สทฺทนีติ (ธาตุมาลา)
๑๖. ภูวาทิคณิก
อิโต ปรํ อวคฺคนฺตา, มิสฺสกา เจว ธาตุโย;
วกฺขามิ ธาตุเภทาทิ-กุสลสฺส มตานุคาฯ
ยการนฺตธาตุ
ยา คติปาปุเณสุฯ ยาติ, ยนฺติฯ ยาตุ, ยนฺตุฯ เยยฺย, เยยฺยุํ, อนุปริเยยฺยุํฯ ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ยนฺโต ปุริโสฯ ยนฺตี อิตฺถีฯ ยนฺตํ กุลํฯ ยานํ, อุปยานํ, อุยฺยานํ อิจฺจาทีนิฯ ทิวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ยายติ, ยายนฺตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ
ตตฺร ยานนฺติอาทีสุ ยนฺติ เอเตนาติ ยานํ, รถสกฎาทิฯ อุปยนฺติ เอเตน อิสฺสรสฺส วา ปิยมนาปสฺส วา สนฺติกํ คจฺฉนฺตีติ อุปยานํ, ปณฺณาการํฯ ‘‘อุปยานานิ เม ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยิ คเต’’ติ เอตฺถ หิ ปณฺณาการานิ ‘‘อุปยานานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ สมฺปนฺนทสฺสนียปุปฺผผลาทิตาย อุทฺธํ โอโลเกนฺตา ยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ อุยฺยานํฯ
พฺยา อุมฺมีสเนฯ พฺยาติ, พฺยนฺติฯ พฺยาสิ, พฺยาถฯ พฺยามิ, พฺยามฯ ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ ตตฺร ปนายํ ปาฬิ ‘‘ยาว พฺยาติ นิมฺมีสติ, ตตฺราปิ รสติพฺพโย’’ติฯ ตตฺถ ยาว พฺยาตีติ ยาว อุมฺมีสติ, ปุราณภาสา เอสา, อยญฺหิ ยสฺมึ กาเล โพธิสตฺโต จูฬโพธิปริพฺพาชโก อโหสิ, ตสฺมึ กาเล มนุสฺสานํ โวหาโรฯ
ยุ มิสฺสเน คติยญฺจฯ โยติ, ยวติฯ อายุ, โยนิฯ
ตตฺถ ‘‘อายู’’ติ อาสทฺโท อุปสคฺโคฯ อายวนฺติ มิสฺสีภวนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อายุฯ อถ วา อายวนฺติ อาคจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ ตสฺมึ สติ อรูปธมฺมาติ อายุฯ ตถา หิ อฎฺฐสาลินิยํ วุตฺตํ ‘‘อายวนฏฺเฐน อายุฯ ตสฺมิญฺหิ สติ อรูปธมฺมา อายวนฺติ อาคจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา อายูติ วุจฺจตี’’ติฯ ‘‘อายุ, ชีวิตํ, ปาโณ’’ อิจฺเจเต ปริยายา โลกโวหารวเสนฯ อภิธมฺมวเสน ปน ‘‘ฐิติ ยปนา ยาปนา ชีวิตินฺทฺริยํ’’ อิจฺเจเตปิ เตเหว สทฺธึ ปริยายาฯ โยนีติ อณฺฑชาทีนํ อณฺฑชาทีหิ สทฺธึ ยาย มิสฺสีภาโว โหติ, สา โยนิฯ อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ ‘‘ยวนฺติ เอตฺถ สตฺตา เอกชาติสมนฺวเยน อญฺญมญฺญํ มิสฺสกา โหนฺตีติ โยนิ’’ อิติฯ เอตฺถ จ โยนิสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเตฯ โยนีติ ขนฺธโกฎฺฐาสสฺสปิ การณสฺสปิ ปสฺสาวมคฺคสฺสปิ นามํฯ ‘‘จตสฺโส นาคโยนิโยฯ จตสฺโส สุปณฺณโยนิโย’’ติ เอตฺถ หิ ขนฺธโกฎฺฐาโส โยนิ นามฯ ‘‘โยนิ เหสา ภูมิช ผลสฺส อธิคมายา’’ติ เอตฺถ การณํฯ ‘‘น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ มตฺติสมฺภว’’นฺติ เอตฺถ ปสฺสาวมคฺโคฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
ขนฺธานญฺจาปิ โกฎฺฐาเส, มุตฺตมคฺเค จ การเณ;
อิเมสุ ตีสุ อตฺเถสุ, โยนิสทฺโท ปวตฺตติฯ
พฺเย สํวรเณฯ พฺยายติฯ
พฺเย ปวตฺติยํฯ พฺเยติ สหพฺโยฯ
เอตฺถ สหพฺโยติ สห พฺเยติ สห ปวตฺตตีติ สหพฺโย, สหาโย, เอกภวูปโค วาฯ ตถา หิ ‘‘ตาวติํสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปนฺโน’’ติอาทีสุ เอกภวูปโค ‘‘สหพฺโย’’ติ วุจฺจติฯ
หย คติยํฯ หยติฯ หโยฯ หโยติ อสฺโสฯ โส หิ หยติ สีฆํ คจฺฉตีติ หโยติ วุจฺจติฯ อิมานิ ปนสฺส นามานิ –
อสฺโส ตุรงฺโค ตุรโค, วาชี วาโห หโยปิ จ;
ตพฺเภทา สินฺธโว เจว, โคโช อสฺสตโรปิ จฯ
การณาการณญฺญู ตุ, อาชานีโย หยุตฺตโม;
โฆฎโก ตุ ขฬุงฺกสฺโส, วฬโวติ จ วุจฺจติ;
อสฺสโปโต กิโสโรติ, ขฬุงฺโกติปิ วุจฺจติ;
หริย คติเคลญฺเญสุฯ หริยติฯ
อย วย ปย มย ตย จย รย คติยํฯ อยติฯ วยติฯ ปยติฯ มยติฯ ตยติฯ จยติฯ รยติฯ อโย, สมโย, วโย, ปโย, รโยฯ มยตยจยธาตูนํ นามิกปทานิ อุปปริกฺขิตพฺพานิฯ
ตตฺถ อโยติ กาฬโลหํ, อยติ นานากมฺมารกิจฺเจสุ อุปโยคํ คจฺฉตีติ อโยฯ วโยติ ปฐมวยาทิอายุโกฎฺฐาโส, วยติ ปริหานึ คจฺฉตีติ วโยฯ ปโยติ ขีรสฺสปิ อุทกสฺสปิ นามํ, ปยติ ชเนน ปาตพฺพภาวํ คจฺฉตีติ ปโยฯ รโยติ เวโค, โย ‘‘ชโว’’ติปิ วุจฺจติ, ตสฺมา รยนํ ชวนํ รโยฯ เอตฺถ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต อห นิพฺพจเนนฯ สมยสทฺโท –
สมวาเย ขเณ กาเล, สมเย เหตุทิฎฺฐิสุ;
ปฎิลาเภ ปหาเน จ, ปฎิเวเธ จ ทิสฺสติฯ
ตถา หิ ‘‘อปฺเปว นาม สฺเวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายา’’ติ เอวมาทีสุ สมวาโย อตฺโถฯ ‘‘เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ ขโณฯ ‘‘อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย’’ติอาทีสุ กาโลฯ ‘‘มหาสมโย ปวนสฺมิ’’นฺติอาทีสุ สมูโหฯ ‘‘สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฎิวิทฺโธ อโหสี’’ติอาทีสุ เหตุฯ ‘‘เตน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม ปฎิวสตี’’ติอาทีสุ ทิฎฺฐิฯ
‘‘ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ โย อตฺโถ, โย จตฺโถ สมฺปรายิโก;
อตฺถาภิสมยา ธีโร, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติ
อาทีสุ ปฎิลาโภฯ ‘‘สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา’’ติอาทีสุ ปหานํฯ ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ’’ติอาทีสุ ปฎิเวโธฯ เอตฺถ จ อุปสคฺคานํ โชตกมตฺตตฺตา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วาจโก สมยสทฺโท เอวาติ สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรปิ สอุปสคฺโค อภิสมยสทฺโท วุตฺโตฯ
ตตฺถ สหการีการณตาย สนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโยฯ สเมติ สมาคจฺฉติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ เอตฺถ ตทาธารปุคฺคโลติ สมโย, ขโณฯ สเมนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา สงฺคจฺฉนฺติ ธมฺมา สหชาตธมฺเมหิ อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโลฯ ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ กรณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหริยตีติฯ สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฎฺฐานนฺติ สมโย, สมูโห, ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติฯ อวยวสหาวฎฺฐานเมว หิ สมูโหฯ ปจฺจยนฺตรสมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, เหตุ, ยถา ‘‘สมุทโย’’ติฯ สเมติ สํโยชนภาวโต สมฺพนฺธา เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา สํยุตฺตา อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโย, ทิฎฺฐิฯ ทิฎฺฐิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺติฯ สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฎิลาโภฯ สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโม อปฺปวตฺตีติ สมโย, ปหานํฯ ญาเณน อภิมุขํ สมฺมา เอตพฺโพ อธิคนฺตพฺโพติ สมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโว, อภิมุขภาเวน สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ สมโยฯ ยถาภูตสภาวาวโพโธฯ เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ
นนุ จ อตฺถมตฺตํ ปติ สทฺทา อภินิวิสนฺตีติ น เอเกน สทฺเทน อเนเก อตฺถา อภิธียนฺตีติ? สจฺจเมตํ สทฺทวิเสเส อเปกฺขิเตฯ สทฺทวิเสเส หิ อเปกฺขมาเน เอเกน สทฺเทน อเนกตฺถาภิธานํ น สมฺภวติฯ น หิ โย กาลตฺโถ สมยสทฺโท, โสเยว สมูหาทิอตฺถํ วทติฯ เอตฺถ ปน เตสํ เตสํ อตฺถานํ สมย สทฺทวจนียตา สามญฺญมุปาทาย อเนกตฺถตา สมยสทฺทสฺส วุตฺตาฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺถุทฺธาเร อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ
อิโต ยาโต อยโต จ, นิปฺผตฺติํ สมุทีรเย;
วิญฺญู สมยสทฺทสฺส, สมวายาทิวาจิโนฯ
อิโต ยาโต อยโต จ, สมานตฺเถหิ ธาตุหิ;
เอวํ สมานรูปานิ, ภวนฺตีติ จ อีรเยฯ
นย รกฺขเณ จฯ จกาโร คติเปกฺขโกฯ นยติฯ นโยฯ นโยติ นยนํ คมนนฺติ นโย, ปาฬิคติฯ นยนฺติ วา รกฺขนฺติ อตฺถํ เอเตนาติ นโย, ตถตฺตนยาทิฯ
ทย ทานคติหึสาทานรกฺขาสุฯ ทยติฯ ทยาฯ
ทยาติ เมตฺตาปิ วุจฺจติ กรุณาปิฯ ‘‘ทยาปนฺโน’’ติ เอตฺถ หิ เมตฺตา ‘‘ทยา’’ติ, เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโนติ หิ อตฺโถฯ ‘‘อทยาปนฺโน’’ติ เอตฺถ ปน กรุณา ‘‘ทยา’’ติ วุจฺจติฯ นิกฺกรุณตํ อาปนฺโนติ หิ อตฺโถฯ เอวํ ทยาสทฺทสฺส เมตฺตากรุณาสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ อภิธมฺมฎีกายํ วุตฺตํ ‘‘ทยาสทฺโท ยตฺถ ยตฺถ ปวตฺตติ, ตตฺถ ตตฺถ อธิปฺปายวเสน โยเชตพฺโพฯ ทยาสทฺโท หิ อนุรกฺขณตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย จ กรุณาย จ ปวตฺตตี’’ติฯ
วจนตฺโถ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ – ทยติ ททาติ สตฺตานํ อภยํ เอตายาติ ทยาฯ ทยติ คจฺฉติ วิภาคํ อกตฺวา ปาปกลฺยาณชเนสุ สมํ วตฺตติ, สีเตน สมํ ผรนฺตํ รโชมลญฺจ ปวาเหนฺตํ อุทกมิวาติปิ ทยา, เมตฺตาฯ ทยติ วา หึสติ การุณิกํ ยาว ยถาธิปฺเปตํ ปรสฺส หิตนิปฺผตฺติํ น ปาปุณาติ, ตาวาติ ทยาฯ ทยติ อนุคฺคณฺหาติ ปาปชนมฺปิ สชฺชโน เอตายาติปิ ทยาฯ ทยติ อตฺตโน สุขมฺปิ ปหาย เขทํ คณฺหาติ สชฺชโน เอตายาติ ทยาฯ ทยนฺติ คณฺหนฺติ เอตาย มหาโพธิสตฺตา พุทฺธภาวาย อภินีหารกรณกาเล หตฺถคตมฺปิ อรหตฺตผลํ ฉเฑฺฑตฺวา สํสารสาครโต สตฺเต สมุทฺธริตุกามา อนสฺสาสกรํ อติภยานกํ มหนฺตํ สํสารทุกฺขํ, ปจฺฉิมภเว จ สห อมตธาตุปฎิลาเภน อเนกคุณสมลงฺกตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจาติปิ ทยา, กรุณาฯ กรุณามูลกา หิ สพฺเพ พุทฺธคุณาฯ
อปโร นโย – ทยนฺติ อนุรกฺขนฺติ สตฺเต เอตาย, สยํ วา อนุทยติ, อนุทยมตฺตเมว วา เอตนฺติ ทยา, เมตฺตา เจว กรุณา จฯ กิญฺจิ ปโยคเมตฺถ กถยาม ‘‘เสยฺยถาปิ คหปติ คิชฺโฌ วา กงฺโก วา กุลโล วา มํสเปสึ อาทาย ทเยยฺยฯ ปุตฺเตสุ มทฺที ทเยสิ, สสฺสุยา สสุรมฺหิ จฯ ทยิตพฺโพ รเถสภ’’ฯ ตตฺถ ทเยยฺยาติ อุปฺปติตฺวา คจฺเฉยฺย, คตฺยตฺถวเสเนตํ ทฎฺฐพฺพํฯ ทเยสีติ เมตฺตจิตฺตํ กเรยฺยาสิฯ ทยิตพฺโพติ ปิยายิตพฺโพฯ อุภยมฺเปตํ วิวรณํ รกฺขณตฺถํ อนฺโตคธํ กตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
อูยี ตนฺตสนฺตาเนฯ อูยติฯ อูโต, อูตวาฯ
ปูยี วิสรเณ ทุคฺคนฺเธ จฯ ปูยติฯ ปูโต, ปูตวาฯ ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคน, โย นโร อุปนยฺหติฯ
กนุยี สทฺเทฯ กนุยติฯ กนุโต, กนุตวาฯ
ขมาย วิธูนเนฯ ขมายติฯ ขมาโต, ขมาตวาฯ
ผายิ ปายิ วุทฺธิยํฯ ผายติฯ ผีโต, ผตวาฯ
ตตฺถ ตตวนฺตุปจฺจยา, ยการโลโป, ธาตฺวนฺตสฺส สรสฺส อิกา ราเทโส จ ทฎฺฐพฺโพฯ เอส นโย ‘‘ปูโต ปูตวา’’ติอาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ ทฎฺฐพฺโพฯ ปายติฯ ปาโยฯ อปาโยฯ เอตฺถ จ นตฺถิ ปาโย วุทฺธิ เอตฺถาติ อปาโยฯ อถ วา ปน อยโต สุขโต อเปโตติ อปาโยติปิ นิพฺพจนียํฯ อปาโยติ จ นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย อสุรกาโยติ จตฺตาโร อปายาฯ
ตายุ สนฺตานปาลเนสุฯ ตายติฯ ตายนํฯ ทิวาทิคเณ ปน ตา ปาลเนติ ธาตุํ ปสฺสถ, ตสฺส ‘‘ตายติ ตาณ’’นฺติ รูปานิฯ อุภเยสํ กฺริยาปทํ สมํฯ อการยการปจฺจยมตฺเตเนว นานตฺตํ, นามิกปทานิ ปน วิสทิสานิ ‘‘ตายนํ, ตาณ’’นฺติฯ
จายุ ปูชานิสามเนสุฯ ปูชา ปูชนาฯ นิสามนํ โอโลกนํ สวนญฺจ วุจฺจติฯ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิฯ นิสามยถ สาธโว’’ติ จ อาทีสุ หิ โอโลกนสวนานิ นิสามนสทฺเทน วุตฺตานิฯ อปิจ ญาเณน อุปปริกฺขณมฺปิ นิสามนเมวาติ คเหตพฺพํฯ จายติ, อปจายติฯ อนคาเร ปพฺพชิเต, อปเจ พฺรหฺมจาริเยฯ เย วุทฺธมปจายนฺติฯ อปจิติํ ทสฺเสติฯ นิจฺจํ วุทฺธาปจายิโนฯ
ยการนฺตธาตุรูปานิฯ
รการนฺตธาตุ
รา อาทาเนฯ ราติฯ
ริ สนฺตาเนฯ เรติฯ เรณุฯ เรณูติ รโชฯ
รุ คติยํ โรสเน จฯ รวติ, วิรวติฯ
รุ สทฺเทฯ โรติ, รวติฯ รโว, อุปรโวฯ รุตมนุญฺญํ รุจิยา จ ปิฎฺฐิฯ รุตนฺติ รวนํ รุตํ, สทฺโทฯ
เร สทฺเทฯ รายติฯ ราฯ รตฺติฯ เอตฺถ จ ราติ สทฺโทฯ รตฺตีติ นิสาสงฺขาโต สตฺตานํ สทฺทสฺส วูปสมกาโลฯ รา ติยฺยติ อุจฺฉิชฺชติ เอตฺถาติ รตฺติฯ
พฺรู วิยตฺติยํ วาจายํฯ อปิ หนฺตฺวา หโต พฺรูติฯ
พฺรวีติ, พฺรุนฺติฯ พฺรูสิ, พฺรูถฯ พฺรูมิ, พฺรูมฯ พฺรูเต, พฺรุวนฺเตฯ พฺรูเส, พฺรุวฺเหฯ พฺรุเว, พฺรุมฺเหฯ
พฺรูตุ, พฺรุวิตุ, พฺรุวนฺตุฯ พฺรูหิ, พฺรูถฯ พฺรูมิ, พฺรูมฯ พฺรูตํ, พฺรุวนฺตํฯ
เอตฺถ จ อมฺพฎฺฐสุตฺเต ‘‘ปุน ภวํ โคตโม พฺรุวิตู’’ติ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘พฺรุวิตู’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ สพฺพตฺถาปิ อุปปริกฺขิตฺวา นโย คเหตพฺโพฯ
พฺรุเวยฺย, พฺรุเว, พฺรุเวยฺยุํฯ พฺรุเวยฺยาสิ, พฺรุเวยฺยาถฯ พฺรุเวยฺยามิ, พฺรุเวยฺยามฯ พฺรุเวถ, พฺรุเวรํฯ พฺรุเวโถ, พฺรุเวยฺยาวฺโหฯ พฺรุเวยฺยํฯ พฺรุเวยฺยามฺเหฯ
ปพฺรูติฯ อนุพฺรูติฯ ปพฺรูตุ, อนุพฺรูตุฯ ปพฺรุเวยฺย, อนุพฺรุเวยฺยฯ เอวํ สพฺพตฺถ ปอนุอุปสคฺเคหิปิ ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ
อาห, อาหุฯ พฺรเว, พฺรวิตฺถ, พฺรวิเรฯ พฺรวิตฺโถ, พฺรวิวฺโหฯ พฺรวิํ, พฺรวิมฺเหฯ ปโรกฺขาวเสน วุตฺตานิฯ
อพฺรวา , อพฺรวูฯ อพฺรโว, อพฺรวตฺถฯ อพฺรวํ, อพฺรวมฺหาฯ อพฺรวตฺถ, อพฺรวตฺถุํฯ อพฺรวเส, อพฺรวฺหํฯ อพฺรวิํ, อพฺรวิมฺหเสฯ หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตานิฯ
อพฺรวิ, อพฺรวุํฯ อพฺรโว, อพฺรวิตฺถฯ อพฺรวิํ, อพฺรวิมฺหาฯ อพฺรวา, อพฺรวูฯ อพฺรวเส, อพฺรวิวฺหํฯ อพฺรวํ, อพฺรวิมฺเหฯ อชฺชตนีวเสน วุตฺตานิฯ
พฺรุวิสฺสติ, พฺรุวิสฺสนฺติฯ อพฺรวิสฺสา, อพฺรวิสฺสํสุฯ เสสํ สพฺพํ เนตพฺพํฯ กมฺมปทํ อปฺปสิทฺธํฯ สเจ ปน สิยา, ‘‘พฺรูยตี’’ติ สิยา ‘‘ลุยติ, ลูยตี’’ติ ปทานิ วิยฯ
ชีร พฺรูหเนฯ พฺรูหนํ วฑฺฒนํฯ ชีรติฯ ชีรํฯ ชีรมาโนฯ ชีรณํฯ อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรติฯ
ปูร ปูรเณฯ ปูรติฯ ปูรโตว มโหทธิฯ สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปาฯ ปูริตุํ, ปูริตฺวา, ปูรํ, ปูริตํฯ ปุณฺณํ, ปริปุณฺณํฯ สมฺปุณฺณํ, ปูรณํฯ ปูรโณ กสฺสโปฯ การิเต ‘‘ปารมิโย ปูเรติ, ปูรยติ, ปูราเปติ, ปูราปยติฯ ปูเรตฺวา, ปูรยิตฺวา, ปูราเปตฺวา, ปูราปยิตฺวา, ปริปูเรตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติฯ
โฆร คติปฎิฆาเตฯ คติปฎิฆาตํ คติปฎิหนนํฯ โฆรติฯ
โธร คติจาตุริเยฯ คติจาตุริยํ คติเฉกภาโวฯ โธเรติฯ
สร คติยํฯ สรติ, วิสรติ, อุสฺสรติฯ อุสฺสารณาฯ สโรฯ สํสาโร อิจฺจาทีนิฯ ตตฺถ สโรติ รหโทฯ สํสาโรติ วฎฺฎํ, โย ‘‘ภโว’’ติปิ วุจฺจติฯ
จร จรเณฯ จรติ, วิจรติ, อนุจรติ, สญฺจรติฯ
จร คติภกฺขเนสุฯ จรติ, วิจรติ, อนุจรติ, สญฺจรติ, ปฎิจรติฯ จริยาฯ จริตาฯ จาโรฯ วิจาโรฯ อนุวิจาโรฯ อุปวิจาโรฯ จรณํฯ จารโกฯ โอจรโกฯ พฺรหฺมจริยํ อิจฺจาทีนิฯ
ตตฺถ จรตีติ คจฺฉติ, ภกฺขติ วาฯ ตถา หิ จรนฺติ ปทสฺส คจฺฉนฺโต ขาทนฺโต จาติ อตฺถํ วทนฺติ ครูฯ ปฎิจรตีติ ปฎิจฺฉาเทติฯ จารโกติ ตํปเวสิตานํ สตฺตานํ สุขํ จรติ ภกฺขตีติ จารโก, โรโธฯ โอจรโกติ อโธจารีฯ พฺรหฺมจริยนฺ ติ ทานมฺปิ เวยฺยาวจฺจมฺปิ สิกฺขาปทมฺปิ พฺรหฺมวิหาโรปิ ธมฺมเทสนาปิ เมถุนวิรติปิ สทารสนฺโตโสปิ อุโปสโถปิ อริยมคฺโคปิ สกลํ สาสนมฺปิ อชฺฌาสโยปิ วุจฺจติฯ
กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ,
กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธิชุติพลวีริยูปปตฺติ,
อิทญฺจ เต นาค มหาวิมานํฯ
อหญฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก,
สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ,
สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จฯ
ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ,
ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธิชุติพลวีริยูปปตฺติ,
อิทญฺจ เม ธีร มหาวิมาน’’นฺติ
อิมสฺมิญฺหิ ปุณฺณกชาตเก ทานํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ
‘‘เกน ปาณิ กามทโท, เกน ปาณิ มธุสฺสโว;
เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติฯ
เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;
เตน เม พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตี’’ติ
อิมสฺมึ องฺกุรเปตวตฺถุมฺหิ เวยฺยาวจฺจํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อิทํ โข ตํ ภิกฺขเว ติตฺติริยํ นาม พฺรหฺมจริยํ อโหสี’’ติ อิมสฺมึ ติตฺติรชาตเก สิกฺขาปทํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ตํ โข ปน ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย…เป.… ยาวเทว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา’’ติ อิมสฺมึ มหาโควินฺทสุตฺเต พฺรหฺมวิหารา ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตาฯ ‘‘เอกสฺมึ พฺรหฺมจริยสฺมึ, สหสฺสํ มจฺจุหายิโน’’ติ เอตฺถ ธมฺมเทสนา ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตาฯ ‘‘ปเร อพฺรหฺมจารี ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ พฺรหฺมจาริโน ภวิสฺสามา’’ติ สลฺเลขสุตฺเต เมถุนวิรติ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตาฯ
มยญฺจ ภริยา นาติกฺกมาม,
อมฺเห จ ภริยา นาติกฺกมนฺติ;
อญฺญตฺร ตาห พฺรหฺมจริยํ จราม;
ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มียเร’’ติ
มหาธมฺมปาลชาตเก สทารสนฺโตโส ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ
หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;
มชฺฌิเมน จ เทเวสุ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติ
เอวํ นิมิชาตเก อวีติกฺกมวเสน กโต อุโปสโถ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ ‘‘อิทํ โข ปน ปญฺจสิข พฺรหฺมจริยํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย…เป.… อยเมว อริโย อฎฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ มหาโควินฺทสุตฺตสฺมึเยว อริยมคฺโค ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ ‘‘ตยิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญํ ปุถุภูตํ ยาวเทว มนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิต’’นฺติ ปาสาทิกสุตฺเต สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลํ สาสนํ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺตํฯ
‘‘อปิ อตรมานานํ, ผลาสาว สมิชฺฌติ;
วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, เอวํ ชานาหิ คามณี’’ติ
เอตฺถ อชฺฌาสโย ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ วุตฺโตฯ อิจฺเจวํ –
ทานํ เวยฺยาวฎิยญฺจ, สิกฺขา พฺรหฺมวิหารกา;
ธมฺมกฺขานํ เมถุนตา-วิรติ จ อุโปสโถฯ
สทาเรสุ จ สนฺโตโส, อริยมคฺโค จ สาสนํ;
อชฺฌาสโย จิเม พฺรหฺม-จริยสทฺเทน วุจฺจเรฯ
หุร โกฎิลฺเลฯ หุรติฯ
สร สทฺโทปตาเปสุฯ สรติฯ สโร, สรณํฯ
เอตฺถ จ สโรติ สทฺโทปิ วุจฺจติ อุสุปิฯ สรณนฺ ติ สรติ อุปตาเปติ หึสติ สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาปํ ทุกฺขํ ทุคฺคติํ ปริกิเลสญฺจาติ สรณํ, พุทฺธาทิรตนตฺตยํฯ อถ วา สทฺธา ปสนฺนา มนุสฺสา ‘‘อมฺหากํ สรณมิท’’นฺติ สรนฺติ จินฺเตนฺติ, ตํ ตตฺถ จ วาจํ นิจฺฉรนฺติ คจฺฉนฺติ จาติปิ สรณํฯ
สร จินฺตายํฯ สรติ, สุสรติ อิจฺจปิ ปโยโคฯ อปฺปกฺขรานญฺหิ พหุภาโว อญฺญถาภาโว จ โหติ, ยถา ‘‘เทฺว, ทุเว, ตณฺหา ตสิณา, ปมฺหํ, ปขุม’’นฺติฯ อนุสฺสรติ, ปฎิสฺสรติฯ สรนฺติ เอตาย สตฺตา, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอตนฺติ สติฯ อนุสฺสติ, ปฎิสฺสติฯ สรตีติ สโตฯ ปุนปฺปุนํ สรตีติ ปฎิสฺสโตฯ
ทฺวร สํวรเณฯ สํวรณํ รกฺขณาฯ ทฺวรติฯ ทฺวารํฯ ทฺวิสทฺทูปปทอรธาตุวเสนปิ อิทํ รูปํ สิชฺฌติฯ ตตฺริมานิ นิพฺพจนานิ – ทฺวรนฺติ สํวรนฺติ รกฺขนฺติ เอเตนาติ ทฺวารํ, อถ วา เทฺว กวาฎา อรนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ เอตฺถาติปิ ทฺวารนฺติฯ เคหทฺวารมฺปิ กายทฺวาราทีนิปิ อุปาโยปิ ทฺวารนฺติ วุจฺจติฯ ปาฬิยํ ตุ ‘‘ทฺวารํ ทฺวารา’’ติ จ อิตฺถินปุํสกวเสน ทฺวารสทฺโท วุตฺโตฯ ตถา หิ ‘‘ทฺวารมฺปิ สุรกฺขิตํ โหตี’’ติ จ ‘‘ทฺวาราเปสา’’ติ จ ตสฺส ทฺวิลิงฺคตา วุตฺตาฯ
คร ฆร เสจเนฯ ครติฯ ฆรติฯ ฆรํฯ
ธูร หุจฺฉเนฯ หุจฺฉน โกฎิลฺลํฯ ธูรติฯ
ตร ปฺลวนสรเณสุฯ ตรติฯ ตรณํฯ ติตฺถํฯ ติณฺโณฯ อุตฺติณฺโณฯ โอติณฺโณ อิจฺจาทีนิฯ ตตฺถ ตรณํ วุจฺจติ นาวา, ตรติ อุทกปิฏฺเฐ ปฺลวติ, ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ วา นทึ เอเตนาติ อตฺเถนฯ
นาวา ปฺลโว ตรํ โปโต, ตรณํ อุตฺตรํ ตถา;
ชลยานนฺติ เอตานิ, นาวานามานิ โหนฺติ ตุฯ
ตร สมฺภเมฯ สมฺภโม อนวฎฺฐานํฯ ตรติฯ ตริโตฯ ตุรงฺโคฯ
เอตฺถ จ ‘‘โส มาสเขตฺตํ ตริโต อวาสริ’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ตริโตติ ตุริโต สมฺภมนฺโตฯ อวาสรินฺติ อุปคจฺฉึ อุปวิสึ วาฯ
ชร โรเคฯ เอตฺถ ชรโรโคเยว ‘‘โรโค’’ติ อธิปฺเปโต ปโยควเสนฯ ชรสทฺทสฺส หิ ชรโรเค ปวตฺตนิยมนตฺถํ ‘‘โรเค’’ติ วุตฺตํฯ เตน อญฺโญ โรโค อิธ โรคสทฺเทน น วุจฺจติฯ ชรติฯ ชโรฯ สชฺชโรฯ ปชฺชรโรโคฯ ชเรน ปีฬิตา มนุสฺสาฯ ยตฺถ ตุ อยํ วโยหานิวาจโก , ตตฺถ ปโยเค ‘‘ชีรติ, ชรา’’ติ จสฺส รูปานิ ภวนฺติฯ
ทร ภเยฯ ทรติฯ ทรีฯ ‘‘พีลาสยา ทรีสยา’’ติ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ทรีติ ภายิตพฺพฏฺเฐน ทรีฯ
ทร อาทรานาทเรสุฯ ทรติ, อาทรติ, อนาทรติฯ อาทโร, อนาทโรฯ
เอตฺถ จ ทรตีติ ทรํ กโรตีติ จ อนาทรํ กโรตีติ จ อตฺโถฯ ยถา หิ อารกาสทฺโท ทูราสนฺนวาจโก, ตถายมฺปิ ทรธาตุ อาทรานาทรวาจโก ทฎฺฐพฺโพฯ ทรสทฺโท จ กายทรเถ จิตฺตทรเถ กิเลสทรเถ จ วตฺตติฯ อยญฺหิ –
อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;
วารินา วิย โอสิญฺจิ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทร’’นฺติ
เอตฺถ กายทรเถ จิตฺตทรเถ จ วตฺตติฯ ‘‘วีตทฺทโร วีตโสโก วีตสลฺโล, สยํ อภิญฺญาย อภาสิ พุทฺโธ’’ติ เอตฺถ ปน กิเลสทรเถ วตฺตติฯ วีตทฺทโรติ หิ อคฺคมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา วิคตกิเลสทรโถติ อตฺโถฯ
นร นยเนฯ นรติฯ นโร, นารีฯ
เอตฺถ นโรติ ปุริโสฯ โส หิ นรติ เนตีติ นโรฯ ยถา ปฐมปกติภูโต สตฺโต ทตราย ปกติยา เสฎฺฐฏฺเฐน ปุริ อุจฺจาฎฺฐาเน เสติ ปวตฺตตีติ ปุริโสติ วุจฺจติ, เอวํ นยนฏฺเฐน นโรติ วุจฺจติฯ ปุตฺตภาตุภูโตปิ หิ ปุคฺคโล มาตุเชฎฺฐภคินีนํ เนตุฎฺฐาเน ติฎฺฐติ, ปเคว อิตโร อิตราสํฯ นารีติ นเรน โยคโต, นรสฺสายนฺติ วา นารีฯ อปรมฺเปตฺถ นรสทฺทสฺส นิพฺพจนํ, นริยติ สเกน กมฺเมน นิยฺยตีติ นโร, สตฺโต มนุสฺโส วาฯ ‘‘กมฺเมน นิยฺยเตโอ โลโก’’ติ หิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นรสทฺทสฺส ตาว ปุริสวจเน ‘‘นรา จ อถ นาริโย’’ติ นิทสฺสนํฯ สตฺตมนุสฺสวจเน ปน ‘‘พุทฺโธ อยํ เอทิสโก นรุตฺตโมฯ อาโมทิตา นรมรู’’ติ จ นิทสฺสนํ, ตสฺมา ‘‘นโรติ ปุริโส, นโรติ สตฺโต, นโรติ มนุสฺโส’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ยถาสมฺภวํ อตฺโถ สํวณฺเณตพฺโพฯ
หร หรเณฯ หรณํ ปวตฺตนํฯ หรติฯ สาวตฺถิยํ วิหรติฯ วิหาสิฯ วิหํสุฯ วิหริสฺสติฯ อปฺปมตฺโต วิหิสฺสติฯ โวหรติฯ สํโวหรติ. สพฺโพ หรติ วาฯ รูปิยสํโวหาโร, รูปิยสพฺโพหาโร วาฯ ปาฎิหาริยํฯ ปีติปาโมชฺชหาโรฯ วิหาโรฯ โวหาโรฯ อภิหาโรฯ จิตฺตํ อภินีหรติฯ สาสเน วิหรํ, วิหรนฺโต, วิหรมาโนฯ วิหาตพฺพํ, วิหริตุํฯ วิหริตฺวาฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ
ตตฺถ ปาฎิหาริยนฺติ สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺกิเลเส กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปาฎิหาริยํฯ ปฎีติ หิ อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมึ ปฎิปวิฎฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พราหฺมโณ’’ติอาทีสุ วิยฯ วิหาโรติ ฐานนิสชฺชาทินา วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโร, ภิกฺขูนํ อาวาโสฯ วิหรณํ วา วิหาโร, วิหรณกฺริยาฯ โวหาโรติ พฺยวหาโรปิ ปณฺณตฺติปิ วจนมฺปิ เจตนาปิฯ ตตฺถ
โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โวหารํ อุปชีวติ;
เอวํ วาเสฎฺฐ ชานาติ, วาณิโช โส นพฺราหฺมโณ’’ติฯ
อยํ พฺยวหารโวหาโร นามฯ ‘‘สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร’’ติ อยํ ปณฺณตฺติโวหาโร นามฯ ตถา ตถา โวหรนฺติ ปรามสนฺตีติ อยํ วจนโวหาโร นามฯ ‘‘อฎฺฐ อริยโวหารา, อฎฺฐ อนริยโวหารา’’ติ อยํ เจตนาโวหาโร นามฯ อิจฺเจวํ –
พฺยวหาเร วจเน จ, ปณฺณตฺติเจตนาสุ จ;
โวหารสทฺโท จตูสุ, อิเมสฺวตฺเถสุ ทิสฺสติฯ
หร อปนยเนฯ อปนยนํ นีหรณํฯ โทสํ หรติฯ นีหรติฯ นีหาโร, ปริหรติฯ ปริหาโรฯ รโชหรณํฯ สพฺพโทสหโร ธมฺโมฯ ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฎิปกฺเข ติตฺถิเย หรตีติ ปาฎิหาริยํฯ มตฺตาวณฺณเภเทเนตฺถ ‘‘ปาฎิเหรํ ปาฎิหีรํ ปาฎิหาริย’’นฺติ ตีณิ ปทรูปานิ, ภวนฺติฯ
หร อาทาเนฯ อทินฺนํ หรติฯ หริสฺสติฯ หาหิติ อิจฺจปฯ ‘‘ขราชินํ ปร สุญฺจ, ขาริกาชญฺจ หาหิตี’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ อาหรติ, อวหรติ, สํหรติ, อปหรติ, อุปหรติ, ปหรติ, สมฺปหรติ, สมาหรติฯ มโนหโร ปาสาโทฯ ปรสฺสหรณํฯ อาหาโร, อวหาโร, สํหาโร, อุปหาโร, สมฺปหาโร, สมาหาโรฯ หริยฺยติ, อาหริยฺยติฯ อาหริยฺยนฺติฯ อาหฎํ, หริตุํ, อาหริตุํ, อาหริตฺวา, อาหริตฺวานฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ
ธร ธรเณฯ ธรณํ วิชฺชมานตาฯ ธรติฯ ธรเต สตฺถุสาสนํฯ
ธร อวิทฺธํสเนฯ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธรติฯ
ขร ขเยฯ ขรติฯ ขรณํฯ นกฺขรนฺติ น ขิยฺยนฺตีติ อกฺขรานิฯ นกฺขรนฺติ น นสฺสนฺตีติ นกฺขตฺตานีติ โปราณาฯ
ชาครนิทฺทกฺขเย ชาครติฯ ชาคโร, ชาครณํ, ชาครํฯ ทีฆา ชาครโต รตฺติฯ ชาครมาโนฯ อยญฺจ ธาตุ ตนาทิคณํ ปตฺวา ‘‘ชาคโรติ, ปฎิชาคโรตี’’ติ รูปานิ ชเนติฯ
อีร วจเน คติกมฺปเนสุ จฯ อีรติฯ อีริตํฯ เอริตํฯ สมีรโณฯ ชิเนริโต ธมฺโมฯ กุปฺปนฺติ วาตสฺสปิ เอริตสฺสฯ
ตตฺถ สมีรโณติ วาโตฯ โส หิ สมีรติ วายติ, สมีเรติ จ รุกฺขสาขาปณฺณาทีนิ สุฎฺฐุ กมฺเปตีติ ‘‘สมีรโณ’’ติ วุจฺจติฯ
หเร ลชฺชายํฯ อลุตฺตนฺโตยเมการนฺโต ธาตุ, คิเล ปีติกฺขเยติ ธาตุ วิยฯ หรายติฯ หรายนํฯ อฎฺฎียามิ หรายามิฯ
เอตฺถ หรายตีติ ลชฺชติ, หิริํ กโรตีติ อตฺโถฯ
ปร ปาลนปูรเณสุฯ ‘‘ปรติ, ปรโม’’ติมสฺส รูปานิ, นร นยเนติ ธาตุสฺส ‘‘นรติ นโร’’ติ รูปานิ วิยฯ
ตตฺถ ปรตีติ ปาเลติ, ปูรติ วาฯ สุทฺธกตฺตุวเสนิทํ ปทํ วุตฺตํฯ เหตุกตฺตุวเสน หิ ‘‘ปาเรติ ปารยตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ ปรโมติ ปาลโก ปูรโก วาฯ เอตฺถ จ ‘‘ปารมี’’ติ ปทํ เอตสฺสตฺถสฺส สาธกํฯ ตถา หิ ปารมีติ ปรติ, ปาเรติ จาติ ปรโม, ทานาทีนํ คุณานํ ปาลโก ปูรโก จ มหาโพธิสตฺโตฯ ปรมสฺส อิทํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกฺริยาฯ ครูหิ ปน ‘‘ปูเรตีติ ปรโม, ทานาทีนํ คุณานํ ปูรโก ปาลโก จา’’ติ วุตฺตํ, ตํ วีมํสิตพํฯ
วร วรเณฯ วรติฯ วารโณ, วรุโณฯ
คิร นิคฺคิรโณฯ นิคฺคิรณํ ปคฺฆรณํฯ คิรติ, คิริฯ
เอตฺถ คิรีติ ปพฺพตา, โย ‘เสโล’’ติอาทีหิ อเนเกหิ นาเมหิ กถิยติฯ โส หิ สนฺธิสงฺขาเตหิ ปพฺเพหิ จิตตฺตา ปพฺพมสฺส อตฺถีติ ปพฺพโตฯ หิมวมนาทิวเสน ชลสฺส สารภูตานํ เภสชฺชาทิวตฺถูนญฺจ คิรณโต คิรีติ วุจฺจติฯ
อิมานิ ปนสฺส นามานิ –
ปพฺพโต อจโล เสโล, นโค คิริ มหีธโร;
อทฺทิ สิลุจฺจโย จาติ, คิริปณฺณตฺติโย อิมาฯ
สุร อิสฺสริยทิตฺตีสุฯ สุรติฯ สุโร, อสุโรฯ
ตตฺร สโรติ สุรติ อีสติ เทวิสฺสริยํ ปาปุณาติ วิโรจติ จาติ สุโรฯ สุนฺทรา รา วาจา อสฺสาติ วา สุโร, เทโวฯ เทวาภิธานานิ ทิวาทิคเณ ปกาเสสฺสามฯ อสุโรติ เทโว วิย น สุรติ น อีสติ น วิโรจติ จาติ อสุโรฯ สุรานํ วา ปฎิปกฺโข มิตฺตปฎิปกฺขา อมิตฺตา วิยาติ อสุโร, ทานโว, โย ‘‘ปุพฺพเทโว’’ติปิ วุจฺจติฯ ตถา หิ กุมฺภชาตเก วุตฺตํ –
‘‘ยํ เว ปิวิตฺวา ปุพฺพเทวา ปมตฺตา,
ติทิวา จุตา สสฺสติยา สมายา;
ตํ ตาทิสํ มชฺชมิมํ นิรตฺถํ,
ชานํ มหาราช กถํ ปิเวยฺยา’’ติฯ
สคาถาวคฺคสํวณฺณนายํ ปน ‘‘น สุรํ ปิวิมฺห, น สุรํ ปิวิมฺหา’ติ อาหํสุ, ตโต ปฎฺฐาย อสุรา นาม ชาตา’’ติ วุตฺตํฯ
อิมานิ ตทภิธานานิ –
อสุโร ปุพฺพเทโว จ, ทานโว เทวตาริ ตุ;
นามานิ อสุรานนฺติ, อิมานิ นิทฺทิเส วิทูฯ
ปาโก อิติ ตุ ยํ นามํ, เอกสฺส อสุรสฺส ตุ;
ปณฺณตฺตีติปิ เอกจฺเจ, ครโว ปน อพฺรวุํฯ
กุร สทฺเท อกฺโกเส จฯ กุรติฯ กุรโร, กุรรีฯ กุมฺโม, กุมฺมีฯ
ขุร เฉทเน วิเลขเน จฯ ขุรติฯ ขุโรฯ
มุร สํเวฐเนฯ มุรติฯ มุโร, โมโรฯ
ฆุร อภิมตฺต สทฺเทสุฯ ฆุรติฯ โฆโรฯ
ปุร อคฺคคมเนฯ อคฺคคมนํ นาม ปธานคมนํ, ปฐมเมว คมนํ วาฯ ปุรติฯ ปุรํ, ปุรีฯ อวาปุรติฯ อวาปุเรตํ อมตสฺส ทฺวารํฯ อวาปุรณํ อาทาย คจฺฉติฯ
ตตฺถ ปุรนฺติ ราชธานีฯ ตถา หิ ‘‘นครํ ปุรํ ปุรี ราชธานี’’ติ เอเต ปริยายาฯ ‘‘เอโส อาฬาริโก โปโส, กุมารี ปุรมนฺตเร’’ติอาทีสุ ปน เคหํ ‘‘ปุร’’นฺติ วุจฺจติฯ ปธานตาย ปุรโต ปุรโต คมเนน คนฺตพฺพนฺติ ปุรํ, ราชธานี เจว เคหญฺจฯ อวาปุรณนฺติ อวาปุรนฺติ วิวรนฺติ ทฺวารํ เอเตนาติ อวาปุรณํ, ยํ ‘‘กุญฺจิกา’’ติปิ ‘‘ตาโฬ’’ติปิ วุจฺจติฯ อวาปุรตีติอาทีสุ อว อาอิจฺจุโภ อุปสคฺคาติ ทฎฺฐพฺพาฯ
ผร ผรเณฯ ผรณํ นาม พฺยาปนํ คมนํ วาฯ สมํ ผรติ สีเตนฯ อาหารตฺถํ ผรติฯ ผรณํฯ
คร อุคฺคเมฯ ครติฯ ครุฯ
ครูติ มาตาปิตาทโย คารวยุตฺตปุคฺคลาฯ เต หิ ครนฺติ อุคฺคจฺฉนฺติ อุคฺคตา ปากฎา โหนฺตีติ ครูติ วุจฺจนฺติฯ อปิจ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ภาริยฏฺเฐน ครูติ วุจฺจนฺติฯ ครุสทฺโท ‘‘อิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ, ภวญฺหิ เม อญฺญตโร ครูน’’นฺติ เอตฺถ มาตาปิตูสุ ทิสฺสติฯ ‘‘สนรามรโลกครุ’’นฺติ เอตฺถ สพฺพโลกาจริเย สพฺพญฺญุมฺหิฯ อปิจ ครุสทฺโท อญฺเญสฺวตฺเถสุปิ ทิสฺสติฯ สพฺพเมตํ เอกโต กตฺวา อตฺริทํ วุจฺจติ –
มาตาปิตาจริเยสุ, ทุชฺชเร อลหุมฺหิ จ;
มหนฺเต จุคฺคเต เจว, นิเฉกาทิกเรสุ จ;
ตถา วณฺณวิเสเสสุ, ครุสทฺโท ปวตฺตติฯ
เกจิ ปนาจริยา ‘‘ครุ ครู’’ติ จ ทฺวิธา คเหตฺวา ภาริยวาจกตฺเต ครุสทฺโท ฐิโตฯ อาจริยวาจกตฺเต ปน คุรุสทฺโทติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ ปาฬิวิสเย หิ สพฺเพสมฺปิ ยถาวุตฺตานํ อตฺถานํ วาจกตฺเต ครุสทฺโทเยว อิจฺฉิตพฺโพ, อการสฺส อาการภาเว ‘‘คารว’’นฺติ สวุทฺธิกสฺส ตทฺธิตนฺตปทสฺส ทสฺสนโตฯ สกฺกฎภาสาวิสเย ปน คุรุสทฺโทเยว อิจฺฉิตพฺโพ, อุการสฺส วุทฺธิภาเว อญฺญถา ตทฺธิตนฺตปทสฺส ทสฺสนโตฯ
มร ปาณจาเคฯ มรติฯ มตฺตุํฯ มริตฺวาฯ เหตุกตฺตริ ‘‘ปุริโส ปุริสํ มาเรติ, มารยติฯ ปุริโส ปุริเสน ปุริสํ มาราเปติ, มาราปยติฯ ปุริโส ปุริสํ มาเรตุํ มาเรตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ รูปานิฯ มจฺโจฯ มรุฯ มรณํ, มจฺจุฯ มฎฺฎุฯ มาโรฯ
ตตฺถ มตฺตุนฺติ มริตุํฯ ตถา หิ อลีนสตฺตุชาตเก ‘‘โย มตฺตุมิจฺเฉ ปิตุโน ปโมกฺขา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ มจฺโจติ มริตพฺพสภาวตาย ‘‘มจฺโจ’’ติ ลทฺธนาโม สตฺโต ฯ มรูติ ทีฆายุโกปิ สมาโน มรณสีโลติ มรุ, เทโวฯ มรณนฺติ จุติฯ
มรณํ อนฺตโก มจฺจุ, หินฺทํ กาโล จ มฎฺฎุ จ;
นิกฺเขโป จุติ เจตานิ, นามานิ มรณสฺส เวฯ
มาโรติ สตฺตานํ กุสลํ มาเรตีติ มาโร, กามเทโวฯ
อิมานิสฺส นามานิ –
มาโร นมุจิ กณฺโห จ, วสวตฺติ ปชาปติ;
ปมตฺตพนฺธุ มทฺทโน, ปาปิมา ทพฺพโกปิ จ;
กนฺทปฺโป จ รติปติ, กาโม จ กุสุมายุโธฯ
อญฺเญ อญฺญานิปิ นามานิ วทนฺติ, ตานิ สาสนานุโลมานิ น โหนฺตีติ อิธ น ทสฺสิตานิฯ อฎฺฐกถาสุ ปน ‘‘มาโร, นมุจิ, กณฺโห, ปมตฺตพนฺธู’’ติ จตฺตาโรว นามานิ อาคตานิฯ
เอตฺถ จ มาโรติ เทวปุตฺตมาเรน สทฺธึ ปญฺจ มารา กิเลสมาโร ขนฺธมาโร อภิสงฺขารมาโร มจฺจุมาโร เทวปุตฺตมาโรติฯ
ธร อวตฺถาเนฯ ธรติฯ
ภร โปสเนฯ ภรติฯ ภริโต, ภตฺตาฯ
ถร สนฺถรเณฯ ถรติ, สนฺถรติฯ สนฺถรณํฯ
ทร วิทารเณฯ ภูมึ ทรติฯ กุทาโลฯ
ทร ทาเหฯ กาโย ทรติฯ ทโร, ทรโถฯ
ติร อโธคติยํฯ ติรติฯ ติรจฺฉาโน, ติรจฺฉา วาฯ
อร คติยํฯ อรติฯ อตฺถํ, อตฺโถ, อุตุฯ
เอตฺถ อตฺถํ วุจฺจติ นิพฺพานํฯ ตํ ตํ สตฺตกิจฺจํ อรติ วตฺเตตีติ อุตุฯ
รการนฺตธาตุรูปานิฯ
ลการนฺตธาตุ
ลา อาทาเนฯ ลาติฯ ลานํ, ครุโฬ, สีหโฬ, ราหุโล, กุสลํ, พาโล, มหลฺลโก, มหลฺลิกาฯ
ตตฺร ครุโฬติ ครุํ ลาติ อาททาติ คณฺหาตีติ ครุโฬ, โย ‘‘สุปณฺโณ, ทิชาธิโป, นาคาริ, กโรฎี’’ติ จ วุจฺจติฯ สีหโฬติ สีหํ ลาติ อาททาติ คณฺหาตีติ สีหโฬ, ปุพฺพปุริโสฯ ตพฺพํเส ชาตา เอตรหิ สพฺเพปิ สีหฬา นาม ชาตาฯ
ราหุโลติอาทีสุ ปน ราหุ วิย ลาติ คณฺหาตีติ ราหุโล, โก โส? สิกฺขากาโม อายสฺมา ราหุลภทฺโท พุทฺธปุตฺโตฯ ตสฺส หิ ชาตทิวเส สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺตสฺส เม ตุฎฺฐึ นิเวเทถา’’ติ อุยฺยาเน กีฬนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส สาสนํ ปหิณิฯ โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาหฯ ปุตฺตสฺส หิ ชายนํ ราหุคฺคโห วิย โหติฯ ตณฺหากิลิสฺสนตาปาทนโต พาเฬฺหน จ สงฺขลิกาทิพนฺธเนน พนฺธํ วิย โหติ มุจฺจิตุํ อปฺปทานโตติ ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาหฯ ราชา ‘‘กึ เม ปุตฺโต อวจา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิโต ปฎฺฐาย เม นตฺตา ‘ราหุโล’ เตฺวว โหตู’’ติ อาห, ตโต ปฎฺฐาย กุมาโร ราหุโล นาม ชาโตฯ
มหาปทานสุตฺตฎีกายญฺหิ ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ เอตฺถ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปน ‘‘ราหุโล’’ติ วจนสฺสตฺถํ ปากฎํ กาตุํ อธิปฺปายตฺถวเสน วุตฺตํฯ น หิ เกวโล ‘‘ราหู’’ติ สทฺโท ‘‘ราหุคฺคโห’’ติ อตฺถํ วทติ, อถ โข ชาตสทฺทสมฺพนฺธํ ลภิตฺวา วทติฯ ตถา หิ ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ โพธิสตฺเตน วุตฺตวจนสฺส ‘‘ราหุคฺคโห ชาโต’’ติ อตฺถौ ภวติ, ตสฺมา สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘มม นตฺตา ราหุ วิย ลาตีติ ราหุโลติ วตฺตพฺโพ’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ราหุโลเตฺวว โหตู’’ติ อาหาติ ทฎฺฐพฺพํฯ
เกจิ ปน ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปฐนฺติ, กตฺถจิ โปตฺถเก จ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ, อตฺถสฺส อยุตฺติโต ฎีกาย จ สทฺธึวิโรจโตฯ น หิ ‘‘ราหุโล’’ติ กุมารสฺส นามํ ปฐมํ อุปฺปนฺนํ, ปจฺฉาเยว ปน อุปฺปนฺนํ อยฺยเกน ทินฺนตฺตา, ตสฺมา ตทา โพธิสตฺเตน ‘‘ราหุโล ชาโต’’ติ วตฺตุํ น ยุชฺชติฯ ยถา หิ อนภิสิตฺเต อราชินิ ปุคฺคเล ‘‘มหาราชา’’ติ โวหาโร นปฺปวตฺตติฯ ฎีกายญฺจ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติ วุตฺตํฯ อถาปิ เตสํ สิยา ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปทสฺส วิชฺชมานตฺตา เอว ฎีกายํ ‘‘ราหุคฺคโห’’ติ ภาววเสน ลาสทฺเทน สมานตฺโถ อาทานตฺโถ คหสทฺโท วุตฺโตติ เอวมฺปิ นุปปชฺชติ, ‘‘ราหุลานํ ชาตํ พนฺธนํ ชาต’’นฺติ ปาฐสฺส วตฺตพฺพตฺตาฯ ราหุโลติ หิ อิทํ ปทํ ‘‘สีหโฬ’’ติ ปทํ วิย ทพฺพวาจกํ, น กทาจิปิ ภาววาจกํ, ตสฺมา ‘‘ราหุโล ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ เอตํ เอกจฺเจหิ ทุโรปิตํ ปาฐํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อยเมว ปาโฐ คเหตพฺโพ, สารโต จ ปจฺเจตพฺโพ สุปริสุทฺเธสุ อเนเกสุ โปตฺถเกสุ ทิฎฺฐตฺตา, โปราเณหิ จ คมฺภีรสุขุมญาเณหิ อาจริยปจาริเยหิ ปฐิตตฺตาฯ
อยํ ปเนตฺถ สาธิปฺปายา อตฺถปฺปกาสนา – ราหุ ชาโตติ โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส ชาตสาสนํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต ‘‘อิทานิ มม ราหุ ชาโต’’ติ วทติ, มุจฺจิตุํ อปฺปทานวเสน มม คหณตฺถํ ราหุ อุปฺปนฺโนติ หิ อตฺโถฯ พนฺธนํ ชาตนฺติ อิมินา ‘‘มม พนฺธนํ ชาต’’นฺติ วทติฯ ตถา หิ ฎีกายํ วุตฺตํ ‘‘ราหูติ ราหุคฺคโห’’ติฯ ตตฺถ ราหุคฺคโหติ คณฺหาตีติ คโห, ราหุ เอว คโห ราหุคฺคโห, มม คาหโก ราหุ ชาโตติ อตฺโถฯ อถ วา คหณํ คโห, ราหุโน คโห ราหุคฺคโห, ราหุคฺคหณํ มม ชาตนฺติ อตฺโถฯ ปุตฺโต หิ ราหุสทิโสฯ ปิตา จนฺทสทิโส ปุตฺตราหุนา คหิตตฺตาฯ
เอกจฺเจ ปน ‘‘ราหุโลเตฺวว โหตู’’ติ อิมํ ปเทสํ ทิสฺวา ‘‘ราหุ ชาโต’’ติ วุตฺเต อิมินา น สเมติ, ‘‘ราหุโล ชาโต’’ติ วุตฺเตเยว ปน สเมตีติ มญฺญมานา เอวํ ปาฐํ ปฐนฺติ ลิขนฺติ จ, ตสฺมา โส อนุปปริกฺขิตฺวา ปฐิโต ทุโรปิโต ปาโฐ น คเหตพฺโพ, ยถาวุตฺโต โปราณโก โปราณาจริเยหิ อภิมโต ปาโฐเยว อายสฺมนฺเตหิ คเหตพฺโพ อตฺถสฺส ยุตฺติโต, ฎีกาย จ สทฺธึ อวิโรธโตติฯ
ตตฺถ กุสลนฺติ กุจฺฉิตานํ ปาปธมฺมานํ สานโต ตนุกรณโต ญาณํ กุสํ นาม, เตน กุเสน ลาตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ กุสลํฯ พาโลติ ทิฎฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกสงฺขาเต เทฺว อนตฺเถ เทวทตฺตโกกาลิกาทโย วิย ลาติ อาททาตีติ พาโลฯ อิมานิ ปน ตํนามานิ –
พาโล อวิทฺวา อญฺโญ จ, อญฺญาณี อวิจกฺขโณ;
อปณฺฑิโต อกุสโล, ทุมฺเมโธ กุมติ ชโฬฯ
เอฬมูโค จ นิปฺปญฺโญ, ทุมฺเมธี อวิทู มโค;
อวิญฺญู อนฺธพาโล จ, ทุปฺปญฺโญ จ อวิทฺทสุฯ
มหลฺลโกติ มหตฺตํ ลาติ คณฺหาตีติ มหลฺลโก, ชิณฺณปุริโสฯ อิมานิสฺส นามานิ –
ชิณฺโณ มหลฺลโก วุทฺโธ, พุทฺโธ วุโฑฺฒ จ กตฺตโร;
เถโร จาติ อิเม สทฺทา, ชิณฺณปญฺญตฺติโย สิยุํฯ
ตถา หิ –
‘‘ทุเร อปสฺสํ เถโรว, จกฺขุํ ยาจิตุมาคโต’’;
เอวมาทีสุ ทฎฺฐพฺโพ, เถรสทฺโท มหลฺลเกฯ
อิมานิ ปน นามานิ อิตฺถิยา อิตฺถิลิงฺควเสน วตฺตพฺพานิ –
ชิณฺณา มหลฺลิกา วุทฺธี, พุทฺธี วุฑฺฒี จ กตฺตรา;
เถรี จาติ อิเม สทฺทา, นามํ ชิณฺณาย อิตฺถิยา;
ทล ผล วิสรเณฯ ทลติฯ ผลติฯ ทลิโต รุกฺโขฯ ผลิโต ภูมิภาโคฯ
อล ภูสเนฯ อลติฯ อลงฺกาโร, อลงฺกโต, อลงฺกตํฯ ‘‘สาลงฺกานนโยเคปิ, สาลงฺกานนวชฺชิตา’’ติ อิมิสฺสญฺหิ กวีนํ กพฺพรจนายํ อลงฺกสทฺโท ภูสนวิเสสํ วทติฯ เกจิ ปเนตฺถ อล ภูสนปริยาปนวารเนสูติ ธาตุํ ปฐนฺติ, ‘‘อลตี’’ติ จ รูปํ อิจฺฉนฺติฯ มยํ ปน อลธาตุสฺส ปริยตฺตินิวารณตฺถวาจกตฺตํ น อิจฺฉาม ปโยคาทสฺสนโตฯ นิปาตภูโต ปน อลํสทฺโท ปริยตฺตินิวารณตฺถวาจโก ทิสฺสติ ‘‘อลเมตํ สพฺพํฯ อลํ เม เตน รชฺเชนา’’ติอาทีสุฯ
มีล นิเมลเนฯ มีลติ, นิมีลติ, อุมฺมีลติฯ นิมีลนํฯ
พิล ปติตฺถมฺเภฯ พิลติฯ
นีล วณฺเณฯ นีลวตฺถํฯ
สีล สมาธิมฺหิฯ สีลติฯ สีลํ, สีลนํฯ
เอตฺถ สีลนฺติ สีลนฏฺเฐน สีลํฯ วุตฺตญฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘สีลนฺติ เกนฏฺเฐน สีลํ? สีลนฏฺเฐน สีลํ, กิมิทํ สีลนํ นาม? สมาธานํ วา กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถฯ อุปธารณํ วา กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฎฺฐานวเสน อาธารภาโวติ อตฺโถฯ เอตเทว หิ เอตฺถ อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณวิทู อนุชานนฺติฯ อญฺเญ ปน ‘สิรฏฺโฐ สีลฏฺโฐ, สีตลฏฺโฐ สีลฏฺโฐ’ติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺถํ วณฺเณนฺตี’’ติฯ ตตฺถ ‘‘อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณ วิทู อนุชานนฺตี’’ติ อิทํ ‘‘สีล สมาธิมฺหิ สีล อุปธารเณ’’ติ ทฺวิคณิกสฺส สีลธาตุสฺส อตฺเถ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิมสฺส หิ จุราทิคณํ ปตฺตสฺส อุปธารเณ ‘‘สีเลติ, สีลยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ, อุปธาเรตีติปิ เตสํ อตฺโถฯ อิธ ปน ภูวาทิคณิกตฺ ตา สมาธานตฺเถ ‘‘สีลตี’’ติ รูปํ ภวติ, สมาธิยตีติ ตสฺส อตฺโถฯ ปุนปิ เอตฺถ โสตูนํ สุขคฺคหณตฺถํ นิพฺพจนานิ วุจฺจนฺเตฯ สีลติ สมาธิยติ กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน น วิปฺปกิรตีติ สีลํฯ อถ วา สีลนฺติ สมาทหนฺติ จิตฺตํ เอเตนาติ สีลํฯ อิมานิ ภูวาทิคณิกวเสน นิพฺพจนานิฯ จุราทิคณิกวเสน ปน สีเลติ กุสเล ธมฺเม อุปธาเรติ ปติฎฺฐาภาเวน ภุโส ธาเรตีติ สีลํฯ สีเลนฺติ วา เอเตน กุสเล ธมฺเม อุปธาเรนฺติ ภุโส ธาเรนฺติ สาธโวติ สีลนฺติ นิพฺพจนานิฯ
กิล พนฺเธฯ กิลติฯ กิลํฯ
กูล อาวรเณฯ กุลติฯ กูลํฯ วเห รุกฺเข ปกูลเชฯ กูลํ พนฺธติฯ นทีกูเล วสามหํฯ กูลติ อาวรติ อุทกํ พหิ นิกฺขมิตุํ น เทตีติ กูลํฯ
สูล รุชายํฯ สูลติฯ สูลํฯ กณฺณสูลํ น ชเนติฯ
ตูล นิกฺกรีเสฯ นิกฺกรีสํ นาม กรีสมตฺเตนปิ อมิเนตพฺพโต ลหุภาโวเยวฯ ตูลติฯ ตูลํ ภฎฺฐํว มาลุโตฯ
ปุล สงฺฆาเตฯ ปุลติฯ ปญฺจปุลิฯ
มูล ปติฎฺฐายํ มูลติฯ มูลํฯ มูลสทฺโท ‘‘มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสฺสีรนาฬิมตฺตานิปี’’ติอาทีสุ มูลมูเล ทิสฺสติฯ ‘‘โลโภ อกุสลมูล’’นฺติอาทีสุ อสาธารณเหตุมฺหิฯ ‘‘ยาวมชฺฌนฺหิเก กาเล ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูล’’นฺติอาทีสุ สมีเปฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –
มูลมูเล มูลสทฺโท, ปทิสฺสติ ตเถว จ;
อสาธารณเหตุมฺหิ, สมีปมฺหิ จ วตฺตติฯ
ผล นิพฺพตฺติยํฯ รุกฺโข ผลติฯ รุกฺขผลานิ ภุญฺชนฺตาฯ มหปฺผลํ มหานิสํสํฯ โสตาปตฺติผลํฯ ตตฺถ ผลนฺติ มหานิพฺพตฺติกํฯ
ผล เภเทฯ ผลติฯ มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธาฯ ปาทา ผลึสุฯ ตตฺถ ผลตูติ ภชฺชิตุฯ
ผล อพฺยตฺตสทฺเทฯ อสนี ผลติฯ เทฺวเม ภิกฺขเว อสนิยา ผลนฺติยา น สนฺตสนฺติฯ ผลนฺติยาติ สทฺทํ กโรนฺติยาฯ
จุลฺล หาวกรเณฯ หาวกรณํ วิลาสกรณํฯ จุลฺลติฯ
ผุลฺล วิกสนเภเทสุฯ ผุลฺลติฯ ผุลฺลํฯ ผุลฺลิโต กึสุโกฯ สุผุลฺลิตมรวินฺทวนํฯ
อสีติหตฺถมุพฺเพโธ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;
โสภติ ทีปรุกฺโขว, สาลราชาว ผุลฺลิโตฯ
ขณฺฑผุลฺลปฎิสงฺขรณํฯ
จิลฺล เสฐิลฺเลฯ สิฐิลภาโว เสฐิลฺลํฯ จิลฺลติฯ
เวลุ เจลุ เกลุ เขลุ เปลุ เพลุ เสลุ สล ติล คติยํฯ เวลติฯ เจลติฯ เกลติฯ เขลติฯ เปลติฯ เพลติฯ เสลติฯ สลติฯ ติลติฯ เจลํ, เพลโกฯ เอตฺถ เจลนฺติ วตฺถํฯ เปลโกติ สโสฯ
ขล จลเนฯ ขลติฯ ขโลฯ ขโลติ ทุชฺชโน อสาธุ อสปฺปุริโส ปาปชโนฯ
ขล สญฺจินเนฯ ขลติฯ ขลํฯ ขลนฺ ติ วีหิฎฺฐปโนกาสภูตํ ภูมิมณฺฑลํฯ ตญฺหิ ขลนฺติ สญฺจินนฺติ ราสึ กโรนฺติ เอตฺถ ธญฺญานีติ ขลนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ขลํ สาลํ ปสุํ เขตฺตํ, คนฺตา จสฺส อภิกฺขณ’’นฺติ ปโยโคฯ
คิล อชฺโฌหรเณฯ คิลติฯ คิลมกฺขํ ปุริโส น พุชฺฌติฯ
คล อทเนฯ คลติฯ คโลฯ คลนฺติ อทนฺติ อชฺโฌหรนฺติ เอเตนาติ คโลฯ คโลติ คีวา วุจฺจติฯ
สล สลฺล อาสุคติยํฯ อาสุคติ สีฆคมนํฯ สลติฯ สลฺลติฯ สลฺลํฯ เอตฺถ จ ‘‘สลฺลํ อุสุ สโร สลฺโล กณฺโฑ เตชโน’’ติ ปริยายา เอเตฯ
โขล คติปฎิฆาเตฯ โขลติฯ
คิเล ปีติกฺขเยฯ คิลายติฯ คิลาโน, เคลญฺญํฯ คิลาโนติ อกลฺลโกฯ วินเยปิ หิ วุตฺตํ ‘‘นาหํ อกลฺลโก’’ติฯ อฎฺฐกถายญฺจ ‘‘นาหํ อกลฺลโกติ นาหํ คิลาโน’’ติ วุตฺตํฯ
มิเล คตฺตวินาเมฯ มิลายติฯ มิลายโน, มิลายนฺโต, มิลายมาโนฯ
เกเล มมายเนฯ มมายนํ ตณฺหาทิฎฺฐิวเสน ‘‘มม อิท’’นฺติ คหณํฯ เกลายติฯ ตฺวํ กํ เกลายติฯ
สล จลเน สํวรเณ จ, วล วลฺล จลเน จฯ สํวรณาเปกฺขายํ จกาโรฯ สลติฯ กุสลํฯ วลติฯ วลฺลติฯ วลฺลูโรฯ
ตตฺถ กุสลนฺติ กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยติ จลยติ กมฺเปติ วิทฺธํเสตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิตํ อปายทฺวารํ สลนฺติ สํวรนฺติ ปิทหนฺติ สาธโว เอเตนาติ กุสลํฯ วลฺลนฺติ สํวรนฺติ รกฺขนฺติ อิโต กากเสนาทโย สตฺเต อขาทนตฺถายาติ วลฺลูโรฯ
มล มลฺล ธารเณฯ มลติฯ มลํฯ มลฺลติฯ มลฺโลฯ
ภล ภลฺล ปริภาสนหึสาทาเนสุฯ ภลติฯ ภลฺลติฯ
กล สงฺขฺยาเนฯ กลติฯ กลา, กาโลฯ
เอตฺถ กลาติ โสฬสภาคาทิภาโคฯ กาโลติ ‘‘เอตฺตโก อตฺกฺกนฺโต’’ติอาทินา กลิตพฺโพ สงฺขาตพฺโพติ กาโล, ปุพฺพณฺหาทิสมโยฯ
กลฺล อสทฺเทฯ อสทฺโทฯ นิสฺสทฺโทฯ กลฺลติฯ
ชล ทิตฺติยํฯ ชลติฯ ชลํ, ชลนฺโต, ปชฺชลนฺโต, ชลมาโนฯ
โก เอติ สิริยา ชลํฯ ชลํว ยสสา อฎฺฐา, เทวทตฺโตติ เม สุตํฯ สทฺธมฺมปชฺโชโต ชลิโตฯ
หุล จลเนฯ หุลติฯ หโลฯ หโลติ ผาโล, โส หิ โหเลติ ภูมึ ภินฺทนฺโต มตฺติกขณฺฑํ จาเลตีติ ‘‘หโล’’ติ วุจฺจติ อุการสฺส อการํ กตฺวาฯ
จล กมฺปเนฯ จลติฯ จลิโต, อจโลฯ มหนฺโต ภูมิจาโลฯ จลนํ, จาโลฯ
ชล ธญฺเญฯ ชลติฯ ชลํฯ
ฎล ฎุล เวลมฺเพฯ ฎลติฯ ฎุลติฯ
ถล ฐาเนฯ ถลติฯ ถโลฯ ถโลติ นิรุทกปฺปเทโสฯ ปพฺพชฺชานิพฺพาเนสุปิ ตํสทิสตฺตา ตพฺโพหาโรฯ ยถา หิ โลเก อุทโกเฆน อโนตฺถรณฎฺฐานํ ‘‘ถโล’’ติ วุจฺจติ, เอวํ กิเลโสเฆน อโนตฺถรณียตฺตา ปพฺพชฺชา นิพฺพานญฺจ ‘‘ถโล’’ติ วุจฺจติ, ‘‘ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฎฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติ หิ วุตฺตํฯ
ผาล วิเลขเนฯ ผาลติ ภูมึ วิเลขติ ภินฺทตีติ ผาโลฯ
นล คนฺเถฯ นลติฯ
พล ปาณเนฯ อิห ปาณนํ ชีวนํ สสนญฺจฯ พลติฯ พลํ, พาโลฯ
เอตฺถ พลนฺติ ชีวิตํ กปฺเปนฺติ เอเตนาติ พลํ, กายพลโภคพลาทิกํ พลํฯ อถ วา พลนฺติ สมฺมาชีวนํ ชีวนฺติ เอเตนาติ พลํ, สทฺธาทิกํ พลํฯ อาคมฎฺฐกถายํ ปน ‘‘อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ทฬฺหฏฺเฐน พลนฺติ วตฺตพฺพานํ สทฺธาทีนํ อกมฺปนภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ อถ วา ธาตูนํ อตฺถาติสยโยคโต อสฺสทฺธิยาทีนํ อภิภวเนน สทฺธาทิพลานํ อภิภวนตฺโถปิ คเหตพฺโพ ‘‘อพลา นํ พลิยนฺตี’’ติ เอตฺถ วิยฯ พาโลติ พลติ อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จาติ พาโล, อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ชีวติ, น เสฏฺเฐน ปญฺญาชีวิเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา หิ อฎฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘พลนฺตีติ พาลา, อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ชีวนฺติ, น ปญฺญาชีวิเตนาติ อตฺโถ’’ติฯ ปญฺญาชีวิโนเยว หิ ชีวิตํ เสฎฺฐํ นามฯ เตนาห ภควา ‘‘ปญฺญาชีวิํ ชีวิตมาหุ เสฎฺฐ’’นฺติฯ
ปุล มหตฺเตฯ ปุลติฯ วิปุลํฯ
กุล สงฺขาเน พนฺธุมฺหิ จฯ โกลติฯ กุลํ, โกโลฯ
สล คมเนฯ สลติฯ
กิล ปีติย กีฬเนสุฯ ปีตสฺส ภาโว ปีติยํ ยถา ทกฺขิยํฯ กีฬนํ กีฬาเยวฯ กิลติฯ
อิล กมฺปเนฯ อิลติฯ เอลํ, เอลาฯ เอตฺถ เอลํ วุจฺจติ โทโสฯ เกนฏฺเฐน? กมฺปนฏฺเฐนฯ โทโสติ เจตฺถ อคุโณ เวทิตพฺโพ, น ปฎิโฆฯ ‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ
อปิจ เอลํ วุจฺจติ อุทกํฯ ตถา หิ ‘‘เอลมฺพุชํ กณฺฎกึ วาริชํ ยถา’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ นิทฺทิสนฺโต อายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘เอลํ วุจฺจติ อุทก’’นฺติ อาหฯ เอลาติ ลาลา วุจฺจติ ‘‘เอลมูโค’’ติ เอตฺถ วิยฯ อปิจ เอลาติ เขโฬ วุจฺจติ ‘‘สุตฺวา เนลปติํ วาจํ, วาฬา ปนฺถา อปกฺกมุ’’นฺติ เอตฺถ วิยฯ เอตฺถ เนลปติํ วาจนฺติ เขฬพินฺทุนิปาตวิรหิตํ วจนนฺติ อตฺโถฯ ลาลาเขฬวาจกสฺส ตุ เอลาสทฺทสฺส อญฺญํ ปวตฺตินิมิตฺตํ ปริเยสิตพฺพํฯ อเนกปฺปวตฺตินิมิตฺตา หิ สทฺทาฯ กึ วา อญฺเญน ปวตฺตินิมิตฺเตน, อิล กมฺปเนติ เอวํ วุตฺตํ กมฺปนํ เอว ลาลาเขฬวาจกสฺส เอลาสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ, ตสฺมา อิลนฺติ ชิคุจฺฉิตพฺพภาเวน กมฺเปนฺติ หทยจลนํ ปาปุณนฺติ ชนา เอตฺถาติ เอลาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ สมานปวตฺตินิมิตฺตาเยว หิ สทฺทา โลกสงฺเกตวเสน นานาปทตฺถวาจกาปิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา? หิโนติ คจฺฉตีติ เหตุ, สปฺปติ คจฺฉตีติ สปฺโป, คจฺฉตีติ โคติฯ ตถา อสมานปฺปวตฺตินิมิตฺตาเยว สมานปทตฺถวาจกาปิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา? รญฺจตีติ ราชา, ภูมึ ปาเลตีติ ภูมิปาโล, นเร อินฺทตีติ นรินฺโทติฯ เอส นโย สพฺพตฺถาปิ วิภาเวตพฺโพฯ
อิล คติยํฯ อิลติฯ
หิล หาวกรเณฯ เหลติฯ
สิล อุญฺเฉฯ สิลติฯ
ติล สิเนหเนฯ ติลติฯ ติลํ, เตลํ, ติโลฯ
จิล วสเนฯ จิลติฯ
วล วิลาสเนฯ วลติฯ
ปิล คหเณฯ ปิลติฯ
มิล สิเนหเนฯ มิลติฯ
ผุล สญฺจเล ผรเณ จฯ ผุลติฯ
ลการนฺตธาตุรูปานิฯ
วการนฺตธาตุ
วา คติคนฺธเนสุฯ วาติฯ วาโตฯ
วี ปชนกนฺติ อสนขาทน คตีสุฯ ปชนํ จลนํฯ กนฺติ อภิรุจิฯ อสนํ ภตฺตปริโภโคฯ ขาทนํ ปูวาทิภกฺขนํฯ คติ คมนํฯ เวติฯ
เว ตนฺตสนฺตาเนฯ วายติฯ ตนฺตวาโยฯ
เว โสสเนฯ วายติฯ
ธิวุ ขิวุ นิทสฺสเนฯ เธวติฯ เขวติฯ
ถิวุ ทิตฺติยํฯ เถวติฯ มธุมธุกา เถวนฺติฯ
ชีว ปาณธารเณฯ ชีวติฯ ชีวิตํ, ชีโว, ชีวิกาฯ อตฺถิ โน ชีวิกา เทว, สา จ ยาทิสกีทิสาฯ ชีวิตํ กปฺเปติฯ
ปิว มิว ติว นิว ถูลิเยฯ ปิวติฯ ปิวโรฯ มิวติฯ ติวติฯ นิวติฯ
เอตฺถ จ ปิวโรติ กจฺฉโป, โย โกจิ วา ถูลสรีโรฯ ตถา หิ ‘‘ปิวโร กจฺฉเป ถูเล’’ติ ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตํฯ
อว ปาลเนฯ อวติฯ พุทฺโธ มม อวตํฯ
สว คติยํฯ สวติฯ
กว วณฺเณฯ กวติฯ
ขิวุ มเทฯ ขิวติฯ
โธวุ โธวเนฯ โธวติฯ
เทวุ เทว เทวเนฯ เทวติ อาเทวติ, ปริเทวติ, อาเทโว, ปริเทโว, อาเทวนา, ปริเทวนา, อาเทวิตตฺตํ, ปริเทวิตตฺตํฯ
เสวุ เกวุ เขวุ เควุ คิเลวุ เมวุ มิเลวุ เสจเนฯ เสวติฯ เกวติฯ เขวติฯ เควติฯ คิเลวติฯ เมวติ มิเลวติฯ
เทวุ ปฺลุตคติยํฯ ปฺลุตคติ ปริปฺลุตคมนํฯ เทวติฯ
ธาวุ* คติสุทฺธิยํฯ ธาวติ, วิธาวติฯ อาธาวติ, ปริธาวติฯ ธาวโกฯ (*เดิมเป็น ธาตุ)
จิวุ อาทานสํวเรสุฯ จิวติฯ
เจวิ เจตนาตุลฺเยฯ เจวติฯ
วการนฺตธาตุรูปานิฯ
สการนฺตธาตุ
สา ปาเกฯ สาติฯ
สิ เสวายํฯ เสวติฯ เสวนา, เสวโก, เสวิโต, สิโว, สิวํฯ
นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี,
น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;
เสฎฺฐมุปคมํ อุเทติ ขิปฺปํ,
ตสฺมา อตฺตโน อุตฺตริตรํ ภเชถ;
สิ คติพุทฺธีสุฯ เสติ, อติเสติฯ อติสิตุํ, อติสิตฺวา, เสตุฯ
สี สเยฯ สโย สุปนํฯ เสติฯ สยติฯ เสนํฯ สยนํฯ
สุ คติยํฯ สวติฯ ปสวติฯ ปสุโต, สุโตฯ
เอตฺถ สุโตติ ทูโต, ‘‘วิตฺติญฺหิ มํ วินฺทติ สุต ทิสฺวา’’ติ ‘‘เทวสุโต จ มาตลี’’ติ จ อิมานิ ตตฺถ ปโยคานิฯ
สุ สวเนฯ สวนํ สนฺทนํฯ สวติฯ อาสโวฯ
สู ปสเวฯ ปสโว ชนนํฯ สวติ, ปสวติฯ สุตฺตํฯ
เอตฺถ ปน สุตฺตนฺติ อตฺเถ สวติ ชเนตีติ สุตฺตํ, เตปิฎกํ พุทฺธวจนํ, ตทญฺญมฺปิ วา หตฺถิสุตฺตาทิ สุตฺตํฯ
สู ปาณคพฺภวิโมจเนสุฯ สูติฯ ปสูติฯ ปสูโตฯ
สุ เปรเณฯ สุติฯ
เส ขเยฯ สียติฯ เอการสฺสียาเทโสฯ
เส ปาเกฯ เสติฯ
เส คติยํฯ เสติฯ เสตุฯ
หึส หึสายํฯ หึสติฯ หึสโก, หึสนา, หึสาฯ
อิสฺส อิสฺสายํฯ อิสฺสติฯ ปุริสปรกฺกมสฺส เทวา น อิสฺสนฺติฯ อิสฺสา, อิสฺสายนาฯ
นมสฺส วนฺทนานติยํฯ วนฺทนานติ นาม วนฺทนาสงฺขาตํ นมนํ, สกมฺมโกเยวายํ ธาตุ, น นมุธาตุ วิย สกมฺมโก เจว อกมฺมโก จฯ นมสฺสติฯ
ฆุส สทฺเทฯ ฆุสติ, โฆสติฯ ปฎิโฆโส, นิคฺโฆโส, วจีโฆโสฯ
จุส ปาเนฯ จุสติฯ
ปุส พุทฺธิยํฯ ปุสติฯ โปโสฯ สมฺปีเฬ มม โปสนํฯ โปสนนฺติ วฑฺฒนํฯ
มุส เถยฺเยฯ เถนนํ เถยฺยํ โจริกาฯ มุสติฯ ทุทฺทิกฺโข จกฺขุมุสโนฯ มุสโลฯ
ปุส ปสเวฯ ปุสติฯ
วาสิ ภูส อลงฺกาเรฯ วาสติฯ ภูสติ, วิภูสติฯ ภูสนํ, วิภูสนํฯ
อุส รุชายํฯ อุสติฯ
อิส อุจฺเฉฯ เอสติฯ อิสิฯ
เอตฺถ ปน สีลาทโย คุเณ เอสนฺตีติ อิสโย, พุทฺธาทโย อริยา ตาปสปพฺพชฺชาย จ ปพฺพชิตา นราฯ ‘‘อิสิ ตาปโส ชฎิโล ชฎี ชฎาธโร’’ติ เอเต ตาปสปริยายาฯ
กส วิเลขเนฯ กสติ, กสฺสติฯ กสฺสโก, อากาโสฯ
เอตฺถ กสฺสโกติ กสิการโกฯ อากาโสติ นภํฯ ตญฺหิ น กสฺสตีติ อากาโสฯ กสิตุํ วิเลขิตุํ น สกฺกาติ อตฺโถฯ อิมานิ ตทภิธานานิ –
อากาโส อมฺพรํ อพฺภํ, อนฺตลิกฺข’มฆํ นภํ;
เวหาโส คคนํ เทโว, ข’มาทิจฺจปโถปิ จฯ
ตาราปโถ จ นกฺขตฺต-ปโถ รวิปโถปิ จ;
เวหายสํ วายุปโถ, อปโถ อนิลญฺชสํฯ
กส สิส ชส ฌส วส มส ทิส ชุส ยุส หึสตฺถาฯ กสติฯ สิสติฯ ชสติฯ ฌสติฯ วสติฯ มสติฯ มสโกฯ โอมสติ, โอมสวาโทฯ ทิสติฯ ชุสติฯ ยูสติฯ
ตตฺถ โอมสตีติ วิชฺฌติฯ โอมสวาโทติ ปเรสํ สูจิยา วิย วิชฺฌนวาโทฯ มสโกติ มกโสฯ
ภสฺส ภสฺสเนฯ ภสฺสนฺติ กถนํ วุจฺจติ ‘‘อาวาโส โคจโร ภสฺสํฯ ภสฺสการก’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ภสฺสติฯ ภฎฺฐํฯ ภฎฺฐนฺติ ภาสิตํ, วจนนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปน –
‘‘สุภาสิตา อตฺถวตี, คาถาโย เต มหามุนิ;
นิชฺฌตฺโตมฺหิ สุภฏฺเฐน, ตฺวญฺจ เม สรณํ ภวา’’ติ
ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ นิชฺฌตฺโตติ นิชฺฌาปิโต ธมฺโมชปญฺญาย ปญฺญตฺติคโต อมฺหิฯ สุภฏฺเฐนาติ สุภาสิเตนฯ
ชิสุ นิสุ วิสุ มิสุ วสฺส เสจเนฯ เชสติฯ เนสติฯ เวสติฯ เมสติฯ เทโว วสฺสติฯ
มริสุ สหเน จฯ จกาโร เสจนาเปกฺขโกฯ มริสติฯ
ปุส โปสเนฯ โปสติฯ โปโสฯ กมฺมจิตฺตอุตุอาหิอาเรหิ โปสิยตีติ โปโสฯ ‘‘อญฺเญปิ เทโว โปเสตี’’ติ ทสฺสนโต ปน จุราทิคเณปิ อิมํ ธาตุํ วกฺขามฯ
ปิสุ สิลิสุ ปุสุ ปลุสุ อุสุ อุปทาเหฯ เปสติฯ สิเลสติฯ สิเลโสฯ โปสติฯ ปโลสติฯ โอสติฯ อุสุฯ
ฆสุ สํหริเสฯ สํหริโส สงฺฆฎฺฎนํฯ ฆสฺสติฯ
หสุ อาลิงฺเคฯ อาลิงฺโค อุปคูหนํฯ หสฺสติฯ
หส หสเนฯ หสติฯ อสฺสา หสนฺติ, อาชานียา หสนฺติ, ปหสติ, อุหสติฯ การิเต ‘‘หาเสติ’’อิจฺจาทิ, อุหสิยมาโน, หาโส, ปหาโส, หสนํ, ปหสนํ, หสิตํฯ หการโลเปน มนฺทหสนํ ‘‘สิต’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘สิตํ ปาตฺวากาสี’’ติอาทีสุฯ
ตตฺถ อุหสตีติ อวหสติฯ อุทสิยมาโนติ อวหสิยมาโนฯ ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘อิธ ภิกฺขุํ อรญฺญคตํ วา รุกฺขมูลคตํ วา สุญฺญาคารคตํ วา มาตุคาโม อุปสงฺกมิตฺวา อุหสติ’’ อิติ จ ‘‘โส มาตุคาเมน อุหสิยมาโน’’ อิติ จฯ หาโสติ หสนํ วา โสมนสฺสํ วา ‘‘หาโส เม อุปปชฺชถา’’ติอาทีสุ วิยฯ
ตุส หส หิส รส สทฺเทฯ ตุสติ, หสติ, หิสติ, รสติ, รสิตํฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เภริโย สพฺพา วชฺชนฺตุ, วีณา สพฺพา รสนฺตุ ตา’’ อิติฯ
รส อสฺสาทเนฯ รสติฯ รโสฯ
รส อสฺสาทสิเนเหสุฯ รสติฯ รโสฯ
รส หานิยํฯ รสติฯ รสนํ, รโสฯ
อตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘นเหว ฐิต นา’สีนํ, น สยานํ น ปทฺธคุํ;
ยาว พฺยาติ นิมีสติ, ตตฺราปิ รสติพฺพโย’’ติฯ
ตตฺถ รสติพฺพโยติ โส โส วโย รสติ ปริหายติ, น วฑฺฒตีติ อตฺโถฯ
ลส สิเลสนกีฬเนสุฯ ลสติฯ ลาโสฯ ลสี จ เต นิปฺปลิตาฯ ลสิ วุจฺจติ มตฺถลุงฺคํฯ นิปฺปลิตาติ นิกฺขนฺตาฯ
นิส สมาธิมฺหิฯ สมาธิ สมาธานํ จิตฺเตกคฺคตาฯ เนสติฯ
มิส มส สทฺเท โรเส จฯ เมสติฯ มสติฯ เมโสฯ มสโกฯ
ปิสิ เปสุ คติยํฯ ปิสติฯ เปสติฯ
สสุ หึสายํฯ สสติฯ สตฺถํฯ สตฺถํ วุจฺจติ อสิฯ
สํส ถุติยญฺจฯ จกาโร หึสาเปกฺขายฯ สํสติ, ปสํสติฯ ปสํสา, ปสํสนาฯ ปสตฺโถ ภควาฯ ปสํสมาโน, ปสํสิโต, ปสํสโก, ปสํสิตพฺโพ, ปสํสนีโย, ปาสํโส, ปสํสิตฺวา อิจฺจาทีนิฯ
ทิส เปกฺขเนฯ เอติสฺสา ปน นานารูปานิ ภวนฺติ – ‘‘ทิสฺสติ ปทิสฺสติ’’ อิจฺจาทิ อกมฺมกํฯ ‘‘ปสฺสติ ทกฺขติ’’อิจฺจาทิ สกมฺมกํฯ
ทิสฺสตุ, ปสฺสตุ, ทกฺขตุฯ ทิสฺเสยฺย, ปสฺเสยฺย, ทกฺเขยฺยฯ ทิสฺเส, ปสฺเส, ทกฺเขฯ ทิสฺส, ปสฺส, ทกฺขฯ อทิสฺสา, อปสฺสาฯ อทฺทา สีทนฺตเร นเคฯ อทฺทกฺขา, อทฺทกฺขุํ, อทสฺสุํฯ อทสฺสิ, อปสฺสิ, อทกฺขิฯ
ทสฺสิสฺสติ, ปสฺสิสฺสติ, ทกฺขิสฺสติฯ อทสฺสิสฺสา, อปสฺสิสฺสา, ทกฺขิสฺสาฯ เอวํ วตฺตมานปญฺจมิยาทิวเสน วิตฺถาเรตพฺพานิฯ การิเต ‘‘ทสฺเสติ ทสฺสยตี’’ติ รูปานิฯ กมฺเม ‘‘ปสฺสิยติ’’ อิจฺจาทีนิฯ
ทิสาฯ ปสฺโสฯ ปสฺสํฯ ปสฺสิตาฯ ทสฺเสตาฯ ทสฺสนํฯ วิปสฺสนา, ญาณทสฺสนนฺติ นามิกปทานิฯ ตทตฺเถ ปน ตุมตฺเถ จ ‘‘ทกฺขิตาเย’’ติ รูปํฯ ‘‘อาคตามฺห อิมํ ธมฺมสมยํ, ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆ’’นฺติ หิ ปาฬิฯ อิมสฺมึ ปน ปาฬิปฺปเทเส ‘‘ทกฺขิตาเย’’ติ อิทํ ตทตฺเถ ตุมตฺเถ วา จตุตฺถิยา รูปํฯ ตถา หิ ทกฺขิตาเยติ อิมสฺส ทสฺสนตฺถายาติ วา ปสฺสิตุนฺติ วา อตฺโถ โยเชตพฺโพฯ ทิสาติอาทีสุ ปน ปุรตฺถิมาทิเภทาปิ ทิสาติ วุจฺจติฯ ยถาห –
‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส,
อุทฺธํ อโธ ทส ทิสตา อิมาโย;
กตมํ ทิสํ ติฎฺฐติ นาคราชา,
ยมทฺทสา สุปิเน ฉพฺพิสาณ’’นฺติฯ
มาตาปิตาทโยปิฯ ยถาห –
‘‘มาตาปิตา ทิสา ปุพฺพา, อาจริยา ทกฺขิณา ทิสา;
ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, มิตฺตามจฺจา จ อุตฺตรา;
ทาสกมฺมกรา เหฎฺฐา, อุทฺธํ สมณพฺราหฺมณา;
เอตา ทิสา นมสฺเสยฺย, อลมตฺโต กุเล คิหี’’ติ;
ปจฺจยทายกาปิฯ ยถาห – ‘‘อคาริโน อนฺนทปานวตฺถทา, อวฺหายิกา นมฺปิ ทิสํ วทนฺตี’’ติฯ
นิพฺพานมฺปิฯ ยถาห –
‘‘เอตาทิสา ปรมา เสตเกตุ,
ยํ ปตฺวา นิทฺทุกฺขา สุขิโน ภวนฺตี’’ติ;
เอวํ ทิสาสทฺเทน วุจฺจมานํ อตฺถรูปํ ญตฺวา อิทานิสฺส นิพฺพจนเมวํ ทฎฺฐพฺพํฯ ทิสฺสติ จนฺทาวฎฺฎนาทิวเสน ‘‘อยํ ปุริมา อยํ ปจฺฉิมา’’ติอาทินา นานปฺปการโต ปญฺญายตีติ ทิสา, ปุรตฺถิมทิสาทโยฯ ตถา ‘‘อิเม อมฺหากํ ครุฎฺฐาน’นฺติอาทินา ปสฺสิตพฺพาติ ทิสา, มาตาปิตาทโยฯ ทิสฺสนฺติ สกาย ปุญฺญกฺริยาย อิเม ทายกาติ ปญฺญายนฺตีติ ทิสา, ปจฺจยทายกาฯ ทิสฺสติ อุปฺปาทวยาภาเวน นิจฺจธมฺมตฺตา สพฺพกาลมฺปิ วิชฺชตีติ ทิสา, นิพฺพานํฯ ปสฺโสติ การณาการณํ ปสฺสตีติ ปสฺโสฯ เอวํ ปสฺสตีติ ปสฺสํฯ อตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘ปสฺสติ ปสฺโส ปสฺสนฺตํ, อปสฺสนฺตมฺปิ ปสฺสติ;
อปสฺสนฺโต อปสฺสนฺตํ, ปสฺสนฺตมฺปิ น ปสฺสตี’’ติฯ
ปสฺสตีติ ปสฺสิตาฯ ทสฺเสตีติ ทสฺสิตาฯ ทสฺสนนฺติ ทสฺสนกฺริยาฯ อปิจ ทสฺสนนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตญฺหิ รูปารมฺมณํ ปสฺสตีติ ทสฺสนนฺติ วุจฺจติฯ ตถา ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา’’ติ วจนโต ทสฺสนํ นาม โสตาปตฺติมคฺโคฯ กสฺมา โสตาปตฺติมคฺโค ทสฺสนํ? ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโตฯ นนุ โคตฺรภู ปฐมตรํ ปสฺสตีติ? โน น ปสฺสติ, ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ ปน น กโรติ สํโยชนานํ อปฺปหานโต, ตสฺมา ‘‘ปสฺสตี’’ติ น วตฺตพฺโพฯ ยตฺถ กตฺถจิ ราชานํ ทิสฺวาปิ ปณฺณาการํ ทตฺวา กิจฺจนิปฺผตฺติยา อทิฎฺฐตฺตา อชฺชาปิ ราชานํ น ปสฺสามีติ วทนฺโต คามวาสี นิทสฺสนํฯ
วิปสฺสนาติ อนิจฺจาทิวเสน ขนฺธานํ วิปสฺสนกํ ญาณํฯ ญาณทสฺสนนฺ ติ ทิพฺพจกฺขุปิ วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ ผลมฺปิ ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ วุจฺจติฯ ‘‘อปฺปมตฺโต สมาโน ญาณทสฺสนํ อาราเธตี’’ติ เอตฺถ หิ ทิพฺพจกฺขุ ญาณทสฺสนํ นามฯ ‘‘ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมตี’’ติ เอตฺถ วิปสฺสนาญาณํฯ ‘‘อภพฺพา เต ญาณทสฺสนาย อนุตฺตราย สมฺโพธายา’’ติ เอตฺถ มคฺโค, ‘‘อยมญฺโญ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร’’ติ เอตฺถ ผลญาณํฯ ‘‘ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ, อกุปฺปา เม เจโตวิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ เอตฺถ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ ‘‘ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ สตฺตาหกาลงฺกโต อาฬาโร กาลาโม’’ติ เอตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ เอตฺเถตํ ภวติ –
‘‘ทิพฺพจกฺขุปิ มคฺโคปิ, ผลญฺจาปิ วิปสฺสนา;
ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ, ญาณํ สพฺพญฺญุตาปิ จ;
ญาณทสฺสนสทฺเทน, อิเม อตฺถา ปวุจฺจเร’’ติฯ
ทํส ทํสเนฯ ทํสติ, วิทํสติฯ ทนฺโตฯ การิเต อาโลกํ วิทํเสติฯ
เอส พุทฺธิยํฯ เอสติฯ
สํส กถเนฯ สํสติฯ โย เม สํเส มหานาคํฯ
กิลิส พาธเนฯ กิลิสติฯ กิเลโสฯ
เอตฺถ พาธนฏฺเฐน ราคาทโยปิ ‘‘กิเลสา’’ติ วุจฺจนฺติ ทุกฺขมฺปิฯ เอเตสุ ทุกฺขวเสน –
‘‘อิทญฺจ ปจฺจยํ ลทฺธา, ปุพฺเพ กิเลสมตฺตโน;
อานนฺทิยํ วิจริํสุ, รมณีเย คิริพฺพเช’’ติ
ปโยโค เวทิตพฺโพฯ ทิวาทิคณํ ปน ปตฺตสฺส ‘‘กิลิสฺสตี’’ติ รูปํฯ
วส สิเนหเนฯ วสติฯ วสาฯ
เอตฺถ จ วสา นาม วิลีนสิเนโหฯ สา วณฺณโต นาฬิเกรเตลวณฺณาฯ อาจาเม อาสิตฺตเตลวณฺณาติปิ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ
อีส หึสาคติทสฺสเนสุฯ อีสติฯ อีโสฯ
ภาส พฺยตฺตายํ วาจายํฯ ภาสติฯ ภาสา, ภาสิตํ, ภาตาฯ ปริภาสติฯ ปริภาสา, ปริภาสโกฯ
ตตฺร ภาสนฺติ อตฺถํ เอตายาติ ภาสา, มาคธภาสาทิฯ ภาสิตนฺติ วจนํฯ วจนตฺโถ หิ ภาสิตสทฺโท นิจฺจํ นปุํสกลิงฺโค ทฎฺฐพฺโพฯ ยถา ‘‘สุตฺวา ลุทฺทสฺส ภาสิต’’นฺติฯ วาจฺจลิงฺโค ปน ภาสิตสทฺโท ติลิงฺโค ทฎฺฐพฺโพฯ ยถา ‘‘ภาสิโต ธมฺโม, ภาสิตํ จตุสจฺจํ, ภาสิตา วาจา’’ติฯ ปุพฺเพ ภาสตีติ ภาตา, เชฎฺฐภาตาติ วุตฺตํ โหติฯ โส หิ ปุพฺเพ ชาตตฺตา เอวํ วตฺตุํลภติฯ กิญฺจาปิ ภาตุสทฺโท ‘‘ภาติกสตํ, สตฺตภาตโรฯ ภาตรํ เกน โทเสน, ทุชฺชาสิ ทกรกฺขิโน’’ติอาทีสุ เชฎฺฐกนิฎฺฐภาตูสุ วตฺตติ, ตถาปิ เยภุยฺเยน เชฎฺฐเก นิรูฏฺโฐ, ‘‘ภาตา’’ติ หิ วุตฺเต เชฎฺฐภาตาติ วิญฺญายติ, ตสฺมา กตฺถจิ ฐาเน ‘‘กนิฎฺฐภาตา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ
นนุ จ โภ กตฺถจิ ‘‘เชฎฺฐภาตา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน ภาตาสทฺทสฺส กนิฏฺเฐปิ วตฺตนโต ปากฎีกรณตฺถํ ‘‘เชฎฺฐภาตา’’ติ วุตฺตํฯ ยถา หิ หริเณสุ วตฺตมานสฺส มิคสทฺทสฺส กทาจิ อวเสสจตุปฺปเทสุปิ วตฺตนโต ‘‘หริณมิโค’’ติ วิเสเสตฺวา วาจํ ภาสนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ ยถา จ โคหตฺถิมหึสอจฺฉสูกรสสพิฬาราทีสุ สามญฺญวเสน มิคสทฺเท วตฺตมาเนปิ ‘‘มิคจมฺมํ มิคมํส’’นฺติ อาคตฎฺฐาเน ‘‘หริณสฺสา’’ติ วิเสสนสทฺทํ วินาปิ ‘‘หริณมิคจมฺมํ หริณมิคมํส’’นฺติ วิเสสตฺถาธิคโม โหติ, เอตฺถ น โคหตฺถิอาทีนํ จมฺมํ วา มํสํ วา วิญฺญายติฯ ตถา ‘‘มิคมํสํ ขาทนฺตี’’ติ วจนสฺส โคหตฺถิอาทีนํ มํสํ ขาทนฺตีติ อตฺโถ น สมฺภวติ, เอวเมว กตฺถจิ วินาปิ เชฎฺฐกอิติ วิเสสนสทฺทํ ‘‘ภาตา’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘เชฎฺฐกภาตา’’ติ อตฺโถ วิญฺญายตีติฯ นนุ จ โภ ‘‘มิคจมฺมํ, มิคมํส’’นฺติ เอตฺถ จมฺมมํสสทฺเทเหว วิเสสตฺถาธิคโม โหตีติ? น โหติ, มิคสทฺทสฺส อิว จมฺมมํสสทฺทานํ สามญฺญวเสน วตฺตนโต, เอวญฺจ สติ เกน วิเสสตฺถาธิคโม โหตีติ เจ? โลกสงฺเกตวเสน, ตถา หิ มิคสทฺเท จ จมฺมสทฺ ทาทีสุ จ สามญฺญวเสน วตฺตมาเนสุปิ โลกสงฺเกเตน ปริจฺฉินฺนตฺตา โคหตฺถิอาทีนํ จมฺมาทีนิ น ญายนฺติ โลเกน, อถ โข หริณจมฺมาทีนิเยว ญายนฺติฯ ‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติ การณ’’นฺติ หิ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ
คิเลสุ อนฺวิจฺฉายํฯ ปุนปฺปุนํ อิจฺฉา อนฺวิจฺฉาฯ คิเลสติฯ
เยสุ ปยตเนฯ เยสติฯ
เชสุ เนสุ เอสุ เหสุ คติยํฯ เชสติฯ เนสติฯ เอสติฯ เหสติฯ ธาตฺวนฺตสฺส ปน สญฺโญควเสน ‘‘เชสฺสติ, เนสฺสตี’’ติอาทีนิปิ คเหตพฺพานิฯ เชสฺสมาโนฯ เชสฺสํ, เชสฺสนฺโตฯ เอตฺถ จ –
‘‘ยถา อารญฺญกํ นาคํ, ทนฺติํ อนฺเวติ หตฺถินี;
เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จา’’ติ
ปาฬิ นิทสฺสนํฯ
เทสุ เหสุ อพฺยตฺตสทฺเทฯ เทสติฯ เหสติฯ
กาส สทฺทกุจฺฉายํฯ กาสติ, อุกฺกาสติฯ กาโสฯ กาสํ สาสํ ทรํ พลฺยํ, ขีณเมโธ นิคจฺฉติฯ
กาสุ ภาสุ ทิตฺติยํฯ ทิตฺตีติ ปากฎตา, วิราชนตา วาฯ กาสติ, ปกาสติฯ ปกาสติ เตโชฯ ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติฯ ภาสติฯ ปภาสติ มิทํ พฺยมฺหํฯ ปกาโสฯ กาสุ โอภาโสฯ
ตตฺร ปกาสตีติ ปกาโส, ปากโฎ โหตีติ อตฺโถฯ ตุจฺฉภาเวน ปุญฺชภาเวน วา กาสติ ปกาสติ ปากฎา โหตีติ กาสุฯ ‘‘กาสุ’’ อิติ อาวาโฎปิ วุจฺจติ ราสิปิฯ
‘‘กึนุ สนฺตรมาโนว, กาสุํ ขนสิ สารถิ;
ปุฏฺโฐ เม สมฺม อกฺขาหิ, กึกาสุยา กริสฺสสี’’ติ
เอตฺถ หิ อาวาโฎ กาสุ นามฯ ‘‘องฺคารกาสุํ อปเร ผุณนฺติ, นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา’’ติ เอตฺถ ราสิฯ การิเต – ปกาเสตีติ ปกาสโกฯ โอภาเสตีติ โอภาสโกฯ กมฺเม ปกาสิยตีติ ปกาสิโตฯ เอวํ ภาสิโตฯ ภาเว – กาสนาฯ สงฺกาสนาฯ ปกาสนาฯ ตุมนฺตาทิตฺเต ‘‘ปกาสิตุํ, ปกาเสตุํ, โอภาสิตุํ, โอภาเสตุํฯ ปกาสิตฺวา, ปกาเสตฺวา, โอภาสิตฺวา, โอภาเสตฺวา’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ตทฺธิเต ภาสุ เอตสฺส อตฺถีติ ภาสุโร, ปภสฺสโร โย โกจิฯ ภาสุโรติ วา เกสรสีโหฯ อิมสฺมึ อตฺเถ ภาสุสทฺโท ‘‘ราช ทิตฺติย’’นฺติ เอตฺถ ราชสทฺโท วิย วิราชนวาจโก สิยา, ตสฺมา รูปสิริยา วิราชนสมฺปนฺนตาย ภาสุ วิราชนตา เอตสฺส อตฺถีติ ภาสุโรติ นิพฺพจนํ เญยฺยํฯ
นาสุ ราสุ สทฺเทฯ นาสติฯ ราสติฯ นาสา, นาสิกาฯ
ตตฺร นาสาติ หตฺถิโสณฺฑาปิ นาสาติ วุจฺจติ ‘‘สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตี’’ติอาทีสุ วิยฯ มนุสฺสาทีนํ นาสิกาปิ นาสาติ วุจฺจติ ‘‘โย เต หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยี’’ติอาทีสุ วิยฯ นาสนฺติ อพฺยตฺตสทฺทํ กโรนฺติ เอตายาติ นาสาฯ นาสา เอว นาสิกาฯ ยตฺถ นิพฺพจนํ น วทาม, ตตฺถ ตํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา อปฺปสิทฺธตฺตา วา น วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํ, อวุตฺตมฺปิ ปโยควิจกฺขเณหิ อุปปริกฺขิตฺวา โยเชตพฺพํฯ อตฺริทํ วุจฺจติ –
นาสา โสณฺฑา กโร หตฺโถ, หตฺถิทพฺเพ สมา มตา;
นาสา จ นาสิกา จ เทฺว, นราทีสุ สมา มตา’’ติฯ
นส โกฎิลฺเลฯ นสติฯ
ภิสิ ภเยฯ ภึสติฯ ภึสนโกฯ ตทาสิ ยํ ภึสนกํฯ เภสฺมากาโยฯ
อาสิสิ อิจฺฉายํฯ อาปุพฺโพ สิสิ อิจฺฉายํ วตฺตติฯ อาสิสติฯ อาสิสเตว ปุริโสฯ อาสิสนาฯ อาสิสตฺตํฯ อาสิสนฺโต, อาสิสมาโน, อาสมาโนฯ ‘‘สุคฺคติมาสมานา’’ติ ปาฬิ เอตฺถ นิทสฺสนํฯ
คสุ อทเนฯ คสติฯ
ฆุสี กนฺติกรเณฯ อีการนฺโตยํ, เตน อิโต น นิคฺคหีตาคโมฯ ฆุสติฯ
ปํสุ ภํสุ อวสํสเนฯ ปํสติฯ ภํสติฯ
ธํสุ คติยํฯ ธํสติฯ รโช นุทฺธํสติ อุทฺธํฯ
ปส วิตฺถาเรฯ ปสติฯ ปสุฯ
กุส อวฺหาเน โรทเน จฯ โกสติ, ปกฺโกสติฯ ปกฺโกสโก, ปกฺโกสิโต, ปกฺโกสนํฯ
กสฺส คติยํฯ กสฺสติ, ปริกสฺสติฯ ปฎิกสฺสติฯ มูลาย ปฎิกสฺเสยฺยฯ ปฎิกสฺเสยฺยาติ อากเฑฺฒยฺย, มูลาปตฺติยํเยว ปติฎฺฐาเปยฺยาติ อตฺโถฯ
อส ทิตฺยาทาเนสุ จฯ จกาโร คติเปกฺขโกฯ อสติฯ
ทิส อาทานสํวรเณสุฯ ทิสฺสติ ปุริโสฯ
ทาสุ ทาเนฯ ทาสติฯ
โรส ภเยฯ โรสติฯ โรสโกฯ
เภสุ จลเนฯ เภสติฯ
ปส พาธนผสฺสเนสุฯ ปสติฯ ปาโส, นาคปาโส, หตฺถปาโสฯ
ลส กนฺติยํฯ ลสติ, อภิลสติ, วิลสติฯ ลาโส, วิลาโส, วิลสนํฯ
จส ภกฺขเณฯ จสติฯ
กส หึสายํฯ กสติฯ
ติส ติตฺติยํฯ ติตฺติ ตปฺปนํ ปริปุณฺณตา สุหิตตาฯ ติสติฯ ติตฺติฯ
วส นิวาเสฯ วสติ, วสิยติ, วจฺฉติฯ วตฺถุ, วตฺถํ, ปริวาโส, นิวาโส, อาวาโส, อุปวาโส, อุโปสโถ, วิปฺปวาโส, จิรปฺปวาสี, จิรปฺปวุตฺโถ, วสิตฺวา, วตฺตุํ, วสิตุํ อิจฺจาทีนิฯ
อตฺร อุปวาโสติ อนฺเนน วชฺชิโต วาโส อุปวาโสฯ อุโปสโถติ อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, อุปวสนฺติ สีเลน วา อนสเนน วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถุทฺธาโร – ‘‘อายามาวุโส กปฺปิน อุโปสถํ คมิสฺสามา’’ติอาทีสุ ปาติโมกฺขุทฺเทโส อุโปสโถฯ ‘‘เอวํ อฎฺฐงฺคสมนฺนาคโต โข วิสาเข อุโปสโถ อุปวุตฺโถ’’ติอาทีสุ สีลํฯ ‘‘สุทฺธสฺส เว สทา ผคฺคุ, สุทฺธสฺสุโปสโถ สทา’’ติอาทีสุ อุปวาโสฯ ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติฯ ‘‘น ภิกฺขเว ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา’’ติอาทีสุ อุปวสิตพฺพทิวโสติฯ
วส กนฺติยํฯ วจฺฉติฯ ชินวจฺฉโยฯ
สส สุสเนฯ สสติฯ สโสฯ
สส ปาณเนฯ สสติฯ สโตว อสฺสสติ, สโตว ปสฺสสติฯ สโส, สสนํฯ อสฺสาโส ปสฺสาโส อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโตฯ
อส ภุวิฯ อตฺถิฯ อสฯ
เอตฺถ อตฺถีติ อาขฺยาตปทํฯ น อตฺถิ ขีรา พฺราหฺมณีฯ อตฺถิตา, อตฺถิภาโว, ‘‘ยํ กิญฺจิ รตนํ อตฺถี’’ติอาทีสุ วิย นิปาตปทํฯ ตสฺมา อตฺถีติ ปทํ อาขฺยาตนิปาตวเสน ทุวิธนฺติ เวทิตพฺพํฯ อสอิติ อวิภตฺติกํ นามิกปทํฯ เอตฺถ จ ‘‘อสสฺมีติ โหตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อตฺถีติ อส, นิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิมินา สสฺสตทิฎฺฐิ วุตฺตาฯ
ตตฺรายํ ปทมาลา – ‘‘อตฺถิ, สนฺติฯ อสิ, อตฺถฯ อสฺมิ, อสฺม, อมฺหิ, อมฺห’’ อิจฺเจตานิ ปสิทฺธานิฯ ‘‘อตฺถุ, สนฺตุฯ อาหิ, อตฺถฯ อสฺมิ, อสฺม อมฺหิ, อมฺห’’ อิจฺเจตานิ จ, ‘‘สิยา, อสฺส, สิยุํ, อสฺสุ, สิยํสุฯ อสฺส, อสฺสถฯ สิยํ, อสฺส, อสฺสาม’’ อิจฺเจตานิ จ ปสิทฺธานิฯ
เอตฺถ ปน ‘‘เตสญฺจ โข ภิกฺขเว สมคฺคานํ สมฺโมทมานานํ…เป.… สิยํสุ เทฺว ภิกฺขู อภิธมฺเม นานาวาทา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํ ฯ ตตฺถ สิยํสูติ ภเวยฺยุํฯ อภิธมฺเมติ วิสิฏฺเฐ ธมฺเมฯ
อิทานิ สิยาสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ปเภโท จ วุจฺจเตฯ สิยาติ เอกํเส จ วิกปฺปเน จ ‘‘ปถวีธาตุ สิยา อชฺฌตฺติกา, สิยา พาหิรา’’ติ เอกํเสฯ ‘‘สิยา อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติวีติกฺกโม’’ติ วิกปฺปเนฯ
สิยาติ เอกมารขฺยาตปทํ, เอกมพฺยยปทํฯ อาขฺยาตตฺเต เอกวจนนฺตํ, อพฺยยตฺเต ยถาปาวจนํฯ ‘‘ปุตฺตา มตฺถิ ธนา มตฺถี’’ติ เอตฺถ อตฺถีติ อพฺยยปทมิว เอกวจนนฺตมฺปิ พหุวจนนฺตมฺปิ ภวติฯ ตสฺสาขฺยาตตฺเต ปโยโควิทิโตวฯ อพฺยยตฺเต ปน ‘‘สุขํ น สุขสหคตํ, สิยา ปีติสหคต’’นฺติ ‘‘อิเม ธมฺมา สิยา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ จ เอกวจนพหุวจนปฺปโยคา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ ธาตุยา กิจฺจํ นตฺถิฯ ปโรกฺขายํ ‘‘อิติห อส อิติห อสา’’ติ ทสฺสนโต อส อิติ ปทํ คเหตพฺพํฯ หิยฺยตฺตนีรูปานิ อปฺปสิทฺธานิฯ อชฺชตนิยา ปน ‘‘อาสิ, อาสึสุ, อาสุํฯ อาสิ, อาสิตฺถฯ อาสึ, อาสิมฺหา’’ อิจฺเจตานิ ปสิทฺธานิฯ ภวิสฺสนฺติยา ‘‘ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ’’ อิจฺจาทีนิฯ กาลาติปตฺติยา ‘‘อภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ’’ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติฯ
สาส อนุสิฎฺฐิยํฯ สาสติ, อนุสาสติฯ กมฺมนฺตํ โว สาสติ, สาสนํ, อนุสาสนํ, อนุสาสนี, อนุสิฎฺฐิ, สตฺถา, สตฺถํ, อนุสาสโก, อนุสาสิกาฯ
ตตฺร สาสนนฺติ อธิสีลาทิสิกฺขตฺตยสงฺคหิตสาสนํ, ปริยตฺติปฎิปตฺติปฎิเวธสงฺขาตํ วา สาสนํฯ ตญฺหิ สาสติ เอเตน, เอตฺถ วาติ ‘‘สาสน’’นฺติ ปวุจฺจติฯ อปิจ สาสนนฺติ ‘‘รญฺโญ สาสนํ เปเสตี’’ติอาทีสุ วิย ปาเปตพฺพวจนํฯ ตถา สาสนนฺติ โอวาโท, โย ‘‘อนุสาสนี’’ติ จ, ‘‘อนุสิฎฺฐี’’ติ จ วุจฺจติฯ สตฺถาติ ติวิธยานมุเขน สเทวกํ โลกํ สาสตีติ สตฺถา, ทิฎฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺเต อนุสาสตีติ อตฺโถฯ สตฺถนฺติ สทฺเท จ อตฺเถ จ สาสติ อาจิกฺขติ เอเตนาติ สตฺถํฯ กึตํ? พฺยากรณํฯ
อีส อิสฺสริเยฯ อิสฺสริยํ อิสฺสรภาโวฯ อีสติฯ วงฺคีโส, ชนปเทโส, มนุเชโสฯ
ตตฺร วงฺคีโสติ วาจาย อีโส อิสฺสโรติ วงฺคีโสฯ โก โส? อายสฺมา วงฺคีโส อรหาฯ อาห จ สยเมว –
‘‘วงฺเค ชาโตติ วงฺคีโส, วจเน อิสฺสโรติ จ;
‘วงฺคีโส’ อิติ เม นามํ, อภวี โลกสมฺมต’’นฺติ;
อาส อุปเวสเนฯ อุปเวสนํ นิสีทนํ ‘‘อาสเน อุปวิฏฺโฐ สงฺโฆ’’ติ เอตฺถ วิยฯ อาสติฯ อจฺฉติฯ อาสีโนฯ อาสนํฯ อุปาสติฯ อุปาสโกฯ
ตตฺถ อาสนนฺติ อาสติ นิสีทติ เอตฺถาติ อาสนํ, ยํ กิญฺจิ นิสีทนโยคฺคํ มญฺจปีฐาทิฯ
กสี คติโสสเนสุฯ อีการนฺโตยํ ธาตุ, เตนิโต น นิคฺคหีตาคโมฯ กสติฯ
นิสี จุมฺพเนฯ นิสติฯ
ทิสี อปฺปีติยํฯ ธมฺมํ เทสฺสติฯ ทิโสฯ ทิฏฺโฐฯ เทสฺสีฯ เทสฺโสฯ เทสฺสิโยฯ
ตตฺร ทิโสติ จ ทิฏฺโฐติ จ ปจฺจามิตฺตสฺสาธิวจนเมตํฯ โส หิ ปเร เทสฺสติ นปฺปิยายติ, ปเรหิ วา เทสฺสิยติ ปิโย น กริยตีติ ‘‘ทิโส’’ติ จ ‘‘ทิฏฺโฐ’’ติ จ วุจฺจติฯ อถ วา ทิโสติ โจโร วาปจฺจามิตฺโต วาฯ ทิฏฺโฐติ ปจฺจามิตฺโตเยวฯ อตฺริเม ปโยคา –
‘‘ทิโส ทิสํ ยํ ตํ กยิรา, เวรี วา ปน เวรินํ;
มิจฺฉาปณิหิตํ จิตฺตํ, ปาปิโย นํ ตโต กเร’’ติ จฯ
‘‘ทิสา หิ เม ธมฺมกถํ สุณนฺตู’’ติ จ, ‘‘ทิสา หิ เม เต มนุสฺเส ภชนฺตุ เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโต’’ติ จ,
‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว;
สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฎฺฐํ โส อติวตฺตตี’’ติ จฯ
เทสฺสีติ เทสฺสนสีโล อปฺปิยายนสีโลติ เทสฺสีฯ ‘‘ธมฺมกาโม ภวํ โหติ, ธมฺมเทสฺสี ปราภโว’’ติ อิทเมตฺถ ปโยคนิทสฺสนํฯ เทสฺโสติ อปฺปิโย, ตถา เทสฺสิโยติฯ เอตฺถ จ –
‘‘น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, มทฺทีเทวี น เทสฺสิยา;
สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา ปิเย อทาสห’’นฺติ จ,
‘‘น เม สา พฺราหฺมณี เทสฺสา, นปิ เม พลํ น วิชฺชตี’’ติ จ,
‘‘มาตา ปิตา น เม เทสฺสา, นปิ เทสฺสํ มหายสํ;
สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา วตมธิฎฺฐหิ’’นฺติ จ
ปโยคาฯ สพฺพตฺถ เมติ จ มยฺหนฺติ จ สามิวจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ
อิมานิ ปน ปจฺจามิตฺตสฺส นามานิ –
‘‘ปจฺจมิตฺโต ริปุ ทิฏฺโฐ, ทิโส เวรี จ สตฺว’ริ;
อมิตฺโต จ สปตฺโต จ, เอวํ ปณฺณตฺติการิสู’’ติฯ
เอสุ คติยํฯ เอสติฯ
ภสฺส ภสฺสนทิตฺตีสุฯ ภสฺสนํ วจนํฯ ทิตฺติ โสภาฯ ภสฺสติฯ ภสฺสํ, ปภสฺสรํฯ
ธิส สทฺเทฯ ธิสติฯ
ทิส อติสชฺชเนฯ ทิสติ, อุปทิสติ, สนฺทิสติ, นิทฺทิสติ, ปจฺจาทิสติ, ปฎิสนฺทิสติ, อุทฺทิสติฯ เทโส, อุทฺเทโส อิจฺจาทีนิฯ
ปิสุ อวยเวฯ ปิสติฯ
อิสิ คติยํฯ อิสติฯ
ผุส สมฺผสฺเสฯ ผุสติฯ ผสฺโส, ผุสนา, สมฺผุสนา, สมฺผุสิตตฺตํฯ เอวรูโป กายสมฺผสฺโส อโหสิฯ โผฎฺฐพฺพํ, ผุสิตํฯ เทโว จ เอกเมกํ ผุสายติฯ ผุฎฺฐุํ, ผุสิตุํ, ผุสิตฺวา, ผุสิตฺวาน, ผุสิย, ผุสิยานฯ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺติํ กโรติฯ
ตตฺร ผสฺโสติ อารมฺมณํ ผุสนฺติ เอเตน, สยํ วา ผุสติ, ผุสนมตฺตเมว วา เอตนฺติ ผสฺโส, อารมฺมเณ ผุสนลกฺขโณ ธมฺโมฯ
รุส ริส หึสายํฯ โรสติฯ ริสติฯ ปุริโสฯ
เอตฺถ จ ‘‘ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ ริสตีติ ปุริโส’’ติ อาจริยา วทนฺติฯ
ริส คติยํฯ เรสติฯ
วิส ปเวสเนฯ วิสติ, ปวิสติฯ ปเวโส, ปเวสนํ, นิเวสนํ, ปวิสํฯ เอตฺถ นิเวสนํ วุจฺจติ เคหํฯ
มส อามสเนฯ มสติ, อามสติ, ปรามสติฯ ปรามาโส, ปรามสนํฯ
เอตฺถ ปรามาโสติ ปรโต อามสตีติ ปรามาโส, อนิจฺจาทิธมฺเม นิจฺจาทิวเสน คณฺหาตีติ อตฺโถฯ ‘‘ปรามาโส มิจฺฉาทิฎฺฐิ กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ’’ติอาทีนิ พหูนิ เววจนปทานิ อภิธมฺมโต คเหตพฺพานิฯ
อิสุ อิจฺฉายํฯ อิจฺฉติ, สมฺปฎิจฺฉติฯ สมฺปฎิจฺฉนํ, อิจฺฉา, อภิจฺฉา, อิจฺฉํ, อิจฺฉมาโนฯ
เวสุ ทาเนฯ เวจฺฉติ, ปเวจฺฉติ, ปเวจฺเฉติฯ ปเวจฺฉํ, ปเวจฺฉนฺโตฯ
นิส พทฺธายํฯ พทฺธาติ วินิพทฺโธ, อหงฺการสฺเสตํ อธิวจนํฯ นิสติฯ
ชุสิ ปีติเสวเนสุฯ โชสติฯ
อิส ปริเยสเนฯ เอสติฯ อิสิ, อิฎฺฐํ, อนิฎฺฐํ, เอสํ, เอสมาโนฯ
สํกเส อจฺฉเนฯ อจฺฉนํ นิสีทนํฯ สงฺกสายติฯ
สการนฺตธาตุรูปานิฯ
หการนฺตธาตุ
หา จาเคฯ ชหติ, วิชหติฯ วิชหนํ, ชหิตุํ, ชหาตเว, ชหิตฺวา, ชหายฯ
มฺหี อีสํหสเนฯ มฺหยเต, อุมฺหยเต วิมฺหยเตฯ
ตตฺถ มฺหยเตติ สิตํ กโรติฯ อุมฺหยเตติ ปหฎฺฐาการํ ทสฺเสติฯ วิมฺหยเตติ วิมฺหยนํ กโรติฯ ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวาฯ เปกฺขิเตน มฺหิเตน จฯ มฺหิตปุพฺพํว ภาสติฯ ยทา อุมฺหยมานา มํ, ราชปุตฺตี อุทิกฺขติฯ อุมฺหาเปยฺย ปภาวตีฯ ปมฺหาเปยฺย ปภาวตี’’ติฯ
ตตฺถ อุมฺหยมานาติ ปหฎฺฐาการํ ทสฺเสตฺวา หสมานาฯ อุมฺหาเปยฺยาติ สิตวเสน ปหํเสยฺยฯ ปมฺหาเปยฺยาติ มหาหสิตวเสน ปริหาเสยฺยฯ
หุ ทาเนฯ หวติฯ หุติฯ
หุ ปสชฺชกรเณฯ ปสชฺชกรณํ ปกาเรน สชฺชนกฺริยาฯ หวติฯ หุโต, หุตวา, หุตาวี, อาหุติฯ
หู สตฺตายํฯ โหติ, โหนฺติฯ โหสิ, โหถฯ โหมิ, โหมฯ ปโหติ, ปโหนฺติฯ ปหูตํ, ปหูตา, กุโต ปหูตา กลหา วิวาทาฯ โหนฺโต, โหนฺตา, โหนฺตํ, ปโหนฺโตฯ ปจฺฉาสมเณน โหตพฺพํฯ โหตุํ โหตุเย, ปโหตุํ, หุตฺวานฯ วตฺตมานาวิภตฺติรูปาทีนิฯ เอตฺถ ปสิทฺธรูปาเนว คหิตานิฯ
โหตุ, โหนฺตุฯ โหสิ, โหถฯ โหมิ, โหมฯ ปญฺจมีวิภตฺติรูปานิฯ เอตฺถาปิ ปสิทฺธรูปาเนว คหิตานิฯ
หุเวยฺย, หุเวยฺยุํฯ หุเวยฺยาสิ, หุเวยฺยาถฯ หุเวยฺยามิ, หุเวยฺยามฯ หุเวถ, หุเวรํฯ หุเวโถ, หุเวยฺยาวฺโหฯ หุเวยฺยํ, หุเวยฺยามฺเหฯ สตฺตมิยา รูปานิฯ เอตฺถ ปน ‘‘อุปโก อาชีวโก ‘หุเวยฺย ปาวุโส’ติ วตฺวา สีสํ โอกมฺเปตฺวา อุมฺมคฺคํ คเหตฺวา ปกฺกมี’’ติ ปาฬิยํ หุเวยฺยาติ ปทสฺส ทสฺสนโต นยวเสน ‘หุเวยฺย, หุเวยฺยุ’’นฺติอาทีนิ วุตฺตานิฯ หุเปยฺยาติปิ ปาโฐ ทิสฺสติ, ยถา ปจฺจเปกฺขณาฯ ตพฺพเสน ‘‘หุเปยฺย, หุเปยฺยุํ ฯ หุเปยฺยาสี’’ติอาทินา วการสฺส ปการาเทสภูตานิ รูปานิปิ คเหตพฺพานิฯ
อปโร นโย – เหยฺย, เหยฺยุํฯ เหยฺยาสิ, เหยฺยาถฯ เหยฺยามิ, เหยฺยามฯ เหถ, เหรํฯ เหโถ, เหยฺยาวฺโหฯ เหยฺยํ, เหยฺยามฺเหฯ อิมานิ อฎฺฐกถานเยน คหิตรูปานิฯ เอตฺถ ปน ‘‘น จ อุปฺปาโท โหติฯ สเจ เหยฺย, อุปฺปาทสฺสาปิ อุปฺปาโท ปาปุเณยฺยา’’ติ อิทมฺปิ นิทสฺสนํ ทฎฺฐพฺพํฯ
หุว, หุวุฯ หุเว, หุวิตฺถฯ หุวํ, หุวิมฺหฯ หุวิตฺถ, โหถ อิจฺจปิ สญฺโญคตการโลเปน อโหสีติ อตฺโถฯ ตถาหิ ‘‘กสิรา ชีวิกา โหถา’’ติ ปทสฺสตฺถํ วณฺเณนฺเตหิ ‘‘ทุกฺขา โน ชีวิกา อโหสี’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ หุวิเรฯ หุวิตฺโถ, หุวิวฺโทฯ หุวิํ, หุวิมฺเหฯ ปโรกฺขาย รูปานิฯ
อหุวา, อหุวูฯ อหุโว, อหุวตฺถฯ อหุวํ, อหุวมฺหฯ อหุวตฺถ, อหุวตฺถุํฯ อหุวเส, อหุววฺหํฯ อหุวิํ, อหุวมฺหเสฯ หิยฺยตฺตนีรูปานิฯ
เอตฺถ อหุวมฺหเสติ มยํ ภวมฺหเสติ อตฺโถฯ ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจํ, ยํ พลํ อหุวมฺหเส’’ติ ปาฬิยํ ปน ‘‘อหุว อมฺหเส’’ อิติ วา ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ ‘‘อหุ อมฺหเส’’ติ วาฯ ปจฺฉิมนเย วการาคโม ‘‘อหุวา’’ติ จ ‘‘อหู’’ติ จ ทฺวินฺนมฺปิ อโหสีติ อตฺโถฯ อมฺหนฺติ อมฺหากํฯ เสติ นิปาตมตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อมฺหากํ ยํ พลํ อโหสิ, มยํ เตน พเลน ตว กิจฺจํ อกรมฺหาติฯ
อโหสิ, อหุํ, อเหสุํฯ อหุโว, อหุวิตฺถฯ อโหสิตฺถอิจฺจปิฯ อโหสึ, อหุวาสึ อิจฺจปิ, อโหสิมฺหา, อหุมฺหา ฯ อหุวา, อหุวุ, อหุวเส, อหุวิวฺหํฯ อหุวํ, อหุํ อิจฺจปิฯ อหุวิมฺเหฯ อชฺชตนิยา รูปานิฯ
เอตฺถ ‘‘อหํ เกวฎฺฎคามสฺมึ, อหุํ เกวฎฺฎทารโก’’ติ ทสฺสนโต ‘‘อหุ’’นฺติ วุตฺตํ, อโหสินฺติ อตฺโถฯ ‘‘อหํ ภทนฺเต อหุวาสึ ปุพฺเพ สุเมธนามสฺส ชินสฺส สาวโก’’ติ ทสฺสนโต ‘‘อหุวาสิ’’นฺติ อิจฺเจวตฺโถฯ ตถา หิ อเนกวณฺณวิมานวตฺถุอฎฺฐกถายํ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ วณฺเณนฺเตหิ อหุวาสินฺติ อโหสินฺติ อตฺโถ ปกาสิโตฯ
‘‘เหสฺสติ, เหหิสฺสติ, เหหิติ, โหหิตี’’ติ อิมานิ จตฺตาริ ภวิสฺสนฺติยา มาติกาปทานิ เวทิตพฺพานิฯ
อิทานิ ตานิ วิภชิสฺสามิ – เหสฺสาติ, เหสฺสนฺติฯ เหสฺสสิ, เหสฺสถฯ เหสฺสามิ, เหสฺสามฯ เหสฺสเต, เหสฺสนฺเตฯ เหสฺสเส, เหสฺสวฺเหฯ เหสฺสํ, เหสฺสามฺเหฯ อิมานิ ‘‘อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิม’’นฺติ ทสฺสนโต วุตฺตานิฯ
เหหิสฺสติ, เหหิสฺสนฺติฯ เหหิสฺสสิฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ
โหหิสฺสติ, โหหิสฺสนฺติฯ โหหิสฺสสิฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ
เหหิติ, เหหินฺติฯ เหหิสิฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ
โหหิติ, โหหินฺติฯ โหหิสิฯ เสสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ภวิสฺสนฺติยา รูปานิฯ
อหุวิสฺสา, อหุวิสฺสํสุฯ อหุวิสฺสเส, อหุวิสฺสถฯ อหุวิสฺสํ, อหุวิสฺสมฺหาฯ อหุวิสฺสถ, อหุวิสฺสิสุฯ อหุวิสฺสเส , อหุวิสฺสวฺเหฯ อหุวิสฺสึ, อหุวิสฺสามฺหเสฯ กาลาติปตฺติรูปานิฯ
วฺเห อวฺหายเน พทฺธายํ สทฺเท จฯ อวฺหายนํ ปกฺโกสนํฯ พทฺธาติ อหงฺกาโร, ฆฎฺฎนํ วา สารมฺภกรณํ วาฯ สทฺโท รโวฯ วฺเหติ, วฺหายติ, อวฺเหติ, อวฺหายติ, อวฺหาสิ อิจฺจปิฯ กจฺจายโน มาณวโกสฺมิ ราช, อนูนนาโม อิติ มวฺหยนฺติฯ อาสทฺโท อุปสคฺโคว, โส สญฺโญคปรตฺตา รสฺโส ชาโตฯ อวฺหิโตฯ อนวฺหิโต ตโต อาคาฯ อวฺหา, อวฺหายนาฯ วารณวฺหยนา รุกฺขาฯ กามวฺเห วิสเยฯ กุมาโร จนฺทสวฺหโยฯ
‘‘สตฺตตนฺติํ สุมธุรํ, รามเณยฺยํ อวาจยึ;
โส มํ รงฺคมฺหิ อวฺเหติ, สรณํ เม โหหิ โกสิยา’’ติฯ
เอตฺถ อวฺเหตีติ สารมฺภวเสน อตฺตโน วิสยํ ทสฺเสตุํ สงฺฆฎฺฎตีติ อตฺโถฯ ‘‘สมาคเต เอกสตํ สมคฺเค, อวฺเหตฺถ ยกฺโข อวิกมฺปมาโน’’ติ เอตฺถาปิ สารมฺภวเสน ฆฎฺฎนํ อวฺหายนํ นามฯ
‘‘ตตฺถ นจฺจนฺติ คายนฺติ, อวฺหายนฺติ วราวรํ;
อจฺฉรา วิย เทเวสุ, นาริโย สมลงฺกตา’’ติ
เอตฺถ ปน อวฺหายนฺติ วราวรนฺติ วรโต วรํ นจฺจญฺจ คีตญฺจ กโรนฺติโย สารมฺภํ กโรนฺตีติ อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพฯ
ปญฺห ปุจฺฉายํฯ ภิกฺขุ ครุํ ปญฺหํ ปญฺหติฯ ปญฺโหฯ อยํ ปน ปาฬิ ‘‘ปริปุจฺฉติ ปริปญฺหติ อิทํ ภนฺเต กถํ อิมสฺส โก อตฺโถ’’ติฯ ปญฺหสทฺโท ปุลฺลิงฺควเสน คเหตพฺโพฯ ‘‘ปญฺโห มํ ปฎิภาติ, ตํ สุณา’’ติ เยภุยฺเยน ปุลฺลิงฺคปฺปโยคทสฺสนโตฯ กตฺถจิ ปน อิตฺถิลิงฺโคปิ ภวติ นปุํสกลิงฺโคปิฯ ตถา หิ ‘‘ปญฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตาฯ โกณฺฑญฺญ ปญฺหานิ วิยากโรหี’’ติ ตทฺทีปิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ลิงฺควิปลฺลาโส วา ตตฺถ ทฎฺฐพฺโพฯ
ปญฺห อิจฺฉายํฯ ปญฺหติฯ ปญฺโหฯ เอตฺถ จ ปญฺโหติ ญาตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถฯ อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ ปญฺหิยติ ญาตุํ อิจฺฉิยติ โสติ ปญฺโหติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปญฺเห’’ติ อิมิสฺสา เนตฺติปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตน ‘‘ปญฺเหติ ญาตุํ อิจฺฉิเต อตฺเถ’’ติฯ
มิห เสจเนฯ มิหติ, อุมฺมิหติฯ เมโฆ, เมหนํฯ
ตตฺถ อุมฺมิหตีติ ปสฺสาวํ กโรติฯ เมโฆติ มิหติ สิญฺจติ โลกํ วสฺสธาราหีติ เมโฆ, ปชฺชุนฺโนฯ เมหนนฺติ อิตฺถีนํ คุยฺหฎฺฐานํฯ
ทห ภสฺมีกรเณ ธารเณ จฯ อาคารานิ อคฺคิ ทหติฯ อยํ ปุริโส อิมํ อิตฺถิํ อยฺยิกํ ทหติ, มม อยฺยิกาติ ธาเรตีติ อตฺโถฯ อิมสฺส ปุริสสฺส อยํ อิตฺถี อยฺยิกา โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อตฺร ปนายํ ปาฬิ ‘‘สกฺยา โข อมฺพฎฺฐ ราชานํ อุกฺกากํ ปิตามหํ ทหนฺตี’’ติฯ อคฺคินา ทฑฺฒํ เคหํ, ทยฺหติ, ทยฺหมานํฯ ทสฺส ฑาเทเส ‘‘ฑหตี’’ติ รูปํฯ ‘‘ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมาฉนฺโนว ปาวโก’’ติอาทโย ปโยคา เอตฺถ นิทสฺสนานิ ภวนฺติฯ
จห ปริสกฺกเนฯ จหติฯ
รห จาเคฯ รหติฯ รโห, รหิโตฯ
รหิ คติยํฯ รหติฯ รโห, รหํฯ
ทหิ พหิ วุทฺธิยํฯ ทหติฯ พหติฯ
พหิ สทฺเธ จฯ จกาโร วุทฺธาเปกฺโขฯ พหติฯ
ตุหิ ทุหิ อทฺทเนฯ ตุหติฯ ทุหติฯ
อรห มห ปูชายํฯ อรหติฯ อรหํ, อรหาฯ มหติฯ มหนํ, มโหฯ วิหารมโหฯ เจติยมโหฯ
ตตฺร นิกฺกิเลสตฺตา เอกนฺตทกฺขิเณยฺยภาเวน อตฺตโน กตปูชาสกฺการาทีนํ มหปฺผลภาวกรเณน อรหณีโย ปูชนีโยติ อรหา, ขีณาสโวฯ
อีห เจตายํฯ อีหติฯ อีหาฯ อีหา วุจฺจติ วีริยํฯ
วห มห พุทฺธิยํฯ วหติ, มหติฯ
อหิ ปิลหิ คติยํฯ อหติฯ ปิลหติ, อหิฯ
เอตฺถ จ อหีติ นิปฺปาโทปิ สมาโน อหติ คจฺฉติ คนฺตุํ สกฺโกตีติ อหิฯ
ครห กลห กุจฺฉเนฯ ครหติฯ ครหา, กลหติ, กลโหฯ
วรห วลห ปธานิเย ปริภาสนหึสาทาเนสุ จฯ วรหติฯ วลหติฯ วราโหฯ
เอตฺถ จ วราโหติ สูกโรปิ หตฺถีปิ วุจฺจติฯ ตถา หิ ‘‘เอเนยฺยา จ วราหา จฯ มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโฐ’’ติอาทีสุ สูกโร ‘‘วราโห’’ติ นาเมน วุจฺจติฯ ‘‘มหาวราหสฺส นทีสุ ชคฺคโต, ภิสํ ฆสมานสฺสา’’ติอาทีสุ ปน หตฺถี ‘‘วราโห’’ติ นาเมน วุจฺจติฯ มหาวราหสฺสาติ หิ มหาหตฺถิโนติ อตฺโถฯ
เวหุ เชหุ วาหุ ปยตเนฯ เวหติ, เชหติฯ วาหติฯ วาหโนฯ
วาหโน วุจฺจติ อสฺโสฯ โส หิ วาหนฺติ สงฺคามาทีสุ กิจฺเจ อุปฺปนฺเน ปยตนฺติ วีริยํ กโรนฺติ, เอเตนาติ วาหโนติ วุจฺจติฯ
ทาหุ นิทฺทกฺขเยฯ ทาหติฯ
อูห วิตกฺเกฯ อูหติ, อายูหติ, วิยูหติ, พฺยูหติ อโปหติฯ อูหนํ, อายูหนํ, พฺยูโห, อโปโหฯ
ตตฺถ อูหตีติ วิตกฺเกติ, อายูหตีติ วายมติ, วิยูหตีติ ปํสุํ อุทฺธรติฯ เอวํ พฺยูหตีติ เอตฺถาปิฯ อโปหตีติ ฉเฑฺฑติ, อถ วา วิเวเจติฯ
คาหุ วิโลฬเนฯ คาหติฯ คาโห, จนฺทคฺคาโห, สูริยคฺคาโห, นกฺขตฺตคฺคาโหฯ
คห คหเณฯ คหติ, ปคฺคหติฯ อาหุติํปคฺคหิสฺสามิฯ ปคฺคโห, ปคฺคาโหฯ
ปคฺคโหติ ปตฺโตฯ ปคฺคาโหติ วีริยํฯ
สห ปริสหเนฯ ปริสหนํ ขนฺติฯ สหติฯ สโห, อสโห, อสยฺโหฯ
รุห จมฺมนิ ปาตุภาเวฯ รุหติฯ รุกฺโขฯ
มาหุ มาเนฯ มาหติฯ
คุหู สํวรเณฯ คุหติ นิคฺคุหติฯ คุโห, คุยฺหโกฯ
วห ปาปุเณฯ วหติฯ วาริวโหฯ
ทุห ปปูรเณฯ ทุหติ, โทหติฯ ทุยฺหมานา คาวีฯ
ทิห อุปจเยฯ เทหติฯ เทโหฯ เทโหติ สรีรํฯ
ลิห อสฺสาทเนฯ เลหติ, ปเลหติฯ เลหนียํฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘สุนขา หิมสฺส ปลิหึสุ ปาเท’’ติฯ อยํ ปนตฺโถ – สุนขา อิมสฺส กุมารสฺส ปาทตเล อตฺตโน ชิวฺหาย ปลิหึสูติฯ
โอห จาเคฯ โอหติฯ สพฺพมนตฺถํ อโปหติฯ อโปโหฯ
พฺรหฺม อุคฺคเมฯ พฺรหติฯ พฺรหาฯ
ทห ถห หึสตฺถาฯ ทหติฯ ถหติฯ
พฺรูห วฑฺฒเนฯ อุปรูปริ พฺรูหตีติ พฺรหฺมาฯ การิเต ‘‘วิเวกมนุพฺรูเหตุํ วฎฺฎตี’’ติ ปโยโคฯ
พฺรหฺมาติ เตหิ เตหิ คุณวิเสเสหิ พฺรูหิโตติ พฺรหฺมาฯ พฺรหฺมาติ มหาพฺรหฺมาปิ วุจฺจติ ตถาคโตปิ พฺราหฺมโณปิ มาตาปิตโรปิ เสฎฺฐมฺปิฯ ‘‘สหสฺโส พฺรหฺมา ทฺวิสหสฺโส พฺรหฺมา’’ติอาทีสุ หิ มหาพฺรหฺมา ‘‘พฺรหฺมา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘พฺรหฺมาติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ เอตฺถ ตถาคโตฯ
‘‘ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ,
โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;
อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน,
สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม’’ติ
เอตฺถ พฺราหฺมโณฯ ‘‘พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร, ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร’’ติ เอตฺถ มาตาปิตโรฯ ‘‘พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี’’ติ เอตฺถ เสฎฺฐํฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘มหาพฺรหฺมนิ วิปฺเป จ, อโถ มาตาปิตูสุ จ;
ตถาคเต จ เสฏฺเฐ จ, พฺรหฺมสทฺโท ปวตฺตตี’’ติฯ
อปโร นโย – พฺรหฺมาติ ติวิธา พฺรหฺมาโน สมฺมุติพฺรหฺมาโน อุปปตฺติพฺรหฺมาโน วิสุทฺธิพฺรหฺมาโนติฯ
‘‘สมฺปนฺนํ สาลิเกทารํ, สุวา ภุญฺชนฺติ โกสิย;
ปฎิเวเทมิ เต พฺรหฺเม, น เน วาเรตุมุสฺสเห,
ปริพฺพช มหาพฺรหฺเม, ปจนฺตญฺเญปิ ปาณิโน’’ติ จ
เอวมาทีสุ หิ พฺรหฺมสทฺเทน สมฺมุติพฺรหฺมาโน วุตฺตาฯ
‘‘อปารุตา เตสํ อมตสฺส ทฺวารา,
เย โสตวนฺโต ปมุญฺจนฺตุ สทฺธํ;
วิหึสสญฺญี ปคุณํ น ภาสึ,
ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม,
อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปตี’’ติ จ เอวมาทีสุ พฺรหฺมสทฺเทน อุปปตฺติพฺรหฺมาฯ ‘‘พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี’’ติอาทิวจนโต พฺรหฺมนฺ ติ อริยธมฺโม วุจฺจติฯ ตโต นิพฺพตฺตา อวิเสเสน สพฺเพปิ อริยา วิสุทฺธิพฺรหฺมาโน นาม ปรมตฺถพฺรหฺมตายฯ วิเสสโต ปน ‘‘พฺรหฺมาติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ วจนโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุตฺตมพฺรหฺมา นาม สเทวเก โลเก พฺรหฺมภูเตหิ คุเณหิ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติโตฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘สมฺมุติยุปปตฺตีนํ, วิสุทฺธีนํ วเสน จ;
พฺรหฺมาโน ติวิธา โหนฺติ, อุตฺตเมน จตุพฺพิธา’’ติฯ
ธิมฺห นิฎฺฐุภเนฯ ธิมฺเหติฯ ‘‘ปฎิวามคตํ สลฺลํ, ปสฺส ธิมฺหามิ โลหิต’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ
ตตฺถ ธิมฺหามีติ นิฎฺฐุภามีติ อตฺโถฯ
หการนฺตธาตุรูปานิฯ
ฬการนฺตธาตุ
พิฬ อกฺโกเสฯ เพฬติฯ พิฬาโรฯ
กีฬ วิหาเรฯ กีฬติฯ กีฬาฯ
อฬ อุคฺคเมฯ อฬติฯ วาโฬฯ
ลฬ วิลาเสฯ ลฬติฯ ลฬิโต อสฺโสฯ
กฬ มเท กกฺกสฺเส จฯ กกฺกสฺสํ กสฺสสิยํ ผรุสภาโวฯ กฬติฯ
ตุฬ โตฬเนฯ โตฬติฯ
หุฬ โหฬ คติยํฯ หุฬติฯ โหฬติฯ
โรฬ อนาทเรฯ โรฬติฯ
โลฬ อุมฺมาเทฯ โลยติฯ
เหฬ โหฬ อนาทเรฯ เหฬติฯ โหฬติฯ
วาฬ อาลเปฯ วาฬติฯ
ทาฬ ธาฬ วิสรเณฯ ทาฬติฯ ธาฬติฯ
หฬ สิลาฆายํฯ หฬติฯ
หีฬ อนาทเรฯ หีฬติฯ หีฬา, หีฬิโก, หีฬิโตฯ
กฬ เสจเนฯ กฬติฯ กฬนํฯ
เหฬ เวฐเนฯ เหฬติฯ
อีฬ ถุติยํฯ อีฬติฯ
ชุฬ คติยํฯ ชุฬติ, โชฬติฯ
ปุฬ มุฬ สุขเนฯ ปุฬติฯ มุฬติฯ
คุฬ รกฺขายํฯ คุฬติฯ คุโฬฯ
ชุฬ พนฺธเนฯ ชุฬติฯ
กุฬ ฆสเนฯ กุฬติฯ
ขุฬ พาลฺเย จฯ จกาโร ฆสนาเปกฺขโกฯ ขุฬติฯ
สุฬ พุฬ สํวรเณฯ สุฬติฯ พุฬติฯ
ปุฬ สงฺฆาเตฯ ปุฬติฯ ปุฬินํฯ
สฬ อพฺยตฺตสทฺเทฯ สฬติฯ สาฬิโก, สาฬิกาฯ
‘‘อุสโภว มหี นทติ, มิคราชาว กูชติ;
สุสุมาโรว สฬติ, กึ วิปาโก ภวิสฺสตี’’ติ นิทสฺสนํ;
อิมานิ ฬการนฺตธาตุรูปานิฯ
อิติ ภูวาทิคเณ อวคฺคนฺตธาตุรูปานิ สมตฺตานิฯ เอตฺตาวตา สพฺพาปิ ภูวาทิคเณ ธาตุโย ปกาสิตาฯ
อิทานิ ภูวาทิคณิกธาตูนํเยว กาจิ อสมานสุติกา, กาจิ อสมานนฺติกาฯ ตาสุ กาจิ สมานตฺถวเสน สโมธาเนตฺวา ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตา, ตาเยว ธาตุโย เอกเทเสน รูปวิภาวนาทีหิ สทฺธึ ปกาสยิสฺสามฯ ตํ ยถา?
หู ภู สตฺตายํ โหติ, ภวติฯ ปโหติ, ปภวติฯ หุเวยฺย ปาวุโสฯ สเจ อุปฺปาโท เหยฺยฯ อเชสิ ยกฺโข นรวีรเสฎฺฐํ, ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พหูวฯ อมฺพา’ยํ อหุวา ปุเรฯ อหุ ราชา วิเทหานํฯ ปหูตํ เม ธนํ สกฺกฯ ปหูตมริโย ปกโรติ ปุญฺญํฯ ปหูตวิตฺโต ปุริโสฯ ปหูตชิวฺโห ภควาฯ ปิยปฺปภูตา กลหา วิวาทาฯ ปจฺฉาสมเณน โหตพฺพํฯ ภวิตพฺพํฯ โหตุํ, เหตุเย, ภวิตุํฯ หุตฺวา, หุตฺวานฯ ภวิตฺวา, ภวิตฺวานฯ
เอตฺถ ปน ‘‘อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค, น โส สกฺกา น เหตุเย’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ นเหตุเยติ อภวิตุํฯ หูธาตุโต ตุํปจฺจยสฺส ตเวปจฺจยสฺส วา ตุเย อาเทโส, อูการสฺส จ เอการาเทโส กโตติ ทฎฺฐพฺพํฯ อถ วา เหตุภาวาย น น สกฺกาติปิ อตฺโถฯ อยํ ปนตฺโถ อิธ นาธิปฺเปโต, ปุริโมเยวตฺโถ อธิปฺเปโต โหติสฺส ธาตุโน ปโยคภาวาย อุทาหริตปทสฺสตฺถภาวโตฯ ตตฺถ ปโหตีติ อิทํ วตฺถํ วิปุลภาเวน จีวรํ กาตุํ ปโหติ, โน นปฺปโหติฯ ปโหตีติ วา ปุริโส อรโย เชตุํ สกฺโกติฯ อถ วา ปโหตีติ โหติฯ ปภวตีติ สนฺทติฯ ปหูตนฺติ วิปุลํ, มหนฺตนฺติ อตฺโถฯ ปหูตวิตฺโตติ วิปุลวิตฺโต มหทฺธโนฯ ปหูตชิวฺโหติ สุปุถุลสุทีฆสุมุทุกชิวฺโห, ปิยปฺปภูตาติ ปิยโต นิพฺพตฺตาฯ
คมุ สปฺป คติยํฯ คจฺฉติ, คมติ, ฆมฺมติ, อาคจฺฉติ, อุคฺคจฺฉติ, อติคจฺฉติ, ปฎิคจฺฉติ, อวคจฺฉติ, อธิคจฺฉติ, อนุคจฺฉติ, อุปคจฺฉติ, อปคจฺฉติ, วิคจฺฉติ, นิคจฺฉติ, นิคฺคจฺฉติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ ‘‘สมุคฺคจฺฉตี’’ติอาทินา อุปสคฺคทฺวยวเสนปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิฯ สปฺปติ, สํสปฺปติ, ปริสปฺปติฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ
ตตฺถ คมตีติ คจฺฉติฯ การิเต ‘‘เทวทตฺตํ คเมติ คมยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ ‘‘อปายํ คเมตีติ อปายคมนีย’’นฺติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ จุราทิคณํ ปตฺตสฺส อาปุพฺพสฺส อิมสฺส ‘‘อาคเมติ, อาคมยติ, อาคเมนฺโต, อาคมยมาโน’’ติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺติฯ
ตตฺถ อาคเมตีติ มุหุตฺตํ อธิวาเสตีติ อตฺโถฯ ฆมฺมตีติ คจฺฉติฯ อาคจฺฉตีติ อายาติฯ อุคฺคจฺฉตีติ อุยฺยาติ อุทฺธํ คจฺฉติฯ อติคจฺฉตีติ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉติฯ ปฎิคจฺฉตีติ ปุน คจฺฉติฯ อวคจฺฉตีติ ชานาติฯ อธิคจฺฉตีติ ลภติ ชานาติ วาฯ อนุคจฺฉตีติ ปจฺฉโต คจฺฉติฯ อุปคจฺฉตีติ สมีปํ คจฺฉติฯ อปคจฺฉตีติ อเปติฯ วิคจฺฉตีติ วิคมติฯ นิคจฺฉตีติ ลภติฯ ‘‘ยสํ โปโส นิคจฺฉตี’’ติ อิทํ นิทสฺสนํฯ นิคฺคจฺฉตีติ นิกฺขมติฯ สปฺปตีติ คจฺฉติฯ สํสปฺปตีติ สํสรนฺโต คจฺฉติฯ ปริสปฺปตีติ สมนฺตโต คจฺฉติฯ
อิทานิ ปน วิญฺญูนํ สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ สปฺปโยคํ ปทมาลํ กถยามฯ เสยฺยถิทํ? โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, คจฺฉเรฯ ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถฯ อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉามฯ โส คจฺฉเต, เต คจฺฉนฺเตฯ ตฺวํ คจฺฉเส, ตุมฺเห คจฺฉวฺเหฯ อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามฺเหฯ วตฺตมานาย รูปานิฯ
โส คจฺฉตุ, เต คจฺฉนฺตุฯ ตฺวํ คจฺฉาหิ, คจฺฉ, คจฺฉสฺสุ, ตุมฺเห คจฺฉถฯ อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉามฯ โส คจฺฉตํ, เต คจฺฉนฺตํฯ ตฺวํ คจฺฉสฺสุ, ตุมฺเห คจฺฉวฺโหฯ อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามเสฯ ปญฺจมิยา รูปานิฯ
โส คจฺเฉยฺย, คจฺเฉ, เต คจฺเฉยฺยุํฯ ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสิ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาถฯ อหํ คจฺเฉยฺยามิ, มยํ คจฺเฉยฺยาม, คจฺเฉมุฯ โส คจฺเฉถ, เต คจฺเฉรํฯ ตฺวํ คจฺเฉโถ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาวฺโหฯ อหํ คจฺเฉยฺยํ, มยํ คจฺเฉยฺยามฺเหฯ สตฺตมิยา รูปานิฯ
โส คจฺฉ, เต คจฺฉุฯ ตฺวํ คจฺเฉ, ตุมฺเห คจฺฉิตฺถ, คญฺฉิตฺถฯ อหํ คจฺฉํ, มยํ คจฺฉิมฺห, คญฺฉิมฺหฯ โส คจฺฉิตฺถ, คญฺฉิตฺถ, เต คจฺฉิเรฯ ตฺวํ คจฺฉิตฺโถ, ตุมฺเห คจฺฉิวฺโหฯ อหํ คจฺฉึ, คญฺฉึ, มยํ คจฺฉิมฺเหฯ ปโรกฺขาย รูปานิฯ
โส อคจฺฉา, เต อคจฺฉูฯ ตฺวํ อคจฺเฉ, ตุมฺเห อคจฺฉถฯ อหํ อคจฺฉํ, มยํ อคจฺฉมฺหาฯ โส อคจฺฉถ, เต อคจฺฉตฺถุํฯ ตฺวํ อคจฺฉเส, ตุมฺเห อคจฺฉิวฺหํฯ อหํ อคจฺฉํ, มยํ อคจฺฉิมฺเหฯ อชฺชตนิยา รูปานิฯ
โส คจฺฉิสฺสติ, เต คจฺฉิสฺสนฺติฯ ตฺวํ คจฺฉิสฺสสิ, ตุมฺเห คจฺฉิสฺสถฯ อหํ คจฺฉิสฺสามิ, มยํ คจฺฉิสฺสามฯ โส คจฺฉิสฺสเต, เต คจฺฉิสฺสนฺเตฯ ตฺวํ คจฺฉิสฺสเส, ตุมฺเห คจฺฉิสฺสวฺเหฯ อหํ คจฺฉิสฺสํ, มยํ คจฺฉิสฺสามฺเหฯ ภวิสฺสนฺติยา รูปานิฯ
โส อคจฺฉิสฺสา, เต อคจฺฉิสฺสํสุฯ ตฺวํ อคจฺฉิสฺเส, ตุมฺเห อคจฺฉิสฺสถฯ อหํ อคจฺฉิสฺสํ, มยํ อคจฺฉิสฺสามฺหาฯ โส อคจฺฉิสฺสถ, เต อคจฺฉิสฺสิสุฯ ตฺวํ อคจฺฉิสฺสเส, ตุมฺเห อคจฺฉิสฺสวฺเหฯ อหํ อคจฺฉิสฺสํ, มยํ อคจฺฉิสฺสามฺหเสฯ กาลาติปตฺติยา รูปานิฯ
ตตฺถ อชฺชตนิยา กาลาติปตฺติยา จ อการาคมํ สพฺเพสุ ปุริเสสุ สพฺเพสุ วจเนสุ ลพฺภมานมฺปิ สาสเน อนิยตํ หุตฺวา ลพฺภตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘อคจฺฉิ, คจฺฉิ, อคจฺฉิสฺสา, คจฺฉิสฺสา’’ติอาทินา เทฺว เทฺว รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ คมติ, คมนฺติฯ คมตุ, คมนฺตุฯ คเมยฺยฯ คเมยฺยุํฯ เสสํ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ
อิทานิ ปโรกฺขาหิยฺยตฺตนชฺชตนีสุ วิเสโส วุจฺจเต – โส ปุริโส มคฺคํ ค, สา อิตฺถี ฆร’มาคฯ เต มคฺคํ คุ, ตา ฆร’มาคุฯ เอการสฺส อกา ราเทสํ ตฺวํ มคฺคํ ค, ตฺวํ ฆร’’มาคฯ ตุมฺเห มคฺคํ คุตฺถ, ตุมฺเห ฆร’มาคุตฺถฯ อหํ มคฺคํ คํ, อหํ ฆร’มาคํฯ อหํ ตํ ปุริสํ อนฺวคํ, มยํ มคฺคํ คุมฺห, มยํ ฆรํ อาคุมฺห, มยํ ตํ ปุริสํ อนฺวคุมฺหฯ อยํ ตาว ปโรกฺขาย วิเสโสฯ
‘‘โส มคฺคํ อคมา, เต มคฺคํ อคมู’’ อิจฺจาทิ หิยฺยตฺตนิยา รูปํฯ ‘‘โส อคมิ, เต อคมุํ, เต คุํ’’ อิจฺจาทิ อชฺชตนิยา รูปํฯ
อิทานิ เตสํ ปทรูปานิ ปากฎีกรณตฺถํ กิญฺจิ สุตฺตํ กถยาม – ‘‘โสปาคา สมิติํ วนํฯ อเถตฺถ ปญฺจโม อาคาฯ อาคุํ เทวา ยสสฺสิโนฯ มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํฯ อคมา ราชคหํ พุทฺโธฯ วงฺกํ อคมุ ปพฺพตํฯ พฺราหฺมณา อุปคจฺฉุ ม’’นฺติ เอวมาทีนิ ภวนฺติฯ
ค คุ ค คุตฺถ คํ คุมฺห, อคุ อคมุ อคมุํ;
อคมา’คมิ คจฺฉนฺติ, อาทิเภทํ มเน กเรฯ
อิทานิ นามิกปทานิ วุจฺจนฺเต – คโต, คนฺตา, คจฺฉํ, คจฺฉนฺตี, คจฺฉนฺตํ กุลํ, สหคตํ, คติ, คมนํ, คโม, อาคโม, อวคโม, คนฺตพฺพํ, คมนียํ, คมฺมํ, คมฺมมานํ, คมิยมานํ, โค, มาตุคาโม, หิงฺคุ, ชคุ, อินฺทคู, เมธโค อิจฺจาทีนิ, การิเต – คจฺฉาเปติ, คจฺฉาปยติ, คจฺเฉติ, คจฺฉยติ, คมฺเมติฯ กมฺเม – คมฺมติ, คมิยติ, อธิคมฺมติ, อธิคมิยติฯ ตุมนฺ ตาทิตฺเต ‘‘คนฺตุํ, คมิตุํ, คนฺตฺวา, คนฺตฺวาน, คมิตฺวา, คมิตฺวาน, คมิย, คมิยาน, คมฺม, อาคมฺม, อาคนฺตฺวา, อธิคมฺม, อธิคนฺตฺวา’’ อิจฺจาทีนิ ฯ สปฺปธาตุสฺส ปน ‘‘สปฺโป, สปฺปินี, ปีฐสปฺปี, สปฺปิ’’ อิจฺจาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ
ตตฺถ สหคตสทฺโท ตพฺภาเว โวกิณฺเณ นิสฺสเย อารมฺมเณ สํสฏฺเฐติ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา’’ติ ตพฺภาเว เวทิตพฺโพ, นนฺทิราคภูตาติ อตฺโถฯ ‘‘ยายํ ภิกฺขเว วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา’’ติ โวกิณฺเณ เวทิตพฺโพ, อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน โกสชฺเชน โวกิณฺณาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ‘‘อฎฺฐิกสญฺญาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี’’ติ นิสฺสเย เวทิตพฺโพ, อฎฺฐิกสญฺญํ นิสฺสาย อฎฺฐิกสญฺญํ ภาเวตฺวา ปฎิลทฺธนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ อรูปสหคตานํ วา’’ติ อารมฺมเณ, รูปารูปารมฺมณานนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ สหชาตํ สมฺปยุตฺต’’นฺติ สํสฏฺเฐ, อิมิสฺสา ปีติยา สํสฎฺฐนฺติ อตฺโถฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
ตพฺภาเว เจว โวกิณฺเณ, นิสฺสยารมฺมเณสุ จ;
สํสฏฺเฐ จ สหคต-สทฺโท ทิสฺสติ ปญฺจสุ;
คตีติ คติคติ นิพฺพตฺติคติ อชฺฌาสยคติ วิภวคติ นิปฺผตฺติคติ ญาณคตีติ พหุวิธา คติ นามฯ
ตตฺถ ‘‘ตํ คติํ เปจฺจ คจฺฉามี’’ติ จ ‘‘ยสฺส คติํ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา’’ติ จ อยํ คติคติ นามฯ ‘‘อิเมสํ โข อหํ ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ เนว ชานามิ คติํวา อคติํวา’’ติ อยํ นิพฺพตฺติคติ นามฯ ‘‘เอวํ โข เต อหํ พฺรหฺเม คติญฺจ ชานามิ ชุติญฺจ ชานามี’’ติ อยํ อชฺฌาสยคติ นามฯ ‘‘วิภโว คติ ธมฺมานํ, นิพฺพานํ อรหโต คตี’’ติ อยํ วิภวคติ นามฯ ‘‘เทฺว คติโย ภวนฺติ อนญฺญา’’ติ อยํ นิปฺผตฺติคติ นามฯ ‘‘ตํ ตตฺถ คติมา ธิภิมา’’ติ จ ‘‘สุนฺทรํ นิพฺพานํ คโต’’ติ จ อยํ ญาณคติ นามฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
คติคตฺยญฺจ นิพฺพตฺยํ, วิภวชฺฌาสเยสุ จ;
นิปฺผตฺติยญฺจ ญาเณ จ, คติสทฺโท ปวตฺตติฯ
คจฺฉตีติ โคฯ มาตุยา สมภาวํ มิสฺสีภาวญฺจ คจฺฉติ ปาปุณาตีติ มาตุคาโมฯ โรคํ หึสนฺตํ คจฺฉตีติ หิงฺคุฯ
อิมานิ ตสฺส นามานิ
หิงฺคุ หิงฺคุชตุจฺเจว, ตถา หิงฺคุสิปาฎิกา;
หิงฺคุชาตีติ กถิตา, วินยฎฺฐกถาย หิฯ
ชคูติ จุติโต ชาติํ คจฺฉตีติ ชคุฯ อินฺทฺริเยน คจฺฉตีติ อินฺทคูฯ อถ วา อินฺทภูเตน กมฺมุนา คจฺฉตีติ อินฺทคุฯ ‘‘หินฺทคู’’ติปิ ปาฬิฯ ตตฺถ หินฺทนฺติ มรณํฯ ตํ คจฺฉตีติ หินฺทคูฯ สพฺพเมตํ สตฺตาธิวจนํ, ลิงฺคโต ปุลฺลิงฺคํฯ เมธโคติ อตฺตโน นิสฺสยญฺจ ปรญฺจ เมธมาโน หึสมาโน คจฺฉติ ปวตฺตตีติ เมธโค, กลโหฯ ‘‘ตโต สมฺมนฺติ เมธคา’’ติ เอตฺถ หิ กลโห เมธคสทฺเทน ภควตา วุตฺโตฯ คมิตฺวาติ เอตฺถ –
‘‘อิสิวฺหยํ คมิตฺวาน, วินิตฺวา ปญฺจวคฺคิเย;
ตโต วิเนสิ ภควา, คนฺตฺวา คนฺตฺวา ตหึ ตหิ’’นฺติ
อยํ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ สปฺโปติ สปฺปตีติ สปฺโป, สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ อตฺโถฯ เตนาห อายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทาสิโร’’ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา นิทฺเทเส ‘‘สปฺโป วุจฺจติ อหิฯ เกนฏฺเฐน สปฺโป? สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ สปฺโปฯ ภุชนฺโต คจฺฉตีติ ภุชโคฯ อุเรน คจฺฉตีติ อุรโคฯ ปนฺนสิโร คจฺฉตีติ ปนฺนโคฯ สรีเรน สปฺปตีติ สรีสโปฯ พิเล สยตีติ พิลาสโยฯ ทาฐา ตสฺส อาวุโธติ ทาฐาวุโธฯ วิสํ ตสฺสโฆรนฺติ โฆรวิโสฯ ชิวฺหา ตสฺส ทุวิธาติ ทุชิวฺโหฯ ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ รสํ สายตีติ ทฺวิรสญฺญู’’ติฯ สปฺปินีติ อุรคีฯ ปีฐสปฺปีติ ปีเฐน สปฺปติ คจฺฉตีติ ปีฐสปฺปี, ปงฺคุโฬฯ สปฺปีติ โย น ปริภุญฺชติ, ตสฺส พลายุวฑฺฒนตฺถํ สปฺปติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สปฺปิ, ฆตํฯ
สกฺก เฎก ลงฺฆ คตฺยตฺตาฯ สกฺกติ, นิสกฺกติ, ปริสกฺกติฯ นิสกฺโก, ปริสกฺกนํฯ เฎกติฯ ฎีกาฯ ลงฺฆติ, อุลฺลงฺฆติ, โอลงฺฆติ, ลงฺฆโก, อุลฺลงฺฆิกา ปีติฯ
เก เร เค สทฺเทฯ กายติฯ รายติฯ คายติฯ ชาตกํฯ ราฯ คีตํฯ กายิตุํฯ รายิตุํ, คายิตุํฯ กายิตฺวาฯ รายิตฺวาฯ คายิตฺวาฯ
ตตฺถ ชาตกนฺติ ชาตํ ภูตํ อตีตํ อตฺตโน จริตํ กายติ กเถติ ภควา เอเตนาติ ชาตกํฯ ชาตกปาฬิ หิ อิธ ชาตกนฺติ วุตฺตํฯ อญฺญตฺร ปน ชาตํ เอวํ ชาตกนฺติ คเหตพฺพาฯ ตถา หิ ชาตกสทฺโท ปริยตฺติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺม’’นฺติอาทีสุ, ชาติยมฺปิ วตฺตติ ‘‘ชาตกํ สโมธาเนสี’’ติอาทีสุฯ รา วุจฺจติ สทฺโทฯ คีตนฺติ คายนํฯ
เข เช เส ขเยฯ ขายติฯ ชายติฯ สายติฯ ขยํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ
เอตฺถ ปน สิยา ‘‘นนุ จ โภ ขายตีติ ปทสฺส ขาทตีติ วา ปญฺญายตีติ วา อตฺโถ ภวติ, ตถา ชายตีติ ปทสฺส นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ, สายตีติ ปทสฺส รสํ อสฺสาเทตีติ อตฺโถ, เอวํ สนฺเต โภ กสฺมา อิธ เอวํ อตฺโถ ตุมฺเหหิ กถิยตี’’ติ? สจฺจํ, ธาตูนนฺตุ อเนกตฺถตฺตา เอวํ อตฺโถ กเถตุํ ลพฺภติฯ ตถา หิ ‘‘อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรตี’’ติ เอตฺถ ชีรตีติ อยํ สทฺโท ชรํ ปาปุณาตีติ อตฺถํ อวตฺวา วฑฺฒตีติ อตฺถเมว วทติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฎฺฐพฺพํฯ
คุ ฆุ กุ อุ สทฺเทฯ ควติฯ ฆวติฯ กวติฯ อวติฯ
ขุ รุ กุ สทฺเทฯ โขติฯ โรติฯ โกติฯ
จุ ชุ ปุ ปฺลุ คา เส คติยํฯ จวติฯ ชวติฯ ปวติฯ ปฺลวติฯ คาติฯ เสติฯ จวนํ, จุติฯ ชวนํ, ชโวฯ ปวนํ, ปฺลวนํฯ คานํฯ เสตุฯ โปโตฯ ปฺลโวฯ
เอตฺถ คานนฺติ คมนํฯ โปโตติ ปวติ คจฺฉติ อุทเก เอเตนาติ โปโต, นาวาฯ ตถา ปฺลวติ น สีทตีติ ปฺลโว, นาวา เอวฯ ‘‘ภินฺนปฺลโว สาครสฺเสว มชฺเฌ’’ติ หิ ชาตกปาฬิ ทิสฺสติฯ ‘‘นาวา, โปโต, ปฺลโว, ชลยานํ, ตรณ’’นฺติ นาวาภิธานานิฯ
เธ เถ สทฺทสงฺฆาเตสุฯ ธายติฯ ถายติฯ ภาเว – ธิยติ, ถิยติฯ อิตฺถีฯ ถีฯ
เท เต ปาลเนฯ ทายติฯ ทยาฯ ตาณํฯ
รา ลา อาทาเนฯ ราติฯ ลาติฯ
อติ อทิ พนฺธเนฯ อนฺตติฯ อนฺทติฯ อนฺตํฯ อนฺทุฯ
ชุต สุภ รุจ ทิตฺติยํฯ โชตติฯ โสภติฯ โรจติ, วิโรจติฯ
อก อค กุฎิลายํ คติยํฯ อกติฯ อคติฯ
นาถ นาธ ยาจโนปตาปิสฺสริยาสีสาสุฯ นาถติฯ นาธติฯ
สล หุล จล กมฺปเนฯ สลติฯ หุลติฯ จลติฯ กุสลํฯ
เอตฺถ จ กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยตีติ กุสลํ, เหตุกตฺตุวเสนิทํ นิพฺพจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ ตถา หิ อฎฺฐสาลินิยํ ‘‘กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยนฺติ จลยนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อตฺโถ กถิโตฯ อิทํ สลธาตุวเสน กุสลสทฺทสฺส นิพฺพจนํฯ อญฺเญสมฺปิ ธาตูนํ วเสน กุสลสทฺทสฺส นิพฺพจนํ ภวติฯ ตถา หิ อฎฺฐสาลินิยํ อญฺญานิปิ นิพฺพจนานิ ทสฺสิตานิฯ กถํ? ‘‘กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺตีติ กุสา, เต อกุสลธมฺมสงฺขาเต กุเส ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลาฯ กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต ญาณํ กุสํ นาม, เตน กุเสน ลาตพฺพาติ กุสลา, คเหตพฺพา ปวตฺเตตพฺพาติ อตฺโถฯ ยถา วา กุสา อุภยภาคคตํ หตฺถปฺปเทสํ ลุนนฺติ, เอวมิเมปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน อุภยภาคคตํ กิเลสปกฺขํ ลุนนฺติ, ตสฺมา กุสา วิย ลุนนฺตีติปิ กุสลา’’ติฯ เอวํ อญฺญานิปิ นิพฺพจนานิ ทสฺสิตานิฯ ตตฺร ‘‘ธมฺมา’’ อิติ ปทาเปกฺขํ กตฺวา ตทนุรูปลิงฺควจนวเสน ‘‘กุสลา’’ติ นิทฺเทโส กโต, อิธ ปน สามญฺญนิทฺเทสวเสน ‘‘กุสล’’นฺติ นปุํสเกกวจนนิทฺเทโส อมฺเหหิ กโตฯ ปุญฺญวาจโก หิ กุสลสทฺโท อาโรคฺยวาจโก จ เอกนฺเตน นปุํสกลิงฺโค, อิตรตฺถวาจโก ปน ติลิงฺคิโก, ยถา กุสโล ผสฺโส, กุสลา เวทนาฯ กุสลํ จิตฺตนฺติฯ กุสลสทฺโท อิมสฺมึ ภูวาทิคเณ ลาธาตุสลธาตุวเสน นิปฺผตฺติํ คโตติ เวทิตพฺโพฯ อิติ ภูวาทิคเณ สโมธานคตธาตุโย สมตฺตาฯ
อิจฺเจวํ –
วิตฺถารโต จ สงฺเขปา, ภูวาทีนํ คโณ มยา;
โย วิภตฺโต สอุทฺเทโส, สนิทฺเทโส ยถารหํฯ
อุปสคฺคนิปาเตหิ, นานาอตฺถยุเตหิ จ;
โยเชตฺวาน ปทาเนตฺถ, ทสฺสิตานิ วิสุํ วิสุํฯ
ปาฬินิทสฺสนาทีหิ, ทสฺสิตานิ สเหว ตุ;
ตฺยาทฺยนฺตานิ จ รูปานิ, สฺยานฺยนฺตานิ จ สพฺพโสฯ
ปทานํ สทิสตฺตญฺจ, ตถา วิสทิสตฺตนํ;
โจทนาปริหาเรหิ, สหิโต จตฺถนิจฺฉโยฯ
อตฺถุทฺธาโร’ภิธานญฺจ, ลิงฺคตฺตยวิมิสฺสนํ;
อภิเธยฺยกลิงฺเคสุ, สวิเสสปทานิ จฯ
นานาปทพหุปฺปท-สโมธานญฺจ ทสฺสิตํ;
รูฬฺหีสทฺทาทโย เจว, สุวิภตฺตา อนากุลาฯ
สพฺพนามํ สพฺพนาม-สทิสานิ ปทานิ จ;
นานาปเทหิ โยเชตุํ, ทสฺสิตานิ ยถารหํฯ
ตุมนฺตานิ จ รูปานิ, ตฺวาทฺยนฺตานิ จ วิญฺญูนํ;
ปิฎเก ปาฎวตฺถาย, สพฺพเมตํ ปกาสิตํฯ
เย สทฺทนีติมฺหิ อิมํ วิภาคํ,
ชานนฺติ สมฺมา มุนิสาสเน เต;
อตฺเถสุ สพฺเพสุปิ วีตกงฺขา,
อจฺฉมฺภิโน สีหสมา ภวนฺติฯ
วิภูตภุตคฺคสยมฺภุจกฺเก ,
สุภูตภูริํ วทตา นรานํ;
โย สทฺทนีติมฺหิ ภุวาทิกณฺโฑ,
วุตฺโต มยา ตํ ภชถตฺถกาโมฯ
อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
ปนฺนรสหิ ปริจฺเฉเทหิ มณฺฑิโต ภูวาทิคโณ นาม
โสฬสโม ปริจฺเฉโทฯ