สทฺทนีติ (ธาตุมาลา)
๑๗. รุธาทิฉกฺก
รุธาทิคณิก
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, รุธาทิกคณาทโย;
สาสนสฺโสปการาย, คเณ ตุ ฉพฺพิเธ กถํฯ
รุธิ อาวรเณฯ รุธิธาตุ อาวรเณ วตฺตติฯ เอตฺถ อาวรณํ นาม ปิทหนํ วา ปริรุนฺธนํ วา ปลิพุทฺธนํ วา หริตุํ วา อปฺปทานํ, สพฺพเมตํ วฎฺฎติฯ รุนฺธติ, รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, อวรุนฺเธติฯ กมฺมนิ – มคฺโค ปุริเสน รุนฺธิยติฯ โรโธ, โอโรโธ, วิโรโธ, ปฎิวิโรโธ, วิรุทฺโธ, ปฎิวิรุทฺโธ, ปริรุทฺโธฯ รุนฺธิตุํ, ปริรุนฺธิตุํฯ รุนฺธิตฺวาฯ ปริรุนฺธิตฺวาฯ
ตตฺร โรโธติ จารโกฯ โส หิ รุนฺธติ ปเวสิตานํ กุรูรกมฺมนฺตานํ สตฺตานํ คมนํ อาวรตีติ โรโธติ วุจฺจติฯ โอโรโธติ ราชุพฺพรี, สา ปน ยถากามจารํ จริตุํ อปฺปทาเนน โอรุนฺธิยติ อวรุนฺธิยตีติ โอโรโธฯ วิโรโธติ อนนุกูลตาฯ ปฎิวิโรโธติ ปุนปฺปุนํ อนนุกูลตาฯ วิรุทฺโธติ วิโรธํ อาปนฺโนฯ ปฎิวิรุทฺโธติ ปฎิสตฺตุภาเวน วิโรธํ อาปนฺโนฯ ปริรุทฺโธติ คหณตฺถาย สมฺปริวาริโตฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ, วิชฺชนฺเต คมเน ปเถ’’ติฯ อวรุทฺโธติ ปพฺพาชิโตฯ
มุจ โมจเนฯ มิคํ พนฺธนา มุญฺจติฯ มุญฺจนํ, โมจนํฯ ทุกฺขปฺปโมจนํ, โมโจฯ
โมโจติ เจตฺถ อฎฺฐิกกทลีรุกฺโขฯ มุญฺจิตุํฯ มุญฺจิตฺวาฯ การิเต ‘‘โมเจติ, โมเจตุํ, โมเจตฺวา’’ติอาทีนิฯ
ริจ วิเรจเนฯ ริญฺจติฯ ริญฺจนํ, วิเรจนํ, วิเรโก, วิเรจโกฯ ริญฺจิตุํฯ ริญฺจิตฺวาฯ
สิจ ปคฺฆรเณฯ อุทเกน ภูมึ สิญฺจติฯ ปุตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิฯ อภิเสโกฯ มุทฺธาภิสิตฺโต ขตฺติโยฯ สิญฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสติฯ สิตฺตฎฺฐานํฯ สิญฺจิตุํฯ สิญฺจิตฺวาฯ
ยุช โยเคฯ ยุญฺชติ, อนุยุญฺชติฯ กมฺมนิ ‘‘ยุญฺชิยตี’’ติ รูปานิฯ เกจิ ‘‘ยุญฺชเต’’ติ อิจฺฉนฺติฯ ยุญฺชนํ, สํโยโค, อนุโยโค, ภาวนานุยุตฺโต, สญฺโญโค, สญฺโญชนํ, อตฺถโยชนาฯ ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํฯ ยุญฺชิตุํ, อนุยุญฺชิตุํฯ อนุยุญฺชิตฺวาฯ โยเชติฯ ตตฺถ สํโยชนนฺติ พนฺธนํ กามราคาทิฯ โยชนนฺติ –
วิทตฺถิ ทฺวาทสงฺคุลฺโย, ตทฺวยํ รตนํ มตํ;
สตฺตรตนิกา ยฎฺฐิ, อุสภํ วีสยฎฺฐิกํ;
คาวุตํ อุสภาสีติ, โยชนํ จตุคาวุตํฯ
ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุฯ ปาลนํ รกฺขณํฯ พฺยวหรณํ อชฺโฌหรณํฯ ภุญฺชติ, ปริภุญฺชติ, สํภุญฺชติฯ ทาสปริโภเคน ปริภุญฺชิฯ การิเต ‘‘โภเชติ โภชยตี’’ติอาทีนิ รูปานิฯ โภชนํ, สมฺโภโค, มหิภุโช, คามโภชโก , อุปโภโค, ปริโภโคฯ ภุตฺโต โอทโน ภวตาฯ สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํฯ โอทนํ ภุตฺโต ภุตฺตวา ภุตฺตาวีฯ ตุมนฺตาทิตฺเต ‘‘ภุญฺชิตุํ, ปริภุญฺชิตุํ, โภเชตุํ, โภชยิตุํ, ภุญฺชิตฺวา, ภุญฺชิตฺวาน, ภุญฺชิย, ภุญฺชิยาน, โภเชตฺวา, โภเชตฺวาน, โภชยิตฺวา, โภชยิตฺวาน’’ อิจฺจาทีนิ ปริสทฺทาทีหิ วิเสสิตพฺพานิฯ
ตตฺร ภุญฺชตีติ ภตฺตํ ภุญฺชติ, โภชนียํ ภุญฺชติฯ ตถา หิ ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาทติ วา ภุญฺชติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปิจ กทาจิ ขาทนีเยปิ ‘‘ภุญฺชตี’’ติ โวหาโร ทิสฺสติฯ ‘‘ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภุญฺช ราช วราวร’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ปริภุญฺชตีติ จีวรํ ปริภุญฺชติ, ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปริภุญฺชติ, ปฎิเสวตีติ วุตฺตํ โหติฯ เตเนว จ ปฎิเสวตีติ ปริภุญฺชตีติ อตฺโถ สํวณฺณิยติฯ อปิจ ‘‘กาเม ภุญฺชตี’’ติ จ ‘‘ปญฺจกามคุเณ ปริภุญฺชตี’’ติ จ ทสฺสนโต ปน ภุญฺชนปริภุญฺชนสทฺทา ปฎิเสวนตฺเถน กตฺถจิ สมานตฺถาปิ โหนฺตีติ อวคนฺตพฺพาฯ สํภุญฺชตีติ สมฺโภคํ กโรติ, เอกโต วาสํ กโรตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ สิยา ‘‘นนุ จ โภ อตฺร ภุชธาตุ ปาลนพฺยวหรเณสุ วุตฺโต, โส กถํ เอตฺตเกสุปิ อตฺเถสุ วตฺตตี’’ติ? วตฺตเตว, อเนกตฺถา หิ ธาตโว, เต อุปสคฺคสหาเย ลภิตฺวาปิ อเนกตฺถตราว โหนฺติฯ อิโต ปฎฺฐาย ตุมนฺตาทีนิ รูปานิ น วกฺขามฯ ยตฺถ ปน วิเสโส ทิสฺสติ, ตตฺถ วกฺขามฯ
กติ เฉทเนฯ กนฺตติ, วิกนฺตติฯ สลฺลกตฺโตฯ
ภิทิ วิทารเณฯ ภินฺทติฯ อนาคตตฺเถ วตฺตพฺเพ ‘‘เภชฺชิสฺสติ, ภินฺทิสฺสตี’’ติ ทฺวิธา ภวนฺติ รูปานิฯ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ภินฺทตีติ ภิกฺขุฯ เตนาห –
‘‘น เตน ภิกฺขุ โส โหติ, ยาวตา ภิกฺขเต ปเร;
วิสํ ธมฺมํ สมาทาย, ภิกฺขุ โหติ น ตาวตาฯ
โยธ ปุญฺญญฺจ ปาปญฺจ, พาหิตฺวา พฺรหฺมจริยํ;
สงฺขาย โลเก จรติ, สเว ‘ภิกฺขู’ติ วุจฺจตี’’ติฯ
อิทญฺจ ขีณาสวํ สนฺธาย วุตฺตํ, เสกฺขปุถุชฺชนสมณาปิ ยถาสมฺภวํ ‘‘ภิกฺขู’’ติ วตฺตพฺพตํ ปาปุณนฺติเยวฯ สงฺฆํ ภินฺทตีติ สงฺฆเภทโกฯ เทวทตฺเตน สงฺโฆ ภินฺโน,ฯ ภินฺทิยตีติ ภินฺโนติ หิ นิพฺพจนํฯ น เต กฎฺฐานิ ภินฺนานิฯ ภินฺทตีติ เภตฺตาฯ
ฉิทิ เทฺวธากรเณฯ ฉินฺทตีติ เฉทโก, เอวํ เฉตฺตาฯ เกเส เฉตฺตุํ วฎฺฎติฯ ฉินฺทิยตีติ ฉินฺโนฯ ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเทว รูหติฯ อิทํ ปน ภิทิฉิทิทฺวยํ ทิวาทิคณํ ปตฺวา ‘‘ภิชฺชติ ฉิชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุวาจกํ รูปทฺวยํ ชเนติ, ตสฺมา ‘‘ภิชฺชตีติ ภินฺโน’’ติอาทินา สุทฺธกตฺตุวเสนปิ นิพฺพจนํ กาตพฺพํฯ
ตทิ หึสานาทเรสุฯ ตนฺทติฯ ตนฺที, ตทฺทุฯ ตทฺทติ กจฺฉุฯ
อุทิ ปสวกิเลทเนสุฯ ปสวนํ สนฺทนํฯ กิเลทนํ ตินฺทตาฯ อุนฺทติฯ อุนฺทูโร, สมุทฺโทฯ
วิท ลาเภฯ วินฺทติฯ โควินฺโท, วิตฺติฯ เอตฺถ วิตฺตีติ อนุภวนํ, เวทนา วาฯ
วิท ตุฎฺฐิยํฯ วินฺทติ, นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทนํฯ วิรชฺชติฯ นิพฺพินฺโท กามรติยาฯ วิตฺติ, วิตฺตํ, เวโทฯ ลภติ อตฺถเวทํ ธมฺมเวทํฯ
เอตฺถ วิตฺตีติ โสมนสฺสํฯ ‘‘วิตฺติ หิ มํ วินฺทติ สุต ทิสฺวา’’ติ หิ วุตฺตํฯ วิตฺตนฺติ วิตฺติชนนตฺตา วิตฺตสงฺขาตํ ธนํฯ เวโทติ คนฺโถปิ ญาณมฺปิ โสมนสฺสมฺปิ วุจฺจติฯ ‘‘ติณฺณํ เวทานํ ปารคู’’ติอาทีสุ หิ คนฺโถ ‘‘เวโท’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘พฺราหฺมณํ เวทคุมภิชญฺญา อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺต’’นฺติอาทีสุ ญาณํฯ ‘‘เย เวทชาตา วิจรนฺติ โลเก’’ติอาทีสุ โสมนสฺสํฯ
เวทคนฺเถ จ ญาเณ จ, โสมนสฺเส จ วตฺตติ;
เวทสทฺโท อิมํ นานา-ธาตุโต สมุทีรเยฯ
ลิป ลิมฺปเนฯ ลิมฺปติ, ลิมฺปโกฯ อวเลโปฯ อวเลโปติ อหงฺกาโรฯ
ลุป อจฺเฉทเนฯ ลุมฺปติฯ วิลุมฺปโก, วิลุตฺโต วิโลโปฯ
วิลุมฺปเตว ปุริโส, ยาวสฺส อุปกปฺปติ;
ยทา จญฺเญ วิลุมฺปนฺติ, โส วิลุตฺโต วิลุมฺปตีติฯ
ปิส จุณฺณเนฯ ปึสติฯ ปิสโกฯ ปิสุณา วาจาฯ อาคมฎฺฐกถายํ ปน ‘‘อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส จ สุญฺญภาวํ ยาย วาจาย ภาสติ, สา ปิสุณา วาจา’’ติ วุตฺตํ, ตํ นิรุตฺติลกฺขเณน วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ
หิสิ วิหึสายํฯ หึสติ, วิหึสติฯ หึสโกฯ
อหึสโกติ เม นามํ, หึสกสฺส ปุเร สโต;
อชฺชาหํ สจฺจนาโมมฺหิ, น นํ หึสามิ กิญฺจนํฯ
หึสิตพฺพํ กึสตีติ สีโหฯ อาทิอนฺตกฺขรวิปลฺลาสวเสน สทฺทสิทฺธิ, ยถา ‘‘กนฺตนฏฺเฐน ตกฺก’’นฺติฯ วิเหสโก, วิเหสนํฯ
สุมฺภ ปหาเรฯ โย โน คาโวว สุมฺภติฯ ปริสุมฺภติฯ สุมฺโภติฯ อตฺริเม ปาฬิโต ปโยคา –
‘‘สํสุมฺภมานา อตฺตานํ, กาลมาคมยามเส’’ติ จ,
‘‘เกสคฺคหณมุกฺเขปา, ภูมฺยา จ ปริสุมฺภนา;
ทตฺวา จ โน ปกฺกมติ, พหุทุกฺขํ อนปฺปก’’นฺติ จ,
‘‘ภูมึ สุมฺภามิ เวคสา’’ติ จฯ
อญฺญตฺถ ปน อญฺญาปิ วุตฺตาฯ ตา อิธ อนุปปตฺติโต น วุตฺตาฯ เกเจตฺถ มญฺเญยฺยุํ, ยถา ภูวาทิคเณ ‘‘สกิ สงฺกายํ ขชิ คติเวกลฺเล’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ปฎิลทฺธวคฺคนฺตภาวสฺส นิคฺคหีตาคมสฺส วเสน ‘‘สงฺกติ ขญฺชตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ, ตถา อิมสฺมึ รุธาทิคเณ ‘‘มุจ โมจเน กติ เฉทเน’’ติ อาทีนํ ธาตูนํ ปฎิลทฺธวคฺคนฺตภาวสฺส นิคฺคหีตาคมสฺส วเสน ‘‘มุญฺจติ กนฺตตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ เอวํ สนฺเต โก อิเมสํ เตสญฺจ วิเสโสติ? เอตฺถ วุจฺจเต – เย ภูวาทิคณสฺมึ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตา อิการนฺตวเสน นิทฺทิฎฺฐา, เต อาขฺยาตตฺตญฺจ นามิกตฺตญฺจ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวิสเยสุ เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ เตสํ วินา นิคฺคหีตาคเมน รูปปฺปวตฺติ ทิสฺสติฯ ตํ ยถา? สงฺกติ, สงฺกา, ขญฺชติ, ขญฺโช อิจฺจาทิฯ อยํ อเนกสฺสรานํ อิการนฺตวเสน นิทฺทิฎฺฐานํ ภูวาทิคณิกานํ วิเสโสฯ
เย จ รุธาทิคณสฺมึ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตฺวา อการนฺตวเสน วา อุการนฺตวเสน วา นิทฺทิฎฺฐา, เต อาขฺยาตตฺตํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุวิสเยเยว เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติ, น เหตุกตฺตุวิสเยฯ นามิกตฺตํ ปน สหนิคฺคหีตาคเมน วินา จ นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติฯ ยตฺถ วินา นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา, ตตฺถ สสํโยครูปาเยว ภวนฺติฯ ตํ ยถา? มุญฺจติ, มุญฺจาเปติ, โมเจติ, โมจาเปติฯ ฉินฺทาเปติฯ เฉเทติ, เฉทาเปติฯ ฉินฺทนํ, เฉโทฯ มุญฺจนํ, โมจนํฯ กนฺตติ, กนฺตนํ, สลฺลกตฺโตฯ ปิฎฺฐิมํสานิ อตฺตโน, สามํ อุกฺกจฺจ ขาทสิ อิจฺจาทีนิฯ ตตฺถ อุกฺกจฺจาติ อุกฺกนฺติตฺวา, ฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถฯ
นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต อาขฺยาตนามิกภาวํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวิสเยสุ เอกนฺตโต ปฎิลทฺธนิคฺคหีตาคเมหิ สกิ ขชิ อาทีหิเยว รุธาทิคณิเกหิ ภวิตพฺพํ, น ปน มุจฉิทิอาทีหีติ? ตนฺน, มุจฉิทิอาทีหิเยว รุธาทิคณิเกหิ ภวิตพฺพํ รุจธาตุ ยา สมานคติกตฺตา, ตถา หิ ยถา ‘‘รุนฺธิสฺส, รุนฺธยติ, รุนฺธาเปติ, รุนฺธนํ, โรโธ, วิโรโธ’’ติอาทีสุ นิคฺคหีตาคมานิคฺคหีตาคมวเสน ทฺวิปฺปการานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติ, ตถา มุจฉิทิอาทีนมฺปีติฯ
นนุ กจฺจายเน นิคฺคหีตาคมสฺส นิจฺจวิธานตฺถํ ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพญฺจา’’ติ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน กฺริยาปทตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยทิ จ นามิกปทตฺตมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ ภเวยฺย, ‘‘วิโรโธ’’ติอาทีนํ ทสฺสนโต วาสทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วาสทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา วุตฺตํ, เตน ญายติ กฺริยาปทตฺตํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ
นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต สกิขชิอาทีนํ นิจฺจํ สนิคฺคหีตาคมกฺริยาปทตฺตํเยว สนฺธาย ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพญฺจา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺติ? น สกฺกา, สกิขชิอาทีนํ รุธธาตุ ยา อสมานคติกตฺตา นามิกตฺเต ทฺวิปฺปการสฺส อสมฺภวโตฯ ตถา หิ เยสํ ยา นามิกตฺเต นิคฺคหีตาคมานิคฺคหีตาคมวเสน ทฺวิปฺปการวนฺตตา, สา เอว เตสํ รุธาทิคณภาวสฺส ลกฺขณํฯ ตญฺจ สกิขชิอาทีนํ นตฺถิฯ ‘‘สงฺกา ขญฺโช’’ติอาทินา หิ นามตฺเต เอโกเยว ปกาโร ทิสฺสติ สนิคฺคหีตาคโม, ‘‘กมุ ปทวิกฺเขเป’’อิจฺ จาทีนํ ปน ‘‘กโม, กมนํ, จงฺกโม, จงฺกมน’’นฺติอาทินา นามิกตฺเต ทฺวิปฺปการวนฺตตาสมฺภเวปิ นิคฺคหีตาคมสฺส อพฺภาสวิสเย ปวตฺตตฺตา สา ทฺวิปฺปการวนฺตตา รุธาทิคณภาวสฺส ลกฺขณํ น โหติ, ตสฺมา อพฺภาสวิสเย ปวตฺตํ นิคฺคหีตาคมํ วชฺเชตฺวา ยา ทฺวิปฺปการวนฺตตา, สาเยว รุธาทิคณิกภาวสฺส ลกฺขณนฺติ สนฺนิฎฺฐานํ กาตพฺพํฯ อยํ นโย อตีว สุขุโม สมฺมา มนสิ กาตพฺโพฯ
รุธาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติฯ
รุธาทิคโณยํฯ