สฺวาทิคณิก
สุ สวเนฯ ‘‘สุโณติ, สุณาติฯ สุณึสุฯ ปฎิสฺสุณิ, ปฎิสฺสุณึสุฯ อสฺโสสิ, อสฺโสสุํฯ ปจฺจสฺโสสิ, ปจฺจสฺโสสุํ’’ อิจฺจาทีนิ, ‘‘สุณิสฺสติ, โสสฺสติ’’ อิจฺจาทีนิ จ ภวนฺติฯ อพฺภาสวิสเย ‘‘สุสฺสูสติ, สุสฺสูสา’’ อิจฺจาทีนิฯ อนพฺภาสวิสเย – สาวโก, โสโต, สุณํ, สุณนฺโต, สุณมาโน, สุยฺยมาโน, สวนํ, สุตํฯ อสุยิตฺถาติ วา สุตํฯ สุตวา, โสตํ, โสโณ, สุณิตุํ, โสตุํฯ สุณิตฺวา, สุณิย, สุณิยาน, สุตฺวา, สุตฺวานฯ การิเต – สาเวติ, สาวยติฯ กมฺเม – สทฺโท สุยฺยติ, สูยติ จฯ ภาเว ปทรูปมปฺปสิทฺธํฯ
ตตฺถ สาวโกติ อนฺเตวาสิโก, โส ทุวิโธ อาคตปฺผโล อนาคตปฺผโล จ, ตตฺถ อาคตปฺผโล สวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาโตติ ‘‘สาวโก’’ติ วุจฺจติ, อิตโร ครูนํ โอวาทํ สุณาตีติ ‘‘สาวโก’’ติฯ สาวโก, อนฺเตวาสิโก, สิสฺโสติ ปริยายาฯ
เอตฺถ สุตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทาม สทฺธึ โสตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรนฯ สุตสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ อนุปปเทน, สุตสทฺโท จ –
คมเน วิสฺสุเต ตินฺเต, นิโยโค’ปจิเตปิ จ;
สทฺเท จ โสตทฺวารานุ-สารญาเตสุ ทิสฺสติฯ
ตถา หิ ‘‘เสนาย ปสุโต’’ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ ‘‘สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต’’ติอาทีสุ วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทีสุ ตินฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘เย ฌานปฺปสุตา ธีรา’’ติอาทีสุ อนุยุตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปก’’นฺติอาทีสุ อุปจิตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ทิฎฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาต’’นฺติอาทีสุ สทฺโทติ อตฺโถฯ ‘‘พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย’’ติอาทีสุ โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธมฺมธโรติ อตฺโถฯ
โสตสทฺโทปิ อเนกตฺถปฺปเภโทฯ ตถา เหส –
มํสวิญฺญาณญาเณสุ, ตณฺหาทีสุ จ ทิสฺสติ;
ธารายํ อริยมคฺเค, จิตฺตสนฺตติยมฺปิ จฯ
‘‘โสตายตนํ , โสตธาตุ, โสตินฺทฺริย’’นฺติอาทีสุ โสตสทฺโท มํสโสเต ทิสฺสติ, ‘‘โสเตน สทฺทํ สุตฺวา’’ติอาทีสุ โสตวิญฺญาเณฯ ‘‘ทิพฺพาย โสตธาตุยา’’ติอาทีสุ ญาณโสเตฯ ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมินฺติ, ยานิ เอตานิ โสตานิ มยา กิตฺติตานิ ปกิตฺติตานิ อาจิกฺขิตานิ เทสิตานิ ปญฺญปิตานิ ปฎฺฐปิตานิ วิวริตานิ วิภตฺตานิ อุตฺตานีกตานิ ปกาสิตานิฯ เสยฺยถิทํ? ตณฺหาโสโต ทิฎฺฐิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต’’ติอาทีสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุฯ ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติอาทีสุ อุทกธารายํฯ ‘‘อริยสฺเสตํ อาวุโส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ, ยทิทํ โสโต’’ติอาทีสุ อริยมคฺเคฯ ‘‘ปุริสสฺส จ วิญฺญาณโสตํ ปชานาติ อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนํ อิธโลเก ปติฎฺฐิตญฺจ ปรโลเก ปติฎฺฐิตญฺจา’’ติอาทีสุ จิตฺตสนฺตติยนฺติฯ
โสโณติ สุนโขฯ โส หิ สามิกสฺส วจนํ สุณาตีติ โสโณติ วุจฺจติฯ
อิมานิ ตทภิธานานิ –
สุนโข สารเมยฺโย จ, สุโณ สูโน จ กุกฺกุโร;
โสโณ สฺวาโน สุวาโน จ, สาฬุโร มิคทํสโนฯ
สา สุนิธาติ’เม สทฺทา, ปุมาเนสุ ปวตฺตเร;
สุนขี กุกฺกุรี สี’ติ, อิเม อิตฺถีสุ วตฺตเรฯ
สุนขา สารเมยฺยาติ, อาทิ พหุวโจ ปน;
ปวตฺตติ ปุมิตฺถีสุ, อญฺญตฺราปิ อยํ นโย;
กุกฺกุโรติ อยํ ตตฺถ, พาลกาเล รเวน เว;
มหลฺลเกปิ สุนเข, รูฬฺหิยา สมฺปวตฺตติฯ
ตถา หิ อฎฺฐกถาจริยา กุกฺกุรชาตเก ‘‘เย กุกฺกุรา ราชกุลมฺหิ วฑฺฒา, โกเลยฺยกา วณฺณพลูปปนฺนา’’ติอิมสฺมึ ปเทเส เอวมตฺถํ วณฺณยึสุ ‘‘เย กุกฺกุราติ เย สุนขาฯ ยถา หิ ตรุโณปิ ปสฺสาโว ปูติมุตฺตนฺติ ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ‘‘ชรสิงฺคาโล’ติ, โกมลาปิ คฬาจีลตา ‘ปูติลตา’ติ, สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ‘ปูติกาโย’ติ วุจฺจติ, เอวเมว วสฺสสติโกปิ สุนโข ‘กุกฺกุโร’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา มหลฺลกา กายูปปนฺนาปิ เต ‘กุกฺกุรา’เตฺวว วุตฺตา’’ติฯ
กิ หึสายํฯ กิโณติ, กิณาติ, กิณนฺติฯ
สก สามตฺถิเยฯ สมตฺถภาโว สามตฺถิยํ, ยถา ทกฺขิยํฯ สกฺกุณาติ, สกฺกุณนฺติฯ อสกฺขิฯ สกฺขิสฺสติฯ สกฺโกฯ สกฺกีฯ
เอตฺถ สกฺโกติ เทวราชาฯ โส หิ ปรหิตํ สกหิตญฺจ กาตุํ สกฺกุณาตีติ สกฺโกฯ อปิจ สกฺยกุลชาโต โย โกจิปิฯ ตถา หิ ‘‘อถ โข มหานาโม สกฺโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ภควนฺตญฺจ ปิงฺคิโย มํ สกฺก สมุทฺธราหีติ อาลปิฯ สกฺยา วต โภ กุมารา ปรมสกฺยา วต โภ กุมารา’’ติ วจนมุปาทาย สพฺเพปิ สกฺยกุเล ชาตา ‘‘สกฺยา’’ติ จ ‘‘สากิยา’’ติ จ ‘‘สกฺกา’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ เอตฺถ สฺวาทิตฺเตปิ อเนกสฺสรธาตุโต เอโกว อุณาปจฺจโย โหติ, น ณุ ณาปจฺจยาติ ทฎฺฐพฺพํฯ
ขี ขเยฯ ขีโณติฯ ขีณาติฯ ขีณา ชาติฯ ขีโณฯ อโยคา ภูริสงฺขโยฯ
เค สทฺเทฯ คิโณติ, คิณาติฯ
จิ จเยฯ ณการสฺส นการตฺตํฯ ปาการํ จิโนติฯ จิตํ กุสลํฯ เจโต ปุคฺคโลฯ
รุ อุปตาเปฯ รุโณติ, รุณาติฯ
ราธ สาธ สํสิทฺธิยํฯ ราธุณาติฯ สาธุณาติฯ ราธนํฯ อาราธนํฯ สาธนํฯ
ปี ปีติยํฯ ปีโณติ, ปีณาติฯ ปีติ, ปิโยฯ
อป ปาปุเณ สมฺภุ จฯ ปาปุโณติ, ปาปุณาติฯ ปตฺโตฯ สพฺพญฺญุตํ สตฺถา ปตฺโตฯ สมฺปตฺโต ยมสาธนํฯ สมฺภุณาติ, น กิญฺจิ อตฺถํ อภิสมฺภุณาติฯ สมฺภุณนฺโต, อภิสมฺภุณมาโนฯ
ตตฺถ ปตฺโตติ ปสทฺโท อุปสคฺโค ‘‘ปปฺโปตี’’ติ เอตฺถ ปสทฺโท วิยฯ ตถา หิ ‘‘ปตฺโต’’ติ เอตฺถ ปาปุณีติ อตฺเถ ปปุพฺพสฺส อปธาตุสฺส ปกาเร ลุตฺเต ตปจฺจยสฺส ทฺวิภาโว ภวติฯ ตตฺถ น อภิสมฺภุณาตีติ น สมฺปาปุณาติ, น สาเธตีติ วุตฺตํ โหติฯ
ขิป เขเปฯ ขิปุณาติฯ ขิปฺปํฯ ขิปฺปนฺติ มจฺฉปญฺชโรฯ
อาป พฺยาปเนฯ อาปุณาติฯ อาโปฯ
มิ ปกฺเขปเนฯ มิโนติฯ มิตฺโตฯ
เอตฺถ จ สพฺพคุยฺเหสุ นิมิยติ ปกฺขิปิยตีติ มิตฺโตฯ ‘‘มิตฺโต หเว สตฺตปเทน โหตี’’ติ วจนํ ปน โวหารวเสน วุตฺตํ, น อตฺถวเสนฯ วุจฺเจยฺย เจ, โย โกจิ อวิสฺสาสิโก อตฺตโน ปฎิวิรุทฺโธปิ จ มิตฺโต นาม ภเวยฺย, น เจวํ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวญฺจ ปน ทฎฺฐพฺพํ ‘‘สตฺตปทวีติหารมตฺเตนปิ สห คจฺฉนฺโต สห คจฺฉนฺตสฺส ปิยวาจานิจฺฉารเณน อญฺญมญฺญํ อาลาปสลฺลาปกรณมตฺเตน มิตฺโต นาม โหตีติ วตฺตพฺพํฯ กึการณา? ทฬฺหวิสฺสาโส มิตฺโต นาม น ภเวยฺยาติ มิตฺตสฺส คุณปสํสาวเสน เอวํ วุตฺต’’นฺติฯ
วุ สํวรเณฯ วุโณติ, วุณาติ, สํวุโณติ, สํวุณาติฯ ปณฺฑิโต สีลสํวุโตฯ
สุ อภิสเวฯ อภิสโว นาม ปีฬนํ มนฺถนํ สนฺธานํ สินฺหานํ วาฯ สุโณติ, สุณาติฯ
สิ พนฺธเนฯ สิโนติฯ
สิ นิสาเนฯ สิโณติ, สิณาติฯ นิสิตสตฺถํฯ
น หิ นูนายํ สา ขุชฺชา, ลภติ ชิวฺหาย เฉทนํ;
สุนิสิเตน สตฺเถน, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณํ;
เอตฺถ ภณนฺติ ภณนฺตีฯ
วุส ปาคพฺพิเยฯ ปาคพฺพิยํ นาม กายวาจามเนหิ ปคพฺพภาโวฯ วุสุณาติฯ
อสุ พฺยาปเนฯ อสุณาติฯ อสฺสุฯ
หิ คติพุทฺธีสุ อุปตาเป จฯ หิโนติฯ
เอตฺถ ปน อสมานนฺตตฺเตปิ สมานตฺถานํ สโมธานํ วุจฺจติฯ
ติก ติค สฆ ทิกฺข กิวิ จิริ ชิริ ทาส ทุ หึสายํฯ ติกุณาติฯ ติคุณาติฯ สฆุณาติฯ ทิกฺขุณาติฯ กิวุณาติ ฯ จิรุณาติฯ ชิรุณาติฯ ทาสุณาติฯ ทุโณติ, ทุณาตีติ รูปานิ หึสาวาจกานิ ภวนฺติฯ
สุวาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ
สฺวาทิคโณยํฯ