมาทิฎฺฐิ จ;

ปโตโท จาภิธมฺมสฺมา, อิมานิ คหิตานิ เมฯ

ญาณํ ปญฺญาณมุมฺมงฺโค, สตฺโถ โสโต จ ทิฎฺฐิ จ;

มนฺตา โพโธ พุทฺธิ พุทฺธํ, ปฎิภานญฺจ โพธิติฯ

ธมฺโม วิชฺชา คติ โมนํ, เนปกฺกํ โค มตี มุติ;

วีมํสา โยนิ โธนา จ, ปณฺฑา ปณฺฑิจฺจยมฺปิ จ;

เวโท ปณฺฑิติยญฺเจว, จิกิจฺฉา มิริยาปิ จฯ

‘‘โสโต โพธี’’ติ ยํ วุตฺตํ, ญาณนามทฺวยํ อิทํ;

พุทฺธปจฺเจกสมฺพุทฺธ-สาวกานมฺปิ รูหติฯ

‘‘อภิสมฺโพธิ สมฺโพธิ’’, อิติ นามทฺวยํ ปน;

ปจฺเจกพุทฺธสพฺพญฺญุ-พุทฺธานํเยว รูหติฯ

อภิสมฺโพธิสงฺขาตา, ปรโมปปทา ปน;

ญาณปณฺณตฺติ สพฺพญฺญุ-สมฺพุทฺธสฺเสว รูหติฯ

สมฺมาสมฺโพธิสงฺขาตา, อนุตฺตรปทาทิกา;

พุทฺธา วา ญาณปณฺณตฺติ, สพฺพญฺญุสฺเสว รูหติฯ

‘‘สพฺพญฺญุตา’’ติ ยํ วุตฺตํ, ญาณํ สพฺพญฺญุโนว ตํ;

ยุชฺชเต อวเสสา ตุ, ญาณปญฺญตฺติ สพฺพคาฯ

ญาณภาวมฺหิ สนฺเตปิ, ธมฺมจกฺขาทิกํ ปน;

ปโยชนนฺตราภาวา, นาตฺร สนฺทสฺสิตํ มยาติฯ

ภูตีติ ภูตสฺส ภริยาฯ ยถา หิ เปตสฺส ภริยา ‘‘เปตี’’ติ วุจฺจติ, เอวเมว ภูตสฺส ภริยา ‘‘ภูตี’’ติ วุจฺจติฯ โภตีติ ยาย สทฺธึ กเถนฺเตน สา อิตฺถี ‘‘โภตี’’ อิติ วตฺตพฺพา, ตสฺมา อิมินา ปเทน อิตฺถี โวหริยตีติ จ ทฎฺฐพฺพํฯ ยถา หิ ปุริเสน สทฺธึ กเถนฺเตน ปุริโส ‘‘ภวํ’’ อิติ โวหริยติ, เอวเมว อิตฺถิยา สทฺธึ กเถนฺเตน อิตฺถี ‘‘โภตี’’อิติ โวหริยติฯ ‘‘กุโต นุ ภวํ ภารทฺวาโช, อิเม อาเนสิ ทารเก’’ติ, ‘‘อหํ โภตึ อุปฎฺฐิสฺสํ, มา โภตี กุปิตา อหู’’ติ เจตฺถ นิทสฺสนํฯ อถ วา อิเธกจฺโจ สตฺโต อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนาโม, โส ‘‘โภตี’’อิติ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา อิมินา ปเทน อิตฺถีปิ อิตฺถิลิงฺเคน ลทฺธนามา อนิตฺถีปิ โวหริยตีติ จ ทฎฺฐพฺพาฯ ตถา หิ เทวปุตฺโตปิ ‘‘เทวตา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน โวหริตพฺพตฺตา เทวตาสทฺทมเปกฺขิตฺวา ‘‘โภตี’’อิติ โวหริโต, ปเคว เทวธีตาฯ ตถา หิ ‘‘โภตี จรหิ ชานาติ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา’’ติ เอตฺถ ปน เทวตาสทฺทมเปกฺขิตฺวา ‘‘โภตี’’อิติ อิตฺถิ ลิงฺคโวหาโร กโตฯ อตฺรายํ สุตฺตปทตฺโถ ‘‘ยทิ โส กุหโก ธนตฺถิโก ตาปโส น ชานาติ, โภตี เทวตา ปน ชานาติ กิ’’นฺติฯ อปิจ –

‘‘อตฺถกาโมสิ เม ยกฺข, หิตกามาสิ เทวเต;

กโรมิ เต ตํ วจนํ, ตฺวํสิ อาจริโย มมา’’ติ –

มฎฺฐกุณฺฑลีวตฺถุสฺมึ ปุลฺลิงฺคยกฺขสทฺทมเปกฺขิตฺวา ‘‘อตฺถกาโม’’ติ ปุลฺลิงฺควเสน อิตฺถิลิงฺคญฺจ เทวตาสทฺทมเปกฺขิตฺวา ‘‘หิตกามา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน ปุริสภูโต มฎฺฐกุณฺฑลี โวหริโตฯ อญฺญตฺราปิ เทวตาสทฺทมเปกฺขิตฺวา เทวปุตฺโต อิตฺถิลิงฺควเสน โวหริโต –

‘‘น ตฺวํ พาเล วิชานาสิ, ยถา อรหตํ วโจ’’ติ;

‘‘อตฺถกามาสิ เม อมฺม, หิตกามาสิ เทวเต’’ติฯ

เอตฺถ ปน ‘‘เอหิ พาเล ขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพล’’นฺติ เอตฺถ จ อิตฺถีเยว อิตฺถิลิงฺควเสน โวหริตา, ตสฺมา กตฺถจิ อิตฺถิปุริสปทตฺถสงฺขาตํ อตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ลิงฺคมตฺตเมวาเปกฺขิตฺวา โภตี เทวตา, โภตี สิลา, โภตี ชมฺพู, โภตึ เทวตนฺติอาทีหิ สทฺธึ ปจฺจตฺตวจนาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ กตฺถจิ ปน ลิงฺคญฺจ อตฺถญฺจ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โภตี อิตฺถี, โภตึ เทว’’นฺติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ วิภาวินีติ วิภาเวตีติ วิภาวินีฯ เอวํ ปริภาวินีติอาทีสุปิฯ อีการนฺติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสฯ

ภูติ สตฺตายมานา ภวตีติ ภูฯ อถ วา ภวนฺติ ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ เจตฺถ สตฺตสงฺขาราติ ภูฯ ภู วุจฺจติ ปถวีฯ อภูติ วฑฺฒิวิรหิตา กถา, น ภูตปุพฺพาติ วา อภู, อภูตปุพฺพา กถาฯ น ภูตาติ วา อภู, อภูตา กถาฯ ‘‘อภุํ เม กถํ นุ ภณสิ, ปาปกํ วต ภาสสี’’ติ อิทเมเตสมตฺถานํ สาธกํ วจนํฯ อูการนฺติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสฯ นิยติตฺถิลิงฺคนิทฺเทโสยํฯ

อนิยตลิงฺคานํ ปน นิยติตฺถิลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตานํ ภูตปราภูตสมฺภูตสทฺทาทีนํ นิทฺเทโส นยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺโยวฯ อิจฺเจวํ อิตฺถิลิงฺคานํ ภูธาตุมยานํ ยถารหํ นิพฺพจนาทิวเสน นิทฺเทโส วิภาวิโตฯ

อิทานิ นปุํสกลิงฺคนิทฺเทโส วุจฺจติ – ตตฺร ภูตนฺ ติ จตุพฺพิธํ ปถวีธาตุอาทิกํ มหาภูตรูปํฯ ตญฺหิ อญฺเญสํ นิสฺสยภาเวน ภวตีติ ภูตํ, ภวติ วา ตสฺมึ ตทธีนวุตฺติตาย อุปาทารูปนฺติ ภูตํฯ อถ วา ภูตนฺติ สตฺโต ภูตนามโก วาฯ ภูตนฺติ หิ นปุํสกวเสน สกโล สตฺโต เอวํนามโก จ ยกฺขาทิโก วุจฺจติฯ ‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนาฯ ยานีธ ภูตานิ สมาคตานิ, อุชฺฌาเปตฺวาน ภูตานิ, ตมฺหา ฐานา อปกฺกมี’’ติ เอวมาทีสุ นปุํสกปฺปโยโค เวทิตพฺโพฯ คาตาพนฺธสุขตฺถํ ลิงฺควิปลฺลาโสติ เจ? ตนฺน, ‘‘ยกฺขาทีนิ มหาภูตานิ ยํ คณฺหนฺติ, เนว เตสํ ตสฺส อนฺโต, น พหิ ฐานํ อุปลพฺภตี’’ติ จุณฺณิยปทรจนายมฺปิ ภูตสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตทสฺสนโตติ อวคนฺตพฺพํฯ มหาภูตนฺ ติ วุตฺตปฺปการํ จตุพฺพิธํ มหาภูตรูปํฯ ตสฺส มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตตา เวทิตพฺพาฯ กถํ? มหนฺตํ ภูตนฺติ มหาภูตํ, มายาการสงฺขาเตน มหาภูเตน สมนฺติปิ มหาภูตํ, ยกฺขาทีหิ มหาภูเตหิ สมนฺติปิ มหาภูตํ, มหนฺเตหิ ฆาสจฺฉาทนาทิปจฺจเยหิ ภูตํ ปวตฺตนฺติปิ มหาภูตํ, มหาวิการภูตนฺติปิ มหาภูตํฯ เอวํ มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตตา เวทิตพฺพาฯ อตฺริทํ สุฎฺฐุปลกฺขิตพฺพํ –

ปุนฺนปุํสกลิงฺโค จ, ภูตสทฺโท ปวตฺตติ;

ปณฺณตฺติยํ คุเณ เจว, คุเณเยวิตฺถิลิงฺคโกฯ

ภูต สมฺภูตสทฺทาทิ-นเย ปณฺณตฺติวาจกา;

โยเชตพฺพา ติลิงฺเค เต, อิติ เญ ยฺยํ วิเสสโตฯ

‘‘ภูโต ติฎฺฐติ, ภูตานิ, ติฎฺฐนฺติ, สมโณ อยํ;

อิทานิ ภูโต, จิตฺตานิ, ภูตานิ วิมลานิ ตุฯ

วญฺฌา ภูตา วธู เอสา’’, อิจฺจุทาหรณานิเม;

วุตฺตานิ สุฎฺฐุ ลกฺเขยฺย, สาสนตฺถคเวสโกฯ

ภวิตฺตนฺติ วฑฺฒิตฎฺฐานํฯ ตญฺหิ ภวนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตฺถาติ ภวิตฺตนฺติ วุจฺจติ, ‘‘ชนิตฺตํ เม ภวิตฺตํ เม, อิติ ปงฺเก อวสฺสยิ’’นฺติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ

‘‘ภวิตฺตํ’’ อิติ ‘‘ภาวิตฺต’’-นฺติ จ ปาโฐ ทฺวิธา มยา;

รสฺสตฺตทีฆภาเวน, ทิฏฺโฐ ภคฺควชาตเกฯ

ภูนนฺติ ภวนํ ภูนํ วทฺธิฯ ‘‘อหเมว ทูสิยา ภูนหตา, รญฺโญ มหาปตาปสฺสา’’ติ, ‘‘ภูนหจฺจํ กตํ มยา’’ติ จ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ

ภวนนฺติ ภวนกฺริยาฯ อถ วา ภวนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตฺถ สตฺตา ปุตฺตธีตาหิ นานาสมฺปตฺตีหิ จาติ ภวนํ วุจฺจติ เคโห, ‘‘เปตฺติกํ ภวนํ มมา’’ติ อิทเมตสฺสตฺถสฺส สาธกํ วจนํฯ ‘‘เคโห ฆรญฺจ อาวาโส, ภวนญฺจ นิเกตน’’นฺติ อิทํ ปริยายวจนํฯ ปราภวนนฺติ อวทฺธิมาปชฺชนํฯ สมฺภวนนฺติ สุฎฺฐุ ภวนํฯ วิภวนนฺติ อุจฺเฉโท วินาโส วาฯ ปาตุภวนนฺติ ปากฎตา สรูปลาโภ อิจฺเจวตฺโถฯ อาวิภวนนฺติ ปจฺจกฺขภาโวฯ ติโรภวนนฺติ ปฎิจฺฉนฺนภาโวฯ วินาภวนนฺติ วินาภาโวฯ โสตฺถิภวนนฺติ สุวตฺถิตาฯ ปริภวนนฺติ ปีฬนา หีฬนา วาฯ อภิภวนนฺติ วิธมนํฯ อธิภวนนฺติ อชฺโฌตฺถรณํ ฯ อนุภวนนฺติ ปริภุญฺชนํฯ สมนุภวนนฺติ สุฎฺฐุ ปริภุญฺชนํฯ ปจฺจนุภวนนฺติ อธิปติภาเวนปิ สุฎฺฐุ ปริภุญฺชนํฯ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคนิทฺเทโสฯ

อตฺถวิภาวีติ อตฺถสฺส วิภาวนสีลํ จิตฺตํ วา ญาณํ วา กุลํ วา อตฺถวิภาวิฯ เอวํ ธมฺมวิภาวิฯ อิการนฺตนปุํสกลิงฺคนิทฺเทโสฯ

โคตฺรภูติ ปญฺญตฺตารมฺมณํ มหคฺคตารมฺมณํ วา โคตฺรภุจิตฺตํฯ ตญฺหิ กามาวจรโคตฺตมภิภวติ, มหคฺคตโคตฺตญฺจ ภาเวติ นิพฺพตฺเตตีติ ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติฯ อปิจ โคตฺรภูติ นิพฺพานารมฺมณํ มคฺควีถิยํ ปวตฺตํ โคตฺรภุญาณํ วา สงฺขารารมฺมณํ วา ผลสมาปตฺติวีถิยํ ปวตฺตํ โคตฺรภุญาณํฯ เตสุ หิ ปฐมํ ปุถุชฺชนโคตฺตมภิภวติ, อริยโคตฺตญฺจ ภาเวติ, โคตฺตาภิธานา จ นิพฺพานโต อารมฺมณกรณวเสน ภวตีติ ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติ, ทุติยํ ปน สงฺขารารมฺมณมฺปิ สมานํ อาเสวนปจฺจยภาเวน สสมฺปยุตฺตานิ ผลจิตฺตานิ โคตฺตาภิธาเน นิพฺพานมฺหิ ภาเวตีติ ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติฯ อิทํ ปาฬิววตฺถานํ –

‘‘โคตฺรภุ’’อิติ รสฺสตฺต-วเสน กถิตํ ปทํ;

นปุํสกนฺติ วิญฺเญยฺยํ, ญาณจิตฺตาทิเปกฺขกํฯ

‘‘โคตฺรภู’’อิติ ทีฆตฺต-วเสน กถิตํ ปน;

ปุลฺลิงฺคมิติ วิญฺเญยฺยํ, ปุคฺคลาทิกเปกฺขกํฯ

ทีฆภาเวน วุตฺตํ ตุ, นปุํสกนฺติ โน วเท;

พินฺทุวนฺตี’ตเร เภทา, ตโย อิติ หิ ภาสิตาฯ

อีการนฺตา จ อูทนฺตา, รสฺสตฺตํ ยนฺติ สาสเน;

นปุํสกตฺตํ ปตฺวาน, สหภุ สีฆยายิติฯ

จิตฺเตน สห ภวตีติ จิตฺตสหภุ, จิตฺเตน สห น ภวตีติ นจิตฺตสหภุ, รูปํฯ อุการนฺตนปุํสกลิงฺคนิทฺเทโสฯ นิยตนปุํสกลิงฺคนิทฺเทโสยํฯ

อนิยตลิงฺคานํ นิยตนปุํสกลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตานํ ภูตปราภูตสทฺทาทีนํ นิทฺเทโส นยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺโยวฯ อิจฺเจวํ นปุํสกลิงฺคานํ ภูธาตุมยานํ ยถารหํ นิพฺพจนาทิวเสน นิทฺเทโส วิภาวิโตฯ อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ ลิงฺคตฺตยนิทฺเทโส สมตฺโตฯ

อุลฺลิงฺคเนน วิวิเธน นเยน วุตฺตํ,

ภูธาตุสทฺทมยลิงฺคติกํ ยเทตํ;

อาลิงฺคิยํ ปิยตรญฺจ สุตํ สุลิงฺคํ,

โปโส กเร มนสิ ลิงฺควิทุตฺตมิจฺฉํฯ

อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

ภูธาตุมยานํ ติวิธลิงฺคิกานํ นามิกรูปานํ วิภาโค

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ