สทฺทนีติ (ปทมาล)
๙. นปุํสกลิงฺคนามิกปทมาลา
อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ‘‘ภูตํ’’อิจฺจาทิกสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –
จิตฺตํ, จิตฺตานิฯ จิตฺตํ, จิตฺตานิฯ จิตฺเตน, จิตฺเตหิ, จิตฺเตภิฯ จิตฺตสฺส, จิตฺตานํฯ จิตฺตา, จิตฺตสฺมา, จิตฺตมฺหา, จิตฺเตหิ, จิตฺเตภิฯ จิตฺตสฺส, จิตฺตานํฯ จิตฺเต, จิตฺตสฺมึ, จิตฺตมฺหิ, จิตฺเตสุฯ โภ จิตฺต, โภ จิตฺตา, ภวนฺโต จิตฺตานิฯ ยมกมหาเถรมตํฯ
เอตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘จิตฺตา’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนํ ‘‘จิตฺเต’’ติ อุปโยคพหุวจนญฺจ อนาคตํ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ อญฺเญสมฺปิ ตาทิสานํ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกรูปานํ ทสฺสนโต วิภงฺคปาฬิยญฺจ ‘‘ฉ จิตฺตา อพฺยากตา’’ติอาทิทสฺสนโต คเหตพฺพเมว , ตสฺมา ‘‘จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺตาฯ จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺเต’’ติ กโม เวทิตพฺโพฯ นิคฺคหีตนฺตานญฺหิ นปุํสกลิงฺคานํ กตฺถจิ โอกา รนฺตปุลฺลิงฺคานํ วิย ปจฺจตฺโตปโยคพหุวจนานิ ภวนฺติฯ ตานิ จ ปุลฺลิงฺเคน วา สลิงฺเคน วา อลิงฺเคน วา สทฺธึ สมานาธิกรณานิ หุตฺวา เกวลานิ วา ปาวจเน สญฺจรนฺติฯ อตฺร ‘‘จตฺตาโร สติปฎฺฐานาฯ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาฯ สพฺเพ มาลา อุเปนฺติมํฯ ยสฺส เอเต ธนา อตฺถิฯ จตฺตาโร มหาภูตาฯ ตีณินฺทฺริยาฯ เทฺว อินฺทฺริยาฯ ทสินฺทฺริยาฯ เทฺว มหาภูเต นิสฺสาย เทฺว มหาภูตา, ปญฺจ วิญฺญาณา, จตุโร องฺเค อธิฎฺฐาย, เสมิ วมฺมิกมตฺถเก, รูปา สทฺทา รสา คนฺธาฯ รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จฯ จกฺขุญฺจ ปฎิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ เอวมาทโย อเนกสตา ปาฬิปฺปเทสา ทฎฺฐพฺพาฯ
เอตฺถ ปน ‘‘สติปฎฺฐานา’’ติอาทีนิ ปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ น คเหตพฺพานิ สติปฎฺฐานสทฺทาทีนํ ปฐเมกวจนฎฺฐาเน โอกา รนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน ฐิตภาวสฺส อทสฺสนโตฯ ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทีนิเยว ปน ปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ คเหตพฺพานิ นิโยคา นิคฺคหีตนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ สติปฎฺฐานสทฺทาทีหิ สทฺธึ เตสํ สมานาธิกรณภาวสฺส ทสฺสนโตติฯ
เกเจตฺถ วเทยฺยุํ – นนุ ‘‘สติปฎฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทิปฺปโยคทสฺสนโต สติปฎฺฐานสทฺทาทีนํ โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาโว ลพฺภติฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา ตุมฺเหหิ ‘‘สติปฎฺฐานสทฺทาทีนํ ปฐเมกวจนฎฺฐาเน โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน ฐิตภาวสฺส อทสฺสนโต’’ติ วุตฺตํ, กสฺมา จ เอกนฺตโต สติปฎฺฐานสทฺ ทาทีนํ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคตา อนุมตา, นนุ ‘‘สติปฎฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทิทสฺสนโต ‘‘จตฺตาโร สติปฎฺฐานา’’ติอาทีสุปิ ‘‘สติปฎฺฐานสทฺ ทาทโย ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตา’’ติ วตฺตพฺพาติ? น วตฺตพฺพา, กสฺมาติ เจ? ‘‘สติปฎฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีสุปิ สติปฎฺฐานจิตฺตสทฺทาทีนํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน อนิจฺฉิตพฺพโตฯ ตตฺถ หิ ปุลฺลิงฺเคน ธมฺมสทฺเทน โยเชตุํ ธมฺมิสฺสโร ภควา ธมฺมาเปกฺขํ กตฺวา ‘‘สติปฎฺฐาโน, จิตฺโต, จิตฺตา’’ติ จ อภาสิฯ เกวลา หิ สติปฎฺฐาน จิตฺตสทฺทาทโย โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน กตฺถจิปิ โยชิตา น สนฺติ, นิคฺคหีตนฺตนปุํสกภาเวน ปน โยชิตา สนฺติฯ
ตถา หิ ‘‘จิตฺโต คหปตี’’ติ เอตฺถาปิ ปุลฺลิงฺคคหปติสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา วิญฺญาเณ ปวตฺตํ จิตฺตนามํ ปณฺณตฺติวเสน ปุคฺคเล อาโรเปตฺวา ปุคฺคลวาจกํ กตฺวา ‘‘จิตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ ปน วิญฺญาณสงฺขาตํ จิตฺตมธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘จิตฺต’’มิจฺเจว วุจฺเจยฺยฯ ตสฺมา ‘‘จิตฺโต คหปติ, จิตฺตา อิตฺถี’’ติอาทีสุ ลิงฺควิปลฺลาโส น อิจฺฉิตพฺโพ สาเปกฺขตฺตา จิตฺตสทฺ ทาทีนํฯ ยถา จ เอตฺถ, เอวํ ‘‘สติปฎฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีสุปิ ลิงฺควิปลฺลาโส น อิจฺฉิตพฺโพฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฎฺฐานา’’ติอาทีสุ ปน สติปฎฺฐานสทฺทาทีนํ อเปกฺขิตพฺพานิ ปทานิ น สนฺติ, เยหิ เต ปุลฺลิงฺคานิ สิยุํ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทีนิเยว ปทานิ ปริวตฺเตตฺวา ‘‘จตฺตาริ, สพฺพานิ, เอตานี’’ติ นปุํสกลิงฺควเสน คเหตฺวา ‘‘สติปฎฺฐานา , สมฺมปฺปธานา’’ติอาทีหิ ปเทหิ โยเชตพฺพานิฯ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เกจิ อฎฺฐกถาจริยา นิการ โลปํ อิจฺฉนฺติ ‘‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช, นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ วิยฯ อทสฺสนญฺหิ โลโป, ตสฺมา ‘‘จตฺตาริ สติปฎฺฐานานิ, จตฺตาริ สมฺมปฺปธานานิ, สพฺพานิ มาลานี’ติอาทิกา โยชนา กาตพฺพาฯ
เกจิ ปน ‘‘สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ เอตฺถ มาลาสทฺทํ อิตฺถิลิงฺคนฺติ มญฺญิตฺวา ปุลฺลิงฺคภูตํ สพฺเพสทฺทํ อิตฺถิลิงฺควเสน ปริวตฺเตตฺวา ‘‘สพฺพา มาลา’’ติ อตฺถํ กเถนฺติฯ ตํ กิญฺจาปิ ยุตฺตตรํ วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ น คเหตพฺพํฯ น หิ โส ภควา ลิงฺคํ นญฺญาสิ, น จ ‘‘สพฺพา มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ เทฺว ปทานิ อิตฺถิลิงฺคานิ กตฺวา วตฺตุํ น สกฺขิฯ โย เอวํ วิสทิสลิงฺคานิ ปทานิ อุจฺจาเรสิฯ ชานนฺโตเยว ปน ภควา วตฺตุํ สกฺโกนฺโตเยว จ ‘‘สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ วิสทิสลิงฺคานิ ปทานิ อุจฺจาเรสิ, ตสฺมา ปุลฺลิงฺคภูตํ สพฺเพสทฺทํ ‘‘สพฺพานี’’ติ นปุํสกลิงฺควเสน ปริวตฺเตตฺวา วิภงฺคปาฬิยํ ‘‘ตีณินฺทฺริยา’’ติ ปทํ วิย ลุตฺตนิกาเรน นปุํสกลิงฺเคน มาลาสทฺเทน โยเชตฺวา ‘‘สพฺพานิ มาลานี’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพ กตฺถจิ ‘‘ยสฺส เอเต ธนา อตฺถี’’ติ เอตฺถ วิยฯ เอตฺถ หิ ยสฺส เอตานิ ธนานีติ อตฺโถฯ อิทมฺเปตฺถ สลฺลกฺขิตพฺพํฯ มาลาสทฺโท ทฺวิลิงฺโค อิตฺถินปุํสกวเสนฯ ติฎฺฐตุ ตสฺสิตฺถิลิงฺคตฺตํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา, นปุํสกตฺเต ปน ตีณิ มาลานิฯ ‘‘มาเลหิ จ คนฺเธหิ จ ภควโต สรีรํ ปูเชนฺตี’’ติอาทโย นปุํสกปฺปโยคานิปิ พหู สนฺทิสฺสนฺตีติฯ
ยทิ ปน โภ มาลสทฺโท อิตฺถินปุํสกวเสน ทฺวิลิงฺโค, ‘‘สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ ม’’นฺติ เอตฺถ มาลาสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาวปริกปฺปเน โก โทโส อตฺถีติ? อตฺเถว อิตฺถิลิงฺคสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคภูเตน สพฺพนามิกปเทน สทฺธึ สมานาธิกรณภาวสฺสาภาวโต, นปุํสกลิงฺคสฺส ปน ปุลฺลิงฺคภูเตน สพฺพนามิกปเทน สทฺธึ สมานาธิกรณภาวสฺส อุปลพฺภนโตฯ เตเนว จ ‘‘เอเต ธนา’’ติอาทโย ปโยคา ปาวจเน พหุธา ทิฎฺฐาฯ เอตฺถาปิ ปน วเทยฺยุํ ‘‘ธนาติอาทีนิ วิปลฺลาสวเสน ปุลฺลิงฺคานิเยว ‘‘เอเต’’ติอาทีหิ สมานาธิกรณปเทหิ โยชิตตฺตา’’ติฯ น, นปุํสกานิเยเวตานิฯ ยทิ หิ ‘‘ธนา’’ติอาทีนิ ปุลฺลิงฺคานิ สิยุํ, กตฺถจิ ปจฺจตฺเตกวจนฎฺฐาเน ‘‘เอโส’’ติอาทีหิ โอการนฺตสมานาธิกรณปเทหิ โยชิตา โอการนฺตธนสทฺ ทาทโย สิยุํฯ ตถารูปานํ อภาวโต ปน ‘‘ธนา อินฺทฺริยา วิญฺญาณา’’ติอาทโย สทฺทา นปุํสกลิงฺคานิเยว โหนฺติฯ อยํ นโย ปจฺจตฺตพหุวจนฎฺฐาเนเยว ลพฺภติฯ นปุํสกลิงฺคานิ หิ วิสทาการานิ ปุลฺลิงฺครูปานิ วิย หุตฺวา ปุลฺลิงฺเคหิปิ สทฺธึ จรนฺติ, นปุํสกา วิย ปุริสเวสธาริโน ปุริเสหีติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ
อถาปิ เต ปุพฺเพ วุตฺตวจนํ ปุน ปริวตฺเตตฺวา เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘จิตฺโต คหปติ, จิตฺตา อิตฺถี’’ติอาทีสุ จิตฺตํ เอตสฺส อตฺถีติ จิตฺโต, จิตฺตํ เอติสฺสา อตฺถีติ จิตฺตา ยถา ‘‘สทฺโธ, สทฺธา’’ติ เอวํ อสฺสตฺถีติ อตฺถวเสน คเหตพฺพโต ลิงฺควิปลฺลาโส นิจฺฉิตพฺโพ, ‘‘สติปฎฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีนิ ปน เอวรูปสฺส อตฺถสฺส อคฺคเหตพฺพโต ‘‘สติปฎฺฐานํ ธมฺโม, จิตฺตํ ธมฺโม, จิตฺตานิ ธมฺมา’’ติ วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาเสน ‘‘สติปฎฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ลิงฺควิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ? ตนฺน, ‘‘จิตฺโต คหปตี’’ติอาทีสุ ปน ‘‘สติปฎฺฐาโน ธมฺโม’’ติอาทีสุ จ จิตฺตสติปฎฺฐานสทฺทาทีนํ คหปติ ธมฺมาทีนํ อเปกฺขนวเสน นิจฺจํ ปุลฺลิงฺคภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ
ตถา หิ เอกนฺตนปุํสกลิงฺโคปิ ปุญฺญสทฺโท อภิสงฺขาราเปกฺขนวเสน ‘‘ปุญฺโญ อภิสงฺขาโร’’ติ ปุลฺลิงฺโค ชาโต, ตถา เอกนฺตนปุํสกลิงฺคาปิ ปทุม มงฺคลสทฺ ทาทโย อญฺญสฺสตฺถสฺสาเปกฺขนวเสน ‘‘ปทุโม ภควา, ปทุมา เทวี, มงฺคโล ภควา, มงฺคลา อิตฺถี’’ติ จ ปุมิตฺถิลิงฺคา ชาตาฯ เอกนฺตปุลฺลิงฺคาปิ หตฺถิวิเสสวาจกา กาลาวก คงฺเคยฺยสทฺทาทโย กุลาเปกฺขนวเสน ‘‘กาลาวกญฺจ คงฺเคยฺย’’นฺติอาทินา นปุํสกลิงฺคา ชาตาฯ ตทเปกฺขนวเสน หิ อฎฺฐกถายํ ‘‘กาลาวโก จ คงฺเคยฺโย’’ติอาทิ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส ทิสฺสติฯ เอวํ ตํตทตฺถานมเปกฺขนวเสน ตํตํปกติลิงฺคํ นาเสตฺวา อปรํ ลิงฺคํ ปติฎฺฐาเปตฺวา นิทฺเทโส ทิสฺสติ, น จ ตานิ สพฺพานิปิ ลิงฺคานิ ตทฺธิตวเสน อญฺญลิงฺคานิ ชาตานิ, อถ โข คหปติธมฺมาทีนํ อเปกฺขนวเสเนว อญฺญลิงฺคานิ ชาตานิ, ตสฺมา ‘‘เปตานิ โภติ ปุตฺตานิ, ขาทมานา ตุวํ ปุเรฯ สิวิปุตฺตานิ จวฺหยฯ เอวํ ธมฺมานิ สุตฺวาน, วิปฺปสีทนฺติ ปณฺฑิตา’’ติอาทีสุเยว ลิงฺควิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ อนญฺญาเปกฺขกตฺตา วุตฺตธมฺมสทฺทาทีนํ, น ปน ‘‘จิตฺโต คหปติ, จิตฺตา อิตฺถี, สติปฎฺฐาโน ธมฺโม, จิตฺโต ธมฺโม, จิตฺตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ จิตฺตสทฺทาทีนํ วิปลฺลาโส อิจฺฉิตพฺโพ คหปติ ธมฺมาทีนํ อเปกฺขกตฺตา เตสนฺติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํ, อิทญฺจ เอกจฺจานํ สมฺโมหฎฺฐานํ, ตสฺมา สทฺธมฺมฎฺฐิติยา อยํ นีติ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ
พทรติตฺถวิหารวาสี อาจริยธมฺมปาโล ปน ‘‘อปริมาณา ปทา อปริมาณา อกฺขรา อปริมาณา พฺยญฺชนาติ ปาฬิปฺปเทเส ‘ปทา อกฺขรา พฺยญฺชนา’ติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตติ ทฎฺฐพฺพ’’นฺติ อาหฯ เอตฺถาปิ มยํ ‘‘ปทา’’ติ อิทํ ‘‘อินฺทฺริยา รูปา’’ติอาทีนิ วิย นปุํสกลิงฺคเมวาติ วทาม โอการนฺตวเสน ปฐเมกวจนนฺตภาวาภาวโต, อิตรทฺวยํ ปน นปุํสกลิงฺคนฺติปิ ปุลฺลิงฺคนฺติปิ คเหตพฺพํ นิคฺคหีตนฺโตกา รนฺตวเสน ปฐเมกวจนนฺตภาวสฺสูปลพฺภนโตฯ ตถา หิ ‘‘ปุตฺตานิ ลตานิ ปพฺพตานิ ธมฺมานี’’ติอาทีนํเยว ลิงฺควิปลฺลาสานิ อิจฺฉิตพฺพานิ นิคฺคหีตนฺตวเสน ปฐเมกวจนนฺตตาย อนุปลทฺธิโต, เตสญฺโจการนฺตาการนฺตวเสน ปฐเมกวจนนฺตตาทสฺสนโตฯ ‘‘ชราธมฺมํ มา ชีรี’’ติ อิทํ ปน อญฺญปทตฺถวเสน นปุํสกํ ชาตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ
ภูตํ, ภูตานิ, ภูตาฯ ภูตํ, ภูตานิ, ภูเตฯ ภูเตน, ภูเตหิ, ภูเตภิฯ ภูตสฺส, ภูตานํฯ ภูตา, ภูตสฺมา, ภูตมฺหา, ภูเตหิ, ภูเตภิฯ ภูตสฺส, ภูตานํฯ ภูเต, ภูตสฺมึ, ภูตมฺหิ, ภูเตสุฯ โภ ภูต, ภวนฺโต ภูตานิ, ภวนฺโต ภูตาฯ เอวํ จิตฺตนเยน นามิกปทมาลา ภวติฯ
อิมินา นเยน ‘‘มหาภูตํ ภวิตฺตํ ภูนํ ภวน’’มิจฺจาทีนํ ภูธาตุมยานํ นิคฺคหีตนฺตปทานํ อญฺเญสญฺจ ‘‘วตฺต’’มิจฺจาทีนํ นิคฺคหีตนฺตปทานํ นามิกปทมาลา เวทิตพฺพาฯ
วตฺตํ รูปํ โสตํ ฆานํ, ทุกฺขํ ปุปฺผํ ฌานํ ญาณํ;
ทานํ สีลํ ปุญฺญํ ปาปํ, วชฺชํ สจฺจํ ยานํ ฉตฺตํฯ
สกฎํ กนกํ ตครํ นครํ, ตรณํ จรณํ ธรณํ มรณํ;
นยนํ วทนํ กรณํ ลวนํ, วสนํ ปวนํ ภวนํ คคนํฯ
อมตํ ปุฬินํ มาลํ, อาสนํ สวนํ มุขํ;
ปทุมํ อุปฺปลํ วสฺสํ, โลจนํ สาธนํ สุขํฯ
ตาณํ มูลํ ธนํ กูลํ, มงฺคลํ นฬินํ ผลํ;
หิรญฺญํ อมฺพุชํ ธญฺญํ, ชาลํ ลิงฺคํ ปทํ ชลํฯ
องฺคํ ปณฺณํ สุสานํ สํ, อาวุธํ หทยํ วนํ;
โสปานํ จีวรํ ปาณํ, อลาตํ อินฺทฺริยํ กุลํฯ
โลหํ กณํ พลํ ปีฐํ, อณฺฑํ อารมฺมณํ ปุรํ;
อรญฺญํ ตีรมสฺสตฺถ-มิจฺจาทีนิ สมุทฺธเรฯ
อิมานิ จิตฺตสทฺเทน สพฺพถาปิ สทิสานิ, อิมานิ ปน วิสทิสานิฯ เสยฺยถิทํ –
‘‘จมฺมํ เวสฺม’’นฺติอาทีนิ, เอกธาเยว ภิชฺชเร;
‘‘กมฺมํ ถามํ คุณว’’นฺติ-อาทีนิ ตุ อเนกธาฯ
กถํ?
จมฺเม, จมฺมสฺมึ, จมฺมมฺหิ, จมฺมนิ, เวสฺเม, เวสฺมสฺมึ, เวสฺมมฺหิ, เวสฺมนิ, ฆมฺเม, ฆมฺมสฺมึ, ฆมฺมมฺหิ, ฆมฺมนิฯ เอวํ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ
กมฺมํ, กมฺมานิ, กมฺมาฯ กมฺมํ, กมฺมานิ, กมฺเมฯ กมฺเมน, กมฺมุนา, กมฺมนา, กมฺเมหิ, กมฺเมภิฯ กมฺมสฺส, กมฺมุโน, กมฺมานํฯ กมฺมสฺมา, กมฺมมฺหา, กมฺมุนา, กมฺเมหิ, กมฺเมภิฯ กมฺมสฺส, กมฺมุโน, กมฺมานํฯ กมฺเม, กมฺมสฺมึ, กมฺมมฺหิ, กมฺมนิ, กมฺเมสุฯ โภ กมฺม, ภวนฺโต กมฺมานิ, ภวนฺโต กมฺมาฯ
ถามสทฺทสฺส ปน ตติเยกวจนฎฺฐานาทีสุ ‘‘ถาเมน, ถามุนา, ถามสฺส, ถามุโน’’ติ จ, ‘‘ถามา, ถามสฺมา, ถามมฺหา, ถามุนา’’ติ จ โยเชตพฺพํฯ
วนฺตุ มนฺตุ อิมนฺตุปจฺจยวตํ ปน นิคฺคหีตนฺตสทฺทานํ ‘‘คุณวํ จิตฺตํ, รุจิมํ ปุปฺผํ, ปาปิมํ กุลํ’’ อิจฺจาทิปโยควเสน –
คุณวํ , คุณวนฺตานิ, คุณวนฺตา, คุณวนฺติฯ คุณวนฺตํ, คุณวนฺตานิ, คุณวนฺเต คุณวนฺติฯ คุณวตา, คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิฯ คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํฯ คุณวตา, คุณวนฺตา, คุณวนฺตสฺมา, คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิฯ คุณวโต, คุณวนฺตสฺส, คุณวตํ, คุณวนฺตานํฯ คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวนฺเตสุฯ โภ คุณว, ภวนฺโต คุณวนฺตานิ, คุณวนฺติฯ
เอวํ ‘‘รุจิมํ, รุจิมนฺตานิ, รุจิม’’นฺติอิจฺจาทินา, ‘‘ปาปิมํ, ปาปิมนฺตานิ, ปาปิม’’นฺติ อิจฺจาทินา จ โยเชตพฺพํฯ อปิเจตฺถ ‘‘คุณวํ พลวํ ยสวํ สติมํ คติมํ’’อิจฺจาทินา ปโยคา วิตฺถาเรตพฺพาฯ
กโรนฺตสทฺทสฺส ‘‘กโรนฺตํ จิตฺตํ, กโรนฺตํ กุล’’นฺติ ปโยควเสน –
กโรนฺตํ, กโรนฺตานิ, กโรนฺตา, กโรนฺติฯ กโรนฺตํ, กโรนฺตานิ, กโรนฺเต, กโรนฺติฯ กโรตา, กโรนฺเตน, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิฯ กโรโต, กรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํฯ กโรตา, กโรนฺตา, กโรนฺตสฺมา, กโรนฺตมฺหา, กโรนฺเตหิ, กโรนฺเตภิฯ กโรโต, กรโต, กโรนฺตสฺส, กโรนฺตานํ, กโรตํฯ กโรติ, กโรนฺเต, กโรนฺตสฺมึ, กโรนฺตมฺหิ, กโรนฺเตสุฯ โภ กโรนฺต, ภวนฺโต, กโรนฺตานิ, กโรนฺตา, กโรนฺตีติ โยเชตพฺพํฯ
คจฺฉนฺตสทฺทสฺส ตุ ‘‘คจฺฉนฺตํ จิตฺตํ, คจฺฉนฺตํ กุล’’นฺติ ปโยควเสน –
คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานิ, คจฺฉนฺตาฯ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺตานิ, คจฺฉนฺเตฯ คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิฯ คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํฯ คจฺฉตา, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺตสฺมา, คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺเตหิ , คจฺฉนฺเตภิฯ คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํฯ คจฺฉติ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉนฺตสฺมึ, คจฺฉนฺตมฺหิ, คจฺฉนฺเตสุฯ โภ คจฺฉํ, โภ คจฺฉนฺตา, ภวนฺโต คจฺฉนฺตานิ, คจฺฉนฺตาติ โยเชตพฺพํฯ
เอวํ ‘‘จรนฺตํ ททนฺตํ ติฎฺฐนฺตํ จินฺตยนฺต’’นฺติอาทีสุปิ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ
มหนฺตสทฺทสฺส ปน โกจิ เภโท, ตถา หิ ‘‘พาราณสิรชฺชํ นาม มหา’’ติ เอวํ ‘‘มหา’’อิติ นปุํสกปโยคทสฺสนโต ‘‘มหนฺตํ, มหา, มหนฺตานิ, มหนฺตาฯ มหนฺตํ, มหนฺตานิ, มหนฺเตฯ มหตา’’ติ กโม เวทิตพฺโพฯ สพฺพาเนตานิ จิตฺตสทฺเทน วิสทิสานิฯ
สวินิจฺฉโยยํ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ
อวณฺณุการนฺตตาปกติกํ นิคฺคหีตนฺตํ
นปุํสกลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ
อิทานิ ตสฺสีลตฺถสฺส กตรสฺสสฺส อตฺถวิภาวิ อิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –
อฎฺฐิ, อฎฺฐี, อฎฺฐีนิฯ อฎฺฐึ, อฎฺฐี, อฎฺฐีนิฯ อฎฺฐินา, อฎฺฐีหิ, อฎฺฐีภิฯ อฎฺฐิสฺส, อฎฺฐิโน, อฎฺฐีนํฯ อฎฺฐินา, อฎฺฐีหิ, อฎฺฐีภิฯ อฎฺฐิสฺส, อฎฺฐิโน, อฎฺฐีนํฯ อฎฺฐิสฺมึ, อฎฺฐิมฺหิ, อฎฺฐีสุฯ โภ อฎฺฐิ, ภวนฺโต อฎฺฐี, ภวนฺโต อฎฺฐีนิฯ ยมกมหาเถรมตํฯ
กิญฺจาเปตฺถ นิสฺสกฺกวจนฎฺฐาเน ‘‘อฎฺฐิสฺมา, อฎฺฐิมฺหา’’ติ ปทานิ อนาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสปฺปโยคทสฺสนา คเหตพฺพานิฯ ยถา ปน อฎฺฐิสทฺทสฺส, เอวํ ‘‘สตฺถิ ทธิ วาริ อกฺขิ อจฺฉิ’’อิจฺจาทีนมฺปิ รูปานิ ภวนฺติฯ
อตฺถวิภาวิ , อตฺถวิภาวี, อตฺถวิภาวีนิฯ อตฺถวิภาวึ, อตฺถวิภาวี, อตฺถวิภาวีนิฯ อตฺถวิภาวินา, อตฺถวิภาวีหิ, อตฺถวิภาวีภิฯ อตฺถวิภาวิสฺส, อตฺถวิภาวิโน, อตฺถวิภาวีนํฯ อตฺถวิภาวินา, อตฺถวิภาวิสฺมา อตฺถวิภาวิมฺหา, อตฺถวิภาวีหิ, อตฺถวิภาวีภิฯ อตฺถวิภาวิสฺส, อตฺถวิภาวิโน, อตฺถวิภาวีนํฯ อตฺถวิภาวิสฺมึ, อตฺถวิภาวิมฺหิ, อตฺถวิภาวีสุฯ โภ อตฺถวิภาวิ, ภวนฺโต อตฺถวิภาวี, ภวนฺโต อตฺถวิภาวีนิฯ
เอวํ ‘‘ธมฺมวิภาวิ, จิตฺตานุปริวตฺติ, สุขการิ’’อิจฺจาทีนิปิฯ ตตฺถ อฎฺฐิ สตฺถิอาทีนิ ปธานลิงฺคานิ อนญฺญาเปกฺขกตฺตา, อตฺถวิภาวิ ธมฺมวิภาวิอาทีนิ อปฺปธานลิงฺคานิ อญฺญาเปกฺขกตฺตาฯ
สวินิจฺฉโยยํ อิการนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ
อิวณฺณนฺตตาปกติกํ อิการนฺตนปุํสกลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ
อิทานิ กตรสฺสสฺส โคตฺรภุ อิจฺเจตสฺส สทฺทสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา –
อายุ, อายู, อายูนิฯ อายุํ, อายู, อายูนิฯ อายุนา, อายูหิ, อายูภิฯ อายุสฺส, อายุโน, อายูนํฯ อายุนา, อายูหิ, อายูภิฯ อายุสฺส, อายุโน, อายูนํฯ อายุสฺมึ, อายุมฺหิ, อายูสุฯ โภ อายุ, ภวนฺโต อายู, ภวนฺโต อายูนิฯ ยมกมหาเถรมตํฯ
กิญฺจาเปตฺถ นิสฺสกฺกวจนฎฺฐาเน ‘‘อายุสฺมา, อายุมฺหา’’ติ ปทานิ อนาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ตํสทิสปฺปโยคทสฺสนโต คเหตพฺพานิฯ เอตฺถ จ อายุสทฺโท ปุํนปุํสกลิงฺโค ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ปาฬิยํ อฎฺฐกถาสุ จ ตสฺสทฺวิลิงฺคตา ทิสฺสติฯ ‘‘ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริสฯ อายุ จสฺสา ปริกฺขีโณ อโหสี’’ติอาทีสุ หิ อายุสทฺโท ปุลฺลิงฺโค, ตพฺพเสน ‘‘อายุ, อายู, อายโว’’ติอาทินา ภิกฺขุน เยน ยถาสมฺภวํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ‘‘อคฺคํ อายุ จ วณฺโณ จฯ กิตฺตกํ ปนสฺส อายู’’ติอาทีสุ ปน นปุํสกลิงฺโค, ตพฺพเสน ‘‘อายุ, อายู, อายูนี’’ติ โยชิตาฯ
โคตฺรภุ, โคตฺรภู, โคตฺรภูนิฯ โคตฺรภุํ, โคตฺรภู, โคตฺรภูนิฯ โคตฺรภุนา, โคตฺรภูหิ, โคตฺรภูภิฯ โคตฺรภุสฺส, โคตฺรภุโน, โคตฺรภูนํฯ โคตฺรภุนา, โคตฺรภุสฺมา, โคตฺรภุมฺหา, โคตฺรภูหิ, โคตฺรภูภิฯ โคตฺรภุสฺส, โคตฺรภุโน, โคตฺรภูนํฯ โคตฺรภุสฺมึ, โคตฺรภุมฺหิ, โคตฺรภูสุฯ โภ โคตฺรภุ, ภวนฺโต โคตฺรภู, ภวนฺโต โคตฺรภูนิฯ โภ โคตฺรภู, โภ โคตฺรภูนิ, เอวํ พหุวจนํ วาฯ อยมมฺหากํ มตํ, เอวํ ‘‘จิตฺตสหภุ’’อิจฺจาทีนํ ภูธาตุมยานํ อุการนฺตสทฺทานํ อญฺเญสมฺปิ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ปุคฺคลวาจโก ปน อูการนฺโต โคตฺรภูสทฺโท ปุลฺลิงฺคปริยาปนฺนตฺตา สพฺพญฺญูนเย ปวิฏฺโฐฯ ตตฺรญฺเญ สทฺทา นาม ‘‘จกฺขุ วสุ ธนุ ทารุ ติปุ มธุ สิงฺคุ หิงฺคุ จิตฺตคุ’’อิจฺจาทโยฯ
สวินิจฺฉโยยํ อุการนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโคฯ
อุวณฺโณการนฺตตาปกติกํ
อุการนฺตนปุํสกลิงฺคํ นิฎฺฐิตํฯ
เอวํ นิคฺคหีตนฺต อิการนฺต อุการนฺตวเสน ติวิธานิ นปุํสกลิงฺคานิ นิรวเสสโต คหิตาเนว โหนฺติฯ เตสุ เกสญฺจิ นิคฺคหีตนฺตานํ กฺวจิ ปจฺจตฺเตกวจนสฺส พหุวจนสฺส เอกา ราเทสวเสน เภโท ทิสฺสติฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘สุเข ทุกฺเขฯ เอกูนปญฺญาส อาชีวกสเต เอกูนปญฺญาส ปริพฺพาชกสเต’’อิจฺเจวมาทิฯ นนุ โภ เอวํวิธานํ รูปานํ ปาฬิยํ ทสฺสนโต ‘‘เอการนฺตมฺปิ นปุํสกลิงฺคํ อตฺถี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํ นิคฺคหีตนฺโตคธรูปวิเสสตฺตา เตสํ รูปานํฯ อาเทสวเสน หิ สิทฺธตฺตา วิสุํ เอการนฺตํ นปุํสกลิงฺคํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา นปุํสกลิงฺคานํ ยถาวุตฺตา ติวิธตาเยว คเหตพฺพาติฯ
นปุํสกานมิจฺเจวํ, ลิงฺคานํ นยสาลินี;
ปทมาลา วิภตฺตา เม, สาสนตฺถํ มเหสิโนฯ
ยสฺเสสา ปคุณา สทฺท-นีติเรสา สุภาวิตา;
สาสเน กุลปุตฺตานํ, สรณํ โส ปรายณํฯ
อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
นปุํสกลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลาวิภาโค
นวโม ปริจฺเฉโทฯ