สทฺทนีติ (ปทมาล)
๑๐. ลิงฺคตฺตยมิสฺสกนามิกปทมาลา
อธิกูนกโต เจก-กฺขรโต จ อิโต ปรํ;
ตีณิ ลิงฺคานิ มิสฺเสตฺวา, ปทมาลมนากุลํฯ
นานาสุขุมสงฺเกต-คเตสฺวตฺเถสุ วิญฺญุนํ;
คมฺภีรพุทฺธิจารตฺถํ, ปวกฺขามิ ยถาพลํฯ
อิตฺถี ถี จ ปภา ภา จ, คิรา รา ปวนํ วนํ;
อุทกญฺจ ทกํ กญฺจ, วิตกฺโก อิติ จาทโยฯ
ภู ภูมิ เจว อรญฺญํ, อรญฺญานีติ จาทโย;
ปญฺญา ปญฺญาณํ ญาณญฺจ, อิจฺจาที จ ติธา สิยุํฯ
โก วิ สา เจว ภา รา จ, ถี ธี กุ ภู ตเถว กํ;
ขํ โค โม มา จ สํ ยํ ตํ, กิมิจฺจาที จ เอกิกาติฯ
อยํ ลิงฺคตฺตยมิสฺสโก นามิกปทมาลาอุทฺเทโสฯ ตตฺร อิตฺถี, อิตฺถี, อิตฺถิโยฯ อิตฺถึ…เป.… โภติโย อิตฺถิโยฯ
ถี ถี, ถิโยฯ ถึ, ถี, ถิโยฯ ถิยา, ถีหิ, ถีภิฯ ถิยา, ถีนํฯ ถิยา, ถีหิ, ถีภิฯ ถิยา, ถีนํฯ ถิยา, ถิยํ, ถีสุฯ โภติ ถิ, โภติโย ถี, โภติโย ถิโยฯ เอตฺถ –
‘‘กุกฺกุฎา มณโย ทณฺฑา, ถิโย จ ปุญฺญลกฺขณา;
อุปฺปชฺชนฺติ อปาปสฺส, กตปุญฺญสฺส ชนฺตุโน;
ถิยา คุยฺหํ น สํเสยฺย; ถีนํ ภาโว ทุราชาโน’’ติ
อาทีนิ นิทสฺสนปทานิฯ
ปภา, ปภา, ปภาโยฯ ปภํ…เป.… โภติโย ปภาโยฯ
ภา, ภา, ภาโยฯ ภํ, ภา, ภาโยฯ ภาย, ภาหิ, ภาภิฯ ภาย, ภานํฯ ภาย, ภาหิ, ภาภิฯ ภาย, ภานํฯ ภาย, ภายํ, ภาสุฯ โภติ เภ, โภติโย ภา, โภติโย ภาโยฯ เอตฺถ จ ‘‘ภากโร ภานุ’’อิจฺจาทีนิ นิทสฺสนปทานิฯ
คิรา , คิรา, คิราโยฯ คิรํ…เป.… โภติโย คิราโยฯ ‘‘วาจา คิรา พฺยปฺปโถฯ เย โวหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิราหิ อนุปุพฺพโส’’ติ อิมานิ คิราสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาเว นิทสฺสนปทานิฯ
สุวณฺณวาจโก ราสทฺโท ปุลฺลิงฺโค, อิธ ปน สทฺทวาจโก ราสทฺโท อิตฺถิลิงฺโคฯ
รา, รา, ราโยฯ รํ, รา, ราโยฯ ราย, ราหิ, ราภิฯ ราย, รานํฯ ราย, ราหิ, ราภิฯ ราย, รานํฯ ราย, รายํ, ราสุฯ โภติ เร, โภติโย รา, โภติโย ราโยฯ
รา วุจฺจติ สทฺโทฯ อคฺคญฺญสุตฺตฎีกายญฺหิ ‘‘รา สทฺโท ติยติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติ, สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมกาโล’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ราสทฺทสฺส สทฺทวาจกตฺเต ‘‘รตฺตี’’ติ ปทํ นิทสฺสนํฯ
ปวนํ, ปวนานิ, ปวนาฯ ปวนํ, ปวนานิ, ปวเนฯ
วนํ, วนานิ, วนาฯ วนํ, วนานิ, วเนฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ
ปวน วนสทฺทา กทาจิ สมานตฺถา กทาจิ ภินฺนตฺถาฯ เต หิ อรญฺญวาจกตฺเต สมานตฺถา ‘‘เต ธมฺเม ปริปูเรนฺโต, ปวนํ ปาวิสึ ตทาฯ สปุตฺโต ปาวิสึ วน’’นฺติอาทีสุฯ ยถากฺกมํ ปน เต วายุตณฺหาวนวาจกตฺเต ภินฺนตฺถา ‘‘ปรมทุคฺคนฺธปวนวิจริเตฯ เฉตฺวา วนญฺจ วนถํ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว’’ติอาทีสุฯ
อุทกํ, อุทกานิ, อุทกาฯ อุทกํ, อุทกานิ, อุทเกฯ
ทกํ, ทกานิ, ทกาฯ ทกํ, ทกานิ, ทเกฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ
‘‘อมฺพปกฺกํ ทกํ สีตํฯ ถลชา ทกชา ปุปฺผา’’ติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ ‘‘นีโลทํ วนมชฺฌโตฯ มโหทธิฯ อุทพินฺทุนิปาเตน, อุทกุมฺโภปิ ปูรตี’’ติ ปาฬิปฺปเทเสสุ ปน สมาสนฺตคตนามตฺตา อุทสทฺเทเนว อุทกตฺโถ วุตฺโต ‘‘ริตฺตสฺสาท’’นฺติ วตฺตพฺพฎฺฐาเน ‘‘ริตฺตสฺส’’นฺติ สทฺเทน ริตฺตสฺสาทตฺโถ วิยฯ ปาฬิยญฺหิ เกวโล อุทสทฺโท น ทิฎฺฐปุพฺโพฯ อตฺถิ เจ, สุฎฺฐุ มนสิ กาตพฺโพฯ
กํ, กานิ, กาฯ กํ, กานิ, เกฯ เกน, เกหิ, เกภิฯ กสฺส, กานํฯ กา, กสฺมา, กมฺหา, เกหิ, เกภิฯ กสฺส, กานํฯ เก, กสฺมึ, กมฺหิ, เกสุฯ โภ ก, ภวนฺโต กา, ภวนฺโต กานิฯ โภสทฺเทน วา พหุวจนํ โยเชตพฺพํ ‘‘โภ กานิ, โภ กา’’ติฯ
เอตฺถ กํ วุจฺจติ อุทกํ สีสํ สุขญฺจฯ อตฺร ‘‘กนฺตาโร กนฺทโร เกวฎฺฎา เกสา กรุณา นาโก’’ติอาทีนิ ปโยคานิ เวทิตพฺพานิฯ ตตฺร กนฺตาโรติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ตริตพฺโพ อติกฺกมิตพฺโพติ กนฺตาโร, นิรุทกปฺปเทโสฯ โจรกนฺตารนฺติอาทีสุ ปน รูฬฺหิยา ทุคฺคมนฎฺฐาเนปิ กนฺตารสทฺโท ปวตฺตตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ กนฺทโรติ เอตฺถาปิ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริโต ภินฺโนติ กนฺทโรฯ เกวฎฺฎาติอาทีสุ ปน เก อุทเก วตฺตนโต คหณตฺถํ ปวตฺตนโต เกวฎฺฎาฯ เก สีเส เสนฺติ อุปฺปชฺชนฺตีติ เกสาฯ กํ สุขํ รุนฺธตีติ กรุณาฯ นาโกติ สคฺโคฯ กนฺติ หิ สุขํ, น กํ อกํ, ทุกฺขํ, ตํ นตฺถิ เอตฺถาติ นาโกติ อตฺโถ คเหตพฺโพ ฯ ยเถตฺถ อิตฺถีสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลา โยชิตา, เอวํ ‘‘วิตกฺโก วิจาโร อาภา ปทีโป’’ติอาทีนมฺปิ โยเชตพฺพาฯ
ภู, ภู, ภุโยฯ ภุํ, ภู, ภุโยฯ ภุยา, ภูหิ, ภูภิฯ ภุยา, ภูนํฯ ภุยา, ภูหิ, ภูภิฯ ภุยา, ภูนํฯ ภุยา, ภุยํ, ภูสุฯ โภติ ภุ, โภติโย ภู, โภติโย ภุโยฯ เอตฺถ จ ‘‘ภูรุโห ภูปาโล ภูภุโช ภูตล’’นฺติ นิทสฺสนปทานิฯ
ภูมิ, ภูมี, ภูมิโย; เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํ;
อรญฺญํ, อรญฺญานิ, อรญฺญา; เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ
อรญฺญานี วุจฺจติ มหาอรญฺญํ, ‘‘คหปตานี’’ติ ปทมิว อินีปจฺจยวเสน สาเธตพฺพํ ปทํ อิตฺถิลิงฺคญฺจฯ ‘‘อรญฺญานี’’ติ หิ อฎฺฐกถาปาโฐปิ ทิสฺสติฯ
อรญฺญานี, อรญฺญานี, อรญฺญานิโยฯ อรญฺญานึ, อรญฺญานี, อรญฺญานิโยฯ อรญฺญานิยา, อรญฺญานีหิ, อรญฺญานีภิฯ อรญฺญานิยา, อรญฺญานีนํฯ อรญฺญานิยา, อรญฺญานีหิ, อรญฺญานีภิฯ อรญฺญานิยา, อรญฺญานีนํฯ อรญฺญานิยา, อรญฺญานิยํ, อรญฺญานีสุฯ โภติ อรญฺญานิ, โภติโย อรญฺญานี, โภติโย อรญฺญานิโยฯ
ยเถตฺถ อุตฺตราธิกวเสน โยชิตา, เอวํ ‘‘สภา, สภาย’’นฺติอาทีสุปิ โยเชตพฺพาฯ สภายนฺติ สภา เอว , ลิงฺคพฺยตฺตยวเสน ปน เอวํ วุตฺตํฯ ‘‘สภาเย วา ทฺวารมูเล วา วตฺถพฺพ’’นฺติ ปาฬิ เอตฺถ นิทสฺสนํฯ
ปญฺญา, ปญฺญา, ปญฺญาโยฯ ปญฺญํ, ปญฺญา, ปญฺญาโยฯ ปญฺญายฯ
ปญฺญาณํ, ปญฺญาณานิ, ปญฺญาณาฯ ปญฺญาณํ, ปญฺญาณานิ, ปญฺญาเณฯ ปญฺญาเณนฯ
‘‘ตถา หิ ภนฺเต ภควโต สีลปญฺญาณํฯ สาธุ ปญฺญาณวา นโร’’ติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ
ญาณํ, ญาณานิ, ญาณาฯ ญาณํ, ญาณานิ, ญาเณฯ ญาเณนฯ เสสํ สพฺพํ เนยฺยํฯ ‘‘อคฺคิ อคฺคินิ คินิ’’อิจฺจาทีสุปิ อุตฺตราธิกวเสน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ
โก วี สาทีสุปิ เอกกฺขเรสุ โก วุจฺจติ พฺรหฺมา วาโต จ สรีรญฺจ, ตสฺส ตพฺพาจกตฺเต อิเม ปโยคาฯ เสยฺยถิทํ?
‘‘ชิเนน เยน อานีตํ, โลกสฺส อมิตํ หิตํ;
ตสฺส ปาทมฺพุชํ วนฺเท, กโมฬิอลิเสวิตํฯ
กกุธรุกฺโขฯ กรชกาโย’’ อิจฺเจวมาทโยฯ ตตฺถ กโมฬิอลิเสวิตนฺติ วนฺทนฺตานํ อเนกสตานํ พฺรหฺมานํ โมฬิภมรเสวิตนฺติ กวโย อิจฺฉนฺติฯ กกุธรุกฺโขติ เอตฺถ ปน โก วุจฺจติ วาโต, ตสฺส โย กุชฺฌติ, วาตโรคาปนยนวเสน ตํ นิวาเรติ, ตสฺมา โส รุกฺโข กกุโธติ วุจฺจตีภิ อาจริยาฯ กรชกาโยติ เอตฺถ ตุ โก วุจฺจติ สรีรํ, ตตฺถ ปวตฺโต รโช กรโชฯ กึ ตํ ? สุกฺกโสณิตํฯ ตญฺหิ ‘‘ราโค รโช, น จ ปน เรณุ วุจฺจตี’’ติ เอวํ วุตฺตราครชผลตฺตา สรีรวาจเกน กสทฺเทน วิเสเสตฺวา ผลโวหาเรน ‘‘กรโช’’ติ วุจฺจติฯ เตน สุกฺกโสณิตสงฺขาเตน กรเชน สมฺภูโต กาโย กรชกาโยติ อาจริยาฯ ตถา หิ ‘‘กาโย มาตาเปตฺติกสมฺภโว’’ติ วุตฺโต, มหาอสฺสปูรสุตฺตฎีกายํ ปน ‘‘กริยติ คพฺภาสเย ขิปิยตีติ กโร, สมฺภโวฯ กรโต ชาโตติ กรโช, มาตาเปตฺติกสมฺภโวติ อตฺโถฯ มาตุอาทีนํ สณฺฐาปนวเสน กรโต ชาโตติ อปเร, อุภยถาปิ กรชกายนฺติ จตุสนฺตติรูปมาหา’’ติ วุตฺตํฯ อยํ ปนตฺโถ อิธ นาธิปฺเปโต, ปุริโมเยวตฺโถ อธิปฺเปโต กสทฺทาธิการตฺตาฯ
โก, กาฯ กํ, เกฯ เกน, เกหิ, เกภิฯ กสฺส, กานํฯ กา, กสฺมา, กมฺหา, เกหิ, เกภิฯ กสฺส, กานํฯ เก, กสฺมึ, กมฺหิ, เกสุฯ โภ ก, ภวนฺโต กาฯ
ตตฺร วิ วุจฺจติ ปกฺขีฯ ตถา หิ ปกฺขีนํ อิสฺสโร สุปณฺณราชา วินฺโทติ กถิยติฯ เอตมตฺถญฺหิ สนฺธาย ปุพฺพาจริเยนปิ อยํ คาถา ภาสิตา –
‘‘สทฺธานเต มุทฺธนิ สณฺฐเปมิ, มุนินฺท นินฺทาปคตํ ตวคฺคํ;
เทวินฺทนาคินฺทนรินฺทวินฺท-น ตํ วิภินฺนํ จรณารวินฺท’’นฺติฯ
ตตฺถ วีนํ อินฺโทติ วินฺโท, ปกฺขิชาติยา ชาตานํ สุปณฺณานํ ราชาติ อตฺโถฯ
วึ, วี, วโยฯ วึ, วี, วโยฯ วินา, วีหิ, วีภิฯ วิสฺส, วิโน, วีนํฯ วินา, วิสฺมา, วิมฺหา, วีหิ, วีภิฯ วิสฺส, วิโน, วีนํฯ วิสฺมึ, วิมฺหิ, วีสุฯ โภ วิ, ภวนฺโต วโยฯ
สา วุจฺจติ สุนโข, ‘‘มาตา เม อตฺถิ, สา มยา โปเสตพฺพา’’ติอาทีสุ ปน สาสทฺโท สพฺพนามิกปริยาปนฺโน ปรมฺมุขวจโน ตสทฺเทน สมฺภูโต ทฎฺฐพฺโพฯ สาสทฺทสฺส ภา รา ถี ภู กสทฺทานญฺจ นามิกปทมาลา เหฎฺฐา ปกาสิตาฯ
ธี วุจฺจติ ปญฺญาฯ เอตฺถ จ ‘‘อมจฺเจ ตาต ชานาหิ, ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท’’ติฯ ‘‘ธีมา, ธีมติ, สุธี, สุธินี, ธียุตฺต’’นฺติ จ อาทีนิ นิทสฺสนปทานิฯ
ธี, ธี, ธิโยฯ ธึ, ธี, ธิโยฯ ธิยา, ธีหิ, ธีภิฯ ธิยา, ธีนํฯ ธิยา, ธีหิ, ธีภิฯ ธิยา, ธีนํฯ ธิยา, ธิยํ, ธีสุฯ โภติ ธิ, โภติโย ธี, โภติโย ธิโยฯ
กุ วุจฺจติ ปถวีฯ เอตฺถ จ ‘‘กุทาโลฯ กุมุทํฯ กุญฺชโร’’ติ อิมานิ นิทสฺสนปทานิฯ ตตฺร กุํ ปถวึ ทาลยติ ปทาเลติ ภินฺทติ เอเตนาติ กุทาโลฯ กุยํ ปถวิยํ โมทตีติ กุมุทํฯ กุํ ชรตีติ กุญฺชโรฯ ตถา หิ วิมานวตฺถุอฎฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘กุํ ปถวึ ตทภิฆาเตน ชรยตีติ กุญฺชโร’’ติฯ
กุ, กู, กุโยฯ กุํ, กู, กุโยฯ กุยา, กูหิ, กูภิฯ กุยา, กูนํฯ กุยา, กูหิ, กูภิฯ กุยา, กูนํฯ กุยา, กุยํ, กูสุฯ โภติ กุ, โภติโย กู, โภติโย กุโยฯ
ข’มินฺทฺริยํ ปกถิตํ, ข’มากาสมุทีริตํ;
สคฺคฎฺฐานมฺปิ ขํ วุตฺตํ, สุญฺญตฺตมฺปิ จ ขํ มตํฯ
ตตฺรินฺทฺริยํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ คตินิวาสภาวโต ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติ, อากาสํ วิวิตฺตฏฺเฐนฯ สคฺโค กตสุจริเตหิ เอกนฺเตน คนฺตพฺพตาย ‘‘ข’’นฺติ สงฺขํ คจฺฉติฯ ‘‘ขโค ยถา หิ รุกฺขคฺเค, นิลียนฺโตว สาขิโนฯ สาขํ ฆฏฺเฎตี’’ติ จ, ‘‘เข นิมฺมิโต อจริ อฎฺฐสตํ สยมฺภู’’ติ จ อาทิ เอตฺถ นิทสฺสนํฯ
ขํ, ขานิ, ขาฯ ขํ, ขานิ, เขฯ เขน, เขหิ, เขภิฯ ขสฺส, ขานํฯ ขา, ขสฺมา, ขมฺหา, เขหิ, เขภิฯ ขสฺส, ขานํฯ เข, ขสฺมึ, ขมฺหิ, เขสุฯ โภ ข, ภวนฺโต ขานิ, ภวนฺโต ขาฯ
โคสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต –
โค โคเณ จินฺทฺริเย ภูมฺยํ, วจเน เจว พุทฺธิยํ;
อาทิจฺเจ รสฺมิยญฺเจว, ปานีเยปิ จ วตฺตเต;
เตสุ อตฺเถสุ โคเณ ถิ-ปุมา จ อิตเร ปุมาฯ
ตถา หิ ‘‘โคสุ ทุยฺหมานาสุ คโตฯ โคปญฺจโม’’ติอาทีสุ โคสทฺโท โคเณ วตฺตติฯ โคจโรติ เอตฺถินฺทฺริเยปิ วตฺตติ คาโว จกฺขาทีนินฺทฺริยานิ จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโรฯ ตถา หิ โปราณา กถยิํสุ ‘‘คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, โคจโร วิย โคจโร, อภิณฺหํ จริตพฺพฎฺฐานํฯ คาโววาจกฺขาทีนินฺทฺริยานิ, เตหิ จริตพฺพฎฺฐานํ โคจโร’’ติฯ ‘‘โคมตึ โคตมํ นเม’’ติ โปราณกวิรจนายํ ปน ปถวิยํ วตฺตติฯ ‘‘ภูริปญฺญํ โคตมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํวนฺทามี’’ติ หิ อตฺโถฯ ตถา สุตฺตนิปาตฎฺฐกถายวาเสฎฺฐสุตฺตสํวณฺณนปฺปเทเส ‘‘โครกฺขนฺติ เขตฺตรกฺขํ, กสิรกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปถวี หิ ‘‘โค’’ติ วุจฺจติ, ตปฺปเภโท จ เขตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ
‘‘โคตฺตวเสน โคตโม’’ติ เอตฺถ ตุ วจเน พุทฺธิยญฺจ วตฺตติฯ เตนาหุ โปราณา ‘‘คํ ตายตีติ โคตฺตํฯ โคตโมติ หิ ปวตฺตมานํ คํ วจนํ พุทฺธิญฺจ ตายติ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ โคตฺตํฯ ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, เอวํ อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส โคตฺตสงฺขาโต อตฺโถ ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติฯ โก ปน โสติ? อญฺญกุลปรมฺปราสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมุทาคตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามญฺญรูปนฺติ ทฎฺฐพฺพ’’นฺติฯ ตถา หิ ตํโคตฺตชาตา สุทฺโธทนมหาราชาทโยปิ โคตโมตฺเวว วุจฺจนฺติฯ เภน ภควา อตฺตโน ปิตรํ สุทฺโธทนมหาราชานํ ‘‘อติกฺกนฺตวรา โข โคตม ตถาคตา’’ติ อโวจฯ เวสฺสวโณปิ มหาราชา ภควนฺตํ ‘‘วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, พุทฺธํ วนฺทาม โคตม’’นฺติ อโวจ, อายสฺมาปิ วงฺคีโส อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ‘‘สาธุ นิพฺพาปนํ พฺรูหิ, อนุกมฺปาย โคตมา’’ติ อโวจฯ เอวํ อิทํ สามญฺญรูปํ คํ ตายตีติ โคตฺตนฺติ วุตฺตํฯ ตํ ปน โคตมโคตฺตกสฺสปโคตฺตาทิวเสน พหุวิธํฯ
ตถา โคสทฺโท อาทิจฺเจ วตฺตติฯ ‘‘โคโคตฺตํ โคตมํ นเม’’ติ โปราณกวิรจนา เอตฺถ นิทสฺสนํ, อาทิจฺจพนฺธุํ โคตมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ วนฺทามีติ อตฺโถฯ อาทิจฺโจปิ หิ โคตมโคตฺเต ชาโต ภควาปิ, เอวํ เตน สมานโคตฺตตาย ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อาทิจฺจพนฺธู’’ติอาทินา ภควโต โถมนา ทิสฺสติ ‘‘ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ, วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสี’’ติ จ, ‘‘วนฺเท เชตวนํ นิจฺจํ, วิหารํ รวิพนฺธุโน’’ติ จ, ‘‘โลเกกพนฺธุ’มรวินฺทสหายพนฺธุ’’นฺติ จฯ ‘‘อุณฺหคู’’ติ เอตฺถ ปน โคสทฺโท รสฺมิยํ วตฺตติฯ อุณฺหา คาโว รสฺมิโย เอตสฺสาติ อุณฺหคู, สูริโยฯ ปุพฺพาจริยาปิ หิ ฉนฺโทวิจิติสตฺเถ อิมเมวตฺถํ พฺยากรึสุฯ
‘‘โคสีตจนฺทน’’นฺติ เอตฺถ ปานีเย วตฺตติฯ โคสทฺเทน หิ ชลํ วุจฺจติฯ โค วิย สีตํ จนฺทนํ, ตสฺมึ ปน อุทฺธนโต อุทฺธริตปกฺกุถิตเตลมฺหิ ปกฺขิตฺเต ตงฺขณญฺเญว ตํ เตลํ สุสีตลํ โหติฯ
เอตฺเถเก วทนฺติ ‘‘กสฺมา โภ ‘โคปทตฺเถ วตฺตมาโน โคสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว ปุลฺลิงฺโค จา’ติ วทถ, กสฺมา จ ปน ‘อินฺทฺริยปถวีวจนพุทฺธิสูริยรสฺมิปานีเยสุ วตฺตมาโน ปุลฺลิงฺโค’ติ วทถ, เอเตสุ สูริยตฺเถ วตฺตมาโน ปุลฺลิงฺโค โหตุ, นนุ อินฺทฺริยวจนปานีเยสุ วตฺตมาเนน ปน โคสทฺเทน นปุํสกลิงฺเคน ภวิตพฺพํ, ปถวีพุทฺธิรสฺมีสุ วตฺตมาเนน อิตฺถิลิงฺเคน ภวิตพฺพํ อินฺทฺริยาทิปถวาทิปทตฺเถสุ วตฺตมานานํ อินฺทฺริยสทฺทาทิปถวีสทฺ ทาทีนํ นปุํสกิตฺถิลิงฺควเสน นิทฺเทสสฺส ทสฺสนโต’’ติ? ตนฺน, นิยมาภาวโตฯ อิตฺถิปทตฺเถ วตฺตมานสฺสาปิ หิ สโต กสฺสจิ สทฺทสฺส ปุลฺลิงฺควเสน นิทฺเทโส ทิสฺสติ ยถา ‘‘โอโรโธ’’ติฯ ปุริสปทตฺเถ วตฺตมานสฺสาปิ จ สโต กสฺสจิ อิตฺถิลิงฺควเสน นิทฺเทโส ทิสฺสติ, ยถา ‘‘อตฺถกาโมสิ เม ยกฺข, หิตกามาสิ เทวเต’’ติฯ อิตฺถิปุริสปทตฺเถสุ ปน อวตฺตมานานมฺปิ สตํ เกสญฺจิ สทฺทานํ เอกสฺมึเยว ญาณาทิอตฺเถ วตฺตมานานํ อิตฺถิปุมนปุํสกลิงฺควเสน นิทฺเทโส ทิสฺสติ ยถา ‘‘ปญฺญา อโมโห ญาณ’’นฺติ, ‘‘ตฎํตฎีตโฎ’’ติ จฯ ตถา หิ อนิตฺถิภูโตปิ สมาโน ‘‘มาตุลา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน รุกฺโขปิ นามํ ลภติ, ตพฺพเสน นครมฺปิฯ เตนาห จกฺกวตฺติสุตฺตฎีกายํ ‘‘มาตุลาติ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนาโม เอโก รุกฺโข, ตาย อาสนฺนปฺปเทเส มาปิตตฺตา นครมฺปิ ‘มาตุลา’ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ เตน วุตฺตํ มาตุลายนฺติ เอวํนามเก นคเร’’ติฯ
โคสทฺทสฺส นามิกปทมาลา เหฎฺฐา ปกาสิตาฯ
โม วุจฺจติ จนฺโท, อฎฺฐกถายํ ปน ‘‘มา วุจฺจติ จนฺโท’’ติ อาการนฺตปาโฐ ทิสฺสติ, โอการนฺตปาเฐน เตน ภวิตพฺพํ สกฺกฎภาสาย เอกกฺขรโกสโต นยํ คเหตฺวา ‘‘โม สิโว จนฺทิมา เจวา’’ติ โอการนฺตวเสน วตฺตพฺพตฺตาฯ เอตฺถ จ โอการนฺตวเสน วุตฺตสฺส มสทฺทสฺส จนฺทวาจกตฺเต ‘‘ปุณฺณมี, ปุณฺณมา’’ติ จ นิทสฺสนปทานิฯ ตตฺถ ปุณฺโณ โม เอตฺถาติ ปุณฺณมี, เอวํ ปุณฺณมา, รตฺตาเปกฺขํ อิตฺถิลิงฺควจนํฯ เอตฺถ ปน ‘‘วิสาขปุณฺณมาย รตฺติยา ปฐมยาเมปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรี’’ติ อิทํ นิทสฺสนํฯ เอตฺถ สิยา – ยทิ ‘‘ปุณฺณมา’’ติ อยํสทฺโท รตฺตาเปกฺโข อิตฺถิลิงฺโคฯ
‘‘ปุณฺณมาเย ยถา จนฺโท, ปริสุทฺโธ วิโรจติ;
ตเถว ตฺวํ ปุณฺณมโน, วิโรจ ทสสหสฺสิยํฯ
อนฺวทฺธมาเส ปนฺนรเส, ปุณฺณมาเย อุโปสเถ;
ปจฺจยํ นาคมารุยฺห, ทานํ ทาตุมุปาคมิ’’นฺติ
อาทีสุ กถํ ‘‘ปุณฺณมาเย’’ติ ปทสิทฺธีติ? ยการสฺส เยการาเทสวเสนฯ ธมฺมิสฺสเรน หิ ภควตา ‘‘ปุณฺณมายา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปุณฺณมาเย’’ติ วทตา ยการสฺส ฐาเน เยกาโร ปฐิโต อิตฺถิลิงฺควิสเย ตฺตาการสฺส ฐาเน ตฺเตกาโร วิย, นีการสฺส ฐาเน เนกาโร วิย จฯ ตถา หิ ยถา ‘‘อพฺยยตํ วิลปสิ วิรตฺเต โกสิยายเน’’ติ อิมสฺมึ ราธชาตเก ‘‘วิรตฺตา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘วิรตฺเต’’ติ วทนฺเตน ตฺตาการสฺส ฐาเน ตฺเตกาโร ปฐิโต, ‘‘โกสิยายนี’’ติ จ วตฺตพฺเพ ‘‘โกสิยายเน’’ติ วทนฺเตน นีการสฺส ฐาเน เนกาโร ปฐิโตฯ เอวํ ‘‘ปุณฺณมายา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปุณฺณมาเย’’ติ วทตา ยการสฺส ฐาเน เยกาโร ปฐิโตฯ ยถา จ ‘‘ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆ’’นฺติ อิมสฺมึ มหาสมยสุตฺตปฺปเทเส ‘‘ทกฺขิตายา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ทกฺขิตาเย’’ติ วทตา ยการสฺส ฐาเน เยกา โร ปฐิโต, เอวมิธาปิฯ ยถา ปน ‘‘สภาเย วา ทฺวารมูเล วา’’ติ เอตฺถ ‘‘สภาย’’นฺติ ลิงฺคพฺยตฺตยวเสน สภา วุตฺตา, น ตถา อิธ ‘‘ปุณฺณมาย’’นฺติ ลิงฺคพฺยตฺตเยน ปุณฺณมา วุตฺตา, อถ โข ‘‘ปุณฺณมา’’ติ อาการนฺติตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘ปุณฺณมาโย’’ติ ปทํ ยการฎฺฐาเน เยการุจฺจารณวเสน สมฺภูตํ ภุมฺมวจนนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ
มา วุจฺจติ สิรีฯ ตถา หิ วิทฺวมุขมณฺฑนฎีกายํ ‘‘มาลินี’’ติ ปทสฺสตฺถํ วทตา ‘‘มา วุจฺจติ ลกฺขี, อลินี ภมรี’’ติ วุตฺตํฯ ลกฺขีสทฺโท จ สิรีสทฺเทน สมานตฺโถ, เตน ‘‘มา วุจฺจติ สิรี’’ติ อตฺโถ อมฺเหหิ อนุมโต, ตถา โปราเณหิปิ ‘‘มํ สิรึ ธาเรติ วิทธาติ จาติ มนฺธาตา’’ติ อตฺโถ ปกาสิโต, ตสฺมา ‘‘มาลินี มนฺธาตา’’ติ จ อิมาเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ ตตฺร ปุลฺลิงฺคสฺส ตาว มสทฺทสฺส อยํ นามิกปทมาลา –
โม, มาฯ มํ, เมฯ เมน, เมหิ, เมภิฯ มสฺส, มานํฯ มา, มสฺมา, มมฺหา, เมหิ, เมภิฯ มสฺส, มานํฯ เม, มสฺมึ, มมฺหิ, เมสุฯ โภ ม, ภวนฺโต มาฯ
อยํ ปน อิตฺถิลิงฺคสฺส มาสทฺทสฺส นามิกปทมาลา –
มา, มา, มาโยฯ มํ, มา, มาโยฯ มาย, มาหิ, มาภิฯ มาย, มานํฯ มาย, มาหิ, มาภิฯ มาย, มานํฯ มาย, มายํ, มาสุฯ โภติ เม, โภติโย มาโยฯ
เอตฺถ ปน สิรีวาจโก มาสทฺโท จ สทฺทวาจโก ราสทฺโท จาติ อิเม สมานคติกา เอกกฺขรตฺตา นิจฺจมาการนฺตปกติกตฺตา อิตฺถิลิงฺคตฺตา จฯ
ตตฺร สํ วุจฺจติ สนฺตจิตฺโต ปุริโสฯ ยํ โลเก ‘‘สปฺปุริโส’’ติ จ, ‘‘อริโย’’ติ จ, ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ จ วทนฺติ, ตสฺเสตํ อธิวจนํ ยทิทํ ‘‘ส’’นฺติฯ เอวํ สปฺปุริสาริยปณฺฑิตวาจกสฺส สํสทฺทสฺส ปจฺจตฺตวจนวเสน อตฺถิภาเว ‘‘สเมติ อสตา อส’’นฺติ อิทํ ปโยคนิทสฺสนํฯ เอตฺถ หิ ‘‘น สํ อส’’นฺติ สมาสจินฺตาย สปฺปุริสาสปฺปุริสปทตฺถา สํ อสํสทฺเทหิ วุตฺตาติ ญายนฺติ, ตสฺมา ‘‘สปฺปุริสปทตฺโถ ปจฺจตฺตวจเนน สํสทฺเทน วุตฺโต นตฺถี’’ติ วจนํ น วตฺตพฺพํฯ เย ‘‘นตฺถี’’ติ วทนฺติ, เตสํ วจนํ น คเหตพฺพํฯ นามิกปทมาลา ปนสฺส ‘‘สํ, สนฺตํ, สนฺเต’’ติอาทินา เหฎฺฐา ปกาสิตาฯ นปุํสกลิงฺคตฺเต สํ วุจฺจติ ธนํ, ‘‘มนุสฺสสฺสํฯ ปรสฺสํฯ สพฺพสฺสํฯ สพฺพสฺสหรณํฯ ปรสฺสหรณ’’นฺติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ ตตฺถ มนุสฺสสฺส สํ มนุสฺสสฺสํฯ เอวํ ปรสฺส สํ ปรสฺสํฯ สพฺพสฺส สํ สพฺพสฺสํฯ ตสฺส หรณํ ปรสฺสหรณํ สพฺพสฺสหรณนฺติ สมาโสฯ ตถา สํ วุจฺจติ สุขํ สนฺติ จฯ วุตฺตญฺหิ ตพฺพาจกตฺตํ โปราณกวิรจนายํ –
‘‘เทวเทโว สํเทหี โน, หีโน เทวาติเทหโต;
หโตปปาตสํสาโร, สาโร สํ เทตุ เทหิน’’นฺติฯ
ตสฺมา อยเมตฺถ คาถา, ‘‘สกลโลกสงฺกโร ทีปงฺกโร’’ติ เอตฺถ ‘‘สงฺกโร’’ติ ปทญฺจนิทสฺสนํฯ ‘‘สํ, สานิ, สาฯ สํ, สานิ, เสฯ เสน’’อิจฺจาทิ ปุพฺเพ ปกาสิตนเยน เญยฺยํฯ เอตฺถ จ โสตูนํ สุคตมตวเร โกสลฺลชนนตฺถํ สมาสนฺตคตสฺส สํสทฺทสฺส นามิกปทมาลํ ปริปุณฺณํ กตฺวา กถยาม –
มนุสฺสสฺสํ, มนุสฺสสฺสานิ, มนุสฺสสฺสาฯ มนุสฺสสฺสํ, มนุสฺสสฺสานิ, มนุสฺสสฺเสฯ มนุสฺสสฺเสน, มนุสฺสสฺเสหิ, มนุสฺสสฺเสภิฯ มนุสฺสสฺสสฺส, มนุสฺสสฺสานํฯ มนุสฺสสฺสา, มนุสฺสสฺสสฺมา, มนุสฺสสฺสมฺหา, มนุสฺสสฺเสหิ, มนุสฺสสฺเสภิฯ มนุสฺสสฺสสฺส, มนุสฺสสฺสานํฯ มนุสฺสสฺเส, มนุสฺสสฺสสฺมึ, มนุสฺสสฺสมฺหิ, มนุสฺสสฺเสสุฯ โภ มนุสฺสสฺส, โภนฺโต มนุสฺสสฺสานิ, มนุสฺสสฺสาฯ เอส นโย ‘‘ปรสฺสํ สพฺพสฺส’’นฺติอาทีสุปิ, สพฺพาเนตานิ ปทานิ อภิเธยฺยลิงฺคานีติ คเหตพฺพานิฯ
ยํ ตํ กิมิติสทฺทานํ, นามมาลํ ปนตฺตริ;
สพฺพนามปริจฺเฉเท, ปกาสิสฺสํ ติลิงฺคโตฯ
อิจฺเจวํ เหฎฺฐา อุทฺทิฎฺฐานํ โก วิ สาทีนํ นามิกปทมาลา สทฺธึ อตฺถนฺตรนิทสฺสนปเทหิ วิภตฺตาฯ ตตฺริทํ ลิงฺคววตฺถานํ –
โก วิ สา โหนฺติ ปุลฺลิงฺเค, ภา รา ถี ธี กุ ภู ถิยํ;
กํ ขํ นปุํสเก โค ตุ, ปุเม เจวิตฺถิลิงฺคเกฯ
โม ปุเม อิตฺถิลิงฺเค มา, สํ ปุเม จ นปุํสเก;
ยํ ตํ กิมิติ สพฺพตฺร, ลิงฺเคสฺเวว ปวตฺตเรฯ
อิโต อญฺญานิปิ เอกกฺขรานิ อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพานิฯ
เอวํ วิญฺญูนํ นยญฺญูนํ สทฺทรจนาวิสเย ปรมวิสุทฺธวิปุลพุทฺธิปฎิลาภตฺถํ ปรมสณฺหสุขุมตฺเถสุ ปโยเคสุ อสมฺโมหตฺถํ สุวณฺณตเล สีหวิชมฺภเนน เกสรีสีหสฺส วิชมฺภนมิว เตปิฎเก พุทฺธวจเน ญาณวิชมฺภเนน วิชมฺภนตฺถญฺจ อธิกูเนกกฺขรวเสน ลิงฺคตฺตยํ มิสฺเสตฺวา นามิกปทมาลา วิภตฺตาฯ
สทฺเท ภวนฺติ กุสลา น ตุ เกจิ อตฺเถ,
อตฺเถ ภวนฺติ กุสลา น ตุ เกจิ สทฺเทฯ
โกสลฺลเมว ปรมํ ทุภยตฺถ ตสฺมา,
โยคํ กเรยฺย สตตํ มติมา วรนฺติฯ
อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ
วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
ลิงฺคตฺตยมิสฺสโก นามิกปทมาลาวิภาโค
ทสโม ปริจฺเฉโทฯ