ทิวาทิคณิก
ทิวุ กีฬาวิชิคิสาพฺยวหารชุติถุติกนฺติคติสตฺตีสุฯ เอตฺถ จ กีฬาติ ลฬนา, วิหาโร วาฯ ลฬนาติ จ ลฬิตานุภวนวเสน รมณํฯ วิหาโร อิริยาปถปริวตฺตนาทินา วตฺตนํฯ วิชิคิสาติ วิชยิจฺฉาฯ พฺยวหาโรติ โวหาโรฯ ชุตีติ โสภาฯ ถุตีติ โถมนาฯ กนฺตีติ กมนียตาฯ คตีติ คมนํฯ สตฺตีติ สามตฺถิยํฯ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิวุธาตุ วตฺตติฯ ทิพฺพติฯ เทโวฯ เทวีฯ เทวตาฯ
เอตฺถ เทโวติ ติวิธา เทวา สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติฯ เตสุ มหาสมฺมตกาลโต ปฎฺฐาย โลเกน ‘‘เทวา’’ติ สมฺมตตฺตา ราชราชกุมาราทโย สมฺมุติเทวา นามฯ เทวโลเก อุปปนฺนา อุปปตฺติเทวา นามฯ ขีณาสวา วิสุทฺธิเทวา นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘สมฺมุติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย กุมาราฯ อุปปตฺติเทวา นาม ภุมฺมเทเว อุปาทาย ตทุตฺตริเทวาฯ วิสุทฺธิเทวา นาม พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา’’ติฯ
อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ – ทิพฺพนฺติ กามคุณฌานาภิญฺญาจิตฺติสฺสริยาทีหิ กีฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺตีติ เทวาฯ ทิพฺพนฺติ ยถาภิลาสิตํ วิสยํ อปฺปฎิฆาเตน คจฺฉนฺตีติ เทวาฯ ทิพฺพนฺติ ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเน สกฺโกนฺตีติ เทวาฯ อถ วา ตํตํพฺยสนนิตฺถรณตฺถิเกหิ สรณํ ปรายณนฺติ เทวนียา อภิตฺถวนียาติ เทวาฯ โสภาวิเสสโยเคน กมนียาติ วา เทวาฯ
เอตฺถ จ ถุติกนฺติ อตฺถา กมฺมสาธนวเสน ทฎฺฐพฺพา, กีฬาทโย ฉ อตฺถา กตฺตุสาธนวเสนฯ เกจิ ปน ‘‘ทิวุ กีฬาวิชิคิสาพฺยวหารชุติถุติคตีสู’’ติ ปฐนฺติฯ เกจิ ‘‘คตี’’ติ ปทํ วิหาย ‘‘ชุติถุตีสู’’ติ ปฐนฺติฯ เกจิ ‘‘ถุตี’’ติ ปทํ วิหาย ‘‘ชุติคตีสู’’ติ ปฐนฺติ, เกจิ ปน ทิวุธาตุํ ‘‘สตฺติถุติก’’นฺติอตฺเถปิ อิจฺฉนฺติฯ เตนาห อภิธมฺมสฺส อนุฎีกากาโร ‘‘เทวสทฺโท ยถา กีฬาวิชิคิสาโวหารชุติคติอตฺโถ, เอวํ สตฺติอภิตฺถวกมนตฺโถปิ โหติ ธาตุสทฺทานํ อเนกตฺถภาวโต’’ติอาทิฯ
อิทํ ปน ยถาวุตฺเตสุ สมฺมุติเทวาทีสุ ปจฺเจกํ นิพฺพจนํ – ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ อตฺตโน วิสเย อิสฺสริยํ กโรนฺตีติ เทวา, ราชาโนฯ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ ปญฺจหิ กามคุเณหิ, ปฎิปกฺเข วา วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, โวหรนฺติ จ โลกสฺส ยุตฺตายุตฺตํ, โชตนฺติ ปรมาย สรีรชุติยา, โถมิยนฺติ ตพฺภาวตฺถิเกหิ, กามิยนฺติ ทฎฺฐุํ โสตุญฺจ โสภาวิเสสโยเคน, คจฺฉนฺติ จ ยถิจฺฉิตฎฺฐานํ อปฺปฎิหตคมเนน, สกฺโกนฺติ จ อานุภาวสมฺปตฺติยา ตํตํกิจฺจํ นิปฺผาเทตุนฺติ เทวา, จาตุมหาราชิกาทโยฯ กีฬนฺติ ปรมาย ฌานกีฬาย, วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ ปฎิปกฺขํ, ปรมสุขุมญาณวิเสสวิสยํ อตฺถญฺจ โวหรนฺติ, โชตนฺติ สพฺพกิเลสโทสกลุสาภาวา ปรมวิสุทฺธาย ญาณชุติยา, โถมิยนฺติ จ วิญฺญาตสภาเวหิ ปรมนิมฺมลคุณวิเสสโยคโต, กามิยนฺติ จ อนุตฺตรปุญฺญกฺเขตฺตตาย ทฎฺฐุํ โสตุํ ปูชิตุญฺจ, คจฺฉนฺติ จ อมตมหานิพฺพานํ อปจฺจาคมนียาย คติยา, สกฺโกนฺติ จ จิตฺตาจารํ ญตฺวา เต เต สตฺเต หิเต นิโยเชตุํ อมตมหานิพฺพานสุเข จ ปติฎฺฐาเปตุนฺติ เทวา, วิสุทฺธิเทวาฯ
เทวสทฺท ‘‘วิทฺเธ วิคตวลาหเก เทเว’’ติอาทีสุ อชฎากาเส อาคโตฯ ‘‘เทโว จ โถกํ โถกํ ผุสายตี’’ติอาทีสุ เมเฆฯ ‘‘อยญฺหิ เทว กุมาโร’’ติอาทีสุ ขตฺติเยฯ ‘‘อหํ เทว สกลชมฺพุทีเป อญฺญสฺส รญฺโญ สนฺติเก กิญฺจิ ภยํ น ปสฺสามี’’ติอาทีสุ อิสฺสรปุคฺคเลฯ ‘‘ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ เทโว มญฺเญ’’ติอาทีสุ อุปปตฺติเทเวฯ ‘‘เทวาติเทวํ นรทมฺมสารถิ’’นฺติอาทีสุ วิสุทฺธิเทเว อาคโตฯ
เทวีติ ราชภริยาปิ เทวธีตาปิ ‘‘เทวี’’ติ วุจฺจติฯ เทวสฺส ภริยาติ หิ เทวี, สาปิ อตฺถโต ‘‘ทิพฺพตีติ เทวี’’ติ วตฺตพฺพา, ยถา ‘‘ภิกฺขตีติ ภิกฺขุนี’’ติฯ ตถา หิ วุตฺตํ วิมานวตฺถุอฎฺฐกถายํ ‘‘ทิพฺพติ อตฺตโน ปุญฺญิทฺธิยา กีฬตีติ เทวี’’ติฯ
เทวตาติ เทวปุตฺโตปิ พฺรหฺมาปิ เทวธีตาปิฯ ‘‘อถ โข อญฺญตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รุตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติอาทีสุ หิ เทวปุตฺโต ‘‘เทวตา’’ติ วุตฺโต ‘‘เทโวเยว เทวตา’’ติ กตฺวา, ตถา ‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา, พฺรหฺมา วิมานา อภินิกฺขมิตฺวา’’ติอาทีสุ พฺรหฺมาโนฯ
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฎฺฐสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา’’ติ-
อาทีสุ เทวธีตาฯ
อิมานิ อุปปตฺติเทวานํ นามานิ –
เทโว สุโร จ วิพุโธ, นิชฺชโร อมโร มรุ;
สุธาสี ติทโส สคฺค-วาสี อนิมิโสปิ จ;
ทิโวโก’มตปายี จ, สคฺคฏฺโฐ เทวตานิ จฯ
ขิ ขเยฯ ขิยติฯ ขโยฯ ขิยนํฯ ราคกฺขโยฯ
ขิ นิวาเส โกธหึสาสุ จฯ ขิยติฯ น คจฺฉสิ ยมกฺขยํฯ นาคทาเนน ขิยนฺติฯ
ตตฺถ ขิยตีติ นิวสติฯ ยมกฺขยนฺติ ยมนิเวสนํฯ ขิยนฺตีติ กุชฺฌนฺติ หึสนฺติ วาฯ
ฆา คนฺโธปาทาเนฯ ฆายตีติ ฆานํฯ ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตุํ ฆายิตฺวาฯ
รุจ โรจเนฯ โรจนํ รุจิฯ ภตฺตํ เม รุจฺจติฯ ภตฺตมฺปิตสฺส น รุจฺจติฯ ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติฯ รุจฺจิตุํ, รุจฺจิตฺวาฯ เกจิ ปน อิมสฺมึ ทิวาทิคเณ ‘‘รุจ ทิตฺติมฺหี’’ติ ปฐนฺติฯ ตํ น ยุตฺตํ กตฺถจิปิ ทิตฺติสงฺขาตโสภนตฺถวาจกสฺส รุจธาตุโน ‘‘รุจฺจตี’’ติ รูปาภาวโตฯ ตสฺมา เอวํ สลฺลกฺเขตพฺพํ, ทิตฺติรุจีนํ วาจโก รุจธาตุ ภุวาทิคณิโกฯ ตสฺส หิ ‘‘โรจติ, วิโรจติฯ เอกตฺตมุปโรจิต’’นฺติ รูปานิเยว ภวนฺติ, น ‘‘รุจฺจตี’’ติ รูปํฯ รุจิยาเยว วาจโก ปน ทิวาทิคณิโกปิ โหติ จุราทิคณิโกปิฯ ตสฺส หิ ทิวาทิคณิกกาเล ‘‘คมนํ มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ รูปํฯ จุราทิคณิกกาเล ‘‘กึ นุ ชาติํ น โรเจสี’’ติ รูปํฯ อาปุพฺโพ เจ อาจิกฺขเน วตฺตติ, ‘‘อาโรเจติ, อาโรจยตี’’ติ รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ
มุจ โมกฺเขฯ ทุกฺขโต มุจฺจติฯ สทฺธาย อธิมุจฺจติฯ มุตฺติ, วิมุตฺติ, อธิมุตฺติ, มุจฺจมาโนฯ
อุจ สมวาเยฯ อุจฺจติฯ โอโก, อูกา, อุกฺกาฯ
โอโกติ อุทกมฺปิ อาวาโสปิฯ ‘‘โอกปุณฺเณหิ จีวเรหี’’ติ จ, ‘‘วาริโชว ถเล ขิตฺโต, โอกโมกตมุพฺภโต’’ติ เจตฺถ ปโยโคฯ อูกาติ สีเส นิพฺพตฺตกิมิวิเสโสฯ
อุกฺกาติ ทีปิกาทโย วุจฺจนฺติฯ ‘‘อุกฺกาสุ ธาริยมานาสู’’ติ หิ อาคตฎฺฐาเน ทีปิกา ‘‘อุกฺกา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘อุกฺกํ พนฺเธยฺย, อุกฺกํ พนฺธิตฺวา, อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปยฺยา’’ติ อาคตฎฺฐาเน องฺคารกปลฺลํฯ ‘‘กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหี’’ติ อาคตฎฺฐาเน กมฺมารุทฺธนํฯ ‘‘เอวํ วิปาโก อุกฺกาปาโต ภวิสฺสตี’’ติ อาคตฎฺฐาเน วาตเวโค ‘‘อุกฺกา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘สณฺฑาเสน ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺยา’’ติ อาคตฎฺฐาเน สุวณฺณการานํ มูสา ‘‘อุกฺกา’’ติ เวทิตพฺพาฯ อิจฺเจวํ –
ทีปิกาวาตเวเคสุ, กมฺมารานญฺจ อุทฺธเน;
มูสายมฺปิ จ องฺคาร-กปลฺเล จาติ ปญฺจสุ;
วิสเยสุ ปเนเตสุ, อุกฺกาสทฺโท ปวตฺตติ;
เฉ เฉทเนฯ ฉิยติ, ฉิยนฺติฯ อวจฺฉิตํ, อวจฺฉาตํฯ เฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํฯ
สช สงฺเคฯ สงฺโค ลคนํฯ สชฺชติฯ สชฺชนํ, สชฺชิโต, สตฺโตฯ
ยุช สมาธิมฺหิฯ สมาธานํ สมาธิ, กายกมฺมาทีนํ สมฺมาปโยควเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถฯ ยุชฺชติฯ โยโค, โยคีฯ
เอตฺถ โยโคติ วีริยํฯ ตญฺหิ –
‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โว’ห’มตฺตานํ, ยถา อิจฺฉึ ตถา อหุ’’นฺติ
วจนโต อวสฺสํ กาตุํ ยุชฺชติ อุปปชฺชตีติ โยโคติ วุจฺจติฯ
รนฺช ราเคฯ รชฺชติฯ วิรชฺชติฯ รชฺชมาโน, รชฺชํ, รชฺชนฺโต, ราโค, วิราโค, รชฺชนํ, วิรชฺชนํ, รชนียํฯ อุปสคฺควเสน อญฺโญ อตฺโถ ภวติฯ สมฺหา รฎฺฐา นิรชฺชติ, อตฺตโน รฎฺฐา นิคฺคจฺฉตีติ อตฺโถฯ
ตตฺถ วิราโคติ วิรชฺชนฺติ เอตฺถ สํกิเลสธมฺมาติ วิราโค, นิพฺพานํ มคฺโค จฯ
วิชี ภยจลเนสุฯ วิชฺชติ, สํวิชฺชติฯ สํเวโค, สํเวชนียํฯ อุพฺพิชฺชติฯ อุพฺเพโค, อุพฺพิคฺคหทโยฯ
ลุช วินาเสฯ ลุชฺชตีติ โลโกฯ โลโป, ลุตฺติ, ลุชฺชนํ, ลุตฺโตฯ
ฐา คตินิวตฺติยํฯ ฐายติฯ ฐายี, ฐิติ, ฐานํ, ฐิโต, ตตฺรฏฺโฐ, ติฎฺฐํ, กปฺปฎฺฐายี, อาสภฎฺฐานฎฺฐายีฯ
‘‘สุขํ สยามิ ฐายามิ, สุขํ กปฺเปมิ ชีวิตํ;
อหตฺถปาโส มารสฺส, อโห สตฺถานุกมฺปโก’’ติ
ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ลาปํ โคจรฎฺฐายินนฺติ จฯ ตตฺถ ฐายามีติ ติฎฺฐามิฯ
ฑิ คติยํฯ ฑิยติฯ เฑมาโนฯ ฑิโน วาฯ ‘‘อุจฺเจ สกุณ เฑมาน, ปตฺตยาน วิหงฺคมฯ วชฺเชสิ โข ตฺวํ วามูรุ’’นฺติ นิทสฺสนํฯ
เอตฺถ ฑิยตีติ เฑมาโนติ นิพฺพจนํ คเหตพฺพํฯ
ตา ปาลเนฯ ตายติฯ อฆสฺส ตาตาฯ โส นูน กปโณ ตาโต, จิรํ รุชฺชติ อสฺสเมฯ ตาณํ, ปริตฺตํ, โคตฺตํฯ ตฺวํ โขสิ อุปาสก กตกลฺยาโณ กตภีรุตฺตาโณฯ
ตตฺร ปริตฺตนฺติ มหาเตชวนฺตตาย สมนฺตโต สตฺตานํ ภยํ อุปทฺทวํ อุปสคฺคญฺจ ตายติ รกฺขตีติ ปริตฺตํ, คํ ตายตีติ โคตฺตํฯ
นต คตฺตวินาเมฯ คตฺตวินาโม คตฺตวิกฺเขโปฯ นจฺจติฯ นจฺจํฯ นิคณฺโฐ นาฎปุตฺโตฯ
ทา โสธเนฯ ทายติฯ ทานํฯ อนุโยคทาปนตฺถํฯ อนุโยคํ ทตฺวาฯ ทานํ ทตฺวาฯ
ทา สุปเนฯ ทายติฯ นิทฺทายติฯ นิทฺทายนํ, นิทฺทายมาโน, นิทฺทายนฺโตฯ
ทา ทาเนฯ ปุริโส ทานํ ทายติฯ อาปุ พฺโพ คหเณฯ อทินฺนํ อาทิยติฯ สีลํ สมาทิยติฯ กมฺเม – ปุริเสน ทานํ ทียติ, อทินฺนํ อาทิยติฯ การิเต – อาทเปติ, สมาทเปติ, อาทปยติ, สมาทปยติ, เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโตฯ
ทา อวขณฺฑเนฯ ทิยติ, ทิยนฺติฯ ปริตฺตํฯ
เอตฺถ จ ปริตฺตนฺติ สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา ปริตฺตํฯ อปฺปมตฺตกญฺหิ โคมยปิณฺฑํ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ปริตฺตนฺติ อปฺปกสฺส นามํ กามาวจรสฺส จ ธมฺมสฺส อปฺเปสกฺขตฺตาฯ
ทา สุทฺธิยํฯ ทายติฯ โวทายติฯ โวทานํฯ อกมฺมโกยํ ธาตุฯ ตถา หิ ‘‘โวทายติ สุชฺฌติ เอเตนาติ โวทานํ, สมถวิปสฺสนา’’ติ เนตฺติสํวณฺณนายํ วุตฺตํฯ
ที ขเยฯ ทียเตฯ ทีโน, อาทีนโวฯ
ตตฺร ทีโนติ ปริกฺขีณญาติธนาทิภาเวน ทุกฺขิโตฯ อาทีนโวติอาทีนํ ทุกฺขํ วาติ อธิคจฺฉติ เอเตนาติอาทีนโว, โทโสฯ
ทุ ปริตาเปฯ ทุยเตฯ ทุโน, ทูโตฯ
ภิทิ ภิชฺชเนฯ ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชติฯ ภิชฺชตีติ ภินฺโนฯ ภิชฺชนํ เภโทฯ
ฉิทิ ฉิชฺชเนฯ สุตฺตํ ฉิชฺชติฯ ฉิชฺชตีติ ฉินฺโนฯ เอวํ ฉิทฺทํฯ ฉิชฺชนํ เฉโทฯ
ขิทิ ทีนิเยฯ ทีนภาโว ทีนิยํ, ยถา ทกฺขิยํฯ ขิชฺชติ, ขินฺโน, อขินฺนมติ, เขโท, เขทงฺคโต โลกหิตาย นาโถฯ
เอตฺถ เขทงฺคโตติ กายิกทุกฺขสงฺขาตํ ปริสฺสมํ ปตฺโต, ทุกฺขมนุภวีติ อตฺโถฯ
ปท คติยํฯ ปชฺชติฯ มคฺคํ ปฎิปชฺชติฯ ปฎิปตฺติํ ปฎิปชฺชติฯ อทฺธานมคฺคปฺปฎิปนฺโน โหติ, ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ อกมฺมกมฺปิ ภวติ, เตสํ อธมฺโม อาปชฺชติ, ปชฺโช, พฺยคฺฆปชฺโช, สมฺปทาโยฯ
เอตฺถ จ ปชฺโชติ มคฺโคฯ พฺยคฺฆปชฺเช สทฺทุลปเถ ชาโตติ พฺยคฺฆปชฺโช, เอวํนามโก กุลปุตฺโตฯ สมฺปทิยติ ญาปิยติ ธมฺโม เอเตนาติ สมฺปทาโย, อกฺขาตาฯ
วิท สตฺตายํฯ สตฺตา วิชฺชมานากาโรฯ วิชฺชติ, สํวิชฺชติฯ ชาตเวโท, วิชฺชา, อวิชฺชา, วิทิโตฯ
ตตฺถ ชาตเวโทติ อคฺคิฯ โส หิ ชาโตว เวทยติ ธูมชาลุฎฺฐาเนน ปญฺญายติ, ตสฺมา ชาตเวโทติ วุจฺจติฯ วิชฺชาติ ธมฺมานํ สภาวํ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา, ญาณํฯ อวิชฺชาติ ขนฺธานํ ราสฎฺฐํ, อายตนานํ อายตนฎฺฐํ, ธาตูนํ สุญฺญฎฺฐํ, สจฺจานํ ตถฎฺฐํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฎฺฐํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชาฯ ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา, โมโหฯ
มท อุมฺมาเทฯ อุมฺมาโท นาม มุยฺห นํ วา สติวิปฺปวาโส วา จิตฺตวิกฺเขโป วาฯ มชฺชติ, ปมชฺชติฯ มตฺโต, สุรามทมตฺโตฯ มตฺโต อหํ มหาราชฯ ปุตฺตมํสานิ ขาทยึฯ มตฺตหตฺถี, ปมตฺโต, อุมฺมตฺโตฯ
อปฺปมาโท อมตํ ปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทํ;
อปฺปมตฺตา น มิยฺยนฺติ, เย ปมตฺตา ยถา มตาฯ
มิท สิเนหเนฯ เมชฺชติฯ เมตฺตา, เมตฺติ, มิตฺตํ, มิตฺโตฯ
อนฺตรธา อทสฺสเนฯ อนฺตรปุพฺโพ ธาธาตุ วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน อทสฺสเน วตฺตติฯ อนฺตรธายติฯ อนฺตรธานํ, อนฺตรธายนฺโตฯ สา เทวตา อนฺตรหิตาฯ อนฺตราปิธายติฯ
พุธ อวคมเนฯ อวคมนํ ชานนํฯ พุชฺฌติ, พุทฺโธ, พุทฺธิ, พุทฺธํ, โพโธ, โพธิฯ พุชฺฌิตา สจฺจานิฯ สกลํ พุทฺโธ, พุทฺธวา, วิโพเธติ, โพเธตา, พุทฺโธ, วิพุทฺโธ อิจฺจาทีนิฯ
ตตฺร พุทฺโธติ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธฯ อถ วา ปารมิตาปริภาวิตาย ปญฺญาย สพฺพมฺปิ เญยฺยํ อพุชฺฌีติ พุทฺโธฯ เกจิ ปน กมฺเมนปิ พุทฺธสทฺทสฺส สิทฺธํ อิจฺฉนฺตา เอวํ นิพฺพจนํ กโรนฺติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควาติ อธิคตคุณวิเสเสหิ ขีณาสเวหิ พุชฺฌิตพฺโพติ พุทฺโธ’’ติฯ วิตฺถาโร ปน นิทฺเทเส วุตฺตนเยน คเหตพฺโพฯ พุทฺธีติ พุชฺฌตีติ พุทฺธิฯ เอวํ พุทฺธํ โพโธ โพธิ จฯ อถ วา พุชฺฌนํ พุทฺธิฯ เอวํ โพโธ โพธิ จ, สพฺพเมตํ ปญฺญายาธิวจนํฯ
อิทานิ โพธิสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทามฯ โพธีติ หิ รุกฺโขปิ มคฺโคปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ นิพฺพานมฺปิ เอวํปณฺณตฺติโก ปุคฺคโลปิ วุจฺจติ, ตถา หิ ‘‘โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ จ, ‘‘อนฺตรา จ โพธึ อนฺตรา จ คย’’นฺติ จ อาคตฎฺฐาเน รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติฯ ‘‘จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ อาคตฎฺฐาเน มคฺโคฯ ‘‘ปปฺโปติ โพธึ วรภูริ สุเมธโส’’ติ อาคตฎฺฐาเน สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ‘‘ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขต’’นฺติ อาคตฎฺฐาเน นิพฺพานํฯ ‘‘โพธิ ภนฺเต ราชกุมาโร ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติ ‘‘อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจตี’’ติ จ อาคตฎฺฐาเน เอวํปณฺณตฺติโก ปุคฺคโลฯ
อตฺริทํ วุจฺจติ –
รุกฺเข มคฺเค จ นิพฺพาเน, ญาเณ สพฺพญฺญุตาย จ;
ตถา ปณฺณตฺติยญฺเจว, โพธิสทฺโท ปวตฺตติฯ
พุชฺฌตีติ พุชฺฌิตา, โพเธตีติ โพเธตาฯ
เอตฺถ จ โกจิ ปโยโค ตุมนฺตา ทีนิ จ รูปานิ วุจฺจนฺเต – ‘‘คุยฺหมตฺถมสมฺพุทฺธํ, สมฺโพธยติ โย นโรฯ ปรํ สมฺพุทฺธุมรหติฯ พุชฺฌิตุํ, พุทฺธุํ, พุชฺฌิตฺวา, พุชฺฌิตฺวาน, พุชฺฌิตุน, พุทฺธิย, พุทฺธิยาน, พุทฺธา, พุทฺธาน’’ อิติ ภวนฺติฯ
ตตฺร อสมฺพุทฺธนฺติ ปเรหิ อญฺญาตํ, ‘‘อสมฺโพธ’’นฺติปิ ปาโฐ, ปเรสํ โพเธตุํ อยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ สมฺพุทฺธุนฺติ สํพุชฺฌิตุํฯ พุทฺธาติ พุชฺฌิตฺวา, เอวํ พุทฺธานาติ เอตฺถาปิฯ
เกจิ ปน ‘‘นามรูปปริจฺเฉเท ‘โพธิมคฺเคน พุธฺวา’ติ จ, ‘‘พุธฺวา โพธิตเล ยมาห สุคโต’ติ จ ธการวการสญฺโญควโต ปทสฺส ทสฺสนโต ตฺวาปจฺจยนฺตภาวโต จ ธการวกา รสํโยควเสน ‘‘พุธฺวา’’ติ ปทสิทฺธิ อิจฺฉิตพฺพา’’ติ วทนฺติ, ตํ ตาทิสสฺส ปทรูปสฺส พุทฺธวจเน อทสฺสนโต จ, พุทฺธวจนสฺส อนนุกูลตาย จ, ปริสุทฺเธ จ โปราณโปตฺถเก วการสํโยค วิคตสฺส ‘‘โพธิมคฺเคน พุทฺธา’’ติจ, ‘‘พุทฺธา โพธิตเล’’ติ จ ปทสฺส ทสฺสนโต น คเหตพฺพํฯ ตถา หิ น ตาทิโส ปาโฐ พุทฺธวจนสฺส อนุกูโล โหตีติฯ น หิ พุทฺธวจเน วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ปริเยสนฺตา ตาทิสํ วการธกา รสญฺโญคปทํ ปสฺสิสฺสนฺติฯ เอวํ ‘‘พุธฺวา’’ติ ปทรูปสฺส พุทฺธวจนสฺส อนนุกูลตา ทฎฺฐพฺพาฯ ตญฺหิ สกฺกฎคนฺเถ กตปริจยภาเวน วญฺจิเตหิ วิทูหิ อิจฺฉิตํ, น สทฺธมฺมนีติวิทูหิฯ เอตฺถ อิมานิ นิทสฺสนปทานิ เวทิตพฺพานิ –
โก มํ วิทฺธา นิลียติฯ ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติฯ ลทฺธาน ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ, อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉฯ
อุมฺมาทนฺติมหํ ทิฎฺฐา, อามุกฺกมณิกุณฺฑลํ;
น สุปามิ ทิวารตฺติํ, สหสฺสํว ปราชิโต’’ติ;
ตตฺถ วิทฺธาติ วิชฺฌิตฺวาฯ ลทฺธาติ ลภิตฺวาฯ ลทฺธานาติ ลภิตฺวานฯ ทิฎฺฐาติ ทิสฺวาฯ อิติ ‘‘วิทฺธา ลทฺธา ลทฺธาน ทิฎฺฐา’’ติ ปทานิ ตฺวาปจฺจเยน สทฺธึ คตานิปิ สญฺโญควเสน วการปฎิพทฺธานิ น โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘พุทฺธา พุทฺธาน’’ อิจฺเจตานิปิ ‘‘ลทฺธา ลทฺธาน’’ อิจฺจาทีนิ วิย ปริหีนวการสญฺโญคานิ เอว คเหตพฺพานิฯ เย ‘‘พุธฺวา’’ติ รูปํ อิจฺฉนฺติ ปฐนฺติ จ, มญฺเญ เต ตฺวาปจฺจ โย วญฺเจติ, เตน เต วญฺจนํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ตาทิสํ รูปํ อคฺคเหตฺวา โย สทฺทนีติยํ สทฺทวินิจฺฉโย วุตฺโต, โสเยว อายสฺมนฺเตหิ สารโต ปจฺเจตพฺโพฯ
พุธ โพธเนฯ สกมฺมกากมฺมโกยํ ธาตุฯ ตถา หิ โพธนสทฺทุจฺจารเณน ชานนํ วิกสนํ นิทฺทกฺขโย จ คหิโต, ตสฺมา ‘‘พุธ ญาเณ, พุธ วิกสเน, พุธ นิทฺทกฺขเย’’ติ วุตฺตํ โหติฯ พุชฺฌติ ภควา, ธมฺเม พุชฺฌติ, ปพุชฺฌติ, ปทุมํ พุชฺฌติฯ ปุริโส พุทฺโธ, ปพุทฺโธ, โพธติ, ปโพธติ อิจฺจาทีนิฯ
สํธา สนฺธิมฺหิฯ สํปุพฺโพ ธาธาตุ สนฺธิมฺหิ วตฺตติฯ เนวสฺส มทฺที ภากุฎิ, น สนฺธิยติ น โรทติฯ น สนฺธิยตีติ อิทํ อญฺเญหิ ปกรเณหิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํฯ
ธนุ ยาจเนฯ มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธรสฺส หทยํ ธนิยฺยติฯ อิทมฺปิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํฯ
ธี อนาทเรฯ ธียเตฯ ธีโนฯ
ยุธ สมฺปหาเรฯ ยุชฺฌติฯ โยโธ, ยุทฺธํ, จรณายุโธ, ยการสฺส วการภาเว ‘‘อาวุธ’’นฺติ รูปํฯ ตตฺร จรณายุโธติ กุกฺกุโฎฯ
กุธ โกเปฯ กุชฺฌติฯ โกโธ, กุชฺฌนา, กุชฺฌิตตฺตํฯ กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติฯ
สุธ โสเจยฺเยฯ โสเจยฺยํ สุจิภาโวฯ สุชฺฌติฯ สุทฺธิ, วิสุทฺธิ, สุชฺฌนํ, สุทฺโธ, วิสุทฺโธ, ปริสุทฺโธฯ การิเต ‘‘โสเธติ, โสธโก’’ อิจฺจาทีนิฯ
สิธุ สํราธเนฯ สิชฺฌติฯ สิทฺธิฯ
รธ หึสายํฯ รชฺฌติ, วิรชฺฌติ, อปรชฺฌติฯ อปราโธฯ
ราธ สาธ สํสิทฺธิยํฯ ราธยติ, สาธยติฯ อาราธนํ, สาธนํฯ สปรหิตํ สาเธตีติ สาธุ, สปฺปุริโสฯ อจฺจนฺตํ สาเธตพฺพนฺติ สาธุ, ลทฺธกํ สุนฺทรํ ทานสีลาทิฯ
วิธ วิชฺฌเนฯ วิชฺฌติฯ ปฎิวิชฺฌติฯ ขณ วิทฺธ, วิธุ, วิชฺฌนโก, วิทฺโธ, ปฎิวิทฺโธ, วิชฺฌนํ, เวโธ, ปฎิเวโธ, วิชฺฌิตฺวา, วิทฺธา, วิทฺธานฯ โก มํ วิทฺธา นิลียติฯ
อิธ วุทฺธิยํฯ อิชฺฌติ, สมิชฺฌติฯ อิทฺธิ, อิชฺฌนํ, สมิชฺฌนํ, อิทฺโธฯ ตตฺถ อิทฺธีติ อิชฺฌนํ อิทฺธิฯ อิชฺฌนฺติ วา สตฺตา เอตาย อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิฯ
คิธุ อภิกงฺขายํฯ คิชฺฌติ, คิชฺโฌฯ คทฺโธฯ คทฺธพาธิปุพฺโพฯ กามคิทฺโธ น ชานาสิฯ เคโธฯ
รุธิ อาวรเณฯ รุชฺฌติ, วิรุชฺฌติ, ปฎิวิรุชฺฌติฯ วิโรธโก, วิรุทฺโธฯ โรโธ, วิโรโธ, ปฎิวิโรโธ, อนุวิโรโธฯ
อนุวิธา อนุกรเณฯ อนุวิปุพฺโพ ธาธาตุ อนุกฺริยายํ วตฺตติฯ ปุริโส อญฺญสฺส ปุริสสฺส กฺริยํ อนุวิธียติ ตตฺรายํ ปาฬิ –
ทูสิโต คิริทตฺเตน, หโย สามสฺส ปณฺฑโว;
โปราณํ ปกติํ หิตฺวา, ตสฺเสวานุวิธียตี’’ติฯ
อิทมฺปิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํฯ
อนุรุธ กาเมฯ กาโม อิจฺฉาฯ อนุปุพฺโพ รุธธาตุ อิจฺฉายํ วตฺตติฯ อนุรุทฺโธ, อนุโรโธฯ อนุสฺมาติ กึ วิโรโธฯ
ตตฺถ อนุรุทฺโธติ อนุรุชฺฌติ ปณีตํ ปณีตํ วตฺถุํ กาเมตีติ อนุรุทฺโธฯ อนุโรโธติ อนุกูลตาฯ อยํ ปาฬิ ‘‘โส อุปฺปนฺนํ ลาภํ อนุรุชฺฌติ, อลาเภ ปฎิวิรุชฺฌตี’’ติฯ
พฺยธ ตาฬเนฯ พฺยชฺฌติฯ พฺยาโธฯ พฺยาโธติ ลุทฺโธฯ ตํ ตํ มิคํ พฺยชฺฌติ ตาเฬติ หึสตีติ พฺยาโธฯ
คุธ ปริเวฐเนฯ คุชฺฌติฯ โคธาฯ
มน ญาเณฯ มญฺญติ, อวมญฺญติ, อติมญฺญติฯ เสยฺยาทิวเสน มญฺญตีติ มาโนฯ ‘‘มญฺญนา, มญฺญิตตฺตํ, มาโน, อหงฺกาโร, อุนฺนติ, เกตุ, ปคฺคโห, อวเลโป’’ติ ปริยายาฯ
ชน ชนเนฯ สกมฺมโกยํ ธาตุฯ ‘‘ชญฺญตี’’ติมสฺส รูปํ, กโรตีติ อตฺโถฯ การิเต – ชเนสิ ผุสฺสตี มมํฯ ชนยติ, สุขํ ชเนติ, ชนยตีติ ชนโก, ปิตา, โย โกจิ วา นิพฺพตฺเตตาฯ ปุถุ กิเลเส ชเนตีติ ปุถุชฺชโนฯ ตตฺถ ‘‘ชเนติ ชนยตี’’ติ รูปานิ จุราทิคณํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺติฯ กโรตีติ หิ เตสํ อตฺโถฯ เหตุกตฺตุวเสนปิ ตทตฺโถ วตฺตพฺโพ ‘‘นิพฺพตฺเตตี’’ติฯ
ชนี ปาตุภาเวฯ อีการนฺโตยํ อกมฺมโก ธาตุ, วิปุพฺโพ เจ, สกมฺมโกฯ ปุตฺโต ชายติ, ชาโตฯ ปุถุ กิเลสา ชายนฺติ เอตฺถาติ ปุถุชฺชโนฯ ชนนํ ชาติ, ‘‘สญฺชาติ, นิพฺพตฺติ, อภินิพฺพตฺติ, ขนฺธานํ ปาตุภาโว’’ติ ปริยายาฯ อิตฺถี ปุตฺตํ วิชายติ, อิตฺถี ปุตฺตํ วิชาตาฯ โส ปุริโส วิชาตมาตุยาปิ อมนาโปฯ อุปวิชญฺญา อิตฺถีฯ การิเต ‘‘ชาเปติ, ชาปยติฯ อตฺถชาปิกา ปญฺญา’’ติ รูปานิฯ
หน หึสายํฯ อิธ หึสาวจเนน ฆฎฺฎนํ คเหตพฺพํฯ สทฺโท โสตมฺหิ หญฺญติฯ ปฎิหญฺญติฯ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเล โสเต ปฎิหญฺญติฯ อิมานิ กตฺตุปทานิฯ ภูวาทิคณํ ปน ปตฺวา ‘‘โลเหน เว หญฺญติ ชาตรูปํ, น ชาตรูเปน หนนฺติ โลห’’นฺติ ปาฬิยํ ‘‘หญฺญตี’’ติ ปทํ กมฺมปทํ, ชาตรูปํ โลเหน กมฺมาเรหิ หญฺญตีติ อตฺโถฯ ‘‘หนนฺตี’’ติ ปทํ กตฺตุปทํ, โลหํ ชาตรูเปน กมฺมารา หนนฺตีติ หิ อตฺโถฯ เอตฺถ หนนํ ปหรณนฺติ คเหตพฺพํฯ
รูป รุปฺปเนฯ รุปฺปนํ กุปฺปนํ ฆฎฺฎนํ ปีฬนํฯ รุปฺปติฯ รูปํ, รุปฺปนํฯ อิมสฺส ปน ‘‘รูป รูปกฺริยาย’’นฺติ จุราทิคเณ ฐิตสฺส ‘‘รูเปติ รูปยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ
ตตฺถ รูปนฺ ติ เกนฏฺเฐน รูปํ? รุปฺปนฏฺเฐน รูปํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘กิญฺจ ภิกฺขเว รูปํ? รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสนปิ รุปฺปติ, รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา ‘รุป’นฺติ วุจฺจตี’’ติฯ
ตตฺถ รุปฺปตีติ กุปฺปติ ฆฎฺฎิยติ ปีฬิยติ, ภิชฺชตีติ อตฺโถฯ ภิชฺชตีติ วิการํ อาปชฺชติ, วิการาปตฺติ จ สีตาทิสนฺนิปาเต วิสทิสรูปปฺปวตฺติเยวฯ เอตฺถ จ กุปฺปตีติ เอเตน กตฺตุอตฺเถ รูปปทสิทฺธึ ทสฺเสติ, ฆฎฺฎิยติ ปีฬิยตีติ เอเตหิ กมฺมตฺเถฯ โกปาทิกฺริยาเยว หิ รุปฺปนกฺริยาติ, โส ปน กตฺตุภูโต กมฺมภูโต จ อตฺโถ ภิชฺชมาโน นาม โหตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘ภิชฺชตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ
อถ วา รุปฺปตีติ รูปนฺติ กมฺมกตฺตุตฺเถ รูปปทสิทฺธิ วุตฺตาฯ วิกาโร หิ รุปฺปนนฺติ วุจฺจติ, เตเนว ภิชฺชตีติ อตฺโถติ กมฺมกตฺตุตฺเถน ภิชฺชตีติ สทฺเทน อตฺถํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ยทา กมฺมตฺเถ ‘‘รุปฺปตี’’ติ ปทํ, ตทา ‘‘สีเตนา’’ติอาทิ กตฺตุอตฺเถ กรณวจนํฯ ยทา ปน ‘‘รุปฺปตี’’ติ ปทํ กตฺตุอตฺเถ กมฺมกตฺตุอตฺเถ วา, ตทา เหตุมฺหิ กรณวจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ
รูปสทฺโท ขนฺธ ภว นิมิตฺต ปจฺจย สรีร วณฺณสณฺฐานาทีสุ อตฺเถสุ วตฺตติฯ อยญฺหิ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ เอตฺถ รูปกฺขนฺเธ วตฺตติฯ ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติ เอตฺถ รูปภเวฯ ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธารูปานิ ปสฺสตี’’ติ เอตฺถ กสิณนิมิตฺเตฯ ‘‘สรูปา ภิกฺขเว อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, โน อรูปา’’ติ เอตฺถ ปจฺจเยฯ ‘‘อากาโส ปริวาริโต รูปนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ เอตฺถ สรีเรฯ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฎิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ เอตฺถ วณฺเณฯ ‘‘รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน’’ติ เอตฺถ สณฺฐาเนฯ อิจฺเจวํ –
ขนฺเธ ภเว นิมิตฺเต จ, สรีเร ปจฺจเยปิ จ;
วณฺเณ สณฺฐานอาทิมฺหิ, รูปสทฺโท ปวตฺตติฯ
กุป โกเปฯ กุปฺปติฯ กุปฺปนฺติ วาตสฺสปิ เอริตสฺสฯ โกโป, ปโกโปฯ วจีปโกปํ รกฺเขยฺยฯ
ตป สนฺตาเปฯ ตปฺปติ, สนฺตปฺปติฯ สนฺตาโปฯ
ตป ปีณเนฯ ตปฺปติฯ ตปฺปนํฯ
ทป หาเสฯ ทปฺปติฯ
ทีป ทิตฺติยํฯ ทิปฺปติฯ ทีโปฯ
ลุป อทสฺสเนฯ ลุปฺปนํ, โลโป, ลุตฺติฯ
ขิป เปรเณฯ ขิปฺปติฯ ขิปฺปํฯ
ลุภ คิทฺธิยํฯ ลุพฺภติฯ อตฺตโนเยว ชณฺณุกํ โอลุพฺภ ติฎฺฐติฯ ลุพฺภนํ, โลโภ, ลุพฺภิตฺวา, ลุพฺภิตฺวาน, ลุพฺภิย, ลุพฺภิยาน, โอลุพฺภิตฺวา, โอลุพฺภิตฺวาน, โอลุพฺภิย, โอลุพฺภิยาน, ลุพฺภิตุํ, โอลุพฺภิตุํฯ
ตตฺถ โลโภติ ลุพฺภนฺติ เตน สตฺตา, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภฯ เอตฺถ ปน ‘‘โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ ราโค ตณฺหา ตสิณา มุจฺฉา เอชา วนํ วนโถ’’ อิจฺจาทีนิ โลภสฺส พหุนามานิ เวทิตพฺพานิฯ
ขุภ สญฺจลเนฯ ขุพฺภติ, สํขุพฺภติฯ ขุพฺภิตฺถนครํฯ สงฺโขโภฯ การิเต – โขเภติ, โขภยติฯ
สมุ อุปสเมฯ จิตฺตํ สมฺมติ, อุปสมฺมติ, วูปสมฺมติ, สมโณ, สนฺติ, สนฺโตฯ
เอตฺถ สมโณติ สมฺมติ สนฺตจิตฺโต ภวตีติ สมโณฯ การิตวเสน ปน กิเลเส สเมติ อุปสเมตีติ สมโณติ นิพฺพจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘ยํ สเมตีติ อิทํ อริยํฯ สมยตีติธ สตฺตาน’’นฺติ เทฺว การิตรูปานิฯ
สมุ เขเท นิโรเธ จฯ เขโทฯ กิลมนํฯ นิโรโธ อภาวคมนํฯ อทฺธานมคฺคปฺปฎิปนฺนสฺส กาโย สมฺมติฯ อคฺคิ สมฺมติฯ สนฺโตฯ
สนฺตสทฺโท ‘‘ทีฆํ สนฺตสฺส โยชน’’นฺติอาทีสุ กิลนฺตภาเว อาคโตฯ ‘‘อยญฺจ วิตกฺโก อยญฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา’’ติอาทีสุ นิรุทฺธภาเวฯ ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ สนฺโต ปณีโต’’ติอาทีสุ สนฺตญาณโคจรตายํฯ ‘‘อุปสนฺตสฺส สทา สตีมโต’’ติอาทีสุ กิเลสวูปสเมฯ ‘‘สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺตี’’ติอาทีสุ สาธูสุฯ ‘‘ปญฺจิเม ภิกฺขเว มหาโจรา สนฺโต สํวิชฺชมานา’’ติอาทีสุ อตฺถิภาเวฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘กิลนฺตตฺเต นิรุทฺธตฺเต, สนฺตธีโคจรตฺตเน;
กิเลสูปสเม เจว, อตฺถิภาเว จ สาธุสุ;
อิเมสุ ฉสุ ฐาเนสุ, สนฺตสทฺโท ปนาคโต’’ติฯ
ทมุ ทมเนฯ ทมฺมติฯ ทนฺโต, ทโม, ทมนํฯ การิเต ‘‘จิตฺตํ ทเมติ, ทมยตี’’ติ รูปานิฯ
ตตฺถ ทโมติ อินฺทฺริยสํวราทีนํ เอตํ นามํฯ ‘‘สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโตฯ เวทนฺตคู วุสิตพฺรหฺมจริโย’’ติ เอตฺถ หิ อินฺทฺริยสํวโร ‘‘ทโม’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘ยทิ สจฺจา ทมา จาคา, ขนฺตฺยา ภิยฺโยธ วิชฺชตี’’ติ เอตฺถ ปญฺญา ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตาฯ ‘‘ทาเนน ทเมน สํยเมน สจฺจวชฺเชนา’’ติ เอตฺถ อุโปสถกมฺมํ ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ทมุปสเมนา’’ติ เอตฺถ ขนฺติ ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตาฯ อิจฺเจวํ –
‘‘อินฺทฺริยสํวโร ปญฺญา, ขนฺติ จาปิ อุโปสโถ;
อิเม อตฺถา ปวุจฺจนฺติ, ทมสทฺเทน สาสเน’’ติฯ
ยา คติปาปุเณสุฯ ยายติ, ยายนฺติฯ ปริยาโยฯ ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเคฯ ยายนฺโตฯ ยายนฺตมนุยายติฯ ยาตานุยายีฯ ยายิตุํ, ยายิตฺวา อิจฺจาทีนิฯ
เอตฺถ ปริยายสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต, ปริยายสทฺโท วารเทสนาการเณสุ สมนฺตโต คนฺตพฺพฎฺฐาเน จ สทิเส จ วตฺตติฯ ‘‘กสฺส นุ โข อานนฺท อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติอาทีสุ หิ วาเร วตฺตติฯ ‘‘มธุปิณฺฑิกปริยาโยตินํ ธาเรหี’’ติอาทีสุ เทสนายํฯ ‘‘อิมินาปิ โข เต ราชญฺญ ปริยาเยน เอวํ โหตู’’ติอาทีสุ การเณฯ ‘‘ปริยายปโถ’’ติอาทีสุ สมนฺตโต คนฺตพฺพฎฺฐาเนฯ ‘‘โกปสทฺโท โขภปริยาโย’’ติอาทีสุ สทิเส วตฺตติฯ อิจฺเจวํ –
ปริยายรโว วาร-เทสนาการเณสุ จ;
สมนฺตโตว คนฺตพฺพ-ฎฺฐาเน จ สทิเส สิยาฯ
ริ วสเนฯ ริยติฯ
วิลี วิลีนภาเวฯ สปฺปิ วิลียติฯ การิเต วิลาปยติฯ
วา คติคนฺธเนสุฯ วายติฯ วาโย, วาโตฯ
สิวุ ตนฺตสนฺตาเนฯ สิพฺพติ, สํสิพฺพติฯ สิพฺพํ, สิพฺพนฺโตฯ การิเต – สิพฺเพติ, สิพฺพยติ, สิพฺพาเปติ, สิพฺพาปยติฯ
สิวุ คติโสสเนสุฯ สิพฺพติฯ
ธิวุ ขิวุ นิทสฺสเนฯ ธิพฺพติฯ ขิพฺพติฯ
สา ตนุกรเณฯ สิยติ, สิยนฺติฯ
สา อนฺตกมฺมนิฯ สิยติ อนวเสสโต มานํ สิยติ สมุจฺฉินฺทตีติ อคฺคมคฺโค มานสนฺติ หิ วุตฺตํฯ
สา อสฺสาทเนฯ รสํ สายติฯ สายิตํ, สายนํฯ
สิ ปาณิปฺปสเวฯ สูยติ, ปสูยติฯ ปสูตา คาวีฯ
กุสุ หรณทิตฺตีสุฯ กุสยติฯ
สิลิส อาลิงฺคเนฯ สิลิสฺสติฯ สิเลโสฯ
กิลิส อุปตาเปฯ กิลิสฺสติ, สํกิลิสฺสติฯ กิเลโส, สํกิเลโสฯ อิการโลเป กฺลิสฺสติ กฺเลโส อิจฺจาทีนิฯ อปิจ มลีนตาปิ กิลิสสทฺเทน วุจฺจติ, กิลิฎฺฐวตฺถํ ปริทหติฯ ‘‘จิตฺเตน สํกิลิฏฺเฐน, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา’’ติอาทีสุ ธาตูนํ อเนกตฺถตายฯ
มส อปฺปีภาเว ขมายญฺจฯ มสฺสติฯ
ลีส อปฺปีภาเวฯ ลิสฺสติฯ เลโสฯ ‘‘ลิส เลสเน’’ติปิ ปฐนฺติ อาจริยาฯ
ตส ปิปาสายํฯ ตสฺสติ, ปริตสฺสติฯ ปริตสฺสนา, ตสิณา, ตสิโตฯ
ทุส โทสเนฯ ทุสฺสติฯ โทโส, โทสนํ, โทสิโตฯ
ทุส อปฺปีติยํฯ ทุสฺสติ, ปทุสฺสติฯ โทโส, ปโทโส, ทุฏฺโฐ, ปทุฏฺโฐ, ทูสโก, ทูสิโต, ทูสนาฯ
อสุ เขเปฯ เขโป ขิปนํฯ อสฺสติฯ นิรสฺสติอาทิยติ จ ธมฺมํฯ อิสฺสาโสฯ
เอตฺถ จ นิรสฺสตีติ ฉเฑฺฑติ สตฺถารํ ตถา ธมฺมกฺขานาทีนิฯ อิสฺสาโสติ อุสุํ อสฺสติ ขิปตีติ อิสฺสาโส, ธนุคฺคโหฯ
ยสุ ปยตเนฯ ยสฺสติฯ นิยสกมฺมํฯ
เอตฺถ จ เยน วินยกมฺเมน ‘‘นิสฺสาย เต วตฺถพฺพ’’นฺติ นิยสฺสิยติ ภชาปิยตีติ นิยโส พาลํ, ตํ นิยสกมฺมํ นามฯ ‘‘กโรหิ เม ยกฺข นิยสกมฺม’’นฺติ เอตฺถ ปน นิคฺคหกมฺมํ นิยสกมฺมํ นามฯ
ภสฺส ภสฺสเนฯ ภสฺสติฯ ภสฺสํ, ภสฺสการโกฯ
วส สทฺเทฯ สกุโณ วสฺสติฯ อธโม มิคชาตานํ, สิงฺคาโล ตาต วสฺสติฯ มณฺฑูโก วสฺสติฯ
นส อทสฺสเนฯ นสฺสนธมฺมํ นสฺสติฯ ปนสฺสติฯ วินสฺสติฯ นสฺส วสลิ, จร ปิเร วินสฺสฯ นฏฺโฐ, วินฏฺโฐฯ การิเต – นาเสติ, นาสยติฯ
สุส โสสเนฯ ปณฺณํ สุสฺสติฯ การิเต – วาโต ปณฺณํ โสเสติ, โสสยติฯ กมฺเม – วาเตน ปณฺณํ โสสิยติฯ ภาเว กฺริยาปทมปฺปสิทฺธํฯ โสโส, สุกฺขํ กฎฺฐํฯ สุสฺสํ, สุสฺสนฺโตฯ สุสฺสมาโน ทหโทฯ
ตุส ตุฎฺฐิยํฯ ตุสฺสติ, สนฺตุสฺสติฯ สนฺตุฎฺฐิ, สนฺโตโส, โตสนํ, ตุฎฺฐพฺพํ, ตุสฺสิตพฺพํ, ตุสิตาฯ การิเต ‘‘โตเสติ’’ อิจฺจาทีนิฯ
หา ปริหานิยํฯ หายติ, ปริหายติฯ หายนฺติ ตตฺถ วฬวาฯ ภาเว ‘‘ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา, โส ปหียิสฺสตี’’ติ จ ‘‘ราโค ปหียตี’’ติ จ รูปํฯ กมฺเม กฺริยาปทมปฺปสิทฺธํฯ ‘‘ราโค ปหียตี’’ติ อิทํ ปน ‘‘หา จาเค’’ติ วุตฺตสฺส ภูวาทิคณิกธาตุสฺส รูปํ ‘‘ราคํ ปชหตี’’ติ กตฺตุปทสฺส ทสฺสนโตฯ
นห พนฺธเนฯ นยฺหติฯ อุปนยฺหติฯ สนฺนยฺหติฯ สนฺนาโหฯ สนฺนทฺโธฯ
มุห เวจิตฺเตฯ มุยฺหติ, สมฺมุยฺหติ, ปมุยฺหติฯ โมโห, ปโมโหฯ มูโฬฺหฯ โมมูโห ปุริโสฯ โมมูหํ จิตฺตํฯ การิเต – โมเหติฯ ปโมหโกฯ เอตฺถ จ โมมูโหติ อวิสทตาย โมมูโห, มหามูโฬฺหติ อตฺโถฯ
สห สุห สตฺติยํฯ สยฺหติฯ สุยฺหติฯ
นฺหา โสเจยฺเยฯ นฺหายติ, อปฺปกฺขรานํ พหุภาเว นหายติฯ นหายิตฺวา, นฺหายิตฺวาฯ นหานํ, นฺหานํฯ สีสํ นฺหาโตฯ เอตฺถ จ สีสํ นฺหาโตติ สีสํ โธวิตฺวา นฺหาโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพ โปราเณหิ อนุมตตฺตาฯ
สินิห ปีติยํฯ สินิยฺหติฯ สิเนหโก, สิเนหิโต, สินิทฺโธฯ ปุตฺเต สิเนโห อชายถฯ อิการโลเปน สฺเนโหฯ ตถา หิ ‘‘นิสฺเนหมภิกงฺขามี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ
วิริฬ ลชฺชายํ โจทเน จฯ วิริฬิโตฯ ลชฺชาวเสน อตฺโถ ปสิทฺโธ, น โจทนาวเสนฯ ตถา หิ ‘‘วิริฬิโตติ ลชฺชิโต’’ติ อตฺถสํวณฺณกา ครู วทนฺติ ‘‘ลชฺชนาการปฺปตฺโต’’ติ จฯ
ทิวาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติฯ
ทิวาทิคโณยํฯ