กิยาทิคณิก
กี ทพฺพวินิมเยฯ ทพฺพวินิมโย กยวิกฺกยวเสน ภณฺฑสฺส ปริวตฺตนํฯ กิณาติ, กิณนฺติฯ วิกฺกิณาติ, วิกฺกิณนฺติฯ เกตุํ, กิณิตุํฯ วิกฺเกตุํ, วิกฺกิณิตุํฯ กิณิตฺวา, วิกฺกิณิตฺวาฯ กีตํ ภณฺฑํฯ กโย, วิกฺกโยฯ วิกฺกิเณยฺย หเนยฺย วาฯ
ขิ คติยํฯ ขิณาติฯ อติขิโณ สโรฯ ขํ, ขานิฯ นการสฺส ณการตฺตํฯ
ตตฺถ ขิณาตีติ คจฺฉติฯ อติขิโนติ อติคโตฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เสนฺติ จาปาติขิณาว, ปุราณานิ อนุตฺถุน’’นฺติฯ ตตฺถ จาปาติขิณา’ติ จาปโต อติขิณา อติคตาฯ อฎฺฐกถายํ ปน ‘‘จาปาติขิณาติ จาปโต อติขิณา จาปา วินิมุตฺตาติ อตฺโถ’’ติ ปทตฺถวิวรณํ กตํ, ตมฺปิ คตตฺถญฺเญว สนฺธาย อธิปฺปายตฺถวเสน กตนฺติ ทฎฺฐพฺพํฯ ตตฺร ขนฺติ สคฺโคฯ โส หิ กตปุญฺเญหิ คนฺตพฺพตฺตา ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติฯ ขานีติ สคฺคาฯ
จิ จเยฯ ปุญฺญํ จินาติฯ ปาการํ จินาติฯ ปารมิโย วิจินาติ, วิจินติ จฯ ปุปฺผํ โอจินาติ, โอจินติ วาฯ ปจินาติฯ ปจินิตฺวาฯ จิตํ กุสลํฯ จโย สญฺจโยฯ จิโต ปากาโรฯ จินาตีติ เจโต, อิฎฺฐกวฑฺฒกีฯ โย สตฺโต ปุญฺญสญฺจโย ฯ ‘‘สญฺจโย ราสิ สมูโห ปิณฺโฑ คโณ สงฺโฆ กทมฺโพ วคฺโค กโร ฆฎา’’อิจฺเจวมาทโย ปริยายาฯ
ชิ ชเยฯ ชินาติ, วิชินาติ, ชินิยติฯ เชตา, ชิโนฯ ชิโต มาโรฯ มารํ ชิโตฯ ชิตวา, ชิตาวี, ชิตพฺโพ, เชยฺโย, ชยนํ, ชิตํ, วิชิตํ, ชโย, ปราชยนํ, ปราชโยฯ ยสฺส ชิตํ นาวชียติฯ ชิตมสฺส โนยาติ โกจิ โลเกฯ ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโยฯ
ตตฺถ เชตาติ ชินาตีติ เชตา, โย โกจิ ปุคฺคโลฯ อชินีติ ชิโน, สพฺพญฺญู ธมฺมราชาฯ กึ โส อชินิ? ปาปเก อกุสเล ธมฺเม มาราทิอรโย จฯ อิติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม มาราทโย จ อรโย อชินีติ ชิโนฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘มาทิสา เว ชินา โหนฺติ, เย ปตฺตา อาสวกฺขยํ;
ชิตา เม ปาปกา ธมฺมา, ตสฺมาหํ อุปก ชิโน’’ติ,
‘‘ตถาคโต ภิกฺขเว อภิภู อนภิภูโต’’ติ จฯ
ชินสทฺโท หิ เกวโล สพฺพญฺญุมฺหิ ปวตฺตติ, โสปปโท ปน ปจฺเจกพุทฺธาทีสุ ตมฺหิ จ ยถารหํ ปวตฺตติฯ ‘‘ปจฺเจกชิโน, โอธิชิโน, อโนธิชิโน, วิปากชิโน, อวิปากชิโน’’ติ อิมาเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ
ชิ ชานิยํฯ ชินาติ, น ชินาติ น ชาปเย, ชิโน รถสฺสํ มณิกุณฺฑเล จ, ปุตฺเต จ ทาเร จ ตเถว ชิโนฯ ชิโน ธนญฺจ ทาเส จฯ
ญา อวโพธเนฯ ชานาติ, ญายติ, นายติฯ อนิมิตฺตา น นายเรฯ ชญฺญา โส ยทิ หาปเยฯ มา มํ ชญฺญูติ อิจฺฉติฯ ‘‘อิเม อมฺหาก’’นฺติ ญาตพฺพฏฺเฐน ญาติ, ญาตโกฯ ญาติมิตฺตา สุหชฺชา จฯ ญาตโก โน นิสินฺโนติฯ ญาตพฺพํ เญยฺยํ, สงฺขารวิการลกฺขณนิพฺพานปญฺญตฺติธมฺมาฯ อีทิเสสุ ฐาเนสุ เญยฺยสทฺโท เอกนฺเตน นปุํสโก, วาจฺจลิงฺคตฺเต สพฺพลิงฺคิโก, ยถา? เญยฺโย ผสฺโสฯ เญยฺยา เวทนาฯ เญยฺยํ จิตฺตํฯ เญยฺโย ปุริโส, เญยฺยา อิตฺถี, เญยฺยํ ธนนฺติ จฯ
ถุ อภิตฺถเวฯ ถุนาติฯ อภิตฺถุนาติฯ ถุติ, อภิตฺถุติฯ ถวนา, อภิตฺถวนา, ถุโต, อภิตฺถุโตฯ
ถุ นิตฺถุนเนฯ ถุนาติฯ
อุฏฺเฐหิ เรวเต สุปาปธมฺเม,
อปารุตทฺวาเร อทานสีเล;
เนสฺสาม ตํ ยตฺถ ถุนนฺติ ทุคฺคตา,
สมปฺปิตา เนรยิกา ทุกฺเขน;
ปุราณานิ อนุตฺถุน’’นฺติ จ ปโยโคฯ
ทุ หึสายํฯ ทุนาติฯ มิตฺตทฺทุฯ ทุโมฯ
เอตฺถ มิตฺตทฺทูติ มิตฺตํ ทุนาติ หึสติ ทุพฺภตีติ มิตฺตทฺทุฯ อตฺร ‘‘เวทา น ตาณาย ภวนฺติ ตสฺส, มิตฺตทฺทุโน ภูนหุโน นรสฺสา’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ทุโมติ ทุนิยติ เคหสมฺภาราทิอตฺถาย หึสิยติ ฉินฺทิยติ, ปณฺณปุปฺผาทิอตฺถิเกหิ วา ปณฺณปุปฺผาทิหรเณน ปีฬิยตีติ ทุโมฯ
ธู กมฺปเนฯ ธุนาติฯ ธูโม, โธนา, โธโน, ธุโตฯ ธุนนฺโต วากจีรานิ, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทาฯ
ตตฺถ ธูโมติ ธุนาติ กมฺปตีติ ธูโมฯ ธูมสทฺโท โกเธ ตณฺหาย วิตกฺเก ปญฺจสุ กามคุเณสุ ธมฺมเทสนายํ ปกติธูเมติ อิเมสุ อตฺเถสุ วตฺตติฯ ‘‘โกโธ ธูโม ภสฺมานิ โมสวชฺช’’นฺติ เอตฺถ หิ โกเธ วตฺตติฯ ‘‘อิจฺฉา ธูมายิโต สทา’’ติ เอตฺถ ตณฺหายํฯ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควโต อวิทูเร ธูมายนฺโต นิสินฺโน โหตี’’ติ เอตฺถ วิตกฺเกฯ
‘‘ปงฺโก จ กามา ปลิโป จ กามา,
ภยญฺจ เมตํ ติมุลํ ปวุตฺตํ;
รโช จ ธูโม จ มยา ปกาสิโต,
หิตฺวา ตุวํ ปพฺพช พฺรหฺมทตฺตา’’ติ
เอตฺถ ปญฺจสุ กามคุเณสุฯ ‘‘ธูมํ กตฺตา โหตี’’ติ เอตฺถ ธมฺมเทสนายํฯ ‘‘ธโช รถสฺส ปญฺญาโน, ธูโม ปญฺญานมคฺคิโน’’ติ เอตฺถ ปกติธูเมฯ อิจฺเจวํ –
โกธตณฺหาวิตกฺเกสุ, ปญฺจกามคุเณสุ จ;
เทสนายญฺจ ปกติ-ธูเม ธูโม ปวตฺตติฯ
โธนาติ ปญฺญาฯ วุตฺตญฺเหตํ นิทฺเทเส ‘‘โธนา วุจฺจติ ปญฺญา, ยา ปญฺญา ปชานนา สมฺมาทิฎฺฐิ, กึการณา โธนาติ วุจฺจติ ปญฺญา? ยํ ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ, วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจฯ ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญาฯ อถ วา สมฺมาทิฎฺฐิ มิจฺฉาทิฎฺฐึ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ, ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญา’’ติฯ ‘‘โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก, ปกปฺปิตา ทิฎฺฐิ ภวาภเวสู’’ติ อยเมตฺถ ปาฬิ นิทสฺสนํ ฯ อตฺร โธนา อสฺส อตฺถีติ โธโน, ตสฺส โธนสฺสาติ นิพฺพจนํฯ ธาตูนมเนกตฺถตาย ธูธาตุ กมฺปนตฺเถปิ โธวนตฺเถปิ วตฺตติฯ
มุน ญาเณฯ มุนาติฯ โมนํ, มุนิฯ อิมสฺมึ ฐาเน ธาตุยา อาขฺยาตตฺเต เอกนฺเตน อนฺตโลโป ภวติฯ โสภิตตฺเถรคาถายํ ปน อนาคตวจเน อุการสฺส วุทฺธิวเสน ‘‘อหํ โมเนน โมนิสฺส’’นฺติ รูปนฺตรญฺจ ทิสฺสติฯ ตตฺถ โมนิสฺสนฺ ติ ชานิสฺสํฯ นามตฺเต อนฺตโลโป น โหติฯ ตตฺถ โมนนฺติ กิญฺจาปิ ‘‘น โมเนน มุนิ โหตี’’ติ เอตฺถ ตุณฺหีภาโว ‘‘โมน’’นฺติ วุจฺจติ, ตถาปิ อิธ ‘‘ญาเณ’’ติ วจนโต น โส อธิปฺเปโต, ญาณเมวาธิปฺเปตํ, ตสฺมา โมเนยฺยปฎิปทาสงฺขาตํ มคฺคญาณโมนมฺปิ คเหตพฺพํฯ มุนีติ มุนาติ ชานาติ หิตาหิตํ ปริจฺฉินฺทตีติ มุนิฯ อถ วา ขนฺธาทิโลเก ตุลํ อาโรเปตฺวา มินนฺโต วิย ‘‘อิเม อชฺฌตฺติกา ขนฺธา, อิเม พาหิรา’’ติอาทินา นเยน อิเม อุโภ อตฺเถ มุนาตีติ มุนิฯ เตนาห ภควา –
‘‘น โมเนน มุนิ โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโตฯ
ปาปานิ ปริวชฺเชติ, ส มุนิ เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจตี’’ติฯ
อปราเปตฺถ ภวติ อตฺถวิภาวนาฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ, กายโมเนยฺยาทีสุ วา อญฺญตรํ, เตน สมนฺนาคตตฺตา ปุคฺคโล ‘‘มุนี’’ติ วุจฺจติฯ โส ปเนส อคาริยมุนิ อนคาริยมุนิ เสกฺขมุนิ อเสกฺขมุนิ ปจฺเจกมุนิ มุนิมุนีติ อเนกวิโธ ฯ ตตฺถ อคาริยมุนีติ คิหิปิ อาคตผโล วิญฺญาตสาสโนฯ อนคาริยมุนีติ ตถารูโปว ปพฺพชิโตฯ เสกฺขมุนีติ สตฺต เสกฺขาฯ อเสกฺขมุนีติ ขีณาสโวฯ ปจฺเจกมุนีติ ปจฺเจกพุทฺโธฯ มุนิมุนีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ตถา หิ อายสฺมาปิ สาริปุตฺโต อาห ‘‘มุนีติ วุจฺจติ ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติฯ
ปู ปวเนฯ ปวนํ โสธนํฯ ปุนาติฯ ปุญฺญํ, ปุตฺโต, ทนฺตโปณํฯ
เอตฺถ จ ปุญฺญนฺติ อตฺตโน การกํ ปุนาติ โสเธตีติ ปุญฺญํฯ อถ วา ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนํ ตํสนฺตานํ ปุนาติ วิโสเธตีติ ปุญฺญํฯ กินฺตํ? สุจริตํ กุสลกมฺมํฯ สกมฺมิกตฺตา ธาตุสฺส การิตวเสน อตฺถวิวรณํ ลพฺภติฯ ปุตฺโตติ อตฺตโน กุลํ ปุนาติ โสเธตีติ ปุตฺโตฯ เอวญฺจ สติ หีนชจฺจานํ จณฺฑาลาทีนํ ปุตฺโต นาม น ภเวยฺยาติ น วตฺตพฺพํ สทฺทานมตฺถกถนสฺส นานปฺปกาเรน ปวตฺติโต, ตสฺมา อตฺตโน ปิตุ หทยํ ปูเรตีติ ปุตฺโตติ เอวมาทินาปิ นิพฺพจนํ คเหตพฺพเมวฯ นานาธาตุวเสนปิ หิ ปทานิ สิทฺธึ สมุปคจฺฉนฺติฯ
ปุตฺโต จ นาม อตฺรโช เขตฺรโช อนฺเตวาสิโก ทินฺนโกติ จตุพฺพิโธฯ ตตฺถ อตฺตานํ ปฎิจฺจ ชาโต อตฺรโช นามฯ สยนปีเฐ ปลฺลงฺเก อุเรติ เอวมาทีสุ นิพฺพตฺโต เขตฺรโช นามฯ สนฺติเก สิปฺปุคฺคณฺหนโก อนฺเตวาสิโก นามฯ โปสาปนตฺถาย ทินฺโน ทินฺนโก นาม ทนฺตโปณนฺติ ทนฺเต ปุนนฺติ วิโสเธนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปณํ, ทนฺตกฎฺฐํฯ
ปี ตปฺปนกนฺตีสุฯ ปิณาตีติ ปีติฯ เอตฺถ จ ปีตีติ ปีณนํ ปีติ, ตปฺปนํ กนฺตีติ จ วุตฺตํ โหติฯ อิทํ ภาววเสน นิพฺพจนํฯ อิทํ ปน เหตุกตฺตุวเสน ปิณยตีติ ปีติ, ตปฺเปตีติ อตฺโถฯ
สา ปเนสา ขุทฺทกาปีติ ขณิกาปีติ โอกฺกนฺติกาปีติ อุพฺเพคาปีติ ผรณาปีตีติ ปญฺจวิธา โหติฯ ตตฺถ ขุทฺทกาปีติ สรีเร โลมหํสนมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติฯ ขณิกาปีติ ขเณ ขเณ วิชฺชุปฺปาทสทิสา โหติฯ โอกฺกนฺติกาปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย กายํ โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติฯ อุพฺเพคาปีติ พลวตี โหติ กายํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณา โหติฯ ผรณาปีติยา ปน อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ธมิตฺวา ปูริตวตฺถิ วิย มหตา อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ วิย จ อนุปริผุฎํ โหติ, เอวํ ปญฺจวิธา ปีติ, สา สมฺปิยายนลกฺขณตฺตา ‘‘ปิณาตี’’ติ ปีตีติ สุทฺธกตฺตุวเสนปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ เอตฺถ ‘‘ปิยายติ, ปิตา, ปิโย, เปโม’’ติอาทีนิ ปีธาตุยา เอว รูปานิฯ ตตฺถ ‘‘ปุตฺตํ ปิยายตีติ ปิตา’’ติ วทนฺติฯ ปิยายิตพฺโพติ ปิโยฯ เปมนํ เปโมฯ
มา ปริมาเณฯ มินาติฯ มานํ, ปริมาณํ, มตฺตํ, มตฺตา, มโน, วิมานํ, มินิตพฺพํ, เมตพฺพํ, ฉายา เมตพฺพาฯ อีทิเสสุ ฐาเนสุ อนียปจฺจโย น ลพฺภติฯ
เอตฺถ มโนติ เอกาย นาฬิยา เอกาย จ ตุลาย มินมาโน วิย อารมฺมณํ มินาติ ปริจฺฉินฺทตีติ มโนฯ วิเสสโต มินิยเต ปริจฺฉินฺทิยเตติ วิมานํ, เทวานํ ปุญฺญพเลน นิพฺพตฺตพฺยมฺหํ เทวนิเกตํฯ ยํ วิมานํ อุปโสภิตํ, ปภาสติมิทํ พฺยมฺหนฺติ จ อาทินา โถมิยติฯ
มี หึสายํฯ มินาติฯ มีโน, กุมีนํฯ
เอตฺถ มีโนติ มจฺโฉฯ มจฺฉสฺส หิ ‘‘มีโน มจฺโฉ อมฺพุโช วาริโช วาริจโร’’ติ อเนกานิ นามานิฯ วิเสสนามานิ ปน ‘‘อมโร ขลิโส จนฺทกุโล กนฺทผลิ อินฺทผลิ อินฺทวโล กุลิโส วามิ กุงฺกุตโล กณฺฑิโก สกุโล มงฺคุโร สิงฺคี สตวงฺโก โรหิโต ปาฐีโน กาโณ สวงฺโก ปาวุโส’’ อิจฺเจวมาทีนิ, ‘‘ติมิ ติมิงฺคโล’’ อิจฺเจวมาทีนิ จ ภวนฺติฯ กุมีนนฺติ กุจฺฉิเตนากาเรน มจฺเฉ มินนฺติ หึสนฺติ เอเตนาติ กุมีนํ, มจฺฉพนฺธนปญฺชโรฯ โส ปน ปาฬิยํ กุมีนสทฺเทน วุจฺจติฯ ตถา หิ –
‘‘วาริชสฺเสว เม สโต, พนฺธสฺส กุมินามุเข;
อกฺโกสติ ปหรติ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสโต’’ติ
ปาฬิ ทิสฺสติฯ
มู พนฺธเนฯ มุนาติฯ มุนิฯ
เอตฺถ มุนีติ อตฺตโน จิตฺตํ มุนาติ มวติ พนฺธติ ราคโทสาทิวสํ คนฺตุํ น เทตีติ มุนิฯ
ริ คติเทสเนสุฯ ริกาติฯ เรณุฯ นการสฺส ณตฺตํฯ
ลี สิเลเสฯ ลินาติ, นิลินาติฯ ลีนํ, สลฺลีนํ, ปฎิสลฺลานํฯ
วี ตนฺตสนฺตาเนฯ วตฺถํ วินาติฯ อิมินา สุตฺเตน จีวรํ วินาหิฯ กมฺเม – อิทํ โข อาวุโส จีวรํ มํ อุทฺทิสฺส วิยฺยติฯ วีตํฯ สุวีตํฯ อปฺปกํ โหติ เวตพฺพํฯ การิเต ‘‘วายาเปติ, ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปสฺสามา’ติ จีวรํ วายาเปสุํ’’ อิจฺเจวมาทีนิ ภวนฺติฯ
วี หึสายํฯ วินาติฯ เวณุฯ เวณูติ วํโสฯ
ลู เฉทเนฯ ลุนาติฯ โลณํ, กุสลํ, พาโล, ลูโตฯ
เอตฺถ จ โลณนฺติ ลุนาติ วีตรสภาวํ วินาเสติ สรสภาวํ กโรตีติ โลณํ, ลวณํฯ กุโส วิย หตฺถปฺปเทสํ อกุสลธมฺเม ลุนาตีติ กุสลํ, อนวชฺชอิฎฺฐวิปากลกฺขโณ ธมฺโมฯ ทิฎฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเก เทฺว อตฺเถ ลุนาตีติ พาโล, อวิทฺวาฯ ลูโตติ มกฺกฎโก วุจฺจติฯ ตสฺส หิ สุตฺตํ ‘‘ลูตสุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ยูสํ ปาตุํ ปฎงฺคมกฺขิกาทีนํ ชีวิตํ ลุนาตีติ ลูโตฯ
สิ พนฺธเนฯ สินาติฯ สีมา, สีสํฯ
เอตฺถ สีมาติ สินียเต สมคฺเคน สงฺเฆน กมฺมวาจาย พนฺธิยเตติ สีมาฯ สา ทุวิธา พทฺธสีมา อพทฺธสีมาติฯ ตาสุ อพทฺธสีมา มริยาทกรณวเสน ‘‘สีมา’’ติ เวทิตพฺพาฯ สินาติ พนฺธติ เกเส โมฬิกรณวเสน เอตฺถาติ สีสํฯ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ
สา ปาเกฯ สินาติฯ*
สุ หึสายํฯ สุณาติฯ ปรสุฯ ปรํ สุณนฺติ หึสนฺติ เอเตนาติ ปรสุฯ
อส โภชเนฯ วุตฺตานํ ผลมสฺนาติฯ อสนํฯ
เอตฺถ อสนนฺติ อาหาโรฯ โส หิ อสิยติ ภุญฺชิยตีติ ‘‘อสน’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘อสฺนาถ ขาทถ ปิวถา’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ
กิลิส วิพาธเนฯ กิลิสฺนาติฯ กิเลโสฯ
เอตฺถ จ กิเลโสติ ราคาทโยปิ ทุกฺขมฺปิ วุจฺจติฯ
อุทฺธส อุญฺเฉฯ อุญฺโฉ ปริเยสนํฯ อุทฺธสฺนาติฯ
อิส อภิกฺขเณฯ อิสฺนาติฯ
วิส วิปฺปโยเคฯ วิสฺนาติฯ วิสํฯ
ปุส สิเนหสวนปูรเณสุฯ ปุสฺนาติฯ
ปุส โปสเนฯ ปุสฺนาติฯ
มุส เถยฺเยฯ มุสฺนาติฯ มุสโลฯ
กิยาที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ
สาสนา โลกโต เจเต, ทสฺสิตา เตสุ โลกโต;
สาสนสฺโสปการาย, วุตฺตา ตทนุรูปกาฯ
กิยาทิคโณยํฯ