๑๘. จุราทิคณปริทีปน

สทฺทนีติ (ธาตุมาลา)

๑๘. จุราทิคณปริทีปน

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ปจุรตฺถหิตกฺกรํ;

จุราทิกคณนามํ, นามโต อฎฺฐมํ คณํฯ

จุร เถยฺเยฯ เถนนํ เถยฺยํ, โจริกาติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมึ เถยฺเย จุรธฺตุ วตฺตติฯ โจเรติ, โจรยติ, โจโร, โจรี, โจริกา, โจเรตุ, โจรยิตุํ, โจเรตฺวา, โจรยิตฺวาฯ กตฺตุตฺเถสุ เณณยตา จุราทิคณลกฺขณํฯ การิเต – โจราเปติ, โจราปยติ, โจราเปตุํ, โจราปยิตุํ, โจราเปตฺวา, โจราปยิตฺวาฯ กมฺเมธนํ โจเรหิ โจริยติ, โจริตํ ธนํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

กการนฺตธาตุ

โลก ทสฺสเนฯ โลเกติ, โลกยติ, โอโลเกติ, โอโลกยติ, อุลฺโลเกติ, อุลฺโลกยติ, อปโลเกติ, อปโลกยติ, อาโลเกติ, อาโลกยติ, วิโลเกติ, วิโลกยติฯ โลโก, อาโลโก, โลกนํ, โอโลกนํ, อุลฺโลกนํ, อาโลกนํ, วิโลกนํ, อปโลกนํ, อวโลกนํฯ โอโลเกตุํ, โอโลกยิตุํ, โอโลเกตฺวา, โอโลกยิตฺวาฯ การิเต ปน ‘‘โอโลกาเปติ, โอโลกาปยติ, โอโลกาเปตุํ, โอโลกาปยิตุํ, โอโลกาเปตฺวา , โอโลกาปยิตฺวา’’ อิจฺเจวมาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ เอส นโย สพฺพตฺถาปิฯ

ตตฺถ โลโกติ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติฯ ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฎฺฐิติกา’’ติ อาคตฎฺฐาเน สงฺขารโลโก เวทิตพฺโพฯ ‘‘สสฺสโต โลโก’ติ วา ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา’’ติ อาคตฎฺฐาเน สตฺตโลโกฯ

‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ,

ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา;

ตาว สหสฺสธา โลโก,

เอตฺถ เต วตฺตเต วโส’’ติ

อาคตฎฺฐาเน โอกาสโลโกฯ

อถ วา โลโกติ ติวิโธ โลโก กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกติฯ ตตฺถ ราคาทิกิเลสพหุลตาย กามาวจรสตฺตา กิเลสโลโกฯ ฌานาภิญฺญาปริพุทฺธิยา รูปาวจรสตฺตา ภวโลโกฯ อาเนญฺชสมาธิพหุลตาย วิสทินฺทฺริยตฺตา อรูปาวจรสตฺตา อินฺทฺริยโลโกฯ อถ วา กิลิสฺสนํ กิเลโส, วิปากทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมา ทุกฺขพหุลตาย อปาเยสุ สตฺตา กิเลสโลโกฯ ตทญฺเญ สตฺตา สมฺปตฺติภวภาวโต ภวโลโกฯ ตตฺถ เย วิมุตฺติปริปาจเกหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตา สตฺตา, โส อินฺทฺริยโลโกติ เวทิตพฺพํฯ

ชาตกฎฺฐกถายํ ปน –

‘‘สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโก ขนฺธโลโก อายตนโลโก ธาตุโลโกติ อเนกวิโธ โลโกฯ เอตฺถ ‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฎฺฐิติกา…เป.… อฎฺฐารส โลกา อฎฺฐารส ธาตุโย’ติ เอตฺถ สงฺขารโลโก วุตฺโตฯ ขนฺธโลกาทโย ตทนฺโตคธาเยวฯ ‘อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก สเทวโก’ติอาทีสุ ปน สตฺตโลโก วุตฺโตฯ ‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ, ทิสา ภนฺติ วิโรจมานาฯ ตาว สหสฺสธา โลโก, เอตฺถ เตวตฺตเต วโส’ติ เอตฺถ โอกาสโลโก วุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ

อตฺถโต ปน อินฺทฺริยพทฺธานํ ขนฺธานํ สมูโห สนฺตาโน จ สตฺตโลโก, รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺโต, โลกิยติ เอตฺถ กุสลากุสลํ ตพฺพิปาโก จาติฯ อนินฺทฺริยพทฺธานํ รูปานํ สมูโห สนฺตาโน จ โอกาสโลโก, โลกิยนฺติ เอตฺถ ตสา ถาวรา จ, เตสญฺจ โอกาสภูโตติ, ตทาธารณตาย เหส ‘‘ภาชนโลโก’’ติปิ วุจฺจติฯ ทุวิโธปิ เจส รูปาทิธมฺเม อุปาทาย ปญฺญตฺตตฺตา อุปาทาปญฺญตฺติภูโต อปรมตฺถสภาโว สปฺปจฺจเย ปน รูปารูปธมฺเม อุปาทาย ปญฺญตฺตตฺตา ตทุภยสฺสาปิ อุปาทานานํ วเสน ปริยายโต ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา อุปจริตพฺพา, ตทุภเย ขนฺธา สงฺขารโลโก, ปจฺจเยหิ สงฺขริยนฺติ, ลุชฺชนฺติ ปลุชฺชนฺติ จาติ เอตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย มคฺคผลธมฺมานมฺปิ สติปิ ลุชฺชนปลุชฺชนตฺเต เตภูมิกธมฺมานํเยว ‘‘โลโก’’ติ อธิปฺเปตตฺตา นตฺถิ โลกตาปชฺชนํฯ ตถา หิ เต ‘‘โลกุตฺตรา’’ติ วุตฺตาฯ

อาโลโกติ รสฺมิ, อาโลเกนฺติ เอเตน ภุโส ปสฺสนฺติ ชนา จกฺขุวิญฺญาณํ วาติ อาโลโกฯ โอโลกนนฺติ เหฎฺฐา เปกฺขนํฯ วิโลกนนฺติ อุทฺธํ เปกฺขนํฯ อาโลกนนฺติ ปุรโต เปกฺขนํฯ วิโลกนนฺติ ทฺวีสุ ปสฺเสสุ เปกฺขนํ, วิวิธา วา เปกฺขนํฯ อปโลกนนฺติ ‘‘สงฺฆํ อปโลเกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย ชานาปนํฯ อวโลกนนฺ ติ ‘‘นาคาวโลกิตํ อวโลเกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย ปุริมกายํ ปริวตฺเตตฺวา เปกฺขนํฯ ‘‘อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหตี’’ติ เอตฺถาปิ ภาววเสน อาโลกนํ อาโลกิตํ วิโลกนํ วิโลกิตนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

ถก ปฎิฆาเตฯ ถเกติ, ถกยติ ทฺวารํ ปุริโสฯ

ตกฺก วิตกฺเกฯ ตกฺเกติ, วิตกฺเกติ, วิตกฺกยติฯ ตกฺโก, วิตกฺโก, วิตกฺกิตาฯ

ตตฺถ ตกฺกนํ ตกฺโก, อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติ, เอวํ วิตกฺโกฯ อถ วา วิตกฺเกนฺติ เอเตน, สยํ วา วิตกฺเกติ, วิตกฺกนมตฺตเมว วา เอตนฺติ วิตกฺโกฯ ‘‘ตกฺโก, วิตกฺโก, อปฺปนา, พฺยปฺปนา, เจตโส อภินิโรปนา’’ติ อภิธมฺเม ปริยายสทฺทา วุตฺตาฯ วิตกฺเกตีติ วิตกฺกิตา, ปุคฺคโลฯ ‘‘อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺตี’’ติ ปาฬิฯ

อกิ ลกฺขเณฯ ลกฺขณํ สญฺญาณํ, สญฺชานนการณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺริทํ สลฺลกฺขิตพฺพํฯ เย อิมสฺมึ จุราทิคเณ อเนกสฺสรา อสํโยคนฺตา อิกา รานุพนฺธวเสน นิทฺทิฎฺฐา ธาตโว, เต เอวํวุตฺเตหิ อิเมหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตา อาขฺยาตตฺตํ นามิกตฺตญฺจ ปาปุณนฺตา เอกนฺตโต นิคฺคหีตาคเมน นิปฺผนฺนรูปาเยว ภวนฺติ, น กตฺถจิปิ วิคตนิคฺคหีตาคมรูปานิ ภวนฺติฯ องฺเกติ, องฺกยติฯ องฺกนํ, องฺโก ฯ สมาเส ปน ‘‘สสงฺโก, จกฺกงฺกิตจรโณ’’ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติฯ

สกฺก วกฺก ภาสเนฯ สกฺเกติ, สกฺกยติฯ วกฺเกติ, วกฺกยติฯ

นกฺก วกฺก นาสเนฯ นกฺเกติ, นกฺกยติฯ วกฺเกติ, วกฺกยติฯ

จกฺก จุกฺก พฺยถเนฯ จกฺเกติ, จกฺกยติฯ จุกฺเกติ, จุกฺกยติฯ จกฺกํฯ จกฺกนฺติ เกนฏฺเฐน จกฺกํ? จกฺเกติ พฺยถติ หึสตีติ อตฺเถน จกฺกํฯ จกฺกสทฺโท –

สมฺปตฺติยํ ลกฺขเณ จ, รถงฺเค อิริยาปเถ;

ทาเน รตฺนธมฺมขุร-จกฺกาทีสุ ปทิสฺสติฯ

‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทีสุ หิ อยํ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานี’’ติ เอตฺถ ลกฺขเณฯ ‘‘จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติ เอตฺถ รถงฺเคฯ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ เอตฺถ อิริยาปเถฯ ‘‘ทท ภุญฺช จ มา จปฺปมาโท, จกฺกํ วตฺตสฺสุ ปาณิน’’นฺติ เอตฺถ ทาเนฯ ‘‘ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ เอตฺถ รตนจกฺเกฯ ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ เอตฺถ ธมฺมจกฺเกฯ ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ เอตฺถ ขุรจกฺเกฯ ‘‘ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกนา’’ติ เอตฺถ ปหรณจกฺเกฯ ‘‘อสนิวิจกฺก’’นฺติ เอตฺถ อสนิมณฺฑเลติฯ

ตกิ พนฺธเนฯ ตงฺเกติ, ตงฺกยติฯ

อกฺก ถวเนฯ ถวนํ ถุติฯ อกฺเกติ, อกฺกยติฯ อกฺโกฯ อกฺโกติ สูริโยฯ โส หิ มหาชุติตาย อกฺกิยติ อภิตฺถวิยติ ตปฺปสนฺเนหิ ชเนหีติ อกฺโกฯ ตถา หิ ตสฺส ‘‘นตฺถิ สูริยสมา อาภาฯ อุเทตยํ จกฺขุมา เอกราชา’’ติอาทินา อภิกฺขุติ ทิสฺสติฯ

หิกฺก หึสายํฯ หิกฺเกติ, หิกฺกยติฯ

นิกฺก ปริมาเณฯ นิกฺเกติ, นิกฺกยติฯ

พุกฺก ภสฺสเนฯ เอตฺถ สุนขภสฺสนํ ภสฺสนนฺติ คเหตพฺพํ, น วาจาสงฺขาตํ ภสฺสนํฯ พุกฺเกติ, พุกฺกยติฯ เอตฺถ จ ‘‘พุกฺกยติ สา โจเร’’ อิติ โลกิยปฺปโยโค เวทิตพฺโพฯ ภูวาทิคเณ ปน ‘‘พุกฺกติ สา’’ติ รูปํ ภวติฯ อญฺโญ ตุ ‘‘พุกฺก ปริภาสเน’’ อิติ ปฐติ, เอวํ ปฐนฺเตปิ สุนขภสฺสนเมวาธิปฺเปตํฯ

ทก ลก อสฺสาทเนฯ ทเกติ, ทกยติฯ ลเกติ, ลกยติฯ

ตกฺก โลก ภาสายํฯ ตกฺเกติ, ตกฺกยติฯ โลเกติ, โลกยติฯ

จิก สิก อามสเนฯ จิเกติ, จิกยติฯ สิเกติ, สิกยติฯ

กการนฺตธาตุรูปานิฯ

ขการนฺตธาตุ

ลกฺข ทสฺสนงฺเกสุฯ ทสฺสนํ ปสฺสนํฯ องฺโก ลญฺชนํฯ ลกฺเขติ, ลกฺขยติฯ สลฺลกฺเขติ, สลฺลกฺขยติฯ ลกฺขํ วิชฺฌติ อุสุนา, ลกฺขํ กโรติฯ

คงฺคาย วาลุกา ขีเย, อุทกํ ขีเย มหณฺณเว;

มหิยา มตฺติกา ขีเย, ลกฺเข น มม พุทฺธิยาฯ

กปฺปลกฺขณํฯ โคลกฺขณํฯ อิตฺถิลกฺขณํฯ ธมฺมานํ ลกฺขณํฯ สลฺลกฺขนาฯ อุปลกฺขนาฯ ปจฺจุปลกฺขนาฯ ลกฺขธาตุยา ยุปจฺจยนฺตาย สมาทิปุพฺพานํ รูปานํ นกาโร ทนฺตโชฯ

ภกฺข อทเนฯ ภกฺเขติ, ภกฺขยติฯ ภกฺโข โน ลทฺโธฯ ภกฺขยนฺติ มิคาธมาฯ ภูวาทิคเณ ปน ‘‘ภกฺขตี’’ติ รูปํฯ

นกฺข สมฺพนฺเธฯ นกฺเขติ, นกฺขยติฯ

มกฺข มกฺขเนฯ มกฺเขติ, มกฺขยติฯ มกฺโข, มกฺขีฯ ตตฺถ มกฺโขติ ปเรหิ กตคุณํ มกฺเขติ ปิสตีติ มกฺโข, คุณธํสนาฯ ‘‘มกฺขํ อสหมาโน’’ติ เอตฺถ ปน อตฺตนิ ปเรหิ กตํ อวมญฺญนํ มกฺโขติ วุจฺจติฯ

ยกฺข ปูชายํฯ ยกฺเขติ, ยกฺขยติฯ ยกฺโขฯ ยกฺโขติ มหานุภาโว สตฺโตฯ ตถา หิ ‘‘ปุจฺฉามิ ตํ มหายกฺข, สพฺพภูตานมิสฺสรา’’ติ เอตฺถ สกฺโก เทวราชา ‘‘ยกฺโข’’ติ วุตฺโตฯ อถ วา ยกฺโขติ ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺตสตฺโตฯ สพฺเพปิ วา สตฺตา ‘‘ยกฺขา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘ปรมยกฺขวิสุทฺธึ ปญฺญาเปนฺตี’’ติ เอตฺถ หิ ยกฺขสทฺโท สตฺเต วตฺตติฯ ตถา หิ ยกฺโขปิ สตฺโตปิ เทโวปิ สกฺโกปิ ขีณาสโวปิ ยกฺโขเยว นาม, มหานุภาวตาย ยกฺขิยติ สรณคเตหิ ชเนหิ นานาปจฺจเยหิ นานาพลีหิ จ ปูชิยตีติ ยกฺโขฯ

สตฺเต เทเว จ สกฺเก จ, ขีณาสเว จ รกฺขเส;

ปญฺจสฺเวเตสุ อตฺเถสุ, ยกฺขสทฺโท ปวตฺตติฯ

ลกฺข อาโลจเนฯ ลกฺเขติ, ลกฺขยติฯ ลกฺขํ วิชฺฌติ อุสุนาฯ

โมกฺข อาสเนฯ โมกฺเขติ, โมกฺขยติฯ

รุกฺข ผารุสฺเสฯ ผารุสฺสํ ผรุสภาโวฯ รุกฺเขติ, รุกฺขยติฯ สมาเส ‘‘รุกฺขเกโส, อติรุกฺขวจโน’’ติ รูปานิฯ เอตฺถ จ ‘‘สมโณ อยํ ปาโป อติรุกฺขวาโจ’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อติรุกฺขวาโจติ อติผรุสวจโนติ อตฺโถฯ

ขการนฺตธาตุรูปานิฯ

คการนฺตธาตุ

ลิงฺค จิตฺตีกรเณฯ จิตฺตีกรณํ วิจิตฺรภาวกรณํฯ ลิงฺเคติ, ลิงฺคยติ, ลิงฺคํฯ เอตฺถ ลิงฺคํ นาม ทีฆรสฺสกิสถูลปริมณฺฑลาทิเภทํ สณฺฐานนฺติ คหเณ อตีว ยุชฺชติฯ ตญฺหิ นานปฺปกาเรหิ วิจิตฺรํ โหติ, ลิงฺคียติ วิจิตฺตํ กริยติ อวิชฺชาตณฺหากมฺเมหิ อุตุนา วา จุณฺณาทีหิ วา สรีรมิติ ลิงฺคํ, อชฺฌตฺตสนฺตานติณรุกฺขาทิกุณฺฑลกรณฺฑกาทีสุ ปวตฺตสณฺฐานวเสเนตํ ทฎฺฐพฺพํฯ ลิงฺคสทฺโท สทฺเท สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺเต อิตฺถิพฺยญฺชเน ปุริสพฺยญฺชเน สญฺญาเณ อากาเร จาติ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘รุกฺโขติ วจนํ ลิงฺค’’นฺติ เอตฺถ สทฺเท ทิสฺสติฯ ‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺสา’’ติ เอตฺถ สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺเตฯ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภวตี’’ติ เอตฺถ อิตฺถิพฺยญฺชเนฯ ‘‘ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปาน’’นฺติ เอตฺถ ปุริสพฺยญฺชเนฯ ‘‘เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอตฺถ สญฺญาเณ ฯ ‘‘เตหิ ลิงฺเคหิ เตหิ นิมิตฺเตหิ เตหิ อากาเรหิ อาคนฺตุกภาโว ชานิตพฺโพ ‘‘อาคนฺตุกา อิเม’’ติ เอตฺถ อากาเร ทิสฺสติฯ

สทฺเท จ ตนฺนิมิตฺเต จ, กาฎโกฎจิกาย จ;

ลกฺขเณ เจว อากาเร, ลิงฺคสทฺโท ปวตฺตติฯ

มค อนฺเวสเนฯ มเคติ, มคยติฯ มิโค, มโค, มโค, มคยมาโนฯ

เอตฺถ จ ‘‘ยถา พิฬาโร มูสิกํ มคยมาโน’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ‘‘มิโค’’ติ จ ‘‘มโค’’ติ จ จตุปฺปโท ปวุจฺจติฯ เอตฺถ มิโคติ มคยติ อิโต จิโต โคจรํ อนฺเวสติ ปริเยสตีติ มิโคฯ เอวํ มโคฯ เอตฺถ วิเสสโต หริณ มิโค มิโค นามฯ สามญฺญโต ปน อวเสสาปิ จตุปฺปทา ‘‘มิโค’’ อิจฺเจว วุจฺจนฺติฯ ตถา หิ สุสีมชาตเก ‘‘กาฬา มิคา เสตทนฺตา ตว อิเม, ปโรสหสฺสํ เหมชาลาภิสญฺฉนฺนา’’ติ เอตสฺมึ ปาฬิปฺปเทเส หตฺถิโนปิ มิคสทฺเทน วุตฺตา ‘‘กาฬมิคา’’ติฯ อถ วา มคิยติ ชีวิตกปฺปนตฺถาย มํสาทีหิ อตฺถิเกหิ ลุทฺเทหิ อนฺเวสิยติ ปริเยสิยตีติ มิโค, อรญฺญชาตา สสปสทหริเณเณยฺยาทโย จตุปฺปาทา, เอวํ มโคฯ ‘‘อตฺถํ น ลภเต มโค’’ติ เอตฺถ ปน มโค วิยาติ มโค, พาโลติ อตฺโถฯ

มคฺค คเวสเนฯ มคฺเคติ, มคฺคยติฯ มคฺโค, มคฺคนํฯ

เอตฺถ จ มคฺโคติ ปฎิปทาย จ ปกติมคฺคสฺส จ อุปายสฺส จ อธิวจนํฯ ‘‘มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิต’’นฺติอาทีสุ ปน กถาปพนฺโธปิ ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺร ปฎิปทา เอกนฺตโต ชาติชราพฺยาธิทุกฺขาทีหิ ปีฬิเตหิ สตฺเตหิ ทุกฺขกฺขยํ นิพฺพานํ ปาปุณตฺถาย มคฺคิตพฺโพ คเวสิตพฺโพติ มคฺโคฯ ปกติมคฺโค ปน มคฺคมูเฬฺหหิ มคฺคิตพฺโพติ มคฺโคฯ ปกติมคฺคมูเฬฺหหิ จ ปฎิปทาสงฺขาตาริยมคฺคมูฬฺหา เอว พหโว สนฺติฯ ปกติมคฺโค หิ กทาจิ เอว อทฺธิกานํ มุยฺหติ, ‘‘เอส มคฺโค’’ติ นายกา น ทุลฺลภาฯ อริยมคฺโค ปน สพฺพทาเยว สพฺพโลกสฺส มุยฺหติ, นายกา ปรมทุลฺลภาฯ ตสฺมา โส เอว อวิชฺชาสมฺมูเฬฺหหิ มคฺคิตพฺโพติ มคฺโคฯ อญฺเญสํ ปน ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสนปิ อตฺถํ วทนฺติ ครู ‘‘กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค’’ติฯ ตํ ตํ กิจฺจํ หิตํ วา นิปฺผาเทตุกาเมหิ มคฺคิยติ คเวสิยตีติ มคฺโค, อุปาโยฯ มคฺคสทฺโท หิ ‘‘อภิธมฺมกถามคฺคํ, เทวานํ สมฺปวตฺตยี’’ติ เอตฺถ อุปาเยปิ วตฺตติฯ ตถา หิ อภิธมฺมฎีกายํ ‘‘มคฺโคติ อุปาโย, ขนฺธายตนาทีนํ กุสลาทีนญฺจ ธมฺมานํ อวโพธสฺส สจฺจปฺปฎิเวธสฺเสว วา อุปายภาวโต อภิธมฺมกถามคฺโค’’ติ วุตฺโต, ปพนฺโธ วา ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ โส หิ ทีฆตฺตา มคฺโค วิยาติ มคฺโค, ตสฺมา อภิธมฺมกถาปพนฺโธ อภิธมฺมกถามคฺโคติ วุตฺโตฯ อิทานิ ปกติปฎิปทามคฺคานํ นามานิ กถยามฯ เตสุ ปกติมคฺคสฺส –

‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อญฺฌสํ วฎุมา’ยนํ;

อทฺธาน’มทฺธา ปทวี, วตฺตนิ เจว สนฺตตี’’ติ

อิมานิ นามานิฯ ปฎิปทามคฺคสฺส ปน –

‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อญฺชสํ วฎุมา’ยนํ;

นาว อุตฺตร เสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม’’ติ

อเนกานิ นามานิฯ เอตฺถ ปน เกจิ ‘‘นาวาติอาทีนิ ปกติมคฺคสฺส นามานี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, ปกติมคฺคสฺส กิสฺมิญฺจิปิ ปาฬิปฺปเทเส ‘‘นาวา’’ติอาทีหิ ปเทหิ วุตฺตฎฺฐานาภาวโต, อภิธานสตฺเถสุ จ ‘‘นาวา’’ อิจฺจาทิกานํ ตทภิธานานํ อนาคตตฺตาฯ

อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – นาวาวิยาติ นาวา, อุตฺตรนฺติ เอเตนาติ อุตฺตรํ, นาวาเยว อุตฺตรนฺติฯ อยญฺหิ นาวาปริยาโย ‘‘ตรํ, ตรณํ, โปโต, ปฺลโว’’ติฯ อิเมปิ ตํปริยายาเยวฯ อุตฺตรํ วิยาติ อุตฺตรํฯ เสตุ วิยาติ เสตุฯ กุลฺโล วิยาติ กุลฺโลฯ ภิสิ วิยาติ ภิสิฯ สงฺกโม วิย, สงฺกมนฺติ วา เอเตนาติ สงฺกโม, สพฺพเมตํ อริยมคฺคสฺเสว นามํ, น ปกติมคฺคสฺสฯ ตถา หิ ‘‘ธมฺมนาวํ สมารูยฺห, สนฺตาเรสฺสํ สเทวก’’นฺติ จ, ‘‘ธมฺมเสตุํ ทฬฺหํ กตฺวา, นิพฺพุโต โส นราสโภ’’ติ จ, ‘‘กุลฺโล’ติ โข ภิกฺขเว อริยมคฺคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ จ เอวมาทินา ตตฺถ ตตฺถ ภควตา อริยมคฺโค ‘‘นาวา’’ติอาทีหิ อเนเกหิ นาเมหิ วุตฺโตฯ อฎฺฐกถาจริเยหิปิ สุตฺตนิปาตฎฺฐกถายํ ‘‘พทฺธา ภิสิ สุสงฺขตา ภควา’’ติ เอตสฺมึ ปเทเส เอวํ อตฺถสํวณฺณนา กตา ‘‘ภิสีติ ปตฺถริตฺวา ปุถุลํ กตฺวา พทฺธา ‘กุลฺลา’ติ วุจฺจติ โลเก, อริยสฺส วินเย ปน อริยมคฺโค’ติฯ

‘มคฺโค ปชฺโช ปโถ ปนฺโถ, อญฺชสํ วฎุมา’ยนํ;

นาวา อุตฺตร เสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม;

อทฺธานํ ปภโว’จฺเจว, ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิโต’’ติฯ

เอวํ อาจริเยหิ กตาย อตฺถสํวณฺณนาย ทสฺสนโต จ ‘‘นาวาติอาทีนิปิ ปกติมคฺคสฺส นามานี’’ติ วจนํ น คเหตพฺพํ, ยถาวุตฺตเมว วจนํ คเหตพฺพํฯ

โกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺย ‘‘ธมฺมเสตุํ ทฬฺหํ กตฺวา’ติ เอตฺถ ‘ธมฺมเสตุนฺติ มคฺคเสตุ’นฺติ วจนโต ธมฺมสทฺโท มคฺเค วตฺตติ, น เสตุสทฺโท’’ติฯ ตนฺน, ธมฺมสทฺโท วิย เสตุสทฺโทปิ มคฺเค วตฺตตีติ เสตุ วิยาติ เสตุ, ธมฺโม เอว เสตุ ธมฺมเสตูติ อตฺถวเสน, เอส นโย อญฺญตฺราปิฯ อปรมฺปิ วเทยฺย ‘‘นนุ พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตฎฺฐกถายํ ‘ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวา อสฺสตฺถทุมราชานํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุพฺพุตฺตรภาเค ฐิโต’ติ อิมสฺมึ ฐาเน ทกฺขิณุตฺตรสทฺเทน ทกฺขิโณ มคฺโค วุตฺโต’’ติฯ น, อเนเกสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ อฎฺฐกถาปเทเสสุ จ อภิธานสตฺเถสุ จ มคฺควาจกสฺส อุตฺตรสทฺทสฺส อนาคตตฺตา, ตสฺมา ตตฺถ เอวมตฺโถ ทฎฺฐพฺโพ ‘‘ทกฺขิณทิสโต คนฺตพฺโพ อุตฺตรทิสาภาโค ทกฺขิณุตฺตโรติ วุจฺจติ, เอวํภูเตน ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑปวิสนํ สนฺธาย ทกฺขิณุตฺตเรน โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวาติ วุตฺต’’นฺติฯ อถ วา ทกฺขิณุตฺตเรนาติ ทกฺขิณปจฺฉิมุตฺตเรน, เอตฺถ อาทิอวสานคฺคหเณน มชฺฌสฺสปิ คหณํ ทฎฺฐพฺพํฯ เอวํ คหณํเยว หิ ยํ ชาตกนิทาเน วุตฺตํ ‘‘โพธิสตฺโต ติณํ คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารูยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อุตฺตราภิมุโข อฎฺฐาสิ, ตสฺมึ ขเณ ทกฺขิณจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฎฺฐา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, อุตฺตรจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ, โพธิสตฺโต อิทํ สมฺโพธิปาปุณฎฺฐานํ น ภวติ มญฺเญติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปจฺฉิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข อฎฺฐาสี’’ติอาทิ, เตน สเมติฯ อถาปิ วเทยฺย ‘‘ยทิ อุตฺตรสทฺโท ทิสาวาจโก, เอวญฺจ สติ ‘‘ทกฺขิณุตฺตเรนา’’ติ เอนโยคํ อวตฺวา ‘‘ทกฺขิณุตฺตรายา’’ติ อายโยโค วตฺตพฺโพ’’ติฯ ตนฺน, ทิสาวาจกสฺสปิ สทฺทสฺส ‘‘อุตฺตเรน นที สีตา, คมฺภีรา ทุรติกฺกมา’’ติ เอนโยควเสน วจนโตฯ อปิจ ทิสาภาคํ สนฺธาย ‘‘ทกฺขิณุตฺตเรนา’’ติ วจนํ วุตฺตํฯ ทิสาภาโค หิ ทิสา เอวาติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ

คการนฺตธาตุรูปานิฯ

ฆการนฺตธาตุ

ลิฆิ ภาสเนฯ ลงฺเฆติ, ลงฺฆยติฯ เอตานิ พุทฺธวจเน อปฺปสิทฺธานิปิ โลกิกปฺปโยคทสฺสนวเสน อาคตานิฯ สาสนสฺมิญฺหิ ภูวาทิคณจุราทิคณปริยาปนฺนสฺส คตฺยตฺถวาจกอุลฺลงฺฆนตฺถปริทีปกสฺส ธาตุสฺส รูปํ อตีว ปสิทฺธํฯ

ลงฺฆ ลงฺฆเนฯ ลงฺเฆติ, ลงฺฆยติฯ

‘‘อติกร’มกรา’จริย, มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจติ;

จตุตฺเถ ลงฺฆยิตฺวาน, ปญฺจมิยมฺปิ อาวุโต’’ติ

อิมสฺมึ สตฺติลงฺฆนชาตเก จุราทิคณปริยาปนฺนสฺส คตฺยตฺถวาจกสฺส อุลฺลงฺฆนตฺถปริทีปกสฺส ลงฺฆธาตุ สฺส ‘‘ลงฺฆยิตฺวา, ลงฺฆยิตฺวานา’’ติ รูเป ทิฏฺเฐเยว ‘‘ลงฺเฆติ, ลงฺฆยตี’’ติ รูปานิ ทิฎฺฐานิ เอว โหนฺติฯ ภาสตฺถวาจกสฺส ปน ตถารูปานิ รูปานิ น ทิฎฺฐานิ, เอวํ สนฺเตปิ ปุพฺพาจริเยหิ ทีฆทสฺสีหิ อภิมตตฺตา ภาสตฺถวาจิกาปิ ลงฺฆธาตุ อตฺถีติ คเหตพฺพา, เอวํ สพฺเพสุปิ ภูวาทิคณาทีสุ สาสเน อปฺปสิทฺธานมฺปิ รูปานํ สาสนานุกูลานํ คหณํ เวทิตพฺพํ, อนนุกูลานญฺจ อปฺปสิทฺธานํ ฉฑฺฑนํฯ

อฆ ปาปกรเณฯ อเฆติ, อฆยติฯ อฆํ, อโฆ, อนโฆฯ

ตตฺถ อฆนฺติ ทุกฺขํฯ ‘‘อฆนฺตํ ปฎิเสวิสฺสํฯ วเน วาฬมิคากิณฺเณฯ ขคฺคทีปินิเสวิเต’’ติ อิทํ นิทสฺสนํฯ อโฆติ กิเลโสฯ เตน อเฆน อรหา อนโฆฯ ตตฺถ อฆยนฺติ ปาปํ กโรนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อฆํ, กินฺตํ? ทุกฺขํ, เอวํ อโฆฯ นนุ จ สปฺปุริสา ทุกฺขเหตุปิ กิเลสเหตุปิ จ อตฺตโน สุขตฺถาย ปาปํ น กโรนฺติฯ ตถา หิ –

‘‘น ปณฺฑิตา อตฺตสุขสฺส เหตุ,

ปาปานิ กมฺมานิ สมาจรนฺติ;

ทุกฺเขน ผุฎฺฐา ขลิตาปิ สนฺตา,

ฉนฺทา จ โทสา น ชหนฺติ ธมฺม’’นฺติ

วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘อฆ ปาปกรเณ’’ติ ธาตุ จ ‘‘อฆยนฺติ ปาปํ กโรนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อฆ’’นฺ ติอาทิวจนญฺจ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, เยภุยฺเยน ปน สตฺตา ทุกฺขาทิเหตุ ปาปกมฺมํ กโรนฺติ, เอเตสุ สปฺปุริสา เอว น กโรนฺติ, อิตเร กโรนฺติฯ เอวํ ปาปกรณสฺส หิ ทุกฺขํ กิเลโส จ เหตุฯ ตถา หิ –

สุขีปิ เหเก น กโรนฺติ ปาปํ,

อวณฺณสํสคฺคภยา ปุเนเก;

ปหู สมาโน วิปุลตฺถจินฺตี,

กึการณา เม น กโรสิ ทุกฺข’’นฺติ

วุตฺตํฯ อยญฺหิ คาถา ทุกฺขเหตุปิ สตฺตา ปาปํ กโรนฺตีติ เอตมตฺถํ ทีเปติฯ ‘‘กุทฺโธ หิ ปิตรํ หนฺติ, กุทฺโธ หนฺติ สมาตร’’นฺติ อยํ ปน กิเลสเหตุปิ ปาปํ กโรนฺตีติ เอตมตฺถํ ทีเปติ, ตสฺมา อมฺเหหิ ‘‘อฆ ปาปกรเณ’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํฯ

ฆการนฺตธาตุรูปานิฯ