สทฺทนีติ (ธาตุมาลา)
๑๗. รุธาทิฉกฺก
รุธาทิคณิก
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, รุธาทิกคณาทโย;
สาสนสฺโสปการาย, คเณ ตุ ฉพฺพิเธ กถํฯ
รุธิ อาวรเณฯ รุธิธาตุ อาวรเณ วตฺตติฯ เอตฺถ อาวรณํ นาม ปิทหนํ วา ปริรุนฺธนํ วา ปลิพุทฺธนํ วา หริตุํ วา อปฺปทานํ, สพฺพเมตํ วฎฺฎติฯ รุนฺธติ, รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, อวรุนฺเธติฯ กมฺมนิ – มคฺโค ปุริเสน รุนฺธิยติฯ โรโธ, โอโรโธ, วิโรโธ, ปฎิวิโรโธ, วิรุทฺโธ, ปฎิวิรุทฺโธ, ปริรุทฺโธฯ รุนฺธิตุํ, ปริรุนฺธิตุํฯ รุนฺธิตฺวาฯ ปริรุนฺธิตฺวาฯ
ตตฺร โรโธติ จารโกฯ โส หิ รุนฺธติ ปเวสิตานํ กุรูรกมฺมนฺตานํ สตฺตานํ คมนํ อาวรตีติ โรโธติ วุจฺจติฯ โอโรโธติ ราชุพฺพรี, สา ปน ยถากามจารํ จริตุํ อปฺปทาเนน โอรุนฺธิยติ อวรุนฺธิยตีติ โอโรโธฯ วิโรโธติ อนนุกูลตาฯ ปฎิวิโรโธติ ปุนปฺปุนํ อนนุกูลตาฯ วิรุทฺโธติ วิโรธํ อาปนฺโนฯ ปฎิวิรุทฺโธติ ปฎิสตฺตุภาเวน วิโรธํ อาปนฺโนฯ ปริรุทฺโธติ คหณตฺถาย สมฺปริวาริโตฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ, วิชฺชนฺเต คมเน ปเถ’’ติฯ อวรุทฺโธติ ปพฺพาชิโตฯ
มุจ โมจเนฯ มิคํ พนฺธนา มุญฺจติฯ มุญฺจนํ, โมจนํฯ ทุกฺขปฺปโมจนํ, โมโจฯ
โมโจติ เจตฺถ อฎฺฐิกกทลีรุกฺโขฯ มุญฺจิตุํฯ มุญฺจิตฺวาฯ การิเต ‘‘โมเจติ, โมเจตุํ, โมเจตฺวา’’ติอาทีนิฯ
ริจ วิเรจเนฯ ริญฺจติฯ ริญฺจนํ, วิเรจนํ, วิเรโก, วิเรจโกฯ ริญฺจิตุํฯ ริญฺจิตฺวาฯ
สิจ ปคฺฆรเณฯ อุทเกน ภูมึ สิญฺจติฯ ปุตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิฯ อภิเสโกฯ มุทฺธาภิสิตฺโต ขตฺติโยฯ สิญฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสติฯ สิตฺตฎฺฐานํฯ สิญฺจิตุํฯ สิญฺจิตฺวาฯ
ยุช โยเคฯ ยุญฺชติ, อนุยุญฺชติฯ กมฺมนิ ‘‘ยุญฺชิยตี’’ติ รูปานิฯ เกจิ ‘‘ยุญฺชเต’’ติ อิจฺฉนฺติฯ ยุญฺชนํ, สํโยโค, อนุโยโค, ภาวนานุยุตฺโต, สญฺโญโค, สญฺโญชนํ, อตฺถโยชนาฯ ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํฯ ยุญฺชิตุํ, อนุยุญฺชิตุํฯ อนุยุญฺชิตฺวาฯ โยเชติฯ ตตฺถ สํโยชนนฺติ พนฺธนํ กามราคาทิฯ โยชนนฺติ –
วิทตฺถิ ทฺวาทสงฺคุลฺโย, ตทฺวยํ รตนํ มตํ;
สตฺตรตนิกา ยฎฺฐิ, อุสภํ วีสยฎฺฐิกํ;
คาวุตํ อุสภาสีติ, โยชนํ จตุคาวุตํฯ
ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุฯ ปาลนํ รกฺขณํฯ พฺยวหรณํ อชฺโฌหรณํฯ ภุญฺชติ, ปริภุญฺชติ, สํภุญฺชติฯ ทาสปริโภเคน ปริภุญฺชิฯ การิเต ‘‘โภเชติ โภชยตี’’ติอาทีนิ รูปานิฯ โภชนํ, สมฺโภโค, มหิภุโช, คามโภชโก , อุปโภโค, ปริโภโคฯ ภุตฺโต โอทโน ภวตาฯ สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํฯ โอทนํ ภุตฺโต ภุตฺตวา ภุตฺตาวีฯ ตุมนฺตาทิตฺเต ‘‘ภุญฺชิตุํ, ปริภุญฺชิตุํ, โภเชตุํ, โภชยิตุํ, ภุญฺชิตฺวา, ภุญฺชิตฺวาน, ภุญฺชิย, ภุญฺชิยาน, โภเชตฺวา, โภเชตฺวาน, โภชยิตฺวา, โภชยิตฺวาน’’ อิจฺจาทีนิ ปริสทฺทาทีหิ วิเสสิตพฺพานิฯ
ตตฺร ภุญฺชตีติ ภตฺตํ ภุญฺชติ, โภชนียํ ภุญฺชติฯ ตถา หิ ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาทติ วา ภุญฺชติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปิจ กทาจิ ขาทนีเยปิ ‘‘ภุญฺชตี’’ติ โวหาโร ทิสฺสติฯ ‘‘ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภุญฺช ราช วราวร’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ ปริภุญฺชตีติ จีวรํ ปริภุญฺชติ, ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปริภุญฺชติ, ปฎิเสวตีติ วุตฺตํ โหติฯ เตเนว จ ปฎิเสวตีติ ปริภุญฺชตีติ อตฺโถ สํวณฺณิยติฯ อปิจ ‘‘กาเม ภุญฺชตี’’ติ จ ‘‘ปญฺจกามคุเณ ปริภุญฺชตี’’ติ จ ทสฺสนโต ปน ภุญฺชนปริภุญฺชนสทฺทา ปฎิเสวนตฺเถน กตฺถจิ สมานตฺถาปิ โหนฺตีติ อวคนฺตพฺพาฯ สํภุญฺชตีติ สมฺโภคํ กโรติ, เอกโต วาสํ กโรตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ สิยา ‘‘นนุ จ โภ อตฺร ภุชธาตุ ปาลนพฺยวหรเณสุ วุตฺโต, โส กถํ เอตฺตเกสุปิ อตฺเถสุ วตฺตตี’’ติ? วตฺตเตว, อเนกตฺถา หิ ธาตโว, เต อุปสคฺคสหาเย ลภิตฺวาปิ อเนกตฺถตราว โหนฺติฯ อิโต ปฎฺฐาย ตุมนฺตาทีนิ รูปานิ น วกฺขามฯ ยตฺถ ปน วิเสโส ทิสฺสติ, ตตฺถ วกฺขามฯ
กติ เฉทเนฯ กนฺตติ, วิกนฺตติฯ สลฺลกตฺโตฯ
ภิทิ วิทารเณฯ ภินฺทติฯ อนาคตตฺเถ วตฺตพฺเพ ‘‘เภชฺชิสฺสติ, ภินฺทิสฺสตี’’ติ ทฺวิธา ภวนฺติ รูปานิฯ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ภินฺทตีติ ภิกฺขุฯ เตนาห –
‘‘น เตน ภิกฺขุ โส โหติ, ยาวตา ภิกฺขเต ปเร;
วิสํ ธมฺมํ สมาทาย, ภิกฺขุ โหติ น ตาวตาฯ
โยธ ปุญฺญญฺจ ปาปญฺจ, พาหิตฺวา พฺรหฺมจริยํ;
สงฺขาย โลเก จรติ, สเว ‘ภิกฺขู’ติ วุจฺจตี’’ติฯ
อิทญฺจ ขีณาสวํ สนฺธาย วุตฺตํ, เสกฺขปุถุชฺชนสมณาปิ ยถาสมฺภวํ ‘‘ภิกฺขู’’ติ วตฺตพฺพตํ ปาปุณนฺติเยวฯ สงฺฆํ ภินฺทตีติ สงฺฆเภทโกฯ เทวทตฺเตน สงฺโฆ ภินฺโน,ฯ ภินฺทิยตีติ ภินฺโนติ หิ นิพฺพจนํฯ น เต กฎฺฐานิ ภินฺนานิฯ ภินฺทตีติ เภตฺตาฯ
ฉิทิ เทฺวธากรเณฯ ฉินฺทตีติ เฉทโก, เอวํ เฉตฺตาฯ เกเส เฉตฺตุํ วฎฺฎติฯ ฉินฺทิยตีติ ฉินฺโนฯ ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเทว รูหติฯ อิทํ ปน ภิทิฉิทิทฺวยํ ทิวาทิคณํ ปตฺวา ‘‘ภิชฺชติ ฉิชฺชตี’’ติ สุทฺธกตฺตุวาจกํ รูปทฺวยํ ชเนติ, ตสฺมา ‘‘ภิชฺชตีติ ภินฺโน’’ติอาทินา สุทฺธกตฺตุวเสนปิ นิพฺพจนํ กาตพฺพํฯ
ตทิ หึสานาทเรสุฯ ตนฺทติฯ ตนฺที, ตทฺทุฯ ตทฺทติ กจฺฉุฯ
อุทิ ปสวกิเลทเนสุฯ ปสวนํ สนฺทนํฯ กิเลทนํ ตินฺทตาฯ อุนฺทติฯ อุนฺทูโร, สมุทฺโทฯ
วิท ลาเภฯ วินฺทติฯ โควินฺโท, วิตฺติฯ เอตฺถ วิตฺตีติ อนุภวนํ, เวทนา วาฯ
วิท ตุฎฺฐิยํฯ วินฺทติ, นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทนํฯ วิรชฺชติฯ นิพฺพินฺโท กามรติยาฯ วิตฺติ, วิตฺตํ, เวโทฯ ลภติ อตฺถเวทํ ธมฺมเวทํฯ
เอตฺถ วิตฺตีติ โสมนสฺสํฯ ‘‘วิตฺติ หิ มํ วินฺทติ สุต ทิสฺวา’’ติ หิ วุตฺตํฯ วิตฺตนฺติ วิตฺติชนนตฺตา วิตฺตสงฺขาตํ ธนํฯ เวโทติ คนฺโถปิ ญาณมฺปิ โสมนสฺสมฺปิ วุจฺจติฯ ‘‘ติณฺณํ เวทานํ ปารคู’’ติอาทีสุ หิ คนฺโถ ‘‘เวโท’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘พฺราหฺมณํ เวทคุมภิชญฺญา อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺต’’นฺติอาทีสุ ญาณํฯ ‘‘เย เวทชาตา วิจรนฺติ โลเก’’ติอาทีสุ โสมนสฺสํฯ
เวทคนฺเถ จ ญาเณ จ, โสมนสฺเส จ วตฺตติ;
เวทสทฺโท อิมํ นานา-ธาตุโต สมุทีรเยฯ
ลิป ลิมฺปเนฯ ลิมฺปติ, ลิมฺปโกฯ อวเลโปฯ อวเลโปติ อหงฺกาโรฯ
ลุป อจฺเฉทเนฯ ลุมฺปติฯ วิลุมฺปโก, วิลุตฺโต วิโลโปฯ
วิลุมฺปเตว ปุริโส, ยาวสฺส อุปกปฺปติ;
ยทา จญฺเญ วิลุมฺปนฺติ, โส วิลุตฺโต วิลุมฺปตีติฯ
ปิส จุณฺณเนฯ ปึสติฯ ปิสโกฯ ปิสุณา วาจาฯ อาคมฎฺฐกถายํ ปน ‘‘อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส จ สุญฺญภาวํ ยาย วาจาย ภาสติ, สา ปิสุณา วาจา’’ติ วุตฺตํ, ตํ นิรุตฺติลกฺขเณน วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ
หิสิ วิหึสายํฯ หึสติ, วิหึสติฯ หึสโกฯ
อหึสโกติ เม นามํ, หึสกสฺส ปุเร สโต;
อชฺชาหํ สจฺจนาโมมฺหิ, น นํ หึสามิ กิญฺจนํฯ
หึสิตพฺพํ กึสตีติ สีโหฯ อาทิอนฺตกฺขรวิปลฺลาสวเสน สทฺทสิทฺธิ, ยถา ‘‘กนฺตนฏฺเฐน ตกฺก’’นฺติฯ วิเหสโก, วิเหสนํฯ
สุมฺภ ปหาเรฯ โย โน คาโวว สุมฺภติฯ ปริสุมฺภติฯ สุมฺโภติฯ อตฺริเม ปาฬิโต ปโยคา –
‘‘สํสุมฺภมานา อตฺตานํ, กาลมาคมยามเส’’ติ จ,
‘‘เกสคฺคหณมุกฺเขปา, ภูมฺยา จ ปริสุมฺภนา;
ทตฺวา จ โน ปกฺกมติ, พหุทุกฺขํ อนปฺปก’’นฺติ จ,
‘‘ภูมึ สุมฺภามิ เวคสา’’ติ จฯ
อญฺญตฺถ ปน อญฺญาปิ วุตฺตาฯ ตา อิธ อนุปปตฺติโต น วุตฺตาฯ เกเจตฺถ มญฺเญยฺยุํ, ยถา ภูวาทิคเณ ‘‘สกิ สงฺกายํ ขชิ คติเวกลฺเล’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ปฎิลทฺธวคฺคนฺตภาวสฺส นิคฺคหีตาคมสฺส วเสน ‘‘สงฺกติ ขญฺชตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติ, ตถา อิมสฺมึ รุธาทิคเณ ‘‘มุจ โมจเน กติ เฉทเน’’ติ อาทีนํ ธาตูนํ ปฎิลทฺธวคฺคนฺตภาวสฺส นิคฺคหีตาคมสฺส วเสน ‘‘มุญฺจติ กนฺตตี’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ เอวํ สนฺเต โก อิเมสํ เตสญฺจ วิเสโสติ? เอตฺถ วุจฺจเต – เย ภูวาทิคณสฺมึ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตา อิการนฺตวเสน นิทฺทิฎฺฐา, เต อาขฺยาตตฺตญฺจ นามิกตฺตญฺจ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวิสเยสุ เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ เตสํ วินา นิคฺคหีตาคเมน รูปปฺปวตฺติ ทิสฺสติฯ ตํ ยถา? สงฺกติ, สงฺกา, ขญฺชติ, ขญฺโช อิจฺจาทิฯ อยํ อเนกสฺสรานํ อิการนฺตวเสน นิทฺทิฎฺฐานํ ภูวาทิคณิกานํ วิเสโสฯ
เย จ รุธาทิคณสฺมึ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตฺวา อการนฺตวเสน วา อุการนฺตวเสน วา นิทฺทิฎฺฐา, เต อาขฺยาตตฺตํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุวิสเยเยว เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติ, น เหตุกตฺตุวิสเยฯ นามิกตฺตํ ปน สหนิคฺคหีตาคเมน วินา จ นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา ภวนฺติฯ ยตฺถ วินา นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปา, ตตฺถ สสํโยครูปาเยว ภวนฺติฯ ตํ ยถา? มุญฺจติ, มุญฺจาเปติ, โมเจติ, โมจาเปติฯ ฉินฺทาเปติฯ เฉเทติ, เฉทาเปติฯ ฉินฺทนํ, เฉโทฯ มุญฺจนํ, โมจนํฯ กนฺตติ, กนฺตนํ, สลฺลกตฺโตฯ ปิฎฺฐิมํสานิ อตฺตโน, สามํ อุกฺกจฺจ ขาทสิ อิจฺจาทีนิฯ ตตฺถ อุกฺกจฺจาติ อุกฺกนฺติตฺวา, ฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถฯ
นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต อาขฺยาตนามิกภาวํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุเหตุกตฺตุวิสเยสุ เอกนฺตโต ปฎิลทฺธนิคฺคหีตาคเมหิ สกิ ขชิ อาทีหิเยว รุธาทิคณิเกหิ ภวิตพฺพํ, น ปน มุจฉิทิอาทีหีติ? ตนฺน, มุจฉิทิอาทีหิเยว รุธาทิคณิเกหิ ภวิตพฺพํ รุจธาตุ ยา สมานคติกตฺตา, ตถา หิ ยถา ‘‘รุนฺธิสฺส, รุนฺธยติ, รุนฺธาเปติ, รุนฺธนํ, โรโธ, วิโรโธ’’ติอาทีสุ นิคฺคหีตาคมานิคฺคหีตาคมวเสน ทฺวิปฺปการานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติ, ตถา มุจฉิทิอาทีนมฺปีติฯ
นนุ กจฺจายเน นิคฺคหีตาคมสฺส นิจฺจวิธานตฺถํ ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพญฺจา’’ติ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน กฺริยาปทตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยทิ จ นามิกปทตฺตมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ ภเวยฺย, ‘‘วิโรโธ’’ติอาทีนํ ทสฺสนโต วาสทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วาสทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา วุตฺตํ, เตน ญายติ กฺริยาปทตฺตํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ
นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต สกิขชิอาทีนํ นิจฺจํ สนิคฺคหีตาคมกฺริยาปทตฺตํเยว สนฺธาย ‘‘รุธาทิโต นิคฺคหีตปุพฺพญฺจา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ สกฺกา มนฺตุนฺติ? น สกฺกา, สกิขชิอาทีนํ รุธธาตุ ยา อสมานคติกตฺตา นามิกตฺเต ทฺวิปฺปการสฺส อสมฺภวโตฯ ตถา หิ เยสํ ยา นามิกตฺเต นิคฺคหีตาคมานิคฺคหีตาคมวเสน ทฺวิปฺปการวนฺตตา, สา เอว เตสํ รุธาทิคณภาวสฺส ลกฺขณํฯ ตญฺจ สกิขชิอาทีนํ นตฺถิฯ ‘‘สงฺกา ขญฺโช’’ติอาทินา หิ นามตฺเต เอโกเยว ปกาโร ทิสฺสติ สนิคฺคหีตาคโม, ‘‘กมุ ปทวิกฺเขเป’’อิจฺ จาทีนํ ปน ‘‘กโม, กมนํ, จงฺกโม, จงฺกมน’’นฺติอาทินา นามิกตฺเต ทฺวิปฺปการวนฺตตาสมฺภเวปิ นิคฺคหีตาคมสฺส อพฺภาสวิสเย ปวตฺตตฺตา สา ทฺวิปฺปการวนฺตตา รุธาทิคณภาวสฺส ลกฺขณํ น โหติ, ตสฺมา อพฺภาสวิสเย ปวตฺตํ นิคฺคหีตาคมํ วชฺเชตฺวา ยา ทฺวิปฺปการวนฺตตา, สาเยว รุธาทิคณิกภาวสฺส ลกฺขณนฺติ สนฺนิฎฺฐานํ กาตพฺพํฯ อยํ นโย อตีว สุขุโม สมฺมา มนสิ กาตพฺโพฯ
รุธาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติฯ
รุธาทิคโณยํฯ
ทิวาทิคณิก
ทิวุ กีฬาวิชิคิสาพฺยวหารชุติถุติกนฺติคติสตฺตีสุฯ เอตฺถ จ กีฬาติ ลฬนา, วิหาโร วาฯ ลฬนาติ จ ลฬิตานุภวนวเสน รมณํฯ วิหาโร อิริยาปถปริวตฺตนาทินา วตฺตนํฯ วิชิคิสาติ วิชยิจฺฉาฯ พฺยวหาโรติ โวหาโรฯ ชุตีติ โสภาฯ ถุตีติ โถมนาฯ กนฺตีติ กมนียตาฯ คตีติ คมนํฯ สตฺตีติ สามตฺถิยํฯ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิวุธาตุ วตฺตติฯ ทิพฺพติฯ เทโวฯ เทวีฯ เทวตาฯ
เอตฺถ เทโวติ ติวิธา เทวา สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติฯ เตสุ มหาสมฺมตกาลโต ปฎฺฐาย โลเกน ‘‘เทวา’’ติ สมฺมตตฺตา ราชราชกุมาราทโย สมฺมุติเทวา นามฯ เทวโลเก อุปปนฺนา อุปปตฺติเทวา นามฯ ขีณาสวา วิสุทฺธิเทวา นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘สมฺมุติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย กุมาราฯ อุปปตฺติเทวา นาม ภุมฺมเทเว อุปาทาย ตทุตฺตริเทวาฯ วิสุทฺธิเทวา นาม พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา’’ติฯ
อิทํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ – ทิพฺพนฺติ กามคุณฌานาภิญฺญาจิตฺติสฺสริยาทีหิ กีฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺตีติ เทวาฯ ทิพฺพนฺติ ยถาภิลาสิตํ วิสยํ อปฺปฎิฆาเตน คจฺฉนฺตีติ เทวาฯ ทิพฺพนฺติ ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเน สกฺโกนฺตีติ เทวาฯ อถ วา ตํตํพฺยสนนิตฺถรณตฺถิเกหิ สรณํ ปรายณนฺติ เทวนียา อภิตฺถวนียาติ เทวาฯ โสภาวิเสสโยเคน กมนียาติ วา เทวาฯ
เอตฺถ จ ถุติกนฺติ อตฺถา กมฺมสาธนวเสน ทฎฺฐพฺพา, กีฬาทโย ฉ อตฺถา กตฺตุสาธนวเสนฯ เกจิ ปน ‘‘ทิวุ กีฬาวิชิคิสาพฺยวหารชุติถุติคตีสู’’ติ ปฐนฺติฯ เกจิ ‘‘คตี’’ติ ปทํ วิหาย ‘‘ชุติถุตีสู’’ติ ปฐนฺติฯ เกจิ ‘‘ถุตี’’ติ ปทํ วิหาย ‘‘ชุติคตีสู’’ติ ปฐนฺติ, เกจิ ปน ทิวุธาตุํ ‘‘สตฺติถุติก’’นฺติอตฺเถปิ อิจฺฉนฺติฯ เตนาห อภิธมฺมสฺส อนุฎีกากาโร ‘‘เทวสทฺโท ยถา กีฬาวิชิคิสาโวหารชุติคติอตฺโถ, เอวํ สตฺติอภิตฺถวกมนตฺโถปิ โหติ ธาตุสทฺทานํ อเนกตฺถภาวโต’’ติอาทิฯ
อิทํ ปน ยถาวุตฺเตสุ สมฺมุติเทวาทีสุ ปจฺเจกํ นิพฺพจนํ – ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ อตฺตโน วิสเย อิสฺสริยํ กโรนฺตีติ เทวา, ราชาโนฯ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ ปญฺจหิ กามคุเณหิ, ปฎิปกฺเข วา วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ, โวหรนฺติ จ โลกสฺส ยุตฺตายุตฺตํ, โชตนฺติ ปรมาย สรีรชุติยา, โถมิยนฺติ ตพฺภาวตฺถิเกหิ, กามิยนฺติ ทฎฺฐุํ โสตุญฺจ โสภาวิเสสโยเคน, คจฺฉนฺติ จ ยถิจฺฉิตฎฺฐานํ อปฺปฎิหตคมเนน, สกฺโกนฺติ จ อานุภาวสมฺปตฺติยา ตํตํกิจฺจํ นิปฺผาเทตุนฺติ เทวา, จาตุมหาราชิกาทโยฯ กีฬนฺติ ปรมาย ฌานกีฬาย, วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ ปฎิปกฺขํ, ปรมสุขุมญาณวิเสสวิสยํ อตฺถญฺจ โวหรนฺติ, โชตนฺติ สพฺพกิเลสโทสกลุสาภาวา ปรมวิสุทฺธาย ญาณชุติยา, โถมิยนฺติ จ วิญฺญาตสภาเวหิ ปรมนิมฺมลคุณวิเสสโยคโต, กามิยนฺติ จ อนุตฺตรปุญฺญกฺเขตฺตตาย ทฎฺฐุํ โสตุํ ปูชิตุญฺจ, คจฺฉนฺติ จ อมตมหานิพฺพานํ อปจฺจาคมนียาย คติยา, สกฺโกนฺติ จ จิตฺตาจารํ ญตฺวา เต เต สตฺเต หิเต นิโยเชตุํ อมตมหานิพฺพานสุเข จ ปติฎฺฐาเปตุนฺติ เทวา, วิสุทฺธิเทวาฯ
เทวสทฺท ‘‘วิทฺเธ วิคตวลาหเก เทเว’’ติอาทีสุ อชฎากาเส อาคโตฯ ‘‘เทโว จ โถกํ โถกํ ผุสายตี’’ติอาทีสุ เมเฆฯ ‘‘อยญฺหิ เทว กุมาโร’’ติอาทีสุ ขตฺติเยฯ ‘‘อหํ เทว สกลชมฺพุทีเป อญฺญสฺส รญฺโญ สนฺติเก กิญฺจิ ภยํ น ปสฺสามี’’ติอาทีสุ อิสฺสรปุคฺคเลฯ ‘‘ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ เทโว มญฺเญ’’ติอาทีสุ อุปปตฺติเทเวฯ ‘‘เทวาติเทวํ นรทมฺมสารถิ’’นฺติอาทีสุ วิสุทฺธิเทเว อาคโตฯ
เทวีติ ราชภริยาปิ เทวธีตาปิ ‘‘เทวี’’ติ วุจฺจติฯ เทวสฺส ภริยาติ หิ เทวี, สาปิ อตฺถโต ‘‘ทิพฺพตีติ เทวี’’ติ วตฺตพฺพา, ยถา ‘‘ภิกฺขตีติ ภิกฺขุนี’’ติฯ ตถา หิ วุตฺตํ วิมานวตฺถุอฎฺฐกถายํ ‘‘ทิพฺพติ อตฺตโน ปุญฺญิทฺธิยา กีฬตีติ เทวี’’ติฯ
เทวตาติ เทวปุตฺโตปิ พฺรหฺมาปิ เทวธีตาปิฯ ‘‘อถ โข อญฺญตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รุตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติอาทีสุ หิ เทวปุตฺโต ‘‘เทวตา’’ติ วุตฺโต ‘‘เทโวเยว เทวตา’’ติ กตฺวา, ตถา ‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา, พฺรหฺมา วิมานา อภินิกฺขมิตฺวา’’ติอาทีสุ พฺรหฺมาโนฯ
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฎฺฐสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา’’ติ-
อาทีสุ เทวธีตาฯ
อิมานิ อุปปตฺติเทวานํ นามานิ –
เทโว สุโร จ วิพุโธ, นิชฺชโร อมโร มรุ;
สุธาสี ติทโส สคฺค-วาสี อนิมิโสปิ จ;
ทิโวโก’มตปายี จ, สคฺคฏฺโฐ เทวตานิ จฯ
ขิ ขเยฯ ขิยติฯ ขโยฯ ขิยนํฯ ราคกฺขโยฯ
ขิ นิวาเส โกธหึสาสุ จฯ ขิยติฯ น คจฺฉสิ ยมกฺขยํฯ นาคทาเนน ขิยนฺติฯ
ตตฺถ ขิยตีติ นิวสติฯ ยมกฺขยนฺติ ยมนิเวสนํฯ ขิยนฺตีติ กุชฺฌนฺติ หึสนฺติ วาฯ
ฆา คนฺโธปาทาเนฯ ฆายตีติ ฆานํฯ ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตุํ ฆายิตฺวาฯ
รุจ โรจเนฯ โรจนํ รุจิฯ ภตฺตํ เม รุจฺจติฯ ภตฺตมฺปิตสฺส น รุจฺจติฯ ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติฯ รุจฺจิตุํ, รุจฺจิตฺวาฯ เกจิ ปน อิมสฺมึ ทิวาทิคเณ ‘‘รุจ ทิตฺติมฺหี’’ติ ปฐนฺติฯ ตํ น ยุตฺตํ กตฺถจิปิ ทิตฺติสงฺขาตโสภนตฺถวาจกสฺส รุจธาตุโน ‘‘รุจฺจตี’’ติ รูปาภาวโตฯ ตสฺมา เอวํ สลฺลกฺเขตพฺพํ, ทิตฺติรุจีนํ วาจโก รุจธาตุ ภุวาทิคณิโกฯ ตสฺส หิ ‘‘โรจติ, วิโรจติฯ เอกตฺตมุปโรจิต’’นฺติ รูปานิเยว ภวนฺติ, น ‘‘รุจฺจตี’’ติ รูปํฯ รุจิยาเยว วาจโก ปน ทิวาทิคณิโกปิ โหติ จุราทิคณิโกปิฯ ตสฺส หิ ทิวาทิคณิกกาเล ‘‘คมนํ มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ รูปํฯ จุราทิคณิกกาเล ‘‘กึ นุ ชาติํ น โรเจสี’’ติ รูปํฯ อาปุพฺโพ เจ อาจิกฺขเน วตฺตติ, ‘‘อาโรเจติ, อาโรจยตี’’ติ รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ
มุจ โมกฺเขฯ ทุกฺขโต มุจฺจติฯ สทฺธาย อธิมุจฺจติฯ มุตฺติ, วิมุตฺติ, อธิมุตฺติ, มุจฺจมาโนฯ
อุจ สมวาเยฯ อุจฺจติฯ โอโก, อูกา, อุกฺกาฯ
โอโกติ อุทกมฺปิ อาวาโสปิฯ ‘‘โอกปุณฺเณหิ จีวเรหี’’ติ จ, ‘‘วาริโชว ถเล ขิตฺโต, โอกโมกตมุพฺภโต’’ติ เจตฺถ ปโยโคฯ อูกาติ สีเส นิพฺพตฺตกิมิวิเสโสฯ
อุกฺกาติ ทีปิกาทโย วุจฺจนฺติฯ ‘‘อุกฺกาสุ ธาริยมานาสู’’ติ หิ อาคตฎฺฐาเน ทีปิกา ‘‘อุกฺกา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘อุกฺกํ พนฺเธยฺย, อุกฺกํ พนฺธิตฺวา, อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปยฺยา’’ติ อาคตฎฺฐาเน องฺคารกปลฺลํฯ ‘‘กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหี’’ติ อาคตฎฺฐาเน กมฺมารุทฺธนํฯ ‘‘เอวํ วิปาโก อุกฺกาปาโต ภวิสฺสตี’’ติ อาคตฎฺฐาเน วาตเวโค ‘‘อุกฺกา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘สณฺฑาเสน ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺยา’’ติ อาคตฎฺฐาเน สุวณฺณการานํ มูสา ‘‘อุกฺกา’’ติ เวทิตพฺพาฯ อิจฺเจวํ –
ทีปิกาวาตเวเคสุ, กมฺมารานญฺจ อุทฺธเน;
มูสายมฺปิ จ องฺคาร-กปลฺเล จาติ ปญฺจสุ;
วิสเยสุ ปเนเตสุ, อุกฺกาสทฺโท ปวตฺตติ;
เฉ เฉทเนฯ ฉิยติ, ฉิยนฺติฯ อวจฺฉิตํ, อวจฺฉาตํฯ เฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํฯ
สช สงฺเคฯ สงฺโค ลคนํฯ สชฺชติฯ สชฺชนํ, สชฺชิโต, สตฺโตฯ
ยุช สมาธิมฺหิฯ สมาธานํ สมาธิ, กายกมฺมาทีนํ สมฺมาปโยควเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถฯ ยุชฺชติฯ โยโค, โยคีฯ
เอตฺถ โยโคติ วีริยํฯ ตญฺหิ –
‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โว’ห’มตฺตานํ, ยถา อิจฺฉึ ตถา อหุ’’นฺติ
วจนโต อวสฺสํ กาตุํ ยุชฺชติ อุปปชฺชตีติ โยโคติ วุจฺจติฯ
รนฺช ราเคฯ รชฺชติฯ วิรชฺชติฯ รชฺชมาโน, รชฺชํ, รชฺชนฺโต, ราโค, วิราโค, รชฺชนํ, วิรชฺชนํ, รชนียํฯ อุปสคฺควเสน อญฺโญ อตฺโถ ภวติฯ สมฺหา รฎฺฐา นิรชฺชติ, อตฺตโน รฎฺฐา นิคฺคจฺฉตีติ อตฺโถฯ
ตตฺถ วิราโคติ วิรชฺชนฺติ เอตฺถ สํกิเลสธมฺมาติ วิราโค, นิพฺพานํ มคฺโค จฯ
วิชี ภยจลเนสุฯ วิชฺชติ, สํวิชฺชติฯ สํเวโค, สํเวชนียํฯ อุพฺพิชฺชติฯ อุพฺเพโค, อุพฺพิคฺคหทโยฯ
ลุช วินาเสฯ ลุชฺชตีติ โลโกฯ โลโป, ลุตฺติ, ลุชฺชนํ, ลุตฺโตฯ
ฐา คตินิวตฺติยํฯ ฐายติฯ ฐายี, ฐิติ, ฐานํ, ฐิโต, ตตฺรฏฺโฐ, ติฎฺฐํ, กปฺปฎฺฐายี, อาสภฎฺฐานฎฺฐายีฯ
‘‘สุขํ สยามิ ฐายามิ, สุขํ กปฺเปมิ ชีวิตํ;
อหตฺถปาโส มารสฺส, อโห สตฺถานุกมฺปโก’’ติ
ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ลาปํ โคจรฎฺฐายินนฺติ จฯ ตตฺถ ฐายามีติ ติฎฺฐามิฯ
ฑิ คติยํฯ ฑิยติฯ เฑมาโนฯ ฑิโน วาฯ ‘‘อุจฺเจ สกุณ เฑมาน, ปตฺตยาน วิหงฺคมฯ วชฺเชสิ โข ตฺวํ วามูรุ’’นฺติ นิทสฺสนํฯ
เอตฺถ ฑิยตีติ เฑมาโนติ นิพฺพจนํ คเหตพฺพํฯ
ตา ปาลเนฯ ตายติฯ อฆสฺส ตาตาฯ โส นูน กปโณ ตาโต, จิรํ รุชฺชติ อสฺสเมฯ ตาณํ, ปริตฺตํ, โคตฺตํฯ ตฺวํ โขสิ อุปาสก กตกลฺยาโณ กตภีรุตฺตาโณฯ
ตตฺร ปริตฺตนฺติ มหาเตชวนฺตตาย สมนฺตโต สตฺตานํ ภยํ อุปทฺทวํ อุปสคฺคญฺจ ตายติ รกฺขตีติ ปริตฺตํ, คํ ตายตีติ โคตฺตํฯ
นต คตฺตวินาเมฯ คตฺตวินาโม คตฺตวิกฺเขโปฯ นจฺจติฯ นจฺจํฯ นิคณฺโฐ นาฎปุตฺโตฯ
ทา โสธเนฯ ทายติฯ ทานํฯ อนุโยคทาปนตฺถํฯ อนุโยคํ ทตฺวาฯ ทานํ ทตฺวาฯ
ทา สุปเนฯ ทายติฯ นิทฺทายติฯ นิทฺทายนํ, นิทฺทายมาโน, นิทฺทายนฺโตฯ
ทา ทาเนฯ ปุริโส ทานํ ทายติฯ อาปุ พฺโพ คหเณฯ อทินฺนํ อาทิยติฯ สีลํ สมาทิยติฯ กมฺเม – ปุริเสน ทานํ ทียติ, อทินฺนํ อาทิยติฯ การิเต – อาทเปติ, สมาทเปติ, อาทปยติ, สมาทปยติ, เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโตฯ
ทา อวขณฺฑเนฯ ทิยติ, ทิยนฺติฯ ปริตฺตํฯ
เอตฺถ จ ปริตฺตนฺติ สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา ปริตฺตํฯ อปฺปมตฺตกญฺหิ โคมยปิณฺฑํ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ปริตฺตนฺติ อปฺปกสฺส นามํ กามาวจรสฺส จ ธมฺมสฺส อปฺเปสกฺขตฺตาฯ
ทา สุทฺธิยํฯ ทายติฯ โวทายติฯ โวทานํฯ อกมฺมโกยํ ธาตุฯ ตถา หิ ‘‘โวทายติ สุชฺฌติ เอเตนาติ โวทานํ, สมถวิปสฺสนา’’ติ เนตฺติสํวณฺณนายํ วุตฺตํฯ
ที ขเยฯ ทียเตฯ ทีโน, อาทีนโวฯ
ตตฺร ทีโนติ ปริกฺขีณญาติธนาทิภาเวน ทุกฺขิโตฯ อาทีนโวติอาทีนํ ทุกฺขํ วาติ อธิคจฺฉติ เอเตนาติอาทีนโว, โทโสฯ
ทุ ปริตาเปฯ ทุยเตฯ ทุโน, ทูโตฯ
ภิทิ ภิชฺชเนฯ ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชติฯ ภิชฺชตีติ ภินฺโนฯ ภิชฺชนํ เภโทฯ
ฉิทิ ฉิชฺชเนฯ สุตฺตํ ฉิชฺชติฯ ฉิชฺชตีติ ฉินฺโนฯ เอวํ ฉิทฺทํฯ ฉิชฺชนํ เฉโทฯ
ขิทิ ทีนิเยฯ ทีนภาโว ทีนิยํ, ยถา ทกฺขิยํฯ ขิชฺชติ, ขินฺโน, อขินฺนมติ, เขโท, เขทงฺคโต โลกหิตาย นาโถฯ
เอตฺถ เขทงฺคโตติ กายิกทุกฺขสงฺขาตํ ปริสฺสมํ ปตฺโต, ทุกฺขมนุภวีติ อตฺโถฯ
ปท คติยํฯ ปชฺชติฯ มคฺคํ ปฎิปชฺชติฯ ปฎิปตฺติํ ปฎิปชฺชติฯ อทฺธานมคฺคปฺปฎิปนฺโน โหติ, ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ อกมฺมกมฺปิ ภวติ, เตสํ อธมฺโม อาปชฺชติ, ปชฺโช, พฺยคฺฆปชฺโช, สมฺปทาโยฯ
เอตฺถ จ ปชฺโชติ มคฺโคฯ พฺยคฺฆปชฺเช สทฺทุลปเถ ชาโตติ พฺยคฺฆปชฺโช, เอวํนามโก กุลปุตฺโตฯ สมฺปทิยติ ญาปิยติ ธมฺโม เอเตนาติ สมฺปทาโย, อกฺขาตาฯ
วิท สตฺตายํฯ สตฺตา วิชฺชมานากาโรฯ วิชฺชติ, สํวิชฺชติฯ ชาตเวโท, วิชฺชา, อวิชฺชา, วิทิโตฯ
ตตฺถ ชาตเวโทติ อคฺคิฯ โส หิ ชาโตว เวทยติ ธูมชาลุฎฺฐาเนน ปญฺญายติ, ตสฺมา ชาตเวโทติ วุจฺจติฯ วิชฺชาติ ธมฺมานํ สภาวํ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา, ญาณํฯ อวิชฺชาติ ขนฺธานํ ราสฎฺฐํ, อายตนานํ อายตนฎฺฐํ, ธาตูนํ สุญฺญฎฺฐํ, สจฺจานํ ตถฎฺฐํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฎฺฐํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชาฯ ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา, โมโหฯ
มท อุมฺมาเทฯ อุมฺมาโท นาม มุยฺห นํ วา สติวิปฺปวาโส วา จิตฺตวิกฺเขโป วาฯ มชฺชติ, ปมชฺชติฯ มตฺโต, สุรามทมตฺโตฯ มตฺโต อหํ มหาราชฯ ปุตฺตมํสานิ ขาทยึฯ มตฺตหตฺถี, ปมตฺโต, อุมฺมตฺโตฯ
อปฺปมาโท อมตํ ปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทํ;
อปฺปมตฺตา น มิยฺยนฺติ, เย ปมตฺตา ยถา มตาฯ
มิท สิเนหเนฯ เมชฺชติฯ เมตฺตา, เมตฺติ, มิตฺตํ, มิตฺโตฯ
อนฺตรธา อทสฺสเนฯ อนฺตรปุพฺโพ ธาธาตุ วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน อทสฺสเน วตฺตติฯ อนฺตรธายติฯ อนฺตรธานํ, อนฺตรธายนฺโตฯ สา เทวตา อนฺตรหิตาฯ อนฺตราปิธายติฯ
พุธ อวคมเนฯ อวคมนํ ชานนํฯ พุชฺฌติ, พุทฺโธ, พุทฺธิ, พุทฺธํ, โพโธ, โพธิฯ พุชฺฌิตา สจฺจานิฯ สกลํ พุทฺโธ, พุทฺธวา, วิโพเธติ, โพเธตา, พุทฺโธ, วิพุทฺโธ อิจฺจาทีนิฯ
ตตฺร พุทฺโธติ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธฯ อถ วา ปารมิตาปริภาวิตาย ปญฺญาย สพฺพมฺปิ เญยฺยํ อพุชฺฌีติ พุทฺโธฯ เกจิ ปน กมฺเมนปิ พุทฺธสทฺทสฺส สิทฺธํ อิจฺฉนฺตา เอวํ นิพฺพจนํ กโรนฺติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควาติ อธิคตคุณวิเสเสหิ ขีณาสเวหิ พุชฺฌิตพฺโพติ พุทฺโธ’’ติฯ วิตฺถาโร ปน นิทฺเทเส วุตฺตนเยน คเหตพฺโพฯ พุทฺธีติ พุชฺฌตีติ พุทฺธิฯ เอวํ พุทฺธํ โพโธ โพธิ จฯ อถ วา พุชฺฌนํ พุทฺธิฯ เอวํ โพโธ โพธิ จ, สพฺพเมตํ ปญฺญายาธิวจนํฯ
อิทานิ โพธิสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทามฯ โพธีติ หิ รุกฺโขปิ มคฺโคปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ นิพฺพานมฺปิ เอวํปณฺณตฺติโก ปุคฺคโลปิ วุจฺจติ, ตถา หิ ‘‘โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ จ, ‘‘อนฺตรา จ โพธึ อนฺตรา จ คย’’นฺติ จ อาคตฎฺฐาเน รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติฯ ‘‘จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ อาคตฎฺฐาเน มคฺโคฯ ‘‘ปปฺโปติ โพธึ วรภูริ สุเมธโส’’ติ อาคตฎฺฐาเน สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ‘‘ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขต’’นฺติ อาคตฎฺฐาเน นิพฺพานํฯ ‘‘โพธิ ภนฺเต ราชกุมาโร ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติ ‘‘อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจตี’’ติ จ อาคตฎฺฐาเน เอวํปณฺณตฺติโก ปุคฺคโลฯ
อตฺริทํ วุจฺจติ –
รุกฺเข มคฺเค จ นิพฺพาเน, ญาเณ สพฺพญฺญุตาย จ;
ตถา ปณฺณตฺติยญฺเจว, โพธิสทฺโท ปวตฺตติฯ
พุชฺฌตีติ พุชฺฌิตา, โพเธตีติ โพเธตาฯ
เอตฺถ จ โกจิ ปโยโค ตุมนฺตา ทีนิ จ รูปานิ วุจฺจนฺเต – ‘‘คุยฺหมตฺถมสมฺพุทฺธํ, สมฺโพธยติ โย นโรฯ ปรํ สมฺพุทฺธุมรหติฯ พุชฺฌิตุํ, พุทฺธุํ, พุชฺฌิตฺวา, พุชฺฌิตฺวาน, พุชฺฌิตุน, พุทฺธิย, พุทฺธิยาน, พุทฺธา, พุทฺธาน’’ อิติ ภวนฺติฯ
ตตฺร อสมฺพุทฺธนฺติ ปเรหิ อญฺญาตํ, ‘‘อสมฺโพธ’’นฺติปิ ปาโฐ, ปเรสํ โพเธตุํ อยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ สมฺพุทฺธุนฺติ สํพุชฺฌิตุํฯ พุทฺธาติ พุชฺฌิตฺวา, เอวํ พุทฺธานาติ เอตฺถาปิฯ
เกจิ ปน ‘‘นามรูปปริจฺเฉเท ‘โพธิมคฺเคน พุธฺวา’ติ จ, ‘‘พุธฺวา โพธิตเล ยมาห สุคโต’ติ จ ธการวการสญฺโญควโต ปทสฺส ทสฺสนโต ตฺวาปจฺจยนฺตภาวโต จ ธการวกา รสํโยควเสน ‘‘พุธฺวา’’ติ ปทสิทฺธิ อิจฺฉิตพฺพา’’ติ วทนฺติ, ตํ ตาทิสสฺส ปทรูปสฺส พุทฺธวจเน อทสฺสนโต จ, พุทฺธวจนสฺส อนนุกูลตาย จ, ปริสุทฺเธ จ โปราณโปตฺถเก วการสํโยค วิคตสฺส ‘‘โพธิมคฺเคน พุทฺธา’’ติจ, ‘‘พุทฺธา โพธิตเล’’ติ จ ปทสฺส ทสฺสนโต น คเหตพฺพํฯ ตถา หิ น ตาทิโส ปาโฐ พุทฺธวจนสฺส อนุกูโล โหตีติฯ น หิ พุทฺธวจเน วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ปริเยสนฺตา ตาทิสํ วการธกา รสญฺโญคปทํ ปสฺสิสฺสนฺติฯ เอวํ ‘‘พุธฺวา’’ติ ปทรูปสฺส พุทฺธวจนสฺส อนนุกูลตา ทฎฺฐพฺพาฯ ตญฺหิ สกฺกฎคนฺเถ กตปริจยภาเวน วญฺจิเตหิ วิทูหิ อิจฺฉิตํ, น สทฺธมฺมนีติวิทูหิฯ เอตฺถ อิมานิ นิทสฺสนปทานิ เวทิตพฺพานิ –
โก มํ วิทฺธา นิลียติฯ ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติฯ ลทฺธาน ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ, อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉฯ
อุมฺมาทนฺติมหํ ทิฎฺฐา, อามุกฺกมณิกุณฺฑลํ;
น สุปามิ ทิวารตฺติํ, สหสฺสํว ปราชิโต’’ติ;
ตตฺถ วิทฺธาติ วิชฺฌิตฺวาฯ ลทฺธาติ ลภิตฺวาฯ ลทฺธานาติ ลภิตฺวานฯ ทิฎฺฐาติ ทิสฺวาฯ อิติ ‘‘วิทฺธา ลทฺธา ลทฺธาน ทิฎฺฐา’’ติ ปทานิ ตฺวาปจฺจเยน สทฺธึ คตานิปิ สญฺโญควเสน วการปฎิพทฺธานิ น โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘พุทฺธา พุทฺธาน’’ อิจฺเจตานิปิ ‘‘ลทฺธา ลทฺธาน’’ อิจฺจาทีนิ วิย ปริหีนวการสญฺโญคานิ เอว คเหตพฺพานิฯ เย ‘‘พุธฺวา’’ติ รูปํ อิจฺฉนฺติ ปฐนฺติ จ, มญฺเญ เต ตฺวาปจฺจ โย วญฺเจติ, เตน เต วญฺจนํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ตาทิสํ รูปํ อคฺคเหตฺวา โย สทฺทนีติยํ สทฺทวินิจฺฉโย วุตฺโต, โสเยว อายสฺมนฺเตหิ สารโต ปจฺเจตพฺโพฯ
พุธ โพธเนฯ สกมฺมกากมฺมโกยํ ธาตุฯ ตถา หิ โพธนสทฺทุจฺจารเณน ชานนํ วิกสนํ นิทฺทกฺขโย จ คหิโต, ตสฺมา ‘‘พุธ ญาเณ, พุธ วิกสเน, พุธ นิทฺทกฺขเย’’ติ วุตฺตํ โหติฯ พุชฺฌติ ภควา, ธมฺเม พุชฺฌติ, ปพุชฺฌติ, ปทุมํ พุชฺฌติฯ ปุริโส พุทฺโธ, ปพุทฺโธ, โพธติ, ปโพธติ อิจฺจาทีนิฯ
สํธา สนฺธิมฺหิฯ สํปุพฺโพ ธาธาตุ สนฺธิมฺหิ วตฺตติฯ เนวสฺส มทฺที ภากุฎิ, น สนฺธิยติ น โรทติฯ น สนฺธิยตีติ อิทํ อญฺเญหิ ปกรเณหิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํฯ
ธนุ ยาจเนฯ มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธรสฺส หทยํ ธนิยฺยติฯ อิทมฺปิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํฯ
ธี อนาทเรฯ ธียเตฯ ธีโนฯ
ยุธ สมฺปหาเรฯ ยุชฺฌติฯ โยโธ, ยุทฺธํ, จรณายุโธ, ยการสฺส วการภาเว ‘‘อาวุธ’’นฺติ รูปํฯ ตตฺร จรณายุโธติ กุกฺกุโฎฯ
กุธ โกเปฯ กุชฺฌติฯ โกโธ, กุชฺฌนา, กุชฺฌิตตฺตํฯ กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติฯ
สุธ โสเจยฺเยฯ โสเจยฺยํ สุจิภาโวฯ สุชฺฌติฯ สุทฺธิ, วิสุทฺธิ, สุชฺฌนํ, สุทฺโธ, วิสุทฺโธ, ปริสุทฺโธฯ การิเต ‘‘โสเธติ, โสธโก’’ อิจฺจาทีนิฯ
สิธุ สํราธเนฯ สิชฺฌติฯ สิทฺธิฯ
รธ หึสายํฯ รชฺฌติ, วิรชฺฌติ, อปรชฺฌติฯ อปราโธฯ
ราธ สาธ สํสิทฺธิยํฯ ราธยติ, สาธยติฯ อาราธนํ, สาธนํฯ สปรหิตํ สาเธตีติ สาธุ, สปฺปุริโสฯ อจฺจนฺตํ สาเธตพฺพนฺติ สาธุ, ลทฺธกํ สุนฺทรํ ทานสีลาทิฯ
วิธ วิชฺฌเนฯ วิชฺฌติฯ ปฎิวิชฺฌติฯ ขณ วิทฺธ, วิธุ, วิชฺฌนโก, วิทฺโธ, ปฎิวิทฺโธ, วิชฺฌนํ, เวโธ, ปฎิเวโธ, วิชฺฌิตฺวา, วิทฺธา, วิทฺธานฯ โก มํ วิทฺธา นิลียติฯ
อิธ วุทฺธิยํฯ อิชฺฌติ, สมิชฺฌติฯ อิทฺธิ, อิชฺฌนํ, สมิชฺฌนํ, อิทฺโธฯ ตตฺถ อิทฺธีติ อิชฺฌนํ อิทฺธิฯ อิชฺฌนฺติ วา สตฺตา เอตาย อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิฯ
คิธุ อภิกงฺขายํฯ คิชฺฌติ, คิชฺโฌฯ คทฺโธฯ คทฺธพาธิปุพฺโพฯ กามคิทฺโธ น ชานาสิฯ เคโธฯ
รุธิ อาวรเณฯ รุชฺฌติ, วิรุชฺฌติ, ปฎิวิรุชฺฌติฯ วิโรธโก, วิรุทฺโธฯ โรโธ, วิโรโธ, ปฎิวิโรโธ, อนุวิโรโธฯ
อนุวิธา อนุกรเณฯ อนุวิปุพฺโพ ธาธาตุ อนุกฺริยายํ วตฺตติฯ ปุริโส อญฺญสฺส ปุริสสฺส กฺริยํ อนุวิธียติ ตตฺรายํ ปาฬิ –
ทูสิโต คิริทตฺเตน, หโย สามสฺส ปณฺฑโว;
โปราณํ ปกติํ หิตฺวา, ตสฺเสวานุวิธียตี’’ติฯ
อิทมฺปิ อสาธารณํ ทิวาทิรูปํฯ
อนุรุธ กาเมฯ กาโม อิจฺฉาฯ อนุปุพฺโพ รุธธาตุ อิจฺฉายํ วตฺตติฯ อนุรุทฺโธ, อนุโรโธฯ อนุสฺมาติ กึ วิโรโธฯ
ตตฺถ อนุรุทฺโธติ อนุรุชฺฌติ ปณีตํ ปณีตํ วตฺถุํ กาเมตีติ อนุรุทฺโธฯ อนุโรโธติ อนุกูลตาฯ อยํ ปาฬิ ‘‘โส อุปฺปนฺนํ ลาภํ อนุรุชฺฌติ, อลาเภ ปฎิวิรุชฺฌตี’’ติฯ
พฺยธ ตาฬเนฯ พฺยชฺฌติฯ พฺยาโธฯ พฺยาโธติ ลุทฺโธฯ ตํ ตํ มิคํ พฺยชฺฌติ ตาเฬติ หึสตีติ พฺยาโธฯ
คุธ ปริเวฐเนฯ คุชฺฌติฯ โคธาฯ
มน ญาเณฯ มญฺญติ, อวมญฺญติ, อติมญฺญติฯ เสยฺยาทิวเสน มญฺญตีติ มาโนฯ ‘‘มญฺญนา, มญฺญิตตฺตํ, มาโน, อหงฺกาโร, อุนฺนติ, เกตุ, ปคฺคโห, อวเลโป’’ติ ปริยายาฯ
ชน ชนเนฯ สกมฺมโกยํ ธาตุฯ ‘‘ชญฺญตี’’ติมสฺส รูปํ, กโรตีติ อตฺโถฯ การิเต – ชเนสิ ผุสฺสตี มมํฯ ชนยติ, สุขํ ชเนติ, ชนยตีติ ชนโก, ปิตา, โย โกจิ วา นิพฺพตฺเตตาฯ ปุถุ กิเลเส ชเนตีติ ปุถุชฺชโนฯ ตตฺถ ‘‘ชเนติ ชนยตี’’ติ รูปานิ จุราทิคณํ ปตฺวา สุทฺธกตฺตุรูปานิ ภวนฺติฯ กโรตีติ หิ เตสํ อตฺโถฯ เหตุกตฺตุวเสนปิ ตทตฺโถ วตฺตพฺโพ ‘‘นิพฺพตฺเตตี’’ติฯ
ชนี ปาตุภาเวฯ อีการนฺโตยํ อกมฺมโก ธาตุ, วิปุพฺโพ เจ, สกมฺมโกฯ ปุตฺโต ชายติ, ชาโตฯ ปุถุ กิเลสา ชายนฺติ เอตฺถาติ ปุถุชฺชโนฯ ชนนํ ชาติ, ‘‘สญฺชาติ, นิพฺพตฺติ, อภินิพฺพตฺติ, ขนฺธานํ ปาตุภาโว’’ติ ปริยายาฯ อิตฺถี ปุตฺตํ วิชายติ, อิตฺถี ปุตฺตํ วิชาตาฯ โส ปุริโส วิชาตมาตุยาปิ อมนาโปฯ อุปวิชญฺญา อิตฺถีฯ การิเต ‘‘ชาเปติ, ชาปยติฯ อตฺถชาปิกา ปญฺญา’’ติ รูปานิฯ
หน หึสายํฯ อิธ หึสาวจเนน ฆฎฺฎนํ คเหตพฺพํฯ สทฺโท โสตมฺหิ หญฺญติฯ ปฎิหญฺญติฯ พุทฺธสฺส ภควโต โวหาโร โลกิเล โสเต ปฎิหญฺญติฯ อิมานิ กตฺตุปทานิฯ ภูวาทิคณํ ปน ปตฺวา ‘‘โลเหน เว หญฺญติ ชาตรูปํ, น ชาตรูเปน หนนฺติ โลห’’นฺติ ปาฬิยํ ‘‘หญฺญตี’’ติ ปทํ กมฺมปทํ, ชาตรูปํ โลเหน กมฺมาเรหิ หญฺญตีติ อตฺโถฯ ‘‘หนนฺตี’’ติ ปทํ กตฺตุปทํ, โลหํ ชาตรูเปน กมฺมารา หนนฺตีติ หิ อตฺโถฯ เอตฺถ หนนํ ปหรณนฺติ คเหตพฺพํฯ
รูป รุปฺปเนฯ รุปฺปนํ กุปฺปนํ ฆฎฺฎนํ ปีฬนํฯ รุปฺปติฯ รูปํ, รุปฺปนํฯ อิมสฺส ปน ‘‘รูป รูปกฺริยาย’’นฺติ จุราทิคเณ ฐิตสฺส ‘‘รูเปติ รูปยตี’’ติ รูปานิ ภวนฺติฯ
ตตฺถ รูปนฺ ติ เกนฏฺเฐน รูปํ? รุปฺปนฏฺเฐน รูปํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘กิญฺจ ภิกฺขเว รูปํ? รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสนปิ รุปฺปติ, รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา ‘รุป’นฺติ วุจฺจตี’’ติฯ
ตตฺถ รุปฺปตีติ กุปฺปติ ฆฎฺฎิยติ ปีฬิยติ, ภิชฺชตีติ อตฺโถฯ ภิชฺชตีติ วิการํ อาปชฺชติ, วิการาปตฺติ จ สีตาทิสนฺนิปาเต วิสทิสรูปปฺปวตฺติเยวฯ เอตฺถ จ กุปฺปตีติ เอเตน กตฺตุอตฺเถ รูปปทสิทฺธึ ทสฺเสติ, ฆฎฺฎิยติ ปีฬิยตีติ เอเตหิ กมฺมตฺเถฯ โกปาทิกฺริยาเยว หิ รุปฺปนกฺริยาติ, โส ปน กตฺตุภูโต กมฺมภูโต จ อตฺโถ ภิชฺชมาโน นาม โหตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘ภิชฺชตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ
อถ วา รุปฺปตีติ รูปนฺติ กมฺมกตฺตุตฺเถ รูปปทสิทฺธิ วุตฺตาฯ วิกาโร หิ รุปฺปนนฺติ วุจฺจติ, เตเนว ภิชฺชตีติ อตฺโถติ กมฺมกตฺตุตฺเถน ภิชฺชตีติ สทฺเทน อตฺถํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ยทา กมฺมตฺเถ ‘‘รุปฺปตี’’ติ ปทํ, ตทา ‘‘สีเตนา’’ติอาทิ กตฺตุอตฺเถ กรณวจนํฯ ยทา ปน ‘‘รุปฺปตี’’ติ ปทํ กตฺตุอตฺเถ กมฺมกตฺตุอตฺเถ วา, ตทา เหตุมฺหิ กรณวจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ
รูปสทฺโท ขนฺธ ภว นิมิตฺต ปจฺจย สรีร วณฺณสณฺฐานาทีสุ อตฺเถสุ วตฺตติฯ อยญฺหิ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ เอตฺถ รูปกฺขนฺเธ วตฺตติฯ ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติ เอตฺถ รูปภเวฯ ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธารูปานิ ปสฺสตี’’ติ เอตฺถ กสิณนิมิตฺเตฯ ‘‘สรูปา ภิกฺขเว อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, โน อรูปา’’ติ เอตฺถ ปจฺจเยฯ ‘‘อากาโส ปริวาริโต รูปนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ เอตฺถ สรีเรฯ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฎิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ เอตฺถ วณฺเณฯ ‘‘รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน’’ติ เอตฺถ สณฺฐาเนฯ อิจฺเจวํ –
ขนฺเธ ภเว นิมิตฺเต จ, สรีเร ปจฺจเยปิ จ;
วณฺเณ สณฺฐานอาทิมฺหิ, รูปสทฺโท ปวตฺตติฯ
กุป โกเปฯ กุปฺปติฯ กุปฺปนฺติ วาตสฺสปิ เอริตสฺสฯ โกโป, ปโกโปฯ วจีปโกปํ รกฺเขยฺยฯ
ตป สนฺตาเปฯ ตปฺปติ, สนฺตปฺปติฯ สนฺตาโปฯ
ตป ปีณเนฯ ตปฺปติฯ ตปฺปนํฯ
ทป หาเสฯ ทปฺปติฯ
ทีป ทิตฺติยํฯ ทิปฺปติฯ ทีโปฯ
ลุป อทสฺสเนฯ ลุปฺปนํ, โลโป, ลุตฺติฯ
ขิป เปรเณฯ ขิปฺปติฯ ขิปฺปํฯ
ลุภ คิทฺธิยํฯ ลุพฺภติฯ อตฺตโนเยว ชณฺณุกํ โอลุพฺภ ติฎฺฐติฯ ลุพฺภนํ, โลโภ, ลุพฺภิตฺวา, ลุพฺภิตฺวาน, ลุพฺภิย, ลุพฺภิยาน, โอลุพฺภิตฺวา, โอลุพฺภิตฺวาน, โอลุพฺภิย, โอลุพฺภิยาน, ลุพฺภิตุํ, โอลุพฺภิตุํฯ
ตตฺถ โลโภติ ลุพฺภนฺติ เตน สตฺตา, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภฯ เอตฺถ ปน ‘‘โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ ราโค ตณฺหา ตสิณา มุจฺฉา เอชา วนํ วนโถ’’ อิจฺจาทีนิ โลภสฺส พหุนามานิ เวทิตพฺพานิฯ
ขุภ สญฺจลเนฯ ขุพฺภติ, สํขุพฺภติฯ ขุพฺภิตฺถนครํฯ สงฺโขโภฯ การิเต – โขเภติ, โขภยติฯ
สมุ อุปสเมฯ จิตฺตํ สมฺมติ, อุปสมฺมติ, วูปสมฺมติ, สมโณ, สนฺติ, สนฺโตฯ
เอตฺถ สมโณติ สมฺมติ สนฺตจิตฺโต ภวตีติ สมโณฯ การิตวเสน ปน กิเลเส สเมติ อุปสเมตีติ สมโณติ นิพฺพจนํ ทฎฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ‘‘ยํ สเมตีติ อิทํ อริยํฯ สมยตีติธ สตฺตาน’’นฺติ เทฺว การิตรูปานิฯ
สมุ เขเท นิโรเธ จฯ เขโทฯ กิลมนํฯ นิโรโธ อภาวคมนํฯ อทฺธานมคฺคปฺปฎิปนฺนสฺส กาโย สมฺมติฯ อคฺคิ สมฺมติฯ สนฺโตฯ
สนฺตสทฺโท ‘‘ทีฆํ สนฺตสฺส โยชน’’นฺติอาทีสุ กิลนฺตภาเว อาคโตฯ ‘‘อยญฺจ วิตกฺโก อยญฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา’’ติอาทีสุ นิรุทฺธภาเวฯ ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ สนฺโต ปณีโต’’ติอาทีสุ สนฺตญาณโคจรตายํฯ ‘‘อุปสนฺตสฺส สทา สตีมโต’’ติอาทีสุ กิเลสวูปสเมฯ ‘‘สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺตี’’ติอาทีสุ สาธูสุฯ ‘‘ปญฺจิเม ภิกฺขเว มหาโจรา สนฺโต สํวิชฺชมานา’’ติอาทีสุ อตฺถิภาเวฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘กิลนฺตตฺเต นิรุทฺธตฺเต, สนฺตธีโคจรตฺตเน;
กิเลสูปสเม เจว, อตฺถิภาเว จ สาธุสุ;
อิเมสุ ฉสุ ฐาเนสุ, สนฺตสทฺโท ปนาคโต’’ติฯ
ทมุ ทมเนฯ ทมฺมติฯ ทนฺโต, ทโม, ทมนํฯ การิเต ‘‘จิตฺตํ ทเมติ, ทมยตี’’ติ รูปานิฯ
ตตฺถ ทโมติ อินฺทฺริยสํวราทีนํ เอตํ นามํฯ ‘‘สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโตฯ เวทนฺตคู วุสิตพฺรหฺมจริโย’’ติ เอตฺถ หิ อินฺทฺริยสํวโร ‘‘ทโม’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘ยทิ สจฺจา ทมา จาคา, ขนฺตฺยา ภิยฺโยธ วิชฺชตี’’ติ เอตฺถ ปญฺญา ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตาฯ ‘‘ทาเนน ทเมน สํยเมน สจฺจวชฺเชนา’’ติ เอตฺถ อุโปสถกมฺมํ ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ทมุปสเมนา’’ติ เอตฺถ ขนฺติ ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตาฯ อิจฺเจวํ –
‘‘อินฺทฺริยสํวโร ปญฺญา, ขนฺติ จาปิ อุโปสโถ;
อิเม อตฺถา ปวุจฺจนฺติ, ทมสทฺเทน สาสเน’’ติฯ
ยา คติปาปุเณสุฯ ยายติ, ยายนฺติฯ ปริยาโยฯ ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเคฯ ยายนฺโตฯ ยายนฺตมนุยายติฯ ยาตานุยายีฯ ยายิตุํ, ยายิตฺวา อิจฺจาทีนิฯ
เอตฺถ ปริยายสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร วุจฺจเต, ปริยายสทฺโท วารเทสนาการเณสุ สมนฺตโต คนฺตพฺพฎฺฐาเน จ สทิเส จ วตฺตติฯ ‘‘กสฺส นุ โข อานนฺท อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติอาทีสุ หิ วาเร วตฺตติฯ ‘‘มธุปิณฺฑิกปริยาโยตินํ ธาเรหี’’ติอาทีสุ เทสนายํฯ ‘‘อิมินาปิ โข เต ราชญฺญ ปริยาเยน เอวํ โหตู’’ติอาทีสุ การเณฯ ‘‘ปริยายปโถ’’ติอาทีสุ สมนฺตโต คนฺตพฺพฎฺฐาเนฯ ‘‘โกปสทฺโท โขภปริยาโย’’ติอาทีสุ สทิเส วตฺตติฯ อิจฺเจวํ –
ปริยายรโว วาร-เทสนาการเณสุ จ;
สมนฺตโตว คนฺตพฺพ-ฎฺฐาเน จ สทิเส สิยาฯ
ริ วสเนฯ ริยติฯ
วิลี วิลีนภาเวฯ สปฺปิ วิลียติฯ การิเต วิลาปยติฯ
วา คติคนฺธเนสุฯ วายติฯ วาโย, วาโตฯ
สิวุ ตนฺตสนฺตาเนฯ สิพฺพติ, สํสิพฺพติฯ สิพฺพํ, สิพฺพนฺโตฯ การิเต – สิพฺเพติ, สิพฺพยติ, สิพฺพาเปติ, สิพฺพาปยติฯ
สิวุ คติโสสเนสุฯ สิพฺพติฯ
ธิวุ ขิวุ นิทสฺสเนฯ ธิพฺพติฯ ขิพฺพติฯ
สา ตนุกรเณฯ สิยติ, สิยนฺติฯ
สา อนฺตกมฺมนิฯ สิยติ อนวเสสโต มานํ สิยติ สมุจฺฉินฺทตีติ อคฺคมคฺโค มานสนฺติ หิ วุตฺตํฯ
สา อสฺสาทเนฯ รสํ สายติฯ สายิตํ, สายนํฯ
สิ ปาณิปฺปสเวฯ สูยติ, ปสูยติฯ ปสูตา คาวีฯ
กุสุ หรณทิตฺตีสุฯ กุสยติฯ
สิลิส อาลิงฺคเนฯ สิลิสฺสติฯ สิเลโสฯ
กิลิส อุปตาเปฯ กิลิสฺสติ, สํกิลิสฺสติฯ กิเลโส, สํกิเลโสฯ อิการโลเป กฺลิสฺสติ กฺเลโส อิจฺจาทีนิฯ อปิจ มลีนตาปิ กิลิสสทฺเทน วุจฺจติ, กิลิฎฺฐวตฺถํ ปริทหติฯ ‘‘จิตฺเตน สํกิลิฏฺเฐน, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา’’ติอาทีสุ ธาตูนํ อเนกตฺถตายฯ
มส อปฺปีภาเว ขมายญฺจฯ มสฺสติฯ
ลีส อปฺปีภาเวฯ ลิสฺสติฯ เลโสฯ ‘‘ลิส เลสเน’’ติปิ ปฐนฺติ อาจริยาฯ
ตส ปิปาสายํฯ ตสฺสติ, ปริตสฺสติฯ ปริตสฺสนา, ตสิณา, ตสิโตฯ
ทุส โทสเนฯ ทุสฺสติฯ โทโส, โทสนํ, โทสิโตฯ
ทุส อปฺปีติยํฯ ทุสฺสติ, ปทุสฺสติฯ โทโส, ปโทโส, ทุฏฺโฐ, ปทุฏฺโฐ, ทูสโก, ทูสิโต, ทูสนาฯ
อสุ เขเปฯ เขโป ขิปนํฯ อสฺสติฯ นิรสฺสติอาทิยติ จ ธมฺมํฯ อิสฺสาโสฯ
เอตฺถ จ นิรสฺสตีติ ฉเฑฺฑติ สตฺถารํ ตถา ธมฺมกฺขานาทีนิฯ อิสฺสาโสติ อุสุํ อสฺสติ ขิปตีติ อิสฺสาโส, ธนุคฺคโหฯ
ยสุ ปยตเนฯ ยสฺสติฯ นิยสกมฺมํฯ
เอตฺถ จ เยน วินยกมฺเมน ‘‘นิสฺสาย เต วตฺถพฺพ’’นฺติ นิยสฺสิยติ ภชาปิยตีติ นิยโส พาลํ, ตํ นิยสกมฺมํ นามฯ ‘‘กโรหิ เม ยกฺข นิยสกมฺม’’นฺติ เอตฺถ ปน นิคฺคหกมฺมํ นิยสกมฺมํ นามฯ
ภสฺส ภสฺสเนฯ ภสฺสติฯ ภสฺสํ, ภสฺสการโกฯ
วส สทฺเทฯ สกุโณ วสฺสติฯ อธโม มิคชาตานํ, สิงฺคาโล ตาต วสฺสติฯ มณฺฑูโก วสฺสติฯ
นส อทสฺสเนฯ นสฺสนธมฺมํ นสฺสติฯ ปนสฺสติฯ วินสฺสติฯ นสฺส วสลิ, จร ปิเร วินสฺสฯ นฏฺโฐ, วินฏฺโฐฯ การิเต – นาเสติ, นาสยติฯ
สุส โสสเนฯ ปณฺณํ สุสฺสติฯ การิเต – วาโต ปณฺณํ โสเสติ, โสสยติฯ กมฺเม – วาเตน ปณฺณํ โสสิยติฯ ภาเว กฺริยาปทมปฺปสิทฺธํฯ โสโส, สุกฺขํ กฎฺฐํฯ สุสฺสํ, สุสฺสนฺโตฯ สุสฺสมาโน ทหโทฯ
ตุส ตุฎฺฐิยํฯ ตุสฺสติ, สนฺตุสฺสติฯ สนฺตุฎฺฐิ, สนฺโตโส, โตสนํ, ตุฎฺฐพฺพํ, ตุสฺสิตพฺพํ, ตุสิตาฯ การิเต ‘‘โตเสติ’’ อิจฺจาทีนิฯ
หา ปริหานิยํฯ หายติ, ปริหายติฯ หายนฺติ ตตฺถ วฬวาฯ ภาเว ‘‘ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา, โส ปหียิสฺสตี’’ติ จ ‘‘ราโค ปหียตี’’ติ จ รูปํฯ กมฺเม กฺริยาปทมปฺปสิทฺธํฯ ‘‘ราโค ปหียตี’’ติ อิทํ ปน ‘‘หา จาเค’’ติ วุตฺตสฺส ภูวาทิคณิกธาตุสฺส รูปํ ‘‘ราคํ ปชหตี’’ติ กตฺตุปทสฺส ทสฺสนโตฯ
นห พนฺธเนฯ นยฺหติฯ อุปนยฺหติฯ สนฺนยฺหติฯ สนฺนาโหฯ สนฺนทฺโธฯ
มุห เวจิตฺเตฯ มุยฺหติ, สมฺมุยฺหติ, ปมุยฺหติฯ โมโห, ปโมโหฯ มูโฬฺหฯ โมมูโห ปุริโสฯ โมมูหํ จิตฺตํฯ การิเต – โมเหติฯ ปโมหโกฯ เอตฺถ จ โมมูโหติ อวิสทตาย โมมูโห, มหามูโฬฺหติ อตฺโถฯ
สห สุห สตฺติยํฯ สยฺหติฯ สุยฺหติฯ
นฺหา โสเจยฺเยฯ นฺหายติ, อปฺปกฺขรานํ พหุภาเว นหายติฯ นหายิตฺวา, นฺหายิตฺวาฯ นหานํ, นฺหานํฯ สีสํ นฺหาโตฯ เอตฺถ จ สีสํ นฺหาโตติ สีสํ โธวิตฺวา นฺหาโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพ โปราเณหิ อนุมตตฺตาฯ
สินิห ปีติยํฯ สินิยฺหติฯ สิเนหโก, สิเนหิโต, สินิทฺโธฯ ปุตฺเต สิเนโห อชายถฯ อิการโลเปน สฺเนโหฯ ตถา หิ ‘‘นิสฺเนหมภิกงฺขามี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ
วิริฬ ลชฺชายํ โจทเน จฯ วิริฬิโตฯ ลชฺชาวเสน อตฺโถ ปสิทฺโธ, น โจทนาวเสนฯ ตถา หิ ‘‘วิริฬิโตติ ลชฺชิโต’’ติ อตฺถสํวณฺณกา ครู วทนฺติ ‘‘ลชฺชนาการปฺปตฺโต’’ติ จฯ
ทิวาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติฯ
ทิวาทิคโณยํฯ
สฺวาทิคณิก
สุ สวเนฯ ‘‘สุโณติ, สุณาติฯ สุณึสุฯ ปฎิสฺสุณิ, ปฎิสฺสุณึสุฯ อสฺโสสิ, อสฺโสสุํฯ ปจฺจสฺโสสิ, ปจฺจสฺโสสุํ’’ อิจฺจาทีนิ, ‘‘สุณิสฺสติ, โสสฺสติ’’ อิจฺจาทีนิ จ ภวนฺติฯ อพฺภาสวิสเย ‘‘สุสฺสูสติ, สุสฺสูสา’’ อิจฺจาทีนิฯ อนพฺภาสวิสเย – สาวโก, โสโต, สุณํ, สุณนฺโต, สุณมาโน, สุยฺยมาโน, สวนํ, สุตํฯ อสุยิตฺถาติ วา สุตํฯ สุตวา, โสตํ, โสโณ, สุณิตุํ, โสตุํฯ สุณิตฺวา, สุณิย, สุณิยาน, สุตฺวา, สุตฺวานฯ การิเต – สาเวติ, สาวยติฯ กมฺเม – สทฺโท สุยฺยติ, สูยติ จฯ ภาเว ปทรูปมปฺปสิทฺธํฯ
ตตฺถ สาวโกติ อนฺเตวาสิโก, โส ทุวิโธ อาคตปฺผโล อนาคตปฺผโล จ, ตตฺถ อาคตปฺผโล สวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาโตติ ‘‘สาวโก’’ติ วุจฺจติ, อิตโร ครูนํ โอวาทํ สุณาตีติ ‘‘สาวโก’’ติฯ สาวโก, อนฺเตวาสิโก, สิสฺโสติ ปริยายาฯ
เอตฺถ สุตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ วทาม สทฺธึ โสตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรนฯ สุตสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ อนุปปเทน, สุตสทฺโท จ –
คมเน วิสฺสุเต ตินฺเต, นิโยโค’ปจิเตปิ จ;
สทฺเท จ โสตทฺวารานุ-สารญาเตสุ ทิสฺสติฯ
ตถา หิ ‘‘เสนาย ปสุโต’’ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ ‘‘สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต’’ติอาทีสุ วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทีสุ ตินฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘เย ฌานปฺปสุตา ธีรา’’ติอาทีสุ อนุยุตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปก’’นฺติอาทีสุ อุปจิตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ทิฎฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาต’’นฺติอาทีสุ สทฺโทติ อตฺโถฯ ‘‘พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย’’ติอาทีสุ โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธมฺมธโรติ อตฺโถฯ
โสตสทฺโทปิ อเนกตฺถปฺปเภโทฯ ตถา เหส –
มํสวิญฺญาณญาเณสุ, ตณฺหาทีสุ จ ทิสฺสติ;
ธารายํ อริยมคฺเค, จิตฺตสนฺตติยมฺปิ จฯ
‘‘โสตายตนํ , โสตธาตุ, โสตินฺทฺริย’’นฺติอาทีสุ โสตสทฺโท มํสโสเต ทิสฺสติ, ‘‘โสเตน สทฺทํ สุตฺวา’’ติอาทีสุ โสตวิญฺญาเณฯ ‘‘ทิพฺพาย โสตธาตุยา’’ติอาทีสุ ญาณโสเตฯ ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมินฺติ, ยานิ เอตานิ โสตานิ มยา กิตฺติตานิ ปกิตฺติตานิ อาจิกฺขิตานิ เทสิตานิ ปญฺญปิตานิ ปฎฺฐปิตานิ วิวริตานิ วิภตฺตานิ อุตฺตานีกตานิ ปกาสิตานิฯ เสยฺยถิทํ? ตณฺหาโสโต ทิฎฺฐิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต’’ติอาทีสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุฯ ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติอาทีสุ อุทกธารายํฯ ‘‘อริยสฺเสตํ อาวุโส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ, ยทิทํ โสโต’’ติอาทีสุ อริยมคฺเคฯ ‘‘ปุริสสฺส จ วิญฺญาณโสตํ ปชานาติ อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนํ อิธโลเก ปติฎฺฐิตญฺจ ปรโลเก ปติฎฺฐิตญฺจา’’ติอาทีสุ จิตฺตสนฺตติยนฺติฯ
โสโณติ สุนโขฯ โส หิ สามิกสฺส วจนํ สุณาตีติ โสโณติ วุจฺจติฯ
อิมานิ ตทภิธานานิ –
สุนโข สารเมยฺโย จ, สุโณ สูโน จ กุกฺกุโร;
โสโณ สฺวาโน สุวาโน จ, สาฬุโร มิคทํสโนฯ
สา สุนิธาติ’เม สทฺทา, ปุมาเนสุ ปวตฺตเร;
สุนขี กุกฺกุรี สี’ติ, อิเม อิตฺถีสุ วตฺตเรฯ
สุนขา สารเมยฺยาติ, อาทิ พหุวโจ ปน;
ปวตฺตติ ปุมิตฺถีสุ, อญฺญตฺราปิ อยํ นโย;
กุกฺกุโรติ อยํ ตตฺถ, พาลกาเล รเวน เว;
มหลฺลเกปิ สุนเข, รูฬฺหิยา สมฺปวตฺตติฯ
ตถา หิ อฎฺฐกถาจริยา กุกฺกุรชาตเก ‘‘เย กุกฺกุรา ราชกุลมฺหิ วฑฺฒา, โกเลยฺยกา วณฺณพลูปปนฺนา’’ติอิมสฺมึ ปเทเส เอวมตฺถํ วณฺณยึสุ ‘‘เย กุกฺกุราติ เย สุนขาฯ ยถา หิ ตรุโณปิ ปสฺสาโว ปูติมุตฺตนฺติ ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ‘‘ชรสิงฺคาโล’ติ, โกมลาปิ คฬาจีลตา ‘ปูติลตา’ติ, สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ‘ปูติกาโย’ติ วุจฺจติ, เอวเมว วสฺสสติโกปิ สุนโข ‘กุกฺกุโร’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา มหลฺลกา กายูปปนฺนาปิ เต ‘กุกฺกุรา’เตฺวว วุตฺตา’’ติฯ
กิ หึสายํฯ กิโณติ, กิณาติ, กิณนฺติฯ
สก สามตฺถิเยฯ สมตฺถภาโว สามตฺถิยํ, ยถา ทกฺขิยํฯ สกฺกุณาติ, สกฺกุณนฺติฯ อสกฺขิฯ สกฺขิสฺสติฯ สกฺโกฯ สกฺกีฯ
เอตฺถ สกฺโกติ เทวราชาฯ โส หิ ปรหิตํ สกหิตญฺจ กาตุํ สกฺกุณาตีติ สกฺโกฯ อปิจ สกฺยกุลชาโต โย โกจิปิฯ ตถา หิ ‘‘อถ โข มหานาโม สกฺโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ภควนฺตญฺจ ปิงฺคิโย มํ สกฺก สมุทฺธราหีติ อาลปิฯ สกฺยา วต โภ กุมารา ปรมสกฺยา วต โภ กุมารา’’ติ วจนมุปาทาย สพฺเพปิ สกฺยกุเล ชาตา ‘‘สกฺยา’’ติ จ ‘‘สากิยา’’ติ จ ‘‘สกฺกา’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ เอตฺถ สฺวาทิตฺเตปิ อเนกสฺสรธาตุโต เอโกว อุณาปจฺจโย โหติ, น ณุ ณาปจฺจยาติ ทฎฺฐพฺพํฯ
ขี ขเยฯ ขีโณติฯ ขีณาติฯ ขีณา ชาติฯ ขีโณฯ อโยคา ภูริสงฺขโยฯ
เค สทฺเทฯ คิโณติ, คิณาติฯ
จิ จเยฯ ณการสฺส นการตฺตํฯ ปาการํ จิโนติฯ จิตํ กุสลํฯ เจโต ปุคฺคโลฯ
รุ อุปตาเปฯ รุโณติ, รุณาติฯ
ราธ สาธ สํสิทฺธิยํฯ ราธุณาติฯ สาธุณาติฯ ราธนํฯ อาราธนํฯ สาธนํฯ
ปี ปีติยํฯ ปีโณติ, ปีณาติฯ ปีติ, ปิโยฯ
อป ปาปุเณ สมฺภุ จฯ ปาปุโณติ, ปาปุณาติฯ ปตฺโตฯ สพฺพญฺญุตํ สตฺถา ปตฺโตฯ สมฺปตฺโต ยมสาธนํฯ สมฺภุณาติ, น กิญฺจิ อตฺถํ อภิสมฺภุณาติฯ สมฺภุณนฺโต, อภิสมฺภุณมาโนฯ
ตตฺถ ปตฺโตติ ปสทฺโท อุปสคฺโค ‘‘ปปฺโปตี’’ติ เอตฺถ ปสทฺโท วิยฯ ตถา หิ ‘‘ปตฺโต’’ติ เอตฺถ ปาปุณีติ อตฺเถ ปปุพฺพสฺส อปธาตุสฺส ปกาเร ลุตฺเต ตปจฺจยสฺส ทฺวิภาโว ภวติฯ ตตฺถ น อภิสมฺภุณาตีติ น สมฺปาปุณาติ, น สาเธตีติ วุตฺตํ โหติฯ
ขิป เขเปฯ ขิปุณาติฯ ขิปฺปํฯ ขิปฺปนฺติ มจฺฉปญฺชโรฯ
อาป พฺยาปเนฯ อาปุณาติฯ อาโปฯ
มิ ปกฺเขปเนฯ มิโนติฯ มิตฺโตฯ
เอตฺถ จ สพฺพคุยฺเหสุ นิมิยติ ปกฺขิปิยตีติ มิตฺโตฯ ‘‘มิตฺโต หเว สตฺตปเทน โหตี’’ติ วจนํ ปน โวหารวเสน วุตฺตํ, น อตฺถวเสนฯ วุจฺเจยฺย เจ, โย โกจิ อวิสฺสาสิโก อตฺตโน ปฎิวิรุทฺโธปิ จ มิตฺโต นาม ภเวยฺย, น เจวํ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวญฺจ ปน ทฎฺฐพฺพํ ‘‘สตฺตปทวีติหารมตฺเตนปิ สห คจฺฉนฺโต สห คจฺฉนฺตสฺส ปิยวาจานิจฺฉารเณน อญฺญมญฺญํ อาลาปสลฺลาปกรณมตฺเตน มิตฺโต นาม โหตีติ วตฺตพฺพํฯ กึการณา? ทฬฺหวิสฺสาโส มิตฺโต นาม น ภเวยฺยาติ มิตฺตสฺส คุณปสํสาวเสน เอวํ วุตฺต’’นฺติฯ
วุ สํวรเณฯ วุโณติ, วุณาติ, สํวุโณติ, สํวุณาติฯ ปณฺฑิโต สีลสํวุโตฯ
สุ อภิสเวฯ อภิสโว นาม ปีฬนํ มนฺถนํ สนฺธานํ สินฺหานํ วาฯ สุโณติ, สุณาติฯ
สิ พนฺธเนฯ สิโนติฯ
สิ นิสาเนฯ สิโณติ, สิณาติฯ นิสิตสตฺถํฯ
น หิ นูนายํ สา ขุชฺชา, ลภติ ชิวฺหาย เฉทนํ;
สุนิสิเตน สตฺเถน, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณํ;
เอตฺถ ภณนฺติ ภณนฺตีฯ
วุส ปาคพฺพิเยฯ ปาคพฺพิยํ นาม กายวาจามเนหิ ปคพฺพภาโวฯ วุสุณาติฯ
อสุ พฺยาปเนฯ อสุณาติฯ อสฺสุฯ
หิ คติพุทฺธีสุ อุปตาเป จฯ หิโนติฯ
เอตฺถ ปน อสมานนฺตตฺเตปิ สมานตฺถานํ สโมธานํ วุจฺจติฯ
ติก ติค สฆ ทิกฺข กิวิ จิริ ชิริ ทาส ทุ หึสายํฯ ติกุณาติฯ ติคุณาติฯ สฆุณาติฯ ทิกฺขุณาติฯ กิวุณาติ ฯ จิรุณาติฯ ชิรุณาติฯ ทาสุณาติฯ ทุโณติ, ทุณาตีติ รูปานิ หึสาวาจกานิ ภวนฺติฯ
สุวาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ
สฺวาทิคโณยํฯ
กิยาทิคณิก
กี ทพฺพวินิมเยฯ ทพฺพวินิมโย กยวิกฺกยวเสน ภณฺฑสฺส ปริวตฺตนํฯ กิณาติ, กิณนฺติฯ วิกฺกิณาติ, วิกฺกิณนฺติฯ เกตุํ, กิณิตุํฯ วิกฺเกตุํ, วิกฺกิณิตุํฯ กิณิตฺวา, วิกฺกิณิตฺวาฯ กีตํ ภณฺฑํฯ กโย, วิกฺกโยฯ วิกฺกิเณยฺย หเนยฺย วาฯ
ขิ คติยํฯ ขิณาติฯ อติขิโณ สโรฯ ขํ, ขานิฯ นการสฺส ณการตฺตํฯ
ตตฺถ ขิณาตีติ คจฺฉติฯ อติขิโนติ อติคโตฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เสนฺติ จาปาติขิณาว, ปุราณานิ อนุตฺถุน’’นฺติฯ ตตฺถ จาปาติขิณา’ติ จาปโต อติขิณา อติคตาฯ อฎฺฐกถายํ ปน ‘‘จาปาติขิณาติ จาปโต อติขิณา จาปา วินิมุตฺตาติ อตฺโถ’’ติ ปทตฺถวิวรณํ กตํ, ตมฺปิ คตตฺถญฺเญว สนฺธาย อธิปฺปายตฺถวเสน กตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ ตตฺร ขนฺติ สคฺโคฯ โส หิ กตปุญฺเญหิ คนฺตพฺพตฺตา ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติฯ ขานีติ สคฺคาฯ
จิ จเยฯ ปุญฺญํ จินาติฯ ปาการํ จินาติฯ ปารมิโย วิจินาติ, วิจินติ จฯ ปุปฺผํ โอจินาติ, โอจินติ วาฯ ปจินาติฯ ปจินิตฺวาฯ จิตํ กุสลํฯ จโย สญฺจโยฯ จิโต ปากาโรฯ จินาตีติ เจโต, อิฎฺฐกวฑฺฒกีฯ โย สตฺโต ปุญฺญสญฺจโย ฯ ‘‘สญฺจโย ราสิ สมูโห ปิณฺโฑ คโณ สงฺโฆ กทมฺโพ วคฺโค กโร ฆฎา’’อิจฺเจวมาทโย ปริยายาฯ
ชิ ชเยฯ ชินาติ, วิชินาติ, ชินิยติฯ เชตา, ชิโนฯ ชิโต มาโรฯ มารํ ชิโตฯ ชิตวา, ชิตาวี, ชิตพฺโพ, เชยฺโย, ชยนํ, ชิตํ, วิชิตํ, ชโย, ปราชยนํ, ปราชโยฯ ยสฺส ชิตํ นาวชียติฯ ชิตมสฺส โนยาติ โกจิ โลเกฯ ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโยฯ
ตตฺถ เชตาติ ชินาตีติ เชตา, โย โกจิ ปุคฺคโลฯ อชินีติ ชิโน, สพฺพญฺญู ธมฺมราชาฯ กึ โส อชินิ? ปาปเก อกุสเล ธมฺเม มาราทิอรโย จฯ อิติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม มาราทโย จ อรโย อชินีติ ชิโนฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘มาทิสา เว ชินา โหนฺติ, เย ปตฺตา อาสวกฺขยํ;
ชิตา เม ปาปกา ธมฺมา, ตสฺมาหํ อุปก ชิโน’’ติ,
‘‘ตถาคโต ภิกฺขเว อภิภู อนภิภูโต’’ติ จฯ
ชินสทฺโท หิ เกวโล สพฺพญฺญุมฺหิ ปวตฺตติ, โสปปโท ปน ปจฺเจกพุทฺธาทีสุ ตมฺหิ จ ยถารหํ ปวตฺตติฯ ‘‘ปจฺเจกชิโน, โอธิชิโน, อโนธิชิโน, วิปากชิโน, อวิปากชิโน’’ติ อิมาเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ
ชิ ชานิยํฯ ชินาติ, น ชินาติ น ชาปเย, ชิโน รถสฺสํ มณิกุณฺฑเล จ, ปุตฺเต จ ทาเร จ ตเถว ชิโนฯ ชิโน ธนญฺจ ทาเส จฯ
ญา อวโพธเนฯ ชานาติ, ญายติ, นายติฯ อนิมิตฺตา น นายเรฯ ชญฺญา โส ยทิ หาปเยฯ มา มํ ชญฺญูติ อิจฺฉติฯ ‘‘อิเม อมฺหาก’’นฺติ ญาตพฺพฏฺเฐน ญาติ, ญาตโกฯ ญาติมิตฺตา สุหชฺชา จฯ ญาตโก โน นิสินฺโนติฯ ญาตพฺพํ เญยฺยํ, สงฺขารวิการลกฺขณนิพฺพานปญฺญตฺติธมฺมาฯ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เญยฺยสทฺโท เอกนฺเตน นปุํสโก, วาจฺจลิงฺคตฺเต สพฺพลิงฺคิโก, ยถา? เญยฺโย ผสฺโสฯ เญยฺยา เวทนาฯ เญยฺยํ จิตฺตํฯ เญยฺโย ปุริโส, เญยฺยา อิตฺถี, เญยฺยํ ธนนฺติ จฯ
ถุ อภิตฺถเวฯ ถุนาติฯ อภิตฺถุนาติฯ ถุติ, อภิตฺถุติฯ ถวนา, อภิตฺถวนา, ถุโต, อภิตฺถุโตฯ
ถุ นิตฺถุนเนฯ ถุนาติฯ
อุฏฺเฐหิ เรวเต สุปาปธมฺเม,
อปารุตทฺวาเร อทานสีเล;
เนสฺสาม ตํ ยตฺถ ถุนนฺติ ทุคฺคตา,
สมปฺปิตา เนรยิกา ทุกฺเขน;
ปุราณานิ อนุตฺถุน’’นฺติ จ ปโยโคฯ
ทุ หึสายํฯ ทุนาติฯ มิตฺตทฺทุฯ ทุโมฯ
เอตฺถ มิตฺตทฺทูติ มิตฺตํ ทุนาติ หึสติ ทุพฺภตีติ มิตฺตทฺทุฯ อตฺร ‘‘เวทา น ตาณาย ภวนฺติ ตสฺส, มิตฺตทฺทุโน ภูนหุโน นรสฺสา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ทุโมติ ทุนิยติ เคหสมฺภาราทิอตฺถาย หึสิยติ ฉินฺทิยติ, ปณฺณปุปฺผาทิอตฺถิเกหิ วา ปณฺณปุปฺผาทิหรเณน ปีฬิยตีติ ทุโมฯ
ธู กมฺปเนฯ ธุนาติฯ ธูโม, โธนา, โธโน, ธุโตฯ ธุนนฺโต วากจีรานิ, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทาฯ
ตตฺถ ธูโมติ ธุนาติ กมฺปตีติ ธูโมฯ ธูมสทฺโท โกเธ ตณฺหาย วิตกฺเก ปญฺจสุ กามคุเณสุ ธมฺมเทสนายํ ปกติธูเมติ อิเมสุ อตฺเถสุ วตฺตติฯ ‘‘โกโธ ธูโม ภสฺมานิ โมสวชฺช’’นฺติ เอตฺถ หิ โกเธ วตฺตติฯ ‘‘อิจฺฉา ธูมายิโต สทา’’ติ เอตฺถ ตณฺหายํฯ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควโต อวิทูเร ธูมายนฺโต นิสินฺโน โหตี’’ติ เอตฺถ วิตกฺเกฯ
‘‘ปงฺโก จ กามา ปลิโป จ กามา,
ภยญฺจ เมตํ ติมุลํ ปวุตฺตํ;
รโช จ ธูโม จ มยา ปกาสิโต,
หิตฺวา ตุวํ ปพฺพช พฺรหฺมทตฺตา’’ติ
เอตฺถ ปญฺจสุ กามคุเณสุฯ ‘‘ธูมํ กตฺตา โหตี’’ติ เอตฺถ ธมฺมเทสนายํฯ ‘‘ธโช รถสฺส ปญฺญาโน, ธูโม ปญฺญานมคฺคิโน’’ติ เอตฺถ ปกติธูเมฯ อิจฺเจวํ –
โกธตณฺหาวิตกฺเกสุ, ปญฺจกามคุเณสุ จ;
เทสนายญฺจ ปกติ-ธูเม ธูโม ปวตฺตติฯ
โธนาติ ปญฺญาฯ วุตฺตญฺเหตํ นิทฺเทเส ‘‘โธนา วุจฺจติ ปญฺญา, ยา ปญฺญา ปชานนา สมฺมาทิฎฺฐิ, กึการณา โธนาติ วุจฺจติ ปญฺญา? ยํ ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ, วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจฯ ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญาฯ อถ วา สมฺมาทิฎฺฐิ มิจฺฉาทิฎฺฐึ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ, ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญา’’ติฯ ‘‘โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก, ปกปฺปิตา ทิฎฺฐิ ภวาภเวสู’’ติ อยเมตฺถ ปาฬิ นิทสฺสนํ ฯ อตฺร โธนา อสฺส อตฺถีติ โธโน, ตสฺส โธนสฺสาติ นิพฺพจนํฯ ธาตูนมเนกตฺถตาย ธูธาตุ กมฺปนตฺเถปิ โธวนตฺเถปิ วตฺตติฯ
มุน ญาเณฯ มุนาติฯ โมนํ, มุนิฯ อิมสฺมึ ฐาเน ธาตุยา อาขฺยาตตฺเต เอกนฺเตน อนฺตโลโป ภวติฯ โสภิตตฺเถรคาถายํ ปน อนาคตวจเน อุการสฺส วุทฺธิวเสน ‘‘อหํ โมเนน โมนิสฺส’’นฺติ รูปนฺตรญฺจ ทิสฺสติฯ ตตฺถ โมนิสฺสนฺ ติ ชานิสฺสํฯ นามตฺเต อนฺตโลโป น โหติฯ ตตฺถ โมนนฺติ กิญฺจาปิ ‘‘น โมเนน มุนิ โหตี’’ติ เอตฺถ ตุณฺหีภาโว ‘‘โมน’’นฺติ วุจฺจติ, ตถาปิ อิธ ‘‘ญาเณ’’ติ วจนโต น โส อธิปฺเปโต, ญาณเมวาธิปฺเปตํ, ตสฺมา โมเนยฺยปฎิปทาสงฺขาตํ มคฺคญาณโมนมฺปิ คเหตพฺพํฯ มุนีติ มุนาติ ชานาติ หิตาหิตํ ปริจฺฉินฺทตีติ มุนิฯ อถ วา ขนฺธาทิโลเก ตุลํ อาโรเปตฺวา มินนฺโต วิย ‘‘อิเม อชฺฌตฺติกา ขนฺธา, อิเม พาหิรา’’ติอาทินา นเยน อิเม อุโภ อตฺเถ มุนาตีติ มุนิฯ เตนาห ภควา –
‘‘น โมเนน มุนิ โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโตฯ
ปาปานิ ปริวชฺเชติ, ส มุนิ เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจตี’’ติฯ
อปราเปตฺถ ภวติ อตฺถวิภาวนาฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ, กายโมเนยฺยาทีสุ วา อญฺญตรํ, เตน สมนฺนาคตตฺตา ปุคฺคโล ‘‘มุนี’’ติ วุจฺจติฯ โส ปเนส อคาริยมุนิ อนคาริยมุนิ เสกฺขมุนิ อเสกฺขมุนิ ปจฺเจกมุนิ มุนิมุนีติ อเนกวิโธ ฯ ตตฺถ อคาริยมุนีติ คิหิปิ อาคตผโล วิญฺญาตสาสโนฯ อนคาริยมุนีติ ตถารูโปว ปพฺพชิโตฯ เสกฺขมุนีติ สตฺต เสกฺขาฯ อเสกฺขมุนีติ ขีณาสโวฯ ปจฺเจกมุนีติ ปจฺเจกพุทฺโธฯ มุนิมุนีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ตถา หิ อายสฺมาปิ สาริปุตฺโต อาห ‘‘มุนีติ วุจฺจติ ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติฯ
ปู ปวเนฯ ปวนํ โสธนํฯ ปุนาติฯ ปุญฺญํ, ปุตฺโต, ทนฺตโปณํฯ
เอตฺถ จ ปุญฺญนฺติ อตฺตโน การกํ ปุนาติ โสเธตีติ ปุญฺญํฯ อถ วา ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนํ ตํสนฺตานํ ปุนาติ วิโสเธตีติ ปุญฺญํฯ กินฺตํ? สุจริตํ กุสลกมฺมํฯ สกมฺมิกตฺตา ธาตุสฺส การิตวเสน อตฺถวิวรณํ ลพฺภติฯ ปุตฺโตติ อตฺตโน กุลํ ปุนาติ โสเธตีติ ปุตฺโตฯ เอวญฺจ สติ หีนชจฺจานํ จณฺฑาลาทีนํ ปุตฺโต นาม น ภเวยฺยาติ น วตฺตพฺพํ สทฺทานมตฺถกถนสฺส นานปฺปกาเรน ปวตฺติโต, ตสฺมา อตฺตโน ปิตุ หทยํ ปูเรตีติ ปุตฺโตติ เอวมาทินาปิ นิพฺพจนํ คเหตพฺพเมวฯ นานาธาตุวเสนปิ หิ ปทานิ สิทฺธึ สมุปคจฺฉนฺติฯ
ปุตฺโต จ นาม อตฺรโช เขตฺรโช อนฺเตวาสิโก ทินฺนโกติ จตุพฺพิโธฯ ตตฺถ อตฺตานํ ปฎิจฺจ ชาโต อตฺรโช นามฯ สยนปีเฐ ปลฺลงฺเก อุเรติ เอวมาทีสุ นิพฺพตฺโต เขตฺรโช นามฯ สนฺติเก สิปฺปุคฺคณฺหนโก อนฺเตวาสิโก นามฯ โปสาปนตฺถาย ทินฺโน ทินฺนโก นาม ทนฺตโปณนฺติ ทนฺเต ปุนนฺติ วิโสเธนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปณํ, ทนฺตกฎฺฐํฯ
ปี ตปฺปนกนฺตีสุฯ ปิณาตีติ ปีติฯ เอตฺถ จ ปีตีติ ปีณนํ ปีติ, ตปฺปนํ กนฺตีติ จ วุตฺตํ โหติฯ อิทํ ภาววเสน นิพฺพจนํฯ อิทํ ปน เหตุกตฺตุวเสน ปิณยตีติ ปีติ, ตปฺเปตีติ อตฺโถฯ
สา ปเนสา ขุทฺทกาปีติ ขณิกาปีติ โอกฺกนฺติกาปีติ อุพฺเพคาปีติ ผรณาปีตีติ ปญฺจวิธา โหติฯ ตตฺถ ขุทฺทกาปีติ สรีเร โลมหํสนมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติฯ ขณิกาปีติ ขเณ ขเณ วิชฺชุปฺปาทสทิสา โหติฯ โอกฺกนฺติกาปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย กายํ โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติฯ อุพฺเพคาปีติ พลวตี โหติ กายํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณา โหติฯ ผรณาปีติยา ปน อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ธมิตฺวา ปูริตวตฺถิ วิย มหตา อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ วิย จ อนุปริผุฎํ โหติ, เอวํ ปญฺจวิธา ปีติ, สา สมฺปิยายนลกฺขณตฺตา ‘‘ปิณาตี’’ติ ปีตีติ สุทฺธกตฺตุวเสนปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ เอตฺถ ‘‘ปิยายติ, ปิตา, ปิโย, เปโม’’ติอาทีนิ ปีธาตุยา เอว รูปานิฯ ตตฺถ ‘‘ปุตฺตํ ปิยายตีติ ปิตา’’ติ วทนฺติฯ ปิยายิตพฺโพติ ปิโยฯ เปมนํ เปโมฯ
มา ปริมาเณฯ มินาติฯ มานํ, ปริมาณํ, มตฺตํ, มตฺตา, มโน, วิมานํ, มินิตพฺพํ, เมตพฺพํ, ฉายา เมตพฺพาฯ อีทิเสสุ ฐาเนสุ อนียปจฺจโย น ลพฺภติฯ
เอตฺถ มโนติ เอกาย นาฬิยา เอกาย จ ตุลาย มินมาโน วิย อารมฺมณํ มินาติ ปริจฺฉินฺทตีติ มโนฯ วิเสสโต มินิยเต ปริจฺฉินฺทิยเตติ วิมานํ, เทวานํ ปุญฺญพเลน นิพฺพตฺตพฺยมฺหํ เทวนิเกตํฯ ยํ วิมานํ อุปโสภิตํ, ปภาสติมิทํ พฺยมฺหนฺติ จ อาทินา โถมิยติฯ
มี หึสายํฯ มินาติฯ มีโน, กุมีนํฯ
เอตฺถ มีโนติ มจฺโฉฯ มจฺฉสฺส หิ ‘‘มีโน มจฺโฉ อมฺพุโช วาริโช วาริจโร’’ติ อเนกานิ นามานิฯ วิเสสนามานิ ปน ‘‘อมโร ขลิโส จนฺทกุโล กนฺทผลิ อินฺทผลิ อินฺทวโล กุลิโส วามิ กุงฺกุตโล กณฺฑิโก สกุโล มงฺคุโร สิงฺคี สตวงฺโก โรหิโต ปาฐีโน กาโณ สวงฺโก ปาวุโส’’ อิจฺเจวมาทีนิ, ‘‘ติมิ ติมิงฺคโล’’ อิจฺเจวมาทีนิ จ ภวนฺติฯ กุมีนนฺติ กุจฺฉิเตนากาเรน มจฺเฉ มินนฺติ หึสนฺติ เอเตนาติ กุมีนํ, มจฺฉพนฺธนปญฺชโรฯ โส ปน ปาฬิยํ กุมีนสทฺเทน วุจฺจติฯ ตถา หิ –
‘‘วาริชสฺเสว เม สโต, พนฺธสฺส กุมินามุเข;
อกฺโกสติ ปหรติ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสโต’’ติ
ปาฬิ ทิสฺสติฯ
มู พนฺธเนฯ มุนาติฯ มุนิฯ
เอตฺถ มุนีติ อตฺตโน จิตฺตํ มุนาติ มวติ พนฺธติ ราคโทสาทิวสํ คนฺตุํ น เทตีติ มุนิฯ
ริ คติเทสเนสุฯ ริกาติฯ เรณุฯ นการสฺส ณตฺตํฯ
ลี สิเลเสฯ ลินาติ, นิลินาติฯ ลีนํ, สลฺลีนํ, ปฎิสลฺลานํฯ
วี ตนฺตสนฺตาเนฯ วตฺถํ วินาติฯ อิมินา สุตฺเตน จีวรํ วินาหิฯ กมฺเม – อิทํ โข อาวุโส จีวรํ มํ อุทฺทิสฺส วิยฺยติฯ วีตํฯ สุวีตํฯ อปฺปกํ โหติ เวตพฺพํฯ การิเต ‘‘วายาเปติ, ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปสฺสามา’ติ จีวรํ วายาเปสุํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ ภวนฺติฯ
วี หึสายํฯ วินาติฯ เวณุฯ เวณูติ วํโสฯ
ลู เฉทเนฯ ลุนาติฯ โลณํ, กุสลํ, พาโล, ลูโตฯ
เอตฺถ จ โลณนฺติ ลุนาติ วีตรสภาวํ วินาเสติ สรสภาวํ กโรตีติ โลณํ, ลวณํฯ กุโส วิย หตฺถปฺปเทสํ อกุสลธมฺเม ลุนาตีติ กุสลํ, อนวชฺชอิฎฺฐวิปากลกฺขโณ ธมฺโมฯ ทิฎฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเก เทฺว อตฺเถ ลุนาตีติ พาโล, อวิทฺวาฯ ลูโตติ มกฺกฎโก วุจฺจติฯ ตสฺส หิ สุตฺตํ ‘‘ลูตสุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ยูสํ ปาตุํ ปฎงฺคมกฺขิกาทีนํ ชีวิตํ ลุนาตีติ ลูโตฯ
สิ พนฺธเนฯ สินาติฯ สีมา, สีสํฯ
เอตฺถ สีมาติ สินียเต สมคฺเคน สงฺเฆน กมฺมวาจาย พนฺธิยเตติ สีมาฯ สา ทุวิธา พทฺธสีมา อพทฺธสีมาติฯ ตาสุ อพทฺธสีมา มริยาทกรณวเสน ‘‘สีมา’’ติ เวทิตพฺพาฯ สินาติ พนฺธติ เกเส โมฬิกรณวเสน เอตฺถาติ สีสํฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ
สา ปาเกฯ สินาติฯ*
สุ หึสายํฯ สุณาติฯ ปรสุฯ ปรํ สุณนฺติ หึสนฺติ เอเตนาติ ปรสุฯ
อส โภชเนฯ วุตฺตานํ ผลมสฺนาติฯ อสนํฯ
เอตฺถ อสนนฺติ อาหาโรฯ โส หิ อสิยติ ภุญฺชิยตีติ ‘‘อสน’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘อสฺนาถ ขาทถ ปิวถา’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ
กิลิส วิพาธเนฯ กิลิสฺนาติฯ กิเลโสฯ
เอตฺถ จ กิเลโสติ ราคาทโยปิ ทุกฺขมฺปิ วุจฺจติฯ
อุทฺธส อุญฺเฉฯ อุญฺโฉ ปริเยสนํฯ อุทฺธสฺนาติฯ
อิส อภิกฺขเณฯ อิสฺนาติฯ
วิส วิปฺปโยเคฯ วิสฺนาติฯ วิสํฯ
ปุส สิเนหสวนปูรเณสุฯ ปุสฺนาติฯ
ปุส โปสเนฯ ปุสฺนาติฯ
มุส เถยฺเยฯ มุสฺนาติฯ มุสโลฯ
กิยาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ
สาสนา โลกโต เจเต, ทสฺสิตา เตสุ โลกโต;
สาสนสฺโสปการาย, วุตฺตา ตทนุรูปกาฯ
กิยาทิคโณยํฯ
คหาทิคณิก
อิทานิ คหาทิคโณ วุจฺจเตฯ เอตฺเถเก เอวํ มญฺญนฺติฯ
คหาทีนํ คโณ นาม, ปจฺเจกํ นุปลพฺภติ;
อถเมโก คหธาตุ, คหาทีนํ คโณ สิยาฯ
ยโต ปฺปณฺหา ปรา เหยฺยุํ, ธาตุโต ชินสาสเน;
เตปิ อญฺเญ น วิชฺชนฺติ, อญฺญตฺร คหธาตุยาฯ
อิติ จินฺตาย เอกจฺเจ, คหธาตุํ กิยาทินํ;
ปกฺขิปึสุ คเณ เอวํ, น วทึสุ คหาทิกํฯ
น เตสํ คหณํ ธีโร, คณฺเหยฺย สุวิจกฺขโณ;
ยโต กจฺจายเน วุตฺโต, คหาทีนํ คโณ วิสุํฯ
‘‘คหาทิโต ปฺปณฺหา’’ อิติ, ลกฺขณํ วทตา หิ โส;
กจฺจายเนน ครุนา, ทสฺสิโต นนุ สาสเนฯ
สเจ วิสุํ คหาทีนํ, คโณ นาม น ลพฺภติ;
คหาทิทีปเก สุตฺเต, หิตฺวาน พาหิรํ อิทํฯ
‘‘คหโต ปฺปณฺหา’’ อิจฺเจว, วตฺตพฺพํ อถ วา ปน;
‘‘กิยาทิโต นาปฺปณฺหา’’ติ, กาตพฺพํ เอกลกฺขณํฯ
ยสฺมา ตถา น วุตฺตญฺจ, น กตญฺเจกลกฺขณํ;
ตสฺมา อยํ วิสุํเยว, คโณ อิจฺเจว ญายติฯ
‘‘สรา สเร โลป’’มิติ-อาทีนิ ลกฺขณานิว;
คมฺภีรํ ลกฺขณํ เอตํ, ทุชฺชานํ ตกฺกคาหินาฯ
อุสาทโยปิ สนฺธาย, อาทิคฺคโห กโต ตหึ;
ตถา หิ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ, อาทิรูปานิ ทิสฺสเรฯ
อิทานิ ปากฎํ กตฺวา, อาทิสทฺทผลํ อหํ;
สปฺปโยคํ คหาทีนํ, คณํ วกฺขามิ เม สุณฯ
คห อุปาทาเนฯ อุปาทานํ คหณํ, น กิเลสุปาทานํฯ อุปสทฺโท เหตฺถ น กิญฺจิ อตฺถวิเสสํ วทติฯ อถ วา กาเยน จิตฺเตน วา อุปคนฺตฺวา อาทานํ คหณํ อุปาทานนฺติ สมีปตฺโถ อุปสทฺโทฯ กตฺถจิ หิ อุปสทฺโท อาทานสทฺทสหิโต ทฬฺหคฺคหเณ วตฺตติ ‘‘กามุปาทาน’’นฺติอาทีสุฯ อิธ ปน ทฬฺหคฺคหณํ วา โหตุ สิถิลคฺคหณํ วา, ยํ กิญฺจิ คหณํ อุปาทานเมว, ตสฺมา คหธาตุ คหเณ วตฺตตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เฆปฺปติ, คณฺหาติ วาฯ ปริคฺคณฺหาติ, ปฎิคฺคณฺหาติ, อธิคณฺหาติ, ปคฺคณฺหาติ, นิคฺคณฺหาติฯ ปธานคณฺหนโกฯ คณฺหิตุํ, อุคฺคณฺหิตุํฯ คณฺหิตฺวา, อุคฺคณฺหิตฺวาฯ อญฺญถาปิ รูปานิ ภวนฺติฯ อหํ ชาลึ คเหสฺสามิฯ คเหตุํฯ คเหตฺวาฯ อุคฺคาหโก, สงฺคาหโก, อชฺโฌคาโฬฺหฯ การิเต ‘‘คณฺหาเปติ, คณฺหาปยติ, อญฺญตรํ สติปฎฺฐานํ อุคฺคณฺหาเปนฺติ, สทฺธึ อมจฺจสหสฺเสน คณฺหาเปตฺวาฯ อุปชฺฌํ คาหาเปตพฺโพฯ อุปชฺฌํ คาหาเปตฺวา ฯ คาเหติ, คาหยติ, คาหาเปสฺสติฯ คาหาปยนฺติ สพฺภาวํฯ คาหโก, คาเหตฺวา’’ อิจฺจาทีนิฯ กมฺมนิ – คยฺหติ, สงฺคยฺหติ, คณฺหิยติ วาฯ ตถา หิ ‘‘คณฺหิยนฺติ อุคฺคณฺหิยนฺตี’’ติ นิทฺเทสปาฬิ ทิสฺสติฯ ‘‘เคหํ, คาโห, ปริคฺคโห, สงฺคาหโก, สงฺคเหตา’’ อิจฺจาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ
ตตฺร อการานนฺตรตฺยนฺตป ทานํ ‘‘เฆปฺปติ, เฆปฺปนฺติฯ เฆปฺปสี’’ติ จ ‘‘คณฺหติ, คณฺหนฺติฯ คณฺหสี’’ติ จ อาทินา นเยน สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ สพฺพถา ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ อากาเรการานนฺตรตฺยนฺตปทานํ ‘‘คณฺหาติ คณฺหาเปตี’’ติอาทินา ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพา วชฺเชตพฺพฎฺฐานํ วชฺเชตฺวาฯ
อิมานิ ปน ปสิทฺธานิ กานิจิ อชฺชตนีรูปานิ ‘‘อคฺคหี มตฺติกาปตฺตํฯ อคฺคหุํ, อคฺคหึสุ, อคฺคเหสุ’’นฺติฯ ภวิสฺสนฺตีอาทีสุ คเหสฺสติ, คเหสฺสนฺติฯ เสสํ ปริปุณฺณํ กาตพฺพํฯ อคฺคหิสฺสา, อคฺคหิสฺสํสุฯ เสสํ ปริปุณฺณํ กาตพฺพํฯ
อุส ทาเหฯ ทาโห อุณฺหํฯ อุสติ ทหตีติ อุณฺหํฯ อุณฺหสทฺโท ‘‘อุณฺหํ ภตฺตํ ภุญฺชตี’’ติอาทีสุ ทพฺพมเปกฺขติ, ‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฎิหนตี’’ติอาทีสุ ปน คุณํ อุณฺหภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ อุณฺหภาโว หิ สีตภาโว จ คุโณฯ
ตส วิปาสายํฯ ตณฺหาฯ เกนฏฺเฐน ตณฺหา? ตสฺสติ ปริตสฺสตีติ อตฺเถนฯ
ชุสิ ปีติเสวเนสุฯ ชุณฺโห สมโยฯ กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเห, ยทา วายติ มาลุโตฯ
ตตฺถ ชุณฺโหติ โชเสติ โลกสฺส ปีติํโสมนสฺสญฺจ อุปฺปาเทตีติ ชุณฺโหฯ
ชุต ทิตฺติยํฯ ชุณฺหา รตฺติฯ โชตติ สยํ นิปฺปภาปิ สมานา จนฺทตารกปฺปภาเสนปิ ทิพฺพติ วิโรจติ สปฺปภา โหตีติ ชุณฺหาฯ
สา ตนุกรเณฯ สณฺหวาจาฯ สิยติ ตนุกริยติ, น ผรุสภาเวน กกฺกสา กริยตีติ สณฺหาฯ
โส อนฺตกมฺมนิฯ สณฺหํ, ญาณํฯ สิยติ สยํ สุขุมภาเวน อติสุขุมมฺปิ อตฺถํ อนฺตํ กโรติ นิปฺผตฺติํ ปาเปตีติ สณฺหํฯ
ติช นิสาเนฯ นิสานํ ติกฺขตาฯ ติณฺโห ปรสุฯ ติติกฺขตีติ ติณฺโหฯ
สิ เสวายํฯ อตฺตโน หิตมาสีสนฺเตหิ เสวิยเตติ สิปฺปํ, ยํ กิญฺจิ ชีวิตเหตุ สิกฺขิตพฺพํ สิปฺปายตนํฯ อปิจ สิปฺปนฺ ติ อฎฺฐารส มหาสิปฺปานิ – สุติ สูรมติ พฺยากรณํ ฉนฺโทวิจิติ นิรุตฺติ โชติสตฺถํ สิกฺขา โมกฺขญาณํ กฺริยาวิธิ ธนุพฺเพโท หตฺถิสิกฺขา กามตนฺตํ อสฺสลกฺขณํ ปุราณํ อิติหาโส นีติ ตกฺโก เวชฺชกญฺจาติฯ
กุ กุจฺฉายํฯ กุจฺฉา ครหาฯ กณฺหา ธมฺมาฯ กณฺโห ปุริโสฯ
ตตฺถ กณฺหาติ อปภสฺสรภาวกรณตฺตา ปณฺฑิเตหิ กุจฺฉิตพฺพา ครหิตพฺพาติ กณฺหา, อกุสลธมฺมาฯ กาฬวณฺณตฺตา สุวณฺณวณฺณาทิกํ อุปนิธาย กุจฺฉิตพฺโพ นินฺทิตพฺโพติ กณฺโห, กาฬวณฺโณฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘กณฺโห วตายํ ปุริโส, กณฺหํ ภุญฺชติ โภชนํ;
กณฺเห ภูมิปฺปเทสสฺมึ, น มยฺหํ มนโส ปิโย’’ติ จ,
‘‘น กณฺโห ตจสา โหติ, อนฺโตสาโร หิ พฺราหฺมโณ;
ยสฺมึ ปาปานิ กมฺมานิ, ส เว กณฺโห สุชมฺปตี’’ติ จฯ
อิจฺเจวํ –
คหาทิเก ธาตุคเณ, สนฺธาย ตสิอาทโย;
อาทิคฺคโห กโต ปฺปณฺหา, คหาทีสุ ยถารหํฯ
คหโต ธาตุโต หิ ปฺโป,อาขฺยาตตฺเตวทิสฺสติ;
อาขฺยาตตฺเต จ นามตฺเต, ณฺหาสทฺโท อุสโต ตถาฯ
อุสคเหหิ อญฺญสฺมา, นามตฺเตว ทุเว มตา;
เอวํ วิเสสโต เญยฺโย, คหาทิคณนิจฺฉโยฯ
เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ สาสเน ‘‘ตณฺหายตี’’ติ กฺริยาปทมฺปิ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตสฺส ‘‘ปพฺพตายติ, เมตฺตายตี’’ติอาทีนิ วิย นามสฺมา วิหิตสฺส อายปจฺจยสฺส วเสน สิทฺธตฺตา กฺริยาปทตฺเตปิ ณฺหาปจฺจโย มุขฺยโต ลพฺภตีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ‘‘ตณฺหายตี’’ติ หิ อิทํ ณฺหาปจฺจยวตา ตสธาตุโต นิปฺผนฺนตณฺหาสทฺทสฺมา ปรสฺส อายปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนํฯ ตถา กิญฺจาปิ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนายํ ‘‘วาสิผลํ ตาเปตฺวา อุทกํ วา ขีรํ วา อุณฺหาเปตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ เหตุกตฺตุวาจกํ กฺริยาปทํ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตสฺส ณฺหาปจฺจยวตา อุสธาตุโต นิปฺผนฺนอุณฺหาสทฺทโต วิหิตสฺส การิตสญฺญสฺส ณาเปปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนตฺตา กฺริยาปทตฺเตปิ ณฺหาปจฺจโย มุขฺยโต ลพฺภตีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ อิทํ วุตฺตปฺปการอุณฺหาสทฺทโต ณาเปปจฺจยวเสน นิปฺผนฺนํ, เอตสฺมึ ทิฏฺเฐ ‘‘อุณฺหาปยตี’’ติ ปทมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติฯ
กิญฺจ ภิยฺโย วินยฎฺฐกถายํ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ การิตปทสฺส ทิฎฺฐตฺตาเยว ‘‘อุณฺหตี’’ติ กตฺตุปทมฺปิ นยโต ทิฎฺฐเมว โหติ กตฺตุการิตปทานํ เอกธาตุมฺหิ อุปลพฺภมานตฺตา, ยถา? คณฺหติ, คณฺหาเปติ, คจฺฉติ, คจฺฉาเปตีติ, ตสฺมา ‘‘อุส ทาเห’’ติ ธาตุสฺส ‘‘อุณฺหตี’’ติ รูปํ อุปลพฺภตีติ มนฺตฺวา ‘‘อุณฺหตีติ อุณฺห’’นฺติ นิพฺพจนํ กาตพฺพํฯ อิติ ปฺปปจฺจโย คหโต จ อญฺญโต จ เอกธา ลพฺภติ, ณฺหาปจฺจโย ปน คหโต อุสโต จ ทฺวิธา อญฺญโต เอกธา ลพฺภตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ กิญฺจาเปตฺถ เอวํ นิยโม วุตฺโต, ตถาปิ สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน อญฺญานิปิ เอเกกสฺส ธาตุสฺส นามิกปทานิ เทฺว เทฺว กฺริยาปทานิ วิจินิตพฺพานิฯ เยน ปน พุทฺธวจนานุรูเปน นเยน คหาทิคเณ อาทิสทฺเทน ตสธา ตาทโย อมฺเหหิ คหิตา, อิมสฺมา นยา อญฺโญ นโย ปสตฺถตโร นตฺถิ, อยเมว ปสตฺถตโร, ตสฺมา อยํ นีติ สาสนฎฺฐิติยา อายสฺมนฺเตหิ สาธุกํ ธาเรตพฺพา วาเจตพฺพา จฯ
คหาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ
คหาทิคโณยํฯ
ตนาทิคณิก
ตนุ วิตฺถาเรฯ ตโนติฯ อายตนํ, ตนุฯ กมฺมนิ ‘‘ตนิยฺยติ, ตนิยฺยนฺติฯ วิตนิยฺยตี’’ติ รูปานิฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘ยถา หิ อาสภํ จมฺมํ, ปถพฺยา วิตนิยฺยตี’’ติฯ ครู ปน ‘‘ปตายเต, ปตญฺญตี’’ติ รูปานิ วทนฺติฯ ตนิตุํ, ตนิตฺวานฯ ตุมนฺตาทิรูปานิฯ
ตตฺถ อายตนนฺติ อายภูเต ธมฺเม ตโนติ วิตฺถาเรตีติ อายตนํฯ ตนูติ สรีรํฯ ตญฺหิ กลลโต ปฎฺฐาย กมฺมาทีหิ ยถาสมฺภวํ ตนิยฺยติ วิตฺถาริยติ มหตฺตํ ปาปิยตีติ ‘‘ตนู’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ตนุ วปุ สรีรํ ปุํ กาโย เทโห’’ติอาทโย สรีรวาจกา สทฺทาฯ สรีรํ ขนฺธปญฺจกํฯ ยญฺหิ มหาชโน สรีรนฺติ วทติ, ตํ ปรมตฺถโต ขนฺธปญฺจกมตฺตเมว, น ตโต อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา อุปลพฺภติฯ ‘‘กามราคพฺยาปาทานํ ตนุตฺตกรํ สกทาคามิมคฺคจิตฺต’’นฺติอาทีสุ ปน ตนุสทฺโท อปฺปตฺถวาจโก, อปฺปตฺถวาจกสฺส จ ตสฺส กฺริยาปทํ น ปสฺสาม, ตสฺมา นิปาตปเทน เตน ภวิตพฺพํฯ ตนุสทฺโท นิปาตปทนฺติ วุตฺตฎฺฐานมฺปิ น ปสฺสาม, นิจฺฉเยน ปน อนิปฺผนฺนปาฎิปทิโกติ คเหตพฺโพฯ
ตโนติ, ตโนนฺติฯ ตโนสิ, ตโนถฯ ตโนมิ, ตโนมฯ ตนุเต, ตนุนฺเตฯ ตนุเส, ตนุเส, ตนุวฺเหฯ ตเน, ตนุมฺเหฯ เสสํ ยถาสมฺภวํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ
ตโนตุ, ตโนนฺตุฯ ตเนยฺย, ตเน, ตเนยฺยุํฯ วิตน, วิตนุฯ อตนา, อตนุฯ อมฺมาย ปตนุ เกสาฯ อตนิ, อตนึสุฯ ตนิสฺสติ, ตนิสฺสนฺติฯ อตนิสฺสา, อตนิสฺสํสุฯ กมฺมนิ ‘‘ตนิยฺยติ, ตนิยฺยนฺติฯ ตนิยฺยสี’’ติอาทินา วิตฺถาเรตพฺพํฯ
สก สตฺติยํฯ สตฺติ สมตฺถภาโวฯ สกฺโกติ สกฺโกฯ วิญฺญาเปตุํ อสกฺขิฯ สกฺขิสฺสสิฯ สกฺขติฯ ตฺวมฺปิ อมฺม ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสิฯ สกฺกเต ชราย ปฎิกมฺมํ กาตุนฺติ ปาฬิฯ
ตตฺถ สกฺโกติ เทวราชาฯ โส หิ อตฺถานํ สหสฺสมฺปิ มุหุตฺเตน จินฺตนสมตฺถตาย สปรหิตํ กาตุํ สกฺโกตีติ ‘‘สกฺโก’’ติ วุจฺจติฯ อญฺญตฺร ปน ธาตูนํ อวิสเย ตทฺธิตวเสน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสีติ สกฺโกติ เอวมฺปิ อตฺถํ คเหตฺวา สกฺกสทฺโท นิรุตฺตินเยน สาเธตพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘สกฺโก มหาลิ เทวานมินฺโท ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน สกฺกจฺจํ ทานํ อทาสิ, ตสฺมา ‘สกฺโก’ติ วุจฺจตี’’ติฯ สกฺโกนฺโตฯ สกฺโกนฺตีฯ สกฺโกนฺตํ กุลํฯ
ขุณุ ขิณุ หึสายํฯ ขุโณติฯ ขิโณติฯ
อิณุ คติยํฯ อิโณติฯ อิณํ อิณายิโกฯ
ติณุ อทเนฯ ติโณติฯ ติณํฯ เอตฺถ ติณนฺติ ยวสํฯ ตญฺหิ ติณิยเต ติณภกฺเขหิ โคณาทีหิ อทิยเต ขาทิยเตติ ติณํฯ
ฆิณุ ทิตฺติยํฯ ฆิโณติฯ
หนุ อปนยเนฯ อปนยนํ อนาลาปกรณํ นิพฺพจนตากรณํฯ หโนติฯ หนุเตฯ
ปนุ ทาเนฯ ปโนติฯ ปนุเตฯ
มนุ โพธเนฯ มโนติฯ มนุเตฯ มโนฯ มนํฯ มานสํฯ มนุสฺโสฯ มานโวฯ มาณโวฯ
เอตฺถ มโนติ มนุเต พุชฺฌตีติ มโน, เอวํ มนํฯ อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ มนสทฺทานํ ‘‘ยสฺมึ มโน นิวิสติฯ สนฺตํ ตสฺส มนํ โหตี’’ติอาทีสุ ปุนฺนปุํสกลิงฺคตา ทฎฺฐพฺพาฯ มานสนฺติ ราโคปิ จิตฺตมฺปิ อรหตฺตมฺปิฯ ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ เอตฺถ หิ ราโค มานสํฯ ‘‘จิตฺตํ มโน มานส’’นฺติ เอตฺถ จิตฺตํฯ ‘‘อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข, กาลํ กยิรา ชเน สุโต’’ติ เอตฺถ อรหตฺตํฯ เอตฺเถตํ วุจฺจติ –
ราโค จิตฺตํ อรหตฺตญฺจ, ‘‘มานส’’นฺติ สมีริตํ;
สตฺถุโน สาสเน ปาป-สาสเน’ขิลสาสเนฯ
ตตฺถ สมฺปยุตฺตมนสิ ภโวติ ราโค มานโสฯ มโน เอว มานสนฺติ กตฺวา จิตฺตํ มานสํฯ อนวเสสโต มานํ สิยติ สมุจฺฉินฺทตีติ อคฺคมคฺโค มานสํฯ ตนฺนิพฺพตฺตตฺตา ปน อรหตฺตสฺส มานสตา ทฎฺฐพฺพาฯ มนูติ สตฺโตฯ ‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ มนุ ปสฺสตี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘มนู’’ติ สตฺโต วุตฺโตฯ อถ วา มนูติ ปฐมกปฺปิกกาเล มนุสฺสานํ มาตาปิภุฎฺฐาเน ฐิโต มนุนามโก ปุริโส, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมตราชา’’ติ วุตฺโตฯ โส หิ สกลโลกสฺส หิตํ กาตุํ มนุเต ชานาตีติ ‘‘มนู’’ติ วุจฺจติฯ ยถาพลํ อตฺตโน หิตํ มนุเต ชานาตีติ มนุสฺโส, มนสฺส วา อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺโสฯ อถ วา วุตฺตปฺปการสฺส มนุโน อปจฺจํ มนุสฺโสฯ เอวํ มานโว มาณโว จ, นการสฺส หิ ณกาเร กเต ‘‘มาณโว’’ติ รูปํ สิชฺฌติฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘ทนฺตชนการสหิโต มานวสทฺโท สพฺพสตฺตสาธารณวจโน, มุทฺธชณการสหิโต ปน มาณวสทฺโท กุจฺฉิตมูฬฺหาปจฺจวจโน’’ติ, ตํ วีมํสิตฺวา ยุตฺตญฺเจ, คเหตพฺพํ, น ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘มาณวสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารวจเน อิทํ วจนํ วิรุชฺฌตี’’ติ อนฺตรสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อนฺตรอนฺตริกาสทฺทานมฺปิ อาหรณสฺส ทสฺสนโตฯ
ตตฺร ปนายํ วีมํสนา – จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตสฺมิญฺหิ ‘‘สุโภ มาณโวโตเทยฺยปุตฺโต’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘สุโภติ โส กิร ทสฺสนีโย อโหสิ ปาสาทิโก, เตนสฺส องฺคสุภตาย ‘สุโภ’เตฺวว นามํ อกํสุฯ ‘มาณโว’ติ ปน ตํ ตรุณกาเล โวหริํสุ, โส มหลฺลกกาเลปิ เตเนว โวหาเรน โวหริยตี’’ติ เอวํ มุทฺธชณการสฺส มาณวสทฺทสฺส อตฺโถ ปกาสิโต, ตฎฺฎีกายมฺปิ ครูหิ ‘‘ยํ อปจฺจํ กุจฺฉิตํ มุทฺธํ วา, ตตฺถ โลเก มาณวโวหาโร, เยภุยฺเยน จ สตฺตา ทหรกาเล มุทฺธธาตุกา โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘ตรุณกาเล โวหริํสู’’ติ, เอวํ มุทฺธชณการสฺส มาณวสทฺทสฺส อตฺโถ ปกาสิโตฯ อิทานิ มาณวสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ภวติ, มาณโวติ สตฺโตปิ โจโรปิ ตรุโณปิ วุจฺจติฯ ‘‘โจทิตา เทวทูเตหิ, เย ปมชฺชนฺติ มาณวา’’ติอาทีสุ หิ สตฺโต ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘มาณเวหิ สห คจฺฉนฺติ กตกมฺเมหิปิ อกตกมฺเมหิปี’’ติอาทีสุ โจโรฯ ‘‘อมฺพฏฺโฐ มาณโว’’ติอาทีสุ ตรุโณ ‘‘มาณโว’’ติ วุตฺโตฯ
อปฺป ปาปุเณฯ อปฺโปติฯ อาโปฯ
เอตฺถ อาโปติ อปฺโปติ ตํ ตํ ฐานํ วิสฺสรตีติ อาโปฯ
มา ปริมาเณฯ มิโนติฯ อุปมา, อุปมานํ, วิมานํฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ
เอตฺถ จ ยา อจฺจนฺตํ น มิโนติ น วิจฺฉินฺทติ, สา มานสฺส สมีเป วตฺตตีติ อุปมา ยถา ‘‘โคโณ วิย ควโช’’ติฯ อุปมานนฺติ อุปมา เอวฯ ตถา หิ ‘‘วีโตปมานมปฺปมาณมนาถนาถ’’นฺติฯ เอตฺถ วีโตปมานนฺติ อิมสฺส วีโตปมํ, นิรุปมนฺติ อตฺโถฯ อถ วา อุปมานนฺ ติ อุปเมตพฺพากาโร ‘‘สีโห วิย ภควา’’ติฯ เอตฺถ หิ สีโห อุปมา, ภควา อุปเมยฺโย เตโชปรกฺกมาทีหิ อุปเมตพฺพตฺตา, เตโชปรกฺกมาทโย อุปเมตพฺพากาโรฯ เอตฺถ ปน สาติสยตฺตา กิญฺจาปิ สีหสฺส เตชาทีหิ ภควโต เตชาทิอุปเมตพฺพากาโร นตฺถิ, ตถาปิ หีนูปมาวเสน ‘‘สีโห วิย ภควา’’ติ วุตฺตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ วิมานนฺติ อุตุสมุฎฺฐานตฺเตปิ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฎฺฐานตฺตา กมฺเมน วิเสสโต มินิยติ ปริจฺฉินฺทิยตีติ วิมานํฯ
กร กรเณฯ ‘‘กโรติ, กยิรติ, กุพฺพติ, กฺรุพฺพติ, ปกโรติ, อุปกโรติ, อปกโรติ, ปฎิกโรติ, นิรากโรติ, ปฎิสงฺขโรติ, อภิสงฺขโรติ’’ อิจฺเจวมาทีนิ กตฺตริ ภวนฺติฯ กมฺเม ปาฬินยวเสน อิการาคมฎฺฐาเน ยการสฺส เทฺวภาโวฯ ตสฺมึเยวฐาเน รยการานํ วิปริยาเย สติ น เทฺวภาโวฯ ตถา อีกา ราคมฎฺฐาเน ‘‘กริยฺยติ, กยิรติ, กรียติ, กยฺยติ, ปกรียติ, ปกริยฺยติ, ปฎิสงฺขริยฺยติ, อภิสงฺขริยฺยติ’’ อิจฺเจวมาทีนิ กมฺมนิ ภวนฺติฯ
เอตฺถ จ กยิรตีติ ปทํ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ทิสฺสติ กตฺตริ กมฺเม จฯ เตส กตฺตุวเสน ‘‘ปุริโส กมฺมํ กยิรตี’’ติ โยเชตพฺพํ, กมฺมวเสน ปน อยํ ปาฬิ ‘‘กุฎิ เม กยิรติ อเทสิตวตฺถุกา’’ติฯ ตตฺถ จ กตฺตุวเสน วุตฺตํ กตฺตุปทํ ยิรปจฺจเยน สิทฺธํฯ กมฺมวเสน ปน วุตฺตํ กมฺมปทํ อิการาคมสฺส อาทิอนฺตภูตานํ รยกา รานํ วิปริยาเยนาติ ทฎฺฐพฺพํฯ ‘‘กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยตี’’ติ จตฺตาริ การิตรูปานิ, ยานิ ‘‘เหตุกตฺตุรูปานี’’ติ วุจฺจนฺติ ตทฺทีปกตฺตาฯ
อิทานิ ปน ปทมาลา วตฺตพฺพา, ตตฺร ปฐมํ ‘‘กุพฺพตี’’ติ ปทสฺเสว ปทมาลํ โยเชสฺสาม สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ เอกากาเรน โยเชตพฺพตฺตาฯ ‘‘กโรตี’’ติ โอการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส ปน ‘‘กาเรตี’’ติ เอการานนฺตรตฺยนฺตปทสฺส จ ปทมาลํ ยถาสมฺภวํ ปจฺฉา โยเชสฺสาม เอกากาเรน อโยเชตพฺพตฺตาฯ
ตตฺร กุพฺพติ, กุพฺพนฺติฯ กุพฺพสิ, กุพฺพถฯ กุพฺพามิ, กุพฺพามฯ กุพฺพเต, กุพฺพนฺเตฯ กุพฺพเส, กุพฺพวฺเหฯ กุพฺเพ, กุพฺพมฺเหฯ วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิฯ
ปญฺจมิยาทีนํ วเสน ปน กุพฺพตุ, กุพฺพนฺตุฯ กุพฺเพยฺย, กุพฺเพยฺยุํฯ เสสํ ‘‘ภวติ, ภวนฺตี’’ติ วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพตฺถ วิตฺถาเรตพฺพํฯ
‘‘กริยตี’’ติอาทีนิปิ อ การานนฺตรตฺยนฺตป ทานิ เอวเมว โยเชตพฺพานิฯ เอตฺถ จ ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติฯ กุพฺพสี’’ติอาทินา วุตฺตา อยํ ปทมาลา ปาฬินยทสฺสนโต เอทิสี วุตฺตาฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน สาสนิกา สทฺทสตฺเถเยว อาทรํ กตฺวา ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพสี’’ติ เอวํปการานิ รูปานิ ปาฬิยํ นตฺถีติ มญฺญนฺตา น อิจฺฉนฺติฯ เตหิ สทฺทสตฺเถ วิย ปาฬิยมฺปิ ‘‘อสนฺโต นานุกุพฺพนฺตี’’ติอาทีสุ โอการปจฺจยสฺสาเทสภูโต อุกาโร สเรเยว ปเร วการํ ปปฺโปตีติ มญฺญมานา ‘‘กุพฺพนฺติ, กุพฺพนฺเต’’ติอาทีนิเยว รูปานิ อิจฺฉนฺติ, ปรสรสฺสาภาวโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพสี’’ติอาทีนิ ปาฬิยํ นตฺถีติ น อิจฺฉนฺติฯ มยํ ปน ปาฬินยทสฺสนโต ตานิ รูปานิ อิจฺฉามฯ อตฺร โสตารานํ กงฺขาวิโนทนตฺถํ กิญฺจิ ปาฬินยํ วทาม – ‘‘สีลวนฺโต น กุพฺพนฺติ, พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ จ, ‘‘กสฺมา ภวํ วิชนมรญฺญนิสฺสิโต, ตโป อิธ กฺรุพฺพตี’’ติ จ, ‘‘ผรุสาหิ วาจาหิ ปกฺรุพฺพมาโน’’ติ จฯ อีทิเสสุ ปน ฐาเนสุ อการาคโม กาตพฺโพ ฯ อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโย, เยภุยฺเยน สทฺทสตฺถนยวิทูโร จฯ ตถา หิ ยถา ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘อคฺคินิ, อคฺคินี, อคฺคินโยฯ อคฺคินึ, อคฺคินี, อคฺคินโยฯ อคฺคินินา’’ติ ปทมาลา กาตพฺพา โหติ, เอวเมว ‘‘พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติฯ กุพฺพสี’’ติ ปทมาลาปิ โยเชตพฺพาวฯ
ยถา จ ‘‘พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวทา’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘สนฺโต สพฺภีหิ สทฺธึ สตํ ธมฺโม น ชรํ อุเปตีติ ปเวทยนฺตี’’ติ อฎฺฐกถาคติทสฺสนโต จ ‘‘สพฺภิ, สพฺภี, สพฺภโยฯ สพฺภึ, สพฺภี, สพฺภโยฯ สพฺภินา’’ติ ปทมาลา โยเชตพฺพา โหติ, เอวเมว ‘‘พาโล สีลานิ กุพฺพตี’’ติ ปาฬิคติทสฺสนโต ‘‘กุพฺพติ, กุพฺพนฺติฯ กุพฺพสี’’ติ ปทมาลาปิ โยเชตพฺพาวฯ ตถา ‘‘กฺรุพฺพติ, กฺรุพฺพนฺติฯ กฺรุพฺพสี’’ติอาทิ สพฺพํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ
อิทานิ ยถาปฎิญฺญาตา ปทมาลา อนุปฺปตฺตาฯ กโรติ, กโรนฺติฯ กโรสิ, กโรถฯ กโรมิ, กุมฺมิ, กโรม, กุมฺมฯ กุรุเต, กุพฺพนฺเตฯ กุรุเส, กุรุวฺเหฯ กเร, กรุมฺเหฯ วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิฯ
กโรตุ, กุรุตุ, กโรนฺตุฯ กโรหิ, กโรถฯ กโรมิ, กุมฺมิ, กโรม, กุมฺมฯ กุรุตํ, กุพฺพนฺตํฯ กรสฺสุ, กุรุสฺสุ, กุรุวฺโหฯ กเร, กุพฺพามเสฯ ปญฺจมีวเสน วุตฺตรูปานิฯ
เอตฺถ ปน โกจิ วเทยฺย –
‘‘น โน วิวาโห นาเคหิ, กตปุพฺโพ กุทาจนํ;
ตํ วิวาหํ อสํยุตฺตํ, กถํ อมฺเห กโรมเส’’ติ
ปาฬิทสฺสนโต ‘‘กโรมเส’’ติ ปทํ กสฺมา อิธ น วุตฺตํ, นนุ กรธาตุโต ปรํ โอการํ ปฎิจฺจ อามเสวจนสฺสาวยวภูโต อากาโร โลปํ ปปฺโปตีติ? ตนฺน, ‘‘กโรมเส’’ติ เอตฺถ ‘‘อามเส’’ติ วจนสฺส อภาวโต มวจนสฺส สพฺภาวโตฯ เอตฺถ หิ เสกาโร อาคโม, ตสฺมา ‘‘กโรมา’’ติ วตฺตมานาวจนวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ, น ปน ปญฺจมีวจนวเสนฯ เอวํภูโต จ เสกาโร กตฺถจิ นามิกปทโต ปโร โหติ ‘‘เย เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเสฯ ยํ พลํ อหุวมฺหเส’’ติอาทีสุฯ กตฺถจิ ปนาขฺยาติกปทโต สาเทสนิราเทสวเสน –
‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจํ; โอกฺกนฺตามสิ ภูตานิ;
สุตํ เนตํ อภิณฺหโส, ตสฺมา เอวํ วเทมเส’’ติ
อาทีสุฯ
กเรยฺย, กเรยฺยุํฯ กเรยฺยาสิ, กเรยฺยาถฯ กเรยฺยามิ, กเรยฺยามฯ กุพฺเพถ, กุพฺเพรํฯ กุพฺเพโถ, กุพฺเพยฺยวฺโหฯ กเรยฺยํ, กเร, กเรยฺยามฺเหฯ สตฺตมีวเสน วุตฺตรูปานิฯ
กร, กรุฯ กเร, กริตฺถฯ กรํ, กริมฺหฯ กริตฺถ, กริเรฯ กริตฺโถ, กริวฺโหฯ กริํ, กริมฺเหฯ ปโรกฺขาวเสน วุตฺตรูปานิฯ
เอตฺถ กราติ ปุริโส กมฺมํ กรีติ ปฐมปุริสโยชนาย โยเชตพฺพํฯ ‘‘อาคุํ กร มหาราช, อกรํ กมฺมทุกฺกฎ’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘มหาราช ภวํ อาคุํ กรี’’ติ ปฐมปุริสโยชนาย โยเชตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ อยํ ปโยโค ‘‘มญฺเญ ภวํ ปตฺถยติ, รญฺโญ ภริยํ ปติพฺพต’’นฺติอาทโย วิย ปฐมปุริสปฺปโยโค ภวติฯ
ชาตกฎฺฐกถายํ ปน มชฺฌิมปุริสปฺปโยโค วุตฺโต ‘‘อาคุํ กราติ มหาราช ตฺวํ มหาปราธํ มหาปาปํ กริฯ ทุกฺกฎนฺติ ยํ กตํ ทุกฺกฎํ โหติ,ตํ ลามกํ กมฺมํ อกร’’นฺติ, ตสฺมา ชาตกฎฺฐกถาวเสนาปิ กทาจิ กรอิติ จ กรีติ จ อกรนฺ ติ จ มชฺฌิมปุริสปฺปโยโค ภวตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ เยภุยฺยวเสน ปน ‘‘ปุริโส กมฺมํ กร, ปุริโส กมฺมํ กริ, อหํ กมฺมํ อกร’’นฺติ ปฐมุตฺตมปุริสปฺปโยโค ทฎฺฐพฺโพฯ เอตฺถ จ กรอิติ ยถาวุตฺตวิภตฺติวเสน, กรีติ อชฺชตนีวเสน, อกรนฺ ติ หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘กริตฺโถ’’ติ ปทํ ‘‘อญฺญํ ภตฺตารํ ปริเยส, มา กิสิตฺโถ มยา วินา’’ติ เอตฺถ ‘‘กิสิตฺโถ’’ติ ปเทน สมํ ปโรกฺขายตฺตโนปทมชฺฌิมปุริเสกวจนวเสน, เอทิโส ปน นโย อญฺญตฺราปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ
อกา, อกรา, อกร อิติ รสฺสปาโฐปิฯ อกรุฯ เอตฺถ ‘‘สพฺพาริวิชยํ อกา’’ติ ปทํ นิทสฺสนํฯ อกราติ ปุริโส กมฺมํ อกาสีติ อตีตกฺริยาวาจโก ปฐมปุริสปฺปโยโค ทฎฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘รชฺชสฺส กิร โส ภีโต, อกรา อาลเย พหู’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ‘‘มา เมตํ อกรา กมฺมํ, มา เม อุทกมาหรี’’ติ เอตฺถ ปน สนฺเตปิ อตีตวาจกปฎฺฐมปุริสปฺปโยคภาเว มาสทฺทโยคโต หิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย ปญฺจมีวิภตฺติอตฺเถ อนุตฺตกาลิกา หุตฺวา ‘‘ตฺวํ มา กโรสิ, มา อาหรสี’’ติ มชฺฌิมปุริสปฺปโยคารหา ภวนฺติฯ
กิญฺจ ภิยฺโย ‘‘ชราธมฺมํ มา ชีรีติ อลพฺภเนยฺยํ ฐาน’’นฺติอาทีสุปิ สนฺเตปิ อตีตวาจกปฐมปุริสปฺปโยคภาเว มาสทฺทโยคโต อชฺชตนีวิภตฺติปญฺจมีวิภตฺติอตฺเถ อนุตฺตกาลิกา หุตฺวา ‘‘มา ชีรตู’’ติอาทินา ปฐมปุริสปฺปโยคารหา ภวนฺติฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘ชราธมฺมํ มา ชีรีติ ยํ มยฺหํ ชราสภาวํ, ตํ มา ชีริตุฯ เอส นโย เสเสสุปี’’ติฯ ยํ ปนมฺเหหิ ‘‘อกร อิติ รสฺสปาโฐปี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺส ‘‘อติกร’มกรา’จริย, มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา วเสน อตฺถิตา เวทิตพฺพาฯ ตสฺสายมตฺโถ ‘‘อาจริย ภวํ อติกฺกนฺตกรณํ อกรา’’ติ ปฐมปุริสวเสน คเหตพฺโพฯ อปิจ ‘‘ภว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ‘‘ตฺว’’นฺติ วจนํ วตฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปายวเสน ‘‘อาจริย ตฺวํ อติกฺกนฺตกรณํ กโรสี’’ติ โยชนาปิ กาตพฺพาวฯ
อกโร, อกตฺถ, อกโรถฯ อกรํ, อกํ, อกรมฺห, อกมฺหฯ เอตฺถ ‘‘สํวฑฺฒยิตฺวา ปุฬินํ, อกํ ปุฬินเจติย’’นฺติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ อกตฺถ, อกตฺถุํฯ อกุรุเส, อกรวฺหํฯ อกริํ, อกรํ, อกรมฺหเสฯ หิยฺยตฺตนีวเสน วุตฺตรูปานิฯ
เอตฺถ จ ปญฺจวิโธ เสกาโร อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺโพฯ ตถา หิ ปญฺจวิโธ เสกาโร ปทาวยว อปทาวยวอเนกนฺตปทาวยว โสสทฺทตฺถ อาเทสวเสนฯ ตตฺถ ปทาวยโว เสกา โร ‘‘ตฺวํ กมฺมํ กุรุเส, ตฺวํ อตฺถกุสโล อภวเส’’ติอาทีสุ ทฎฺฐพฺโพฯ อปทาวยโว ปน ‘‘ตสฺมา เอวํ วเทมเสฯ มูลา อกุสลา สมูหตาเส’’ติอาทีสุ ทฎฺฐพฺโพฯ อเนกนฺตปทาวยโว ‘‘อโรคา จ ภวามเสฯ มณึ ตาต คณฺหามเส’’อาทีสุ ทฎฺฐพฺโพฯ เอตฺถ หิ เสกาโร ยทิ ปญฺจมีวิภตฺติยํ อามเสว จนสฺสาวยโว, ตทา ปญฺจมีวิภตฺติยุตฺตานํ ปตฺถนาสีสนตฺถานํ ‘‘ภวามเส, คณฺหามเส’’ติ ปทานํ อวยโว โหติฯ ยทิ ปน อาคโม, ปญฺจมีวิภตฺติยุตฺตานํ ปตฺถนาสีสนตฺถานํ ‘‘ภวาม, คณฺหามา’’ติ ปทานํ อวยโว น โหติ, เอวํ ‘‘ภวามเส’’ติอาทีสุ เสการสฺส อเนกนฺตปทาวยวตฺตํ เวทิตพฺพํฯ โสสทฺทตฺโถ ‘‘เอเสเส เอเก เอกฏฺเฐ’’ติ เอตฺถ ทฎฺฐพฺโพฯ เอเสเสติ อิมสฺส หิ ‘‘เอโสโส เอโก เอกฏฺโฐ’’ติ อตฺโถฯ อาเทโส ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจ’’นฺติ เอตฺถ, ‘‘โอกฺกนฺตามสิ ภูตานี’’ติ เจตฺถ ทฎฺฐพฺโพ เอการสฺส อการิการาเทสกรณวเสนฯ ตตฺถ ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘อกรมฺหเส เต กิจฺจ’’นฺติ อตฺโถฯ ‘‘อกรมฺหเส’’ติ เจตฺถ สเจ เสกาโร อาคโม, ตทา ‘‘กรมฺหา’’ติ ปทํ หิยฺยตฺตนีปรสฺสปเท อุตฺตมปุริสพหุวจนนฺตํฯ สเจ ปน มฺหเสวจนสฺสาวยโว, ตทา ‘‘อกรมฺหเส’’ติ ปทํ หิยฺยตฺตนีอตฺตโนปเท อุตฺตมปุริสพหุวจนนฺตํฯ เอวํ ปญฺจวิโธ เสกาโร ภวตีติ อวคนฺตพฺพํฯ
อกริ, กริ, อกาสิ, อกรุํ, อกริํสุ, อกํสุ, อกํสุํฯ อกโร, อกริตฺถ, อกาสิตฺถฯ
เอตฺถ จ อกโรติ ตฺวํ อกโรติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘อกโร’’ อิติ หิ ปทํ ‘‘วรญฺเจ เม อโท สกฺกา’’ติ เอตฺถ มชฺฌิมปุริเสกวจนตฺถํ ‘‘อโท’’ติ ปทมิว ทฎฺฐพฺพํ ปาฬิยํ อวิชฺชมานตฺเตปิ นยวเสน คเหตพฺพตฺตาฯ ครู ปน ‘‘อกโร’’ติ วุตฺตฎฺฐาเน ‘‘อกาสี’’ติ มชฺฌิมปุริสวจนํ อิจฺฉนฺติฯ ตาทิสญฺหิ ปทํ เยภุยฺเยน ปฐมปุริสวจนเมว โหติฯ ตถา หิ ‘‘อทาสิ เม, อกาสิ เม’’ติ ปฐมปุริสปาฬิโย พหู สนฺทิสฺสนฺติฯ ‘‘มากาสิ มุขสา ปาปํ, มา โข สูกรมุโข อหู’’ติอาทีสุ ปน มาสทฺทโยคโต ‘‘ตฺวํ ปาปํ มา อกาสิ, มา สูกรมุโข อโหสี’’ติ ปทโยชนา กาตพฺพา โหตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ
อกริํ , กริํ, อกาสึ, อกริมฺห, กริมฺห, อกาสิมฺหฯ อกรา, อกรูฯ อกรุเส, อกริวฺหํฯ อกรํ, อกริมฺเหฯ อชฺชตนีวเสน วุตฺตรูปานิฯ
กริสฺสติ, กริสฺสนฺติฯ กริสฺสสิ, กริสฺสถฯ กริสฺสามิ, กริสฺสามฯ กริสฺสเต, กริสฺสนฺเตฯ กริสฺสเส, กริสฺสวฺเหฯ กริสฺสํ, กสฺสํ อิจฺจปิฯ ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสติ ‘‘กสฺสํ ปุริสการิย’’นฺติฯ กริสฺสมฺเหฯ ตถา กาหติ, กาหนฺติฯ กาหสิ, กาหถฯ กาหามิ, กาหามฯ กาหิติ, กาหินฺติฯ กาหิสิ อิจฺเจวมาทินา ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํฯ ภวิสฺสนฺตีวเสน วุตฺตรูปานิฯ
อกริสฺสา, อกริสฺส, อกริสฺสํสูติ เสสํ สพฺพํ โยเชตพฺพํฯ กาลาติปตฺติวเสน วุตฺตรูปานิฯ
กยิรติ, กยิรนฺติฯ กยิรสิ, กยิราถฯ กยิรามิ, กยิรามฯ กยิรเตฯ เสสํ โยเชตพฺพํฯ วตฺตมานาวเสน วุตฺตรูปานิฯ
กยิรตุ, กยิรนฺตุฯ เสสํ โยเชตพฺพํฯ ปญฺจมีวเสน วุตฺตรูปานิฯ
กยิรา, กุยิราฯ กยิรุํฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘กุมฺภิมฺหิป’ญฺชลึ กุยิรา, จาตญฺจาปิ ปทกฺขิณ’’นฺติฯ ตตฺถ กุมฺภิมฺหิปิ อญฺชลินฺติ เฉโทฯ กยิราสิ, กยิราถฯ กยิรามิ, กยิรามฯ กยิเรถ, กยิเรรํฯ กยิเรโถ, กยิราวฺโหฯ กยิรํ, กยิรามฺเหฯ สตฺตมีวเสน วุตฺตรูปานิฯ
ตตฺถ กยิราติ อิทํ ‘‘ปุญฺญญฺเจ ปุริโส กยิรา’’ติ ทสฺสนโต ปฐมปุริสวเสน โยเชตพฺพํ, ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘สารถิ ภวํ อธมฺมํ กเรยฺยา’’ติ ปฐมปุริสวเสน โยเชตพฺพํ, น มชฺฌิมปุริสวเสนฯ อถ วา ‘‘กยิราสี’’ติ วตฺตพฺเพ สิการโลปํ กตฺวา ‘‘กยิรา’’ติ มชฺฌิมปุริสวจนํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ
เอตฺถ ปน สิยา – ยถา ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ ปาฬิยํ ‘‘ลเภถา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถว’’นฺติอาทีสุ ‘‘สมาเสถา’’ติอาทีนํ วิย ปฐมปุริสวเสน อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ปุริสวิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘ลเภยฺย’’นฺติ อุตฺตมปุริสวเสนตฺโถ อฎฺฐกถาจริเยหิ คหิโต, ตถา ตุมฺเหหิปิ ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถ ‘‘กยิรา’’ติ ปทสฺส ปุริสวิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ มชฺฌิมปุริสวเสนตฺโถ วตฺตพฺโพ, อฎฺฐกถาจริเยหิปิ ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ ตทตฺโถ วุตฺโตติ? สจฺจํ, เอวํ สนฺเตปิ อฎฺฐกถาจริเยหิ โวหารตฺเถสุ ปรมโกสลฺลสมนฺนาคตตฺตา ‘‘ตฺว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ภวํสทฺโท ปวตฺตติ, ‘‘ภว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อตฺเถ ตฺวํสทฺโท ปวตฺตตีติ จินฺเตตฺวา อธิปฺปายตฺถวเสน ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, น ปุริสวิปลฺลาสวเสนฯ ตถา หิ ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ อิมสฺส อฎฺฐกถายํ ‘‘ลเภถา’’ติ อุลฺลิงฺคิตฺวา ‘‘ลเภยฺย’’นฺติ ปุริสวิปลฺลาสวเสน วิวรณํ กตํฯ ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ อิมสฺส ปน อฎฺฐกถายํ ‘‘กยิรา’’ติ อุลฺลิงฺคิตฺวา ‘‘กเรยฺยาสี’’ติ วิวรณํ กตํ, ตสฺมา ‘‘อธมฺมํ สารถิ กยิรา’’ติ เอตฺถ ปุริสวิปลฺลาโส น จินฺเตตพฺโพฯ อถ วา ยถา ‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรท’’นฺติ เอตฺถ จ ‘‘กาเย รโช น ลิมฺเปถา’’ติอาทีสุ เอถวจนํ คหิตํ, เอวํ เอถวจนํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ลเภ อถา’’ติ ปทจฺเฉโท กรณีโยฯ เอวญฺหิ สติ ปุริสวิปลฺลาเสน กิจฺจํ นตฺถิฯ ตตฺถ ลเภติ สตฺตมิยา อุตฺตมปุริสวจนํ ‘‘วชฺฌญฺจาปิ ปโมจเย’’ติ ปทมิวฯ อถาติ อธิการนฺตเร นิปาโต ปทปูรเณ วาฯ เอตฺถ จ อธิการนฺตรวเสน อปรมฺปิ วรํ ปุตฺตํ ลเภยฺยนฺติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ทฺวินฺนมตฺถานํ อุปฺปตฺติ ทิสฺสติ, ยสฺมา เจเตสุ ทฺวีสุ ทุชฺชาโน ภควโต อธิปฺปาโย, ตสฺมา เทฺวปิ อตฺถา คเหตพฺพาวฯ
เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ ลิงฺควิปลฺลาโส วิภตฺติวิปลฺลาโส วจนวิปลฺลาโส กาลวิปลฺลาโส ปุริสวิปลฺลาโส อกฺขรวิปลฺลาโสติ ฉพฺพิโธ วิปลฺลาโส อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺโพ, ตถาปิ โส อุปริ อาวิภวิสฺสตีติ น ทสฺสิโตฯ ตตฺร กยิราถาติ ปทํ สตฺตมิยา ปรสฺสปทวเสน อตฺตโนปทวเสน จ ทฺวิธา ภิชฺชติ, ตถา มชฺฌิมปุริสพหุวจนวเสน ปฐมปุริเสกวจนวเสน จฯ ตถา หิ ‘‘ยถา ปุญฺญานิ กยิราถ, ททนฺตา อปราปร’’นฺติ เอตฺถ ‘‘กยิราถา’’ติ อิทํ สตฺตมิยา ปรสฺสปทวเสน มชฺฌิมปุริสพหุวจนวเสน จ วุตฺตํฯ ยถานุรูปํ ปุญฺญานิ กเรยฺยาถเยวาติ หิ อตฺโถฯ ‘‘กยิราถ ธีโร ปุญฺญานี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘กยิราถา’’ติ อิทํ สตฺตมิยา อตฺตโนปทวเสน ปฐมปุริเสกวจนวเสน จ วุตฺตํฯ กเรยฺยาติ หิ อตฺโถฯ อิธ ปโรกฺขาทิวเสน ยิรปจฺจยสหิตานิ รูปานิ เยภุยฺเยน สาสเน อปฺปสิทฺธานีติ น ทสฺสิตานิฯ
อตฺตโน ผลํ กโรตีติ การณํฯ กโรตีติ กตฺตา, เอวํ การโก การกํ วาฯ เอตฺถ หิ การกสทฺโท ยตฺถ กตฺตุการกกมฺมการกาทิวาจโก, ตตฺถ ปุลฺลิงฺโคปิ โหติ, เยภุยฺเยน นปุํสกลิงฺโคปิฯ ยตฺถ ปน รชตการกมฺมการโลหการาทิวาจโก, ตตฺถ ปุลฺลิงฺโค เอวฯ การาเปตีติ การาปโกฯ กรํ, กุพฺพํ, กฺรุพฺพํ, กโรนฺโต, กุพฺพนฺโต, กุพฺพาโน, กุรุมาโน, ปกฺรุํพฺพมาโน ฯ การิกา, การาปิกาฯ กโรนฺตี, กุพฺพนฺตีฯ การกํ กุลํฯ การาปกํ, กโรนฺตํ, กุพฺพนฺตํ, กุรุมานํฯ สงฺขาโร, ปริกฺขาโร, ปริกฺขโต, ปุรกฺขโต, กรณํ, กฺริยาฯ อกฺขรจินฺตกา ปน ‘‘กฺริยา’’ อิจฺจปิ ปทมิจฺฉนฺติฯ เอตฺถ กฺริยาสทฺโท กิญฺจาปิ ‘‘อผลา โหติ อกฺรุพฺพโต’’ติอาทีสุ กการรการสํโยควนฺตานิ ปทานิ ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ กฺเลสสทฺโท วิย ปาฬิยํ น ทิสฺสติ, อทิสฺสมาโนปิ โส อฎฺฐกถาจริยาทีหิ ครูหิ คหิตตฺตา คเหตพฺโพวฯ ตถา หิ ‘‘กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโก’’ติอาทิกา สทฺทรจนา ทิสฺสติฯ
กาตุํ, กตฺตุํฯ กาตเว, กาเรตุํฯ กตฺวา, กตฺวาน, กาตุน, กริตฺวา, กริตฺวาน, กจฺจ, อธิกจฺจ, กริย, กริยาน, ปุรกฺขิตฺวา, กาเรตฺวาฯ อญฺญานิปิ ตุมนฺตาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ
ตตฺร กจฺจาติ กตฺวาฯ อธิกจฺจาติ อธิกํ กตฺวาฯ อกฺขรจินฺตกา ปน สทฺทสตฺถนยํ นิสฺสาย ‘‘อธิกิจฺจ’’ อิติ รูปํ อิจฺฉนฺติ, มยํ ปเนตาทิสํ รูปํ ปาฬิยา อนุกูลํ น โหตีติ น อิจฺฉามฯ ตถา หิ เถริกาคาถายํ โคตมิยา ปรินิพฺพานวจเน ‘‘ปทกฺขิณํ กจฺจ นิปจฺจ ปาเท’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตตฺถ หิ ปทกฺขิณํ กตฺวาติ อตฺโถฯ กจฺจาติ ปทสฺส ทสฺสเนน อธิกจฺจาติ ปทมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติ, เอส นโย อญฺญตฺราปิ ยถารหํ เวทิตพฺโพฯ
อิทานิ กโรติสฺส ธาตุสฺส อปฺปมตฺตกํ อตฺถาติสยโยคํ กถยาม – ตณฺหงฺกโรฯ การณาฯ ผรุสาหิ วาจาหิ ปกฺรุพฺพมาโนฯ สนฺเต น กุรุเต ปิยนฺติฯ
ตตฺร ตณฺหงฺกโรติ เวเนยฺยานํ ตณฺหํ โลภํ กโรติ หึสตีติ ตณฺหงฺกโรฯ อถ วา รูปกายธมฺมกายสมฺปตฺติยา อตฺตนิ สกลโลกสฺส ตณฺหํ สิเนหํ กโรติ ชเนตีติ ตณฺหงฺกโรฯ การณาติ หึสนาฯ ปกฺรุพฺพมาโนติ หึสมาโนฯ สนฺเต น กุรุเต ปิยนฺ ติ สปฺปุริเส อตฺตโน ปิเย อิฏฺเฐ กนฺเต มนาเป น กโรตีติ อตฺโถฯ อถ วา ปิยํ ปิยายมาโน ตุสฺสมาโน โมทมาโน สนฺเต น กุรุเต น เสวตีติ อตฺโถฯ ยถา ‘‘ราชานํ เสวตี’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถ ราชานํ ปิยํ กุรุเตติ สทฺทสตฺถวิทู มนฺเตนฺติ, ทุลฺลภายํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพาฯ
เอตฺถ จ ปริกฺขารสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต, ‘‘ปริกฺขาโรติ สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขิตฺตํ โหตี’’ติอาทีสุ ปริวาโร วุจฺจติฯ ‘‘รโถ เสตปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติอาทีสุ อลงฺกาโรฯ ‘‘เย จิเม ปพฺพชิเตน ชีวิตปริกฺขารา สมุทาเนตพฺพา’’ติอาทีสุ สมฺภาโรฯ เอตฺเถตญฺหิ วุจฺจติ –
สาสนญฺญูหิ วิญฺญูหิ, ปริกฺขาโรติ สาสเน;
ปริวาโร อลงฺกาโร, สมฺภาโร จ ปวุจฺจติฯ
ชาคร นิทฺทกฺขเยฯ ชาคโรติฯ ชาครํฯ ทีฆา ชาครโต รตฺติฯ
ตนาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตติฯ
ตนาทิคโณยํฯ
รุธาทิฉกฺกํ วิวิธตฺถสารํ,
มติงฺกรํ วิญฺญุชนาธิรามํ;
อุฬารฉนฺเทหิ สุเสวนียํ,
สุวณฺณหํเสหิ สุจึว ฐานํฯ
อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ รุธาทิฉกฺกํ นาม
สตฺตรสโม ปริจฺเฉโทฯ