ตนาทิคณิก
ตนุ วิตฺถาเรฯ ตโนติฯ อายตนํ, ตนุฯ กมฺมนิ ‘‘ตนิยฺยติ, ตนิยฺยนฺติฯ วิตนิยฺยตี’’ติ รูปานิฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘ยถา หิ อาสภํ จมฺมํ, ปถพฺยา วิตนิยฺยตี’’ติฯ ครู ปน ‘‘ปตายเต, ปตญฺญตี’’ติ รูปานิ วทนฺติฯ ตนิตุํ, ตนิตฺวานฯ ตุมนฺตาทิรูปานิฯ
ตตฺถ อายตนนฺติ อายภูเต ธมฺเม ตโนติ วิตฺถาเรตีติ อายตนํฯ ตนูติ สรีรํฯ ตญฺหิ กลลโต ปฎฺฐาย กมฺมาทีหิ ยถาสมฺภวํ ตนิยฺยติ วิตฺถาริยติ มหตฺตํ ปาปิยตีติ ‘‘ตนู’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ตนุ วปุ สรีรํ ปุํ กาโย เทโห’’ติอาทโย สรีรวาจกา สทฺทาฯ สรีรํ ขนฺธปญฺจกํฯ ยญฺหิ มหาชโน สรีรนฺติ วทติ, ตํ ปรมตฺถโต ขนฺธปญฺจกมตฺตเมว, น ตโต อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา อุปลพฺภติฯ ‘‘กามราคพฺยาปาทานํ ตนุตฺตกรํ สกทาคามิมคฺคจิตฺต’’นฺติอาทีสุ ปน ตนุสทฺโท อปฺปตฺถวาจโก, อปฺปตฺถวาจกสฺส จ ตสฺส กฺริยาปทํ น ปสฺสาม, ตสฺมา นิปาตปเทน เตน ภวิตพฺพํฯ ตนุสทฺโท นิปาตปทนฺติ วุตฺตฎฺฐานมฺปิ น ปสฺสาม, นิจฺฉเยน ปน อนิปฺผนฺนปาฎิปทิโกติ คเหตพฺโพฯ
ตโนติ, ตโนนฺติฯ ตโนสิ, ตโนถฯ ตโนมิ, ตโนมฯ ตนุเต, ตนุนฺเตฯ ตนุเส, ตนุเส, ตนุวฺเหฯ ตเน, ตนุมฺเหฯ เสสํ ยถาสมฺภวํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ
ตโนตุ, ตโนนฺตุฯ ตเนยฺย, ตเน, ตเนยฺยุํฯ วิตน, วิตนุฯ อตนา, อตนุฯ อมฺมาย ปตนุ เกสาฯ อตนิ, อตนึสุฯ ตนิสฺสติ, ตนิสฺสนฺติฯ อตนิสฺสา, อตนิสฺสํสุฯ กมฺมนิ ‘‘ตนิยฺยติ, ตนิยฺยนฺติฯ ตนิยฺยสี’’ติอาทินา วิตฺถาเรตพฺพํฯ
สก สตฺติยํฯ สตฺติ สมตฺถภาโวฯ สกฺโกติ สกฺโกฯ วิญฺญาเปตุํ อสกฺขิฯ สกฺขิสฺสสิฯ สกฺขติฯ ตฺวมฺปิ อมฺม ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสิฯ สกฺกเต ชราย ปฎิกมฺมํ กาตุนฺติ ปาฬิฯ
ตตฺถ สกฺโกติ เทวราชาฯ โส หิ อตฺถานํ สหสฺสมฺปิ มุหุตฺเตน จินฺตนสมตฺถตาย สปรหิตํ กาตุํ สกฺโกตีติ ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติฯ อญฺญตฺร ปน ธาตูนํ อวิสเย ตทฺธิตวเสน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสีติ สกฺโกติ เอวมฺปิ อตฺถํ คเหตฺวา สกฺกสทฺโท นิรุตฺตินเยน สาเธตพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘สกฺโก’ติ วุจฺจตี’’ติฯ สกฺโกนฺโตฯ สกฺโกนฺตีฯ สกฺโกนฺตํ กุลํฯ
ขุณุ ขิณุ หึสายํฯ ขุโณติฯ ขิโณติฯ
อิณุ คติยํฯ อิโณติฯ อิณํ อิณายิโกฯ
ติณุ อทเนฯ ติโณติฯ ติณํฯ เอตฺถ ติณนฺติ ยวสํฯ ตญฺหิ ติณิยเต ติณภกฺเขหิ โคณาทีหิ อทิยเต ขาทิยเตติ ติณํฯ
ฆิณุ ทิตฺติยํฯ ฆิโณติฯ
หนุ อปนยเนฯ อปนยนํ อนาลาปกรณํ นิพฺพจนตากรณํฯ หโนติฯ หนุเตฯ
ปนุ ทาเนฯ ปโนติฯ ปนุเตฯ
มนุ โพธเนฯ มโนติฯ มนุเตฯ มโนฯ มนํฯ มานสํฯ มนุสฺโสฯ มานโวฯ มาณโวฯ
เอตฺถ มโนติ มนุเต พุชฺฌตีติ มโน, เอวํ มนํฯ อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ มนสทฺทานํ ‘‘ยสฺมึ มโน นิวิสติฯ สนฺตํ ตสฺส มนํ โหตี’’ติอาทีสุ ปุนฺนปุํสกลิงฺคตา ทฎฺฐพฺพาฯ มานสนฺติ ราโคปิ จิตฺตมฺปิ อรหตฺตมฺปิฯ ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ เอตฺถ หิ ราโค มานสํฯ ‘‘จิตฺตํ มโน มานส’’นฺติ เอตฺถ จิตฺตํฯ ‘‘อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข, กาลํ กยิรา ชเน สุโต’’ติ เอตฺถ อรหตฺตํฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
ราโค จิตฺตํ อรหตฺตญฺจ, ‘‘มานส’’นฺติ สมีริตํ;
สตฺถุโน สาสเน ปาป-สาสเน’ขิลสาสเนฯ
ตตฺถ สมฺปยุตฺตมนสิ ภโวติ ราโค มานโสฯ มโน เอว มานสนฺติ กตฺวา จิตฺตํ มานสํฯ อนวเสสโต มานํ สิยติ สมุจฺฉินฺทตีติ อคฺคมคฺโค มานสํฯ ตนฺนิพฺพตฺตตฺตา ปน อรหตฺตสฺส มานสตา ทฎฺฐพฺพาฯ มนูติ สตฺโตฯ ‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ มนุ ปสฺสตี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘มนู’’ติ สตฺโต วุตฺโตฯ อถ วา มนูติ ปฐมกปฺปิกกาเล มนุสฺสานํ มาตาปิภุฎฺฐาเน ฐิโต มนุนามโก ปุริโส, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมตราชา’’ติ วุตฺโตฯ โส หิ สกลโลกสฺส หิตํ กาตุํ มนุเต ชานาตีติ ‘‘มนู’’ติ วุจฺจติฯ ยถาพลํ อตฺตโน หิตํ มนุเต ชานาตีติ มนุสฺโส, มนสฺส วา อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺโสฯ อถ วา วุตฺตปฺปการสฺส มนุโน อปจฺจํ มนุสฺโสฯ เอวํ มานโว มาณโว จ, นการสฺส หิ ณกาเร กเต ‘‘มาณโว’’ติ รูปํ สิชฺฌติฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘ทนฺตชนการสหิโต มานวสทฺโท สพฺพสตฺตสาธารณวจโน, มุทฺธชณการสหิโต ปน มาณวสทฺโท กุจฺฉิตมูฬฺหาปจฺจวจโน’’ติ, ตํ วีมํสิตฺวา ยุตฺตญฺเจ, คเหตพฺพํ, น ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘มาณวสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารวจเน อิทํ วจนํ วิรุชฺฌตี’’ติ อนฺตรสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อนฺตรอนฺตริกาสทฺทานมฺปิ อาหรณสฺส ทสฺสนโตฯ
ตตฺร ปนายํ วีมํสนา – จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตสฺมิญฺหิ ‘‘สุโภ มาณโวโตเทยฺยปุตฺโต’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘สุโภติ โส กิร ทสฺสนีโย อโหสิ ปาสาทิโก, เตนสฺส องฺคสุภตาย ‘สุโภ’เตฺวว นามํ อกํสุฯ ‘มาณโว’ติ ปน ตํ ตรุณกาเล โวหริํสุ, โส มหลฺลกกาเลปิ เตเนว โวหาเรน โวหริยตี’’ติ เอวํ มุทฺธชณการสฺส มาณวสทฺทสฺส อตฺโถ ปกาสิโต, ตฎฺฎีกายมฺปิ ครูหิ ‘‘ยํ อปจฺจํ กุจฺฉิตํ มุทฺธํ วา, ตตฺถ โลเก มาณวโวหาโร, เยภุยฺเยน จ สตฺตา ทหรกาเล มุทฺธธาตุกา โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘ตรุณกาเล โวหริํสู’’ติ, เอวํ มุทฺธชณการสฺส มาณวสทฺทสฺส อตฺโถ ปกาสิโตฯ อิทานิ มาณวสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ภวติ, มาณโวติ สตฺโตปิ โจโรปิ ตรุโณปิ วุจฺจติฯ ‘‘โจทิตา เทวทูเตหิ, เย ปมชฺชนฺติ มาณวา’’ติอาทีสุ หิ สตฺโต ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘มาณเวหิ สห คจฺฉนฺติ กตกมฺเมหิปิ อกตกมฺเมหิปี’’ติอาทีสุ โจโรฯ ‘‘อมฺพฏฺโฐ มาณโว’’ติอาทีสุ ตรุโณ ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโตฯ
อปฺป ปาปุเณฯ อปฺโปติฯ อาโปฯ
เอตฺถ อาโปติ อปฺโปติ ตํ ตํ ฐานํ วิสฺสรตีติ อาโปฯ
มา ปริมาเณฯ มิโนติฯ อุปมา, อุปมานํ, วิมานํฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ
เอตฺถ จ ยา อจฺจนฺตํ น มิโนติ น วิจฺฉินฺทติ, สา มานสฺส สมีเป วตฺตตีติ อุปมา ยถา ‘‘โคโณ วิย ควโช’’ติฯ อุปมานนฺติ อุปมา เอวฯ ตถา หิ ‘‘วีโตปมานมปฺปมาณมนาถนาถ’’นฺติฯ เอตฺถ วีโตปมานนฺติ อิมสฺส วีโตปมํ, นิรุปมนฺติ อตฺโถฯ อถ วา อุปมานนฺ ติ อุปเมตพฺพากาโร ‘‘สีโห วิย ภควา’’ติฯ เอตฺถ หิ สีโห อุปมา, ภควา อุปเมยฺโย เตโชปรกฺกมาทีหิ อุปเมตพฺพตฺตา, เตโชปรกฺกมาทโย อุปเมตพฺพากาโรฯ เอตฺถ ปน สาติสยตฺตา กิญฺจาปิ สีหสฺส เตชาทีหิ ภควโต เตชาทิอุปเมตพฺพากาโร นตฺถิ, ตถาปิ หีนูปมาวเสน ‘‘สีโห วิย ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ วิมานนฺติ อุตุสมุฎฺฐานตฺเตปิ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฎฺฐานตฺตา กมฺเมน วิเสสโต มินิยติ ปริจฺฉินฺทิยตีติ วิมานํฯ
กร กรเณฯ ‘‘กโรติ, กยิรติ, กุพฺพติ, กฺรุพฺพติ, ปกโรติ, อุปกโรติ, อปกโรติ, ปฎิกโรติ, นิรากโรติ, ปฎิสงฺขโรติ, อภิสงฺขโรติ’’ อิจฺเจวมาทีนิ กตฺตริ ภวนฺติฯ กมฺเม ปาฬินยวเสน อิการาคมฎฺฐาเน ยการสฺส เทฺวภาโวฯ ตสฺมึเยวฐาเน รยการานํ วิปริยาเย สติ น เทฺวภาโวฯ ตถา อีกา ราคมฎฺฐาเน ‘‘กริยฺยติ, กยิรติ, กรียติ, กยฺยติ, ปกรียติ, ปกริยฺยติ, ปฎิสงฺขริยฺยติ, อภิสงฺขริยฺยติ’’ อิจฺเจวมาทีนิ กมฺมนิ ภวนฺติฯ
เอตฺถ จ กยิรตีติ ปทํ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ทิสฺสติ กตฺตริ กมฺเม จฯ เตส กตฺตุวเสน ‘‘ปุริโส กมฺมํ กยิรตี’’ติ โยเชตพฺพํ, กมฺมวเสน ปน อยํ ปาฬิ ‘‘กุฎิ เม กยิรติ อเทสิตวตฺถุกา’’ติฯ ตตฺถ จ กตฺตุวเสน วุตฺตํ กตฺตุปทํ ยิรปจฺจเยน สิทฺธํฯ กมฺมวเสน ปน วุตฺตํ กมฺมปทํ อิการาคมสฺส อาทิอนฺตภูตานํ รยกา รานํ วิปริยาเยนาติ ทฎฺฐพฺพํฯ ‘‘กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยตี’’ติ จตฺตาริ การิตรูปานิ, ยานิ ‘‘เหตุกตฺตุรูปานี’’ติ วุจฺจนฺติ ตทฺทีปกตฺตาฯ
อิทานิ ปน ปทมาลา วตฺตพฺพา, ตตฺร ปฐมํ ‘‘กุพฺพตี’’ติ ปทสฺเสว ปทมาลํ โยเชสฺสาม สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ เอกากาเรน โยเชตพฺพตฺตาฯ ‘‘กโรตี’’ติ โอการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส ปน ‘‘กาเรตี’’ติ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส จ ปทมาลํ ยถาสมฺภวํ ปจฺฉา โยเชสฺสาม เอกากาเรน อโยเชตพฺพตฺตาฯ
ตตฺร กุพฺพติ, กุพฺพนฺติฯ กุพฺพสิ, กุพฺพถฯ กุพฺพามิ, กุพฺพามฯ กุพฺพเต, กุพฺพนฺเตฯ กุพฺพเส, กุพฺพวฺเหฯ กุพฺเพ, กุพฺพมฺเหฯ วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิฯ
ปญฺจมิยาทีนํ วเสน ปน กุพฺพตุ, กุพฺพนฺตุฯ กุพฺเพยฺย, กุพฺเพยฺยุํฯ เสสํ ‘‘ภวติ, ภวนฺตี’’ติ วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพตฺถ วิตฺถาเรตพฺพํฯ
‘‘กริยตี’’ติอาทีนิปิ อ การานนฺตรตฺยนฺตป ทานิ เอวเมว โยเชตพฺพานิฯ เอตฺถ จ ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติฯ กุพฺพสี’’ติอาทินา วุตฺตา อยํ ปทมาลา ปาฬินยทสฺสนโต เอทิสี วุตฺตาฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน สาสนิกา สทฺทสตฺเถเยว อาทรํ กตฺวา ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพสี’’ติ เอวํปการานิ รูปานิ ปาฬิยํ นตฺถีติ มญฺญนฺตา น อิจฺฉนฺติฯ เตหิ สทฺทสตฺเถ วิย ปาฬิยมฺปิ ‘‘อสนฺโต นานุกุพฺพนฺตี’’ติอาทีสุ โอการปจฺจยสฺสาเทสภูโต อุกาโร สเรเยว ปเร วการํ ปปฺโปตีติ มญฺญมานา ‘‘กุพฺพนฺติ, กุพฺพนฺเต’’ติอาทีนิเยว รูปานิ อิจฺฉนฺติ, ปรสรสฺสาภาวโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพสี’’ติอาทีนิ ปาฬิยํ นตฺถีติ น อิจฺฉนฺติฯ มยํ ปน ปาฬินยทสฺสนโต ตานิ รูปานิ อิจฺฉามฯ อตฺร โสตารานํ กงฺขาวิโนทนตฺถํ กิญฺจิ ปาฬินยํ วทาม – ‘‘สีลวนฺโต น กุพฺพนฺติ, พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ จ, ‘‘กสฺมา ภวํ วิชนมรญฺญนิสฺสิโต, ตโป อิธ กฺรุพฺพตี’’ติ จ, ‘‘ผรุสาหิ วาจาหิ ปกฺรุพฺพมาโน’’ติ จฯ อีทิเสสุ ปน ฐาเนสุ อการาคโม กาตพฺโพ ฯ อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโย, เยภุยฺเยน สทฺทสตฺถนยวิทูโร จฯ ตถา หิ ยถา ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘อคฺคินิ, อคฺคินี, อคฺคินโยฯ อคฺคินึ, อคฺคินี, อคฺคินโยฯ อคฺคินินา’’ติ ปทมาลา กาตพฺพา โหติ, เอวเมว ‘‘พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติฯ กุพฺพสี’’ติ ปทมาลาปิ โยเชตพฺพาวฯ
ยถา จ ‘‘พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวทา’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘สนฺโต สพฺภีหิ สทฺธึ สตํ ธมฺโม น ชรํ อุเปตีติ ปเวทยนฺตี’’ติ อฎฺฐกถาคติทสฺสนโต จ ‘‘สพฺภิ, สพฺภี, สพฺภโยฯ สพฺภึ, สพฺภี, สพฺภโยฯ สพฺภินา’’ติ ปทมาลา โยเชตพฺพา โหติ, เอวเมว ‘‘พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติฯ กุพฺพสี’’ติ ปทมาลาปิ โยเชตพฺพาวฯ ตถา ‘‘กฺรุพฺพติ, กฺรุพฺพนฺติฯ กฺรุพฺพสี’’ติอาทิ สพฺพํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ
อิทานิ ยถาปฎิญฺญาตา ปทมาลา อนุปฺปตฺตาฯ กโรติ, กโรนฺติฯ กโรสิ, กโรถฯ กโรมิ, กุมฺมิ, กโรม, กุมฺมฯ กุรุเต, กุพฺพนฺเตฯ กุรุเส, กุรุวฺเหฯ กเร, กรุมฺเหฯ วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิฯ
กโรตุ, กุรุตุ, กโรนฺตุฯ กโรหิ, กโรถฯ กโรมิ, กุมฺมิ, กโรม, กุมฺมฯ กุรุตํ, กุพฺพนฺตํฯ กรสฺสุ, กุรุสฺสุ, กุรุวฺโหฯ กเร, กุพฺพามเสฯ ปญฺจมีวเสน วุตฺตรูปานิฯ
เอตฺถ ปน โกจิ วเทยฺย –
‘‘น โน วิวาโห นาเคหิ, กตปุพฺโพ กุทาจนํ;
ตํ วิวาหํ อสํยุตฺตํ, กถํ อมฺเห กโรมเส’’ติ
ปาฬิทสฺสนโต ‘‘กโรมเส’’ติ ปทํ กสฺมา อิธ น วุตฺตํ, นนุ กรธาตุโต ปรํ โอการํ ปฎิจฺจ อามเสวจนสฺสาวยวภูโต อากาโร โลปํ ปปฺโปตีติ? ตนฺน, ‘‘กโรมเส’’ติ เอตฺถ ‘‘อามเส’’ติ วจนสฺส อภาวโต มวจนสฺส สพฺภาวโตฯ เอตฺถ หิ เสกาโร อาคโม, ตสฺมา ‘‘กโรมา’’ติ วตฺตมานาวจนวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ, น ปน ปญฺจมีวจนวเสนฯ เอวํภูโต จ เสกาโร กตฺถจิ นามิกปทโต ปโร โหติ ‘‘เย เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเสฯ ยํ พลํ อหุวมฺหเส’’ติอาทีสุฯ กตฺถจิ ปนาขฺยาติกปทโต สาเทสนิราเทสวเสน –
‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจํ; โอกฺกนฺตามสิ ภูตานิ;
สุตํ เนตํ อภิณฺหโส, ตสฺมา เอวํ วเทมเส’’ติ
อาทีสุฯ
กเรยฺย, กเรยฺยุํฯ กเรยฺยาสิ, กเรยฺยาถฯ กเรยฺยามิ, กเรยฺยามฯ กุพฺเพถ, กุพฺเพรํฯ กุพฺเพโถ, กุพฺเพยฺยวฺโหฯ กเรยฺยํ, กเร, กเรยฺยามฺเหฯ สตฺตมีวเสน วุตฺตรูปานิฯ
กร, กรุฯ กเร, กริตฺถฯ กรํ, กริมฺหฯ กริตฺถ, กริเรฯ กริตฺโถ, กริวฺโหฯ กริํ, กริมฺเหฯ ปโรกฺขาวเสน วุตฺตรูปานิฯ
เอตฺถ กราติ ปุริโส กมฺมํ กรีติ ปฐมปุริสโยชนาย โยเชตพฺพํฯ ‘‘อาคุํ กร มหาราช, อกรํ กมฺมทุกฺกฎ’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘มหาราช ภวํ อาคุํ กรี’’ติ ปฐมปุริสโยชนาย โยเชตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ อยํ ปโยโค ‘‘มญฺเญ ภวํ ปตฺถยติ, รญฺโญ ภริยํ ปติพฺพต’’นฺติอาทโย วิย ปฐมปุริสปฺปโยโค ภวติฯ
ชาตกฎฺฐกถายํ ปน มชฺฌิมปุริสปฺปโยโค วุตฺโต ‘‘อาคุํ กราติ มหาราช ตฺวํ มหาปราธํ มหาปาปํ กริฯ ทุกฺกฎนฺติ ยํ กตํ ทุกฺกฎํ โหติ,ตํ ลามกํ กมฺมํ อกร’’นฺติ, ตสฺมา ชาตกฎฺฐกถาวเสนาปิ กทาจิ กรอิติ จ กรีติ จ อกรนฺ ติ จ มชฺฌิมปุริสปฺปโยโค ภวตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ เยภุยฺยวเสน ปน ‘‘ปุริโส กมฺมํ กร, ปุริโส กมฺมํ กริ, อหํ กมฺมํ อกร’’นฺติ ปฐมุตฺตมปุริสปฺปโยโค ทฎฺฐพฺโพฯ เอตฺถ จ กรอิติ ยถาวุตฺตวิภตฺติวเสน, กรีติ อชฺชตนีวเสน, อกรนฺ ติ หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘กริตฺโถ’’ติ ปทํ ‘‘อญฺญํ ภตฺตารํ ปริเยส, มา กิสิตฺโถ มยา วินา’’ติ เอตฺถ ‘‘กิสิตฺโถ’’ติ ปเทน สมํ ปโรกฺขายตฺตโนปทมชฺฌิมปุริเสกวจนวเสน, เอทิโส ปน นโย อญฺญตฺราปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ
อกา, อกรา, อกร อิติ รสฺสปาโฐปิฯ อกรุฯ เอตฺถ ‘‘สพฺพาริวิชยํ อกา’’ติ ปทํ นิทสฺสนํฯ อกราติ ปุริโส กมฺมํ อกาสีติ อตีตกฺริยาวาจโก ปฐมปุริสปฺปโยโค ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘รชฺชสฺส กิร โส ภีโต, อกรา อาลเย พหู’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ‘‘มา เมตํ อกรา กมฺมํ, มา เม อุทกมาหรี’’ติ เอตฺถ ปน สนฺเตปิ อตีตวาจกปฎฺฐมปุริสปฺปโยคภาเว มาสทฺทโยคโต หิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย ปญฺจมีวิภตฺติอตฺเถ อนุตฺตกาลิกา หุตฺวา ‘‘ตฺวํ มา กโรสิ, มา อาหรสี’’ติ มชฺฌิมปุริสปฺปโยคารหา ภวนฺติฯ
กิญฺจ ภิยฺโย ‘‘ชราธมฺมํ มา ชีรีติ อลพฺภเนยฺยํ ฐาน’’นฺติอาทีสุปิ สนฺเตปิ อตีตวาจกปฐมปุริสปฺปโยคภาเว มาสทฺทโยคโต อชฺชตนีวิภตฺติปญฺจมีวิภตฺติอตฺเถ อนุตฺตกาลิกา หุตฺวา ‘‘มา ชีรตู’’ติอาทินา ปฐมปุริสปฺปโยคารหา ภวนฺติฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘ชราธมฺมํ มา ชีรีติ ยํ มยฺหํ ชราสภาวํ, ตํ มา ชีริตุฯ เอส นโย เสเสสุปี’’ติฯ ยํ ปนมฺเหหิ ‘‘อกร อิติ รสฺสปาโฐปี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺส ‘‘อติกร’มกรา’จริย, มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา วเสน อตฺถิตา เวทิตพฺพาฯ ตสฺสายมตฺโถ ‘‘อาจริย ภวํ อติกฺกนฺตกรณํ อกรา’’ติ ปฐมปุริสวเสน คเหตพฺโพฯ อปิจ ‘‘ภว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ‘‘ตฺว’’นฺติ วจนํ วตฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปายวเสน ‘‘อาจริย ตฺวํ อติกฺกนฺตกรณํ กโรสี’’ติ โยชนาปิ กาตพฺพาวฯ
อกโร, อกตฺถ, อกโรถฯ อกรํ, อกํ, อกรมฺห, อกมฺหฯ เอตฺถ ‘‘สํวฑฺฒยิตฺวา ปุฬินํ, อกํ ปุฬินเจติย’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ อกตฺถ, อกตฺถุํฯ อกุรุเส, อกรวฺหํฯ อกริํ, อกรํ, อกรมฺหเสฯ หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตรูปานิฯ
เอตฺถ จ ปญฺจวิโธ เสกาโร อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺโพฯ ตถา หิ ปญฺจวิโธ เสกาโร ปทาวยว อปทาวยวอเนกนฺตปทาวยว โสสทฺทตฺถ อาเทสวเสนฯ ตตฺถ ปทาวยโว เสกา โร ‘‘ตฺวํ กมฺมํ กุรุเส, ตฺวํ อตฺถกุสโล อภวเส’’ติอาทีสุ ทฎฺฐพฺโพฯ อปทาวยโว ปน ‘‘ตสฺมา เอวํ วเทมเสฯ มูลา อกุสลา สมูหตาเส’’ติอาทีสุ ทฎฺฐพฺโพฯ อเนกนฺตปทาวยโว ‘‘อโรคา จ ภวามเสฯ มณึ ตาต คณฺหามเส’’อาทีสุ ทฎฺฐพฺโพฯ เอตฺถ หิ เสกาโร ยทิ ปญฺจมีวิภตฺติยํ อามเสว จนสฺสาวยโว, ตทา ปญฺจมีวิภตฺติยุตฺตานํ ปตฺถนาสีสนตฺถานํ ‘‘ภวามเส, คณฺหามเส’’ติ ปทานํ อวยโว โหติฯ ยทิ ปน อาคโม, ปญฺจมีวิภตฺติยุตฺตานํ ปตฺถนาสีสนตฺถานํ ‘‘ภวาม, คณฺหามา’’ติ ปทานํ อวยโว น โหติ, เอวํ ‘‘ภวามเส’’ติอาทีสุ เสการสฺส อเนกนฺตปทาวยวตฺตํ เวทิตพฺพํฯ โสสทฺทตฺโถ ‘‘เอเสเส เอเก เอกฏฺเฐ’’ติ เอตฺถ ทฎฺฐพฺโพฯ เอเสเสติ อิมสฺส หิ ‘‘เอโสโส เอโก เอกฏฺโฐ’’ติ อตฺโถฯ อาเทโส ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจ’’นฺติ เอตฺถ, ‘‘โอกฺกนฺตามสิ ภูตานี’’ติ เจตฺถ ทฎฺฐพฺโพ เอการสฺส อการิการาเทสกรณวเสนฯ ตตฺถ ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘อกรมฺหเส เต กิจฺจ’’นฺติ อตฺโถฯ ‘‘อกรมฺหเส’’ติ เจตฺถ สเจ เสกาโร อาคโม, ตทา ‘‘กรมฺหา’’ติ ปทํ หิยฺยตฺตนีปรสฺสปเท อุตฺตมปุริสพหุวจนนฺตํฯ สเจ ปน มฺหเสวจนสฺสาวยโว, ตทา ‘‘อกรมฺหเส’’ติ ปทํ หิยฺยตฺตนีอตฺตโนปเท อุตฺตมปุริสพหุวจนนฺตํฯ เอวํ ปญฺจวิโธ เสกาโร ภวตีติ อวคนฺตพฺพํฯ
อกริ, กริ, อกาสิ, อกรุํ, อกริํสุ, อกํสุ, อกํสุํฯ อกโร, อกริตฺถ, อกาสิตฺถฯ
เอตฺถ จ อกโรติ ตฺวํ อกโรติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘อกโร’’ อิติ หิ ปทํ ‘‘วรญฺเจ เม อโท สกฺกา’’ติ เอตฺถ มชฺฌิมปุริเสกวจนตฺถํ ‘‘อโท’’ติ ปทมิว ทฎฺฐพฺพํ ปาฬิยํ อวิชฺชมานตฺเตปิ นยวเสน คเหตพฺพตฺตาฯ ครู ปน ‘‘อกโร’’ติ วุตฺตฎฺฐาเน ‘‘อกาสี’’ติ มชฺฌิมปุริสวจนํ อิจฺฉนฺติฯ ตาทิสญฺหิ ปทํ เยภุยฺเยน ปฐมปุริสวจนเมว โหติฯ ตถา หิ ‘‘อทาสิ เม, อกาสิ เม’’ติ ปฐมปุริสปาฬิโย พหู สนฺทิสฺสนฺติฯ ‘‘มากาสิ มุขสา ปาปํ, มา โข สูกรมุโข อหู’’ติอาทีสุ ปน มาสทฺทโยคโต ‘‘ตฺวํ ปาปํ มา อกาสิ, มา สูกรมุโข อโหสี’’ติ ปทโยชนา กาตพฺพา โหตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ
อกริํ , กริํ, อกาสึ, อกริมฺห, กริมฺห, อกาสิมฺหฯ อกรา, อกรูฯ อกรุเส, อกริวฺหํฯ อกรํ, อกริมฺเหฯ อชฺชตนีวเสน วุตฺตรูปานิฯ
กริสฺสติ, กริสฺสนฺติฯ กริสฺสสิ, กริสฺสถฯ กริสฺสามิ, กริสฺสามฯ กริสฺสเต, กริสฺสนฺเตฯ กริสฺสเส, กริสฺสวฺเหฯ กริสฺสํ, กสฺสํ อิจฺจปิฯ ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสติ ‘‘กสฺสํ ปุริสการิย’’นฺติฯ กริสฺสมฺเหฯ ตถา กาหติ, กาหนฺติฯ กาหสิ, กาหถฯ กาหามิ, กาหามฯ กาหิติ, กาหินฺติฯ กาหิสิ อิจฺเจวมาทินา ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํฯ ภวิสฺสนฺตีวเสน วุตฺตรูปานิฯ
อกริสฺสา, อกริสฺส, อกริสฺสํสูติ เสสํ สพฺพํ โยเชตพฺพํฯ กาลาติปตฺติวเสน วุตฺตรูปานิฯ
กยิรติ, กยิรนฺติฯ กยิรสิ, กยิราถฯ กยิรามิ, กยิรามฯ กยิรเตฯ เสสํ โยเชตพฺพํฯ วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิฯ
กยิรตุ, กยิรนฺตุฯ เสสํ โยเชตพฺพํฯ ปญฺจมีวเสน วุตฺตรูปานิฯ
กยิรา, กุยิราฯ กยิรุํฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘กุมฺภิมฺหิป’ญฺชลึ กุยิรา, จาตญฺจาปิ ปทกฺขิณ’’นฺติฯ ตตฺถ กุมฺภิมฺหิปิ อญฺชลินฺติ เฉโทฯ กยิราสิ, กยิราถฯ กยิรามิ, กยิรามฯ กยิเรถ, กยิเรรํฯ กยิเรโถ, กยิราวฺโหฯ กยิรํ, กยิรามฺเหฯ สตฺตมีวเสน วุตฺตรูปานิฯ
ตตฺถ กยิราติ อิทํ ‘‘ปุญฺญญฺเจ ปุริโส กยิรา’’ติ ทสฺสนโต ปฐมปุริสวเสน โยเชตพฺพํ, ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘สารถิ ภวํ อธมฺมํ กเรยฺยา’’ติ ปฐมปุริสวเสน โยเชตพฺพํ, น มชฺฌิมปุริสวเสนฯ อถ วา ‘‘กยิราสี’’ติ วตฺตพฺเพ สิการโลปํ กตฺวา ‘‘กยิรา’’ติ มชฺฌิมปุริสวจนํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ
เอตฺถ ปน สิยา – ยถา ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ ปาฬิยํ ‘‘ลเภถา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถว’’นฺติอาทีสุ ‘‘สมาเสถา’’ติอาทีนํ วิย ปฐมปุริสวเสน อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ปุริสวิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘ลเภยฺย’’นฺติ อุตฺตมปุริสวเสนตฺโถ อฎฺฐกถาจริเยหิ คหิโต, ตถา ตุมฺเหหิปิ ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถ ‘‘กยิรา’’ติ ปทสฺส ปุริสวิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ มชฺฌิมปุริสวเสนตฺโถ วตฺตพฺโพ, อฎฺฐกถาจริเยหิปิ ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ ตทตฺโถ วุตฺโตติ? สจฺจํ, เอวํ สนฺเตปิ อฎฺฐกถาจริเยหิ โวหารตฺเถสุ ปรมโกสลฺลสมนฺนาคตตฺตา ‘‘ตฺว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ภวํสทฺโท ปวตฺตติ, ‘‘ภว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ตฺวํสทฺโท ปวตฺตตีติ จินฺเตตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, น ปุริสวิปลฺลาสวเสนฯ ตถา หิ ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ อิมสฺส อฎฺฐกถายํ ‘‘ลเภถา’’ติ อุลฺลิงฺคิตฺวา ‘‘ลเภยฺย’’นฺติ ปุริสวิปลฺลาสวเสน วิวรณํ กตํฯ ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ อิมสฺส ปน อฎฺฐกถายํ ‘‘กยิรา’’ติ อุลฺลิงฺคิตฺวา ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ วิวรณํ กตํ, ตสฺมา ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถ ปุริสวิปลฺลาโส น จินฺเตตพฺโพฯ อถ วา ยถา ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ เอตฺถ จ ‘‘กาเย รโช น ลิมฺเปถา’’ติอาทีสุ เอถวจนํ คหิตํ, เอวํ เอถวจนํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ลเภ อถา’’ติ ปทจฺเฉโท กรณีโยฯ เอวญฺหิ สติ ปุริสวิปลฺลาเสน กิจฺจํ นตฺถิฯ ตตฺถ ลเภติ สตฺตมิยา อุตฺตมปุริสวจนํ ‘‘วชฺฌญฺจาปิ ปโมจเย’’ติ ปทมิวฯ อถาติ อธิการนฺตเร นิปาโต ปทปูรเณ วาฯ เอตฺถ จ อธิการนฺตรวเสน อปรมฺปิ วรํ ปุตฺตํ ลเภยฺยนฺติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ทฺวินฺนมตฺถานํ อุปฺปตฺติ ทิสฺสติ, ยสฺมา เจเตสุ ทฺวีสุ ทุชฺชาโน ภควโต อธิปฺปาโย, ตสฺมา เทฺวปิ อตฺถา คเหตพฺพาวฯ
เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ ลิงฺควิปลฺลาโส วิภตฺติวิปลฺลาโส วจนวิปลฺลาโส กาลวิปลฺลาโส ปุริสวิปลฺลาโส อกฺขรวิปลฺลาโสติ ฉพฺพิโธ วิปลฺลาโส อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺโพ, ตถาปิ โส อุปริ อาวิภวิสฺสตีติ น ทสฺสิโตฯ ตตฺร กยิราถาติ ปทํ สตฺตมิยา ปรสฺสปทวเสน อตฺตโนปทวเสน จ ทฺวิธา ภิชฺชติ, ตถา มชฺฌิมปุริสพหุวจนวเสน ปฐมปุริเสกวจนวเสน จฯ ตถา หิ ‘‘ยถา ปุญฺญานิ กยิราถ, ททนฺตา อปราปร’’นฺติ เอตฺถ ‘‘กยิราถา’’ติ อิทํ สตฺตมิยา ปรสฺสปทวเสน มชฺฌิมปุริสพหุวจนวเสน จ วุตฺตํฯ ยถานุรูปํ ปุญฺญานิ กเรยฺยาถเยวาติ หิ อตฺโถฯ ‘‘กยิราถ ธีโร ปุญฺญานี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘กยิราถา’’ติ อิทํ สตฺตมิยา อตฺตโนปทวเสน ปฐมปุริเสกวจนวเสน จ วุตฺตํฯ กเรยฺยาติ หิ อตฺโถฯ อิธ ปโรกฺขาทิวเสน ยิรปจฺจยสหิตานิ รูปานิ เยภุยฺเยน สาสเน อปฺปสิทฺธานีติ น ทสฺสิตานิฯ
อตฺตโน ผลํ กโรตีติ การณํฯ กโรตีติ กตฺตา, เอวํ การโก การกํ วาฯ เอตฺถ หิ การกสทฺโท ยตฺถ กตฺตุการกกมฺมการกาทิวาจโก, ตตฺถ ปุลฺลิงฺโคปิ โหติ, เยภุยฺเยน นปุํสกลิงฺโคปิฯ ยตฺถ ปน รชตการกมฺมการโลหการาทิวาจโก, ตตฺถ ปุลฺลิงฺโค เอวฯ การาเปตีติ การาปโกฯ กรํ, กุพฺพํ, กฺรุพฺพํ, กโรนฺโต, กุพฺพนฺโต, กุพฺพาโน, กุรุมาโน, ปกฺรุํพฺพมาโน ฯ การิกา, การาปิกาฯ กโรนฺตี, กุพฺพนฺตีฯ การกํ กุลํฯ การาปกํ, กโรนฺตํ, กุพฺพนฺตํ, กุรุมานํฯ สงฺขาโร, ปริกฺขาโร, ปริกฺขโต, ปุรกฺขโต, กรณํ, กฺริยาฯ อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘กฺริยา’’ อิจฺจปิ ปทมิจฺฉนฺติฯ เอตฺถ กฺริยาสทฺโท กิญฺจาปิ ‘‘อผลา โหติ อกฺรุพฺพโต’’ติอาทีสุ กการรการสํโยควนฺตานิ ปทานิ ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ กฺเลสสทฺโท วิย ปาฬิยํ น ทิสฺสติ, อทิสฺสมาโนปิ โส อฎฺฐกถาจริยาทีหิ ครูหิ คหิตตฺตา คเหตพฺโพวฯ ตถา หิ ‘‘กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก’’ติอาทิกา สทฺทรจนา ทิสฺสติฯ
กาตุํ, กตฺตุํฯ กาตเว, กาเรตุํฯ กตฺวา, กตฺวาน, กาตุน, กริตฺวา, กริตฺวาน, กจฺจ, อธิกจฺจ, กริย, กริยาน, ปุรกฺขิตฺวา, กาเรตฺวาฯ อญฺญานิปิ ตุมนฺตาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ
ตตฺร กจฺจาติ กตฺวาฯ อธิกจฺจาติ อธิกํ กตฺวาฯ อกฺขรจินฺตกา ปน สทฺทสตฺถนยํ นิสฺสาย ‘‘อธิกิจฺจ’’ อิติ รูปํ อิจฺฉนฺติ, มยํ ปเนตาทิสํ รูปํ ปาฬิยา อนุกูลํ น โหตีติ น อิจฺฉามฯ ตถา หิ เถริกาคาถายํ โคตมิยา ปรินิพฺพานวจเน ‘‘ปทกฺขิณํ กจฺจ นิปจฺจ ปาเท’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตตฺถ หิ ปทกฺขิณํ กตฺวาติ อตฺโถฯ กจฺจาติ ปทสฺส ทสฺสเนน อธิกจฺจาติ ปทมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติ, เอส นโย อญฺญตฺราปิ ยถารหํ เวทิตพฺโพฯ
อิทานิ กโรติสฺส ธาตุสฺส อปฺปมตฺตกํ อตฺถาติสยโยคํ กถยาม – ตณฺหงฺกโรฯ การณาฯ ผรุสาหิ วาจาหิ ปกฺรุพฺพมาโนฯ สนฺเต น กุรุเต ปิยนฺติฯ
ตตฺร ตณฺหงฺกโรติ เวเนยฺยานํ ตณฺหํ โลภํ กโรติ หึสตีติ ตณฺหงฺกโรฯ อถ วา รูปกายธมฺมกายสมฺปตฺติยา อตฺตนิ สกลโลกสฺส ตณฺหํ สิเนหํ กโรติ ชเนตีติ ตณฺหงฺกโรฯ การณาติ หึสนาฯ ปกฺรุพฺพมาโนติ หึสมาโนฯ สนฺเต น กุรุเต ปิยนฺ ติ สปฺปุริเส อตฺตโน ปิเย อิฏฺเฐ กนฺเต มนาเป น กโรตีติ อตฺโถฯ อถ วา ปิยํ ปิยายมาโน ตุสฺสมาโน โมทมาโน สนฺเต น กุรุเต น เสวตีติ อตฺโถฯ ยถา ‘‘ราชานํ เสวตี’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถ ราชานํ ปิยํ กุรุเตติ สทฺทสตฺถวิทู มนฺเตนฺติ, ทุลฺลภายํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ
เอตฺถ จ ปริกฺขารสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต, ‘‘ปริกฺขาโรติ สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขิตฺตํ โหตี’’ติอาทีสุ ปริวาโร วุจฺจติฯ ‘‘รโถ เสตปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติอาทีสุ อลงฺกาโรฯ ‘‘เย จิเม ปพฺพชิเตน ชีวิตปริกฺขารา สมุทาเนตพฺพา’’ติอาทีสุ สมฺภาโรฯ เอตฺเถตญฺหิ วุจฺจติ –
สาสนญฺญูหิ วิญฺญูหิ, ปริกฺขาโรติ สาสเน;
ปริวาโร อลงฺกาโร, สมฺภาโร จ ปวุจฺจติฯ
ชาคร นิทฺทกฺขเยฯ ชาคโรติฯ ชาครํฯ ทีฆา ชาครโต รตฺติฯ
ตนาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติฯ
ตนาทิคโณยํฯ
รุธาทิฉกฺกํ วิวิธตฺถสารํ,
มติงฺกรํ วิญฺญุชนาธิรามํ;
อุฬารฉนฺเทหิ สุเสวนียํ,
สุวณฺณหํเสหิ สุจึว ฐานํฯ
อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ รุธาทิฉกฺกํ นาม
สตฺตรสโม ปริจฺเฉโทฯ