คหาทิคณิก
อิทานิ คหาทิคโณ วุจฺจเตฯ เอตฺเถเก เอวํ มญฺญนฺติฯ
คหาทีนํ คโณ นาม, ปจฺเจกํ นุปลพฺภติ;
อถเมโก คหธาตุ, คหาทีนํ คโณ สิยาฯ
ยโต ปฺปณฺหา ปรา เหยฺยุํ, ธาตุโต ชินสาสเน;
เตปิ อญฺเญ น วิชฺชนฺติ, อญฺญตฺร คหธาตุยาฯ
อิติ จินฺตาย เอกจฺเจ, คหธาตุํ กิยาทินํ;
ปกฺขิปึสุ คเณ เอวํ, น วทึสุ คหาทิกํฯ
น เตสํ คหณํ ธีโร, คณฺเหยฺย สุวิจกฺขโณ;
ยโต กจฺจายเน วุตฺโต, คหาทีนํ คโณ วิสุํฯ
‘‘คหาทิโต ปฺปณฺหา’’ อิติ, ลกฺขณํ วทตา หิ โส;
กจฺจายเนน ครุนา, ทสฺสิโต นนุ สาสเนฯ
สเจ วิสุํ คหาทีนํ, คโณ นาม น ลพฺภติ;
คหาทิทีปเก สุตฺเต, หิตฺวาน พาหิรํ อิทํฯ
‘‘คหโต ปฺปณฺหา’’ อิจฺเจว, วตฺตพฺพํ อถ วา ปน;
‘‘กิยาทิโต นาปฺปณฺหา’’ติ, กาตพฺพํ เอกลกฺขณํฯ
ยสฺมา ตถา น วุตฺตญฺจ, น กตญฺเจกลกฺขณํ;
ตสฺมา อยํ วิสุํเยว, คโณ อิจฺเจว ญายติฯ
‘‘สรา สเร โลป’’มิติ-อาทีนิ ลกฺขณานิว;
คมฺภีรํ ลกฺขณํ เอตํ, ทุชฺชานํ ตกฺกคาหินาฯ
อุสาทโยปิ สนฺธาย, อาทิคฺคโห กโต ตหึ;
ตถา หิ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ, อาทิรูปานิ ทิสฺสเรฯ
อิทานิ ปากฎํ กตฺวา, อาทิสทฺทผลํ อหํ;
สปฺปโยคํ คหาทีนํ, คณํ วกฺขามิ เม สุณฯ
คห อุปาทาเนฯ อุปาทานํ คหณํ, น กิเลสุปาทานํฯ อุปสทฺโท เหตฺถ น กิญฺจิ อตฺถวิเสสํ วทติฯ อถ วา กาเยน จิตฺเตน วา อุปคนฺตฺวา อาทานํ คหณํ อุปาทานนฺติ สมีปตฺโถ อุปสทฺโทฯ กตฺถจิ หิ อุปสทฺโท อาทานสทฺทสหิโต ทฬฺหคฺคหเณ วตฺตติ ‘‘กามุปาทาน’’นฺติอาทีสุฯ อิธ ปน ทฬฺหคฺคหณํ วา โหตุ สิถิลคฺคหณํ วา, ยํ กิญฺจิ คหณํ อุปาทานเมว, ตสฺมา คหธาตุ คหเณ วตฺตตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เฆปฺปติ, คณฺหาติ วาฯ ปริคฺคณฺหาติ, ปฎิคฺคณฺหาติ, อธิคณฺหาติ, ปคฺคณฺหาติ, นิคฺคณฺหาติฯ ปธานคณฺหนโกฯ คณฺหิตุํ, อุคฺคณฺหิตุํฯ คณฺหิตฺวา, อุคฺคณฺหิตฺวาฯ อญฺญถาปิ รูปานิ ภวนฺติฯ อหํ ชาลึ คเหสฺสามิฯ คเหตุํฯ คเหตฺวาฯ อุคฺคาหโก, สงฺคาหโก, อชฺโฌคาโฬฺหฯ การิเต ‘‘คณฺหาเปติ, คณฺหาปยติ, อญฺญตรํ สติปฎฺฐานํ อุคฺคณฺหาเปนฺติ, สทฺธึ อมจฺจสหสฺเสน คณฺหาเปตฺวาฯ อุปชฺฌํ คาหาเปตพฺโพฯ อุปชฺฌํ คาหาเปตฺวา ฯ คาเหติ, คาหยติ, คาหาเปสฺสติฯ คาหาปยนฺติ สพฺภาวํฯ คาหโก, คาเหตฺวา’’ อิจฺจาทีนิฯ กมฺมนิ – คยฺหติ, สงฺคยฺหติ, คณฺหิยติ วาฯ ตถา หิ ‘‘คณฺหิยนฺติ อุคฺคณฺหิยนฺตี’’ติ นิทฺเทสปาฬิ ทิสฺสติฯ ‘‘เคหํ, คาโห, ปริคฺคโห, สงฺคาหโก, สงฺคเหตา’’ อิจฺจาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ
ตตฺร อการานนฺตรตฺยนฺตป ทานํ ‘‘เฆปฺปติ, เฆปฺปนฺติฯ เฆปฺปสี’’ติ จ ‘‘คณฺหติ, คณฺหนฺติฯ คณฺหสี’’ติ จ อาทินา นเยน สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ สพฺพถา ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ อากาเรการานนฺตรตฺยนฺตปทานํ ‘‘คณฺหาติ คณฺหาเปตี’’ติอาทินา ยถาสมฺภวํ ปทมาลา โยเชตพฺพา วชฺเชตพฺพฎฺฐานํ วชฺเชตฺวาฯ
อิมานิ ปน ปสิทฺธานิ กานิจิ อชฺชตนีรูปานิ ‘‘อคฺคหี มตฺติกาปตฺตํฯ อคฺคหุํ, อคฺคหึสุ, อคฺคเหสุ’’นฺติฯ ภวิสฺสนฺตีอาทีสุ คเหสฺสติ, คเหสฺสนฺติฯ เสสํ ปริปุณฺณํ กาตพฺพํฯ อคฺคหิสฺสา, อคฺคหิสฺสํสุฯ เสสํ ปริปุณฺณํ กาตพฺพํฯ
อุส ทาเหฯ ทาโห อุณฺหํฯ อุสติ ทหตีติ อุณฺหํฯ อุณฺหสทฺโท ‘‘อุณฺหํ ภตฺตํ ภุญฺชตี’’ติอาทีสุ ทพฺพมเปกฺขติ, ‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฎิหนตี’’ติอาทีสุ ปน คุณํ อุณฺหภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ อุณฺหภาโว หิ สีตภาโว จ คุโณฯ
ตส วิปาสายํฯ ตณฺหาฯ เกนฏฺเฐน ตณฺหา? ตสฺสติ ปริตสฺสตีติ อตฺเถนฯ
ชุสิ ปีติเสวเนสุฯ ชุณฺโห สมโยฯ กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเห, ยทา วายติ มาลุโตฯ
ตตฺถ ชุณฺโหติ โชเสติ โลกสฺส ปีติํโสมนสฺสญฺจ อุปฺปาเทตีติ ชุณฺโหฯ
ชุต ทิตฺติยํฯ ชุณฺหา รตฺติฯ โชตติ สยํ นิปฺปภาปิ สมานา จนฺทตารกปฺปภาเสนปิ ทิพฺพติ วิโรจติ สปฺปภา โหตีติ ชุณฺหาฯ
สา ตนุกรเณฯ สณฺหวาจาฯ สิยติ ตนุกริยติ, น ผรุสภาเวน กกฺกสา กริยตีติ สณฺหาฯ
โส อนฺตกมฺมนิฯ สณฺหํ, ญาณํฯ สิยติ สยํ สุขุมภาเวน อติสุขุมมฺปิ อตฺถํ อนฺตํ กโรติ นิปฺผตฺติํ ปาเปตีติ สณฺหํฯ
ติช นิสาเนฯ นิสานํ ติกฺขตาฯ ติณฺโห ปรสุฯ ติติกฺขตีติ ติณฺโหฯ
สิ เสวายํฯ อตฺตโน หิตมาสีสนฺเตหิ เสวิยเตติ สิปฺปํ, ยํ กิญฺจิ ชีวิตเหตุ สิกฺขิตพฺพํ สิปฺปายตนํฯ อปิจ สิปฺปนฺ ติ อฎฺฐารส มหาสิปฺปานิ – สุติ สูรมติ พฺยากรณํ ฉนฺโทวิจิติ นิรุตฺติ โชติสตฺถํ สิกฺขา โมกฺขญาณํ กฺริยาวิธิ ธนุพฺเพโท หตฺถิสิกฺขา กามตนฺตํ อสฺสลกฺขณํ ปุราณํ อิติหาโส นีติ ตกฺโก เวชฺชกญฺจาติฯ
กุ กุจฺฉายํฯ กุจฺฉา ครหาฯ กณฺหา ธมฺมาฯ กณฺโห ปุริโสฯ
ตตฺถ กณฺหาติ อปภสฺสรภาวกรณตฺตา ปณฺฑิเตหิ กุจฺฉิตพฺพา ครหิตพฺพาติ กณฺหา, อกุสลธมฺมาฯ กาฬวณฺณตฺตา สุวณฺณวณฺณาทิกํ อุปนิธาย กุจฺฉิตพฺโพ นินฺทิตพฺโพติ กณฺโห, กาฬวณฺโณฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘กณฺโห วตายํ ปุริโส, กณฺหํ ภุญฺชติ โภชนํ;
กณฺเห ภูมิปฺปเทสสฺมึ, น มยฺหํ มนโส ปิโย’’ติ จ,
‘‘น กณฺโห ตจสา โหติ, อนฺโตสาโร หิ พฺราหฺมโณ;
ยสฺมึ ปาปานิ กมฺมานิ, ส เว กณฺโห สุชมฺปตี’’ติ จฯ
อิจฺเจวํ –
คหาทิเก ธาตุคเณ, สนฺธาย ตสิอาทโย;
อาทิคฺคโห กโต ปฺปณฺหา, คหาทีสุ ยถารหํฯ
คหโต ธาตุโต หิ ปฺโป,อาขฺยาตตฺเตวทิสฺสติ;
อาขฺยาตตฺเต จ นามตฺเต, ณฺหาสทฺโท อุสโต ตถาฯ
อุสคเหหิ อญฺญสฺมา, นามตฺเตว ทุเว มตา;
เอวํ วิเสสโต เญยฺโย, คหาทิคณนิจฺฉโยฯ
เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ สาสเน ‘‘ตณฺหายตี’’ติ กฺริยาปทมฺปิ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตสฺส ‘‘ปพฺพตายติ, เมตฺตายตี’’ติอาทีนิ วิย นามสฺมา วิหิตสฺส อายปจฺจยสฺส วเสน สิทฺธตฺตา กฺริยาปทตฺเตปิ ณฺหาปจฺจโย มุขฺยโต ลพฺภตีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ‘‘ตณฺหายตี’’ติ หิ อิทํ ณฺหาปจฺจยวตา ตสธาตุโต นิปฺผนฺนตณฺหาสทฺทสฺมา ปรสฺส อายปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนํฯ ตถา กิญฺจาปิ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนายํ ‘‘วาสิผลํ ตาเปตฺวา อุทกํ วา ขีรํ วา อุณฺหาเปตี’’ติ อิมสฺมึ ปเทเส ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ เหตุกตฺตุวาจกํ กฺริยาปทํ ทิสฺสติ, ตถาปิ ตสฺส ณฺหาปจฺจยวตา อุสธาตุโต นิปฺผนฺนอุณฺหาสทฺทโต วิหิตสฺส การิตสญฺญสฺส ณาเปปจฺจยสฺส วเสน นิปฺผนฺนตฺตา กฺริยาปทตฺเตปิ ณฺหาปจฺจโย มุขฺยโต ลพฺภตีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ อิทํ วุตฺตปฺปการอุณฺหาสทฺทโต ณาเปปจฺจยวเสน นิปฺผนฺนํ, เอตสฺมึ ทิฏฺเฐ ‘‘อุณฺหาปยตี’’ติ ปทมฺปิ ทิฎฺฐเมว โหติฯ
กิญฺจ ภิยฺโย วินยฎฺฐกถายํ ‘‘อุณฺหาเปตี’’ติ การิตปทสฺส ทิฎฺฐตฺตาเยว ‘‘อุณฺหตี’’ติ กตฺตุปทมฺปิ นยโต ทิฎฺฐเมว โหติ กตฺตุการิตปทานํ เอกธาตุมฺหิ อุปลพฺภมานตฺตา, ยถา? คณฺหติ, คณฺหาเปติ, คจฺฉติ, คจฺฉาเปตีติ, ตสฺมา ‘‘อุส ทาเห’’ติ ธาตุสฺส ‘‘อุณฺหตี’’ติ รูปํ อุปลพฺภตีติ มนฺตฺวา ‘‘อุณฺหตีติ อุณฺห’’นฺติ นิพฺพจนํ กาตพฺพํฯ อิติ ปฺปปจฺจโย คหโต จ อญฺญโต จ เอกธา ลพฺภติ, ณฺหาปจฺจโย ปน คหโต อุสโต จ ทฺวิธา อญฺญโต เอกธา ลพฺภตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ กิญฺจาเปตฺถ เอวํ นิยโม วุตฺโต, ตถาปิ สาฎฺฐกเถ เตปิฎเก พุทฺธวจเน อญฺญานิปิ เอเกกสฺส ธาตุสฺส นามิกปทานิ เทฺว เทฺว กฺริยาปทานิ วิจินิตพฺพานิฯ เยน ปน พุทฺธวจนานุรูเปน นเยน คหาทิคเณ อาทิสทฺเทน ตสธา ตาทโย อมฺเหหิ คหิตา, อิมสฺมา นยา อญฺโญ นโย ปสตฺถตโร นตฺถิ, อยเมว ปสตฺถตโร, ตสฺมา อยํ นีติ สาสนฎฺฐิติยา อายสฺมนฺเตหิ สาธุกํ ธาเรตพฺพา วาเจตพฺพา จฯ
คหาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ
คหาทิคโณยํฯ