ปการนฺตธาตุ
ญป โตสนนิสาเนสุฯ ญาเปติ, ญาปยติ, ปญฺญาเปติ, ปญฺญาปยติ, ปญฺญตฺติฯ
เอตฺถ จ นิทฺเทเส ‘‘ปญฺญาเปตี’’ติ ปทํ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ปญฺญาเปตีติ กตนิพฺพจเนหิ วากฺยาวยเวหิ วิตฺถารวเสน นิรวเสสโต เทสิเตหิ เวเนยฺยานํ จิตฺตปริโตสนํ พุทฺธินิสานญฺจ กโรตีติ อตฺโถฯ ปปุพฺโพ นิกฺขิปเนฯ อาสนํ ปญฺญาเปติ, ปญฺญาปยติฯ ‘‘อาสนํ ปญฺญเปตี’’ติ รสฺสตฺตมฺปิ ทิสฺสติฯ อมตสฺส ทฺวารํ ปญฺญเปติ, ปญฺญาฯ การิเต ‘‘ปุริโส ปุริเสน อาสนํ ปญฺญปาเปตี’’ติ เอกเมว ปทํฯ ตานิ ‘‘ปญฺญาเปติ, ปญฺญาปยตี’’ติ รูปานิ ยทา ‘‘ญา อวโพธเน’’ติ อิมิสฺสา รูปานิ สิยุํ, ตทา เหตุกตฺตุรูปานิ ภวนฺติฯ เอตฺถ ปน สุทฺธกตฺตุรูปานิ ตพฺพาจกตฺตาฯ
ลป วิยตฺติยํ วาจายํฯ ลเปติ, ลปยติฯ ลาโป, ลปนํ, อาลาโป, สลฺลาโป, กถาสลฺลาโป, ลปิตํฯ
พฺยป ทาเหฯ ฌาเปติ, ฌาปยติฯ ฌตฺโต, ฌานํฯ (?)
ตตฺถ ฌตฺโตติ ขุทฺทาปเรโต ปาจนคฺคินา ฌาปิโตติ ฌตฺโต, ‘‘ฌตฺตา อสฺสุ กิลนฺตา’’ติ จ ปาฬิฯ ฌานนฺติ นีวรณธมฺเม ฌาเปตีติ ฌานํ, สวุทฺธิกํฯ การิเต ปน – ฌาปาเปติ, ฌาปาปยติฯ
รูป รูปกฺริยายํฯ รูปกฺริยา นาม ปกาสนกฺริยาฯ รูเปติ, รูปยติฯ รูปํฯ
ตตฺถ รูปนฺติ รูปยตีติ รูปํฯ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ ทิวาทิคเณ ปนายํ ‘‘รูปํ รุปฺปเน’’ติ ภิชฺชนาทิอตฺถํ คเหตฺวา ฐิตาฯ
กปฺป วิธิมฺหิฯ วิธิ กฺริยาฯ สีหเสยฺยํ กปฺเปติฯ กปฺปยติฯ โมโร วาสมกปฺปยิฯ สีหเสยฺยํ ปกปฺเปนฺตํ, พุทฺธํ วนฺทามิ โคตมํฯ
กปฺป วิตกฺเก วิธิมฺหิ เฉทเน จฯ กปฺเปติ, กปฺปยติ, โมโร วาสมกปฺปยิฯ กปฺปิตมสฺสุฯ ปกปฺเปติ, ปกปฺปยติฯ สงฺกปฺเปติ, สงฺกปฺปยติฯ กปฺโป, สงฺกปฺโป, วิกปฺโปฯ กปฺปสมโณ อิจฺจาทีนิฯ
ตตฺถ กปฺโปติ ปริจฺเฉทวเสน กปฺปิยตีติ กปฺโปฯ สงฺกปฺโปติ สงฺกปฺปนํฯ วิกปฺโปติ วิวิธา กปฺปนํ, อตฺถสฺส อเนกนฺติกภาโวฯ อิธ กปฺปสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร ภวติฯ
กปฺปสทฺโท อภิสทฺทหนโวหารกาลปญฺญตฺติเฉทนวิกปฺปเลสสมนฺตภาวาทิอเนกตฺโถฯ ตถา หิสฺส ‘‘โอกปฺปนียเมตํ โภโต โคตมสฺส, ยถา ตํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ เอวมาทีสุ อภิสทฺทหนมตฺโถฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ โวหาโรฯ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ เอวมาทีสุ กาโลฯ ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ ปญฺญตฺติฯ ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติ เอวมาทีสุ เฉทนํฯ ‘‘กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ วิกปฺโปฯ ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ เลโสฯ ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติ เอวมาทีสุ สมนฺตภาโวฯ
อถ วา กปฺปสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ วิตกฺกวิธานปฎิภาคปญฺญตฺติกาลปรมายุโวหารสมนฺตภาวาภิสทฺทหน เฉทน วินิโยค วินย กฺริยา เลสนฺตร กปฺปตณฺหาทิฎฺฐิอสงฺเขฺยยฺยกปฺปมหากปฺปาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ วิตกฺเก อาคโตฯ ‘‘จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺยา’’ติอาทีสุ วิธาเน, อธิกวิธานํ อาปชฺเชยฺยาติ หิ อตฺโถฯ ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต โภ สาวเกน สทฺธึ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา’’ติอาทีสุ ปฎิภาเค, สตฺถุสทิเสนาติ อยญฺหิ ตตฺถ อตฺโถฯ ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติอาทีสุ กาเลฯ ‘‘อากงฺขมาโน อานนฺท ตถาคโต กปฺปํ วาติฏฺเฐยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติอาทีสุ ปรมายุมฺหิฯ อายุกปฺโป หิ อิธ ‘‘กปฺโป’’ติ อธิปฺเปโตฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติอาทีสุ สมณโวหาเรฯ ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติอาทีสุ สมนฺตภาเวฯ ‘‘สทฺธาสทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท’’ติอาทีสุ อภิสทฺทหเน, สทฺธายนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติอาทีสุ เฉทเนฯ ‘‘เอวเมว อิโต ทินฺนํ, เปตานํ อุปกปฺปตี’’ติอาทีสุ วินิโยเคฯ ‘‘กปฺปกเตน อกปฺปกตํ สํสิพฺพิตํ โหตี’’ติอาทีสุ วินยกฺริยายํฯ ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติอาทีสุ เลเสฯ ‘‘อาปายิโก เนรยิโก, กปฺปฏฺโฐ สงฺฆเภทโก, กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ จ อาทีสุ อนฺตรกปฺเปฯ
‘‘น กปฺปยนฺติ น ปุรกฺขโรนฺติ,
ธมฺมาปิ เตสํ น ปฎิจฺฉิตาเส;
น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย,
ปารงฺคโต น จ ปจฺเจติ ตาที’’ติ
อาทีสุ ตณฺหาทิฎฺฐีสุฯ ตถา หิ วุตฺตํ นิทฺเทเส ‘‘กปฺโปติ อุทฺทานโต เทฺว กปฺปา ตณฺหากปฺโป ทิฎฺฐิกปฺโป’’ติฯ ‘‘อเนเกปิ สํวฎฺฎกปฺเป อเนเกปิ วิวฎฺฎกปฺเป’’ติอาทีสุ อสงฺเขฺยยฺยกปฺเป ฯ ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานี’’ติอาทีสุ มหากปฺเปฯ อิจฺเจวํ –
วิตกฺเก จ วิธาเน จ, ปฎิภาเค ตเถว จ;
ปญฺญตฺติยํ ตถา กาเล, ปรมายุมฺหิ จ เฉทเนฯ
สมนฺตภาเว โวหาเร, อภิสทฺทหเนปิ จ;
วินิโยเค จ วินย-กฺริยายํ เลสเกปิ จฯ
วิกปฺปนฺตรกปฺเปสุ, ตณฺหาทิฎฺฐิสฺวสงฺขเย;
กปฺเป จ เอวมาทีสุ, กปฺปสทฺโท ปวตฺตติฯ
กปิ คติยํฯ กมฺเปติ, กมฺปยติ, คจฺฉตีติ อตฺโถฯ อิมานิ จลนตฺเถ ปวตฺตเหตุกตฺตุรูปสทิสานิ ภวนฺติฯ จลนตฺเถ หิ ‘‘กมฺป กมฺปเน’’ติ ธาตุยา ‘‘กมฺปตี’’ติ อกมฺมกสุทฺธกตฺตุรูปํฯ ‘‘กมฺเปตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกานิ เหตุกตฺตุรูปานิ ‘‘อิทมฺปิ ทุติยํ สลฺลํ, กมฺเปติ หทยํ มมา’’ติ อกมฺมกาย ธาตุยา สกมฺมกรูปทสฺสนโตฯ
ขปิ ขนฺติยํฯ ขมฺเปติ, ขมฺปยติฯ
ถูป สมุสฺสเยฯ สมุสฺสโย อาโรโห อุพฺเพโธฯ ถูเปติ, ถูปยติฯ ถูโป, ถูปิกาฯ
ตป ขเยฯ ตเปติ, ตปยติฯ
อุป ปชฺชเนฯ อุเปติ, อุปยติฯ
จป กกฺกเนฯ จเปติ, จปยติฯ
สุปฺป มาเนฯ สุปฺเปติ, สุปฺปยติฯ
ฑป ฑิป สงฺฆาเตฯ ฑาเปติฯ ฑาปยติฯ เฑเปติ, เฑปยติฯ
กป อวกมฺปเนฯ กเปติ, กปยติฯ กปโณฯ กปโณติ กรุณายิตพฺโพฯ อญฺญตฺถ ปน ‘‘กปฺปตี’’ติ รูปํ วทนฺติฯ
คุป กุป ธูป ภาสายํฯ โคเปติ, โคปยติฯ โกเปติ, โกปยติฯ ธูเปติ, ธูปยติฯ
กิป ทุพฺพลฺเลฯ กิเปติ, กิปยติฯ
เขป เปรเณฯ เปรณํ จุณฺณิกรณํ, เขเปติ, เขปยติฯ
ตป ปีณเนฯ ตเปติ, ตปยติฯ
อาปุ ลมฺพเนฯ อาเปติ, อาปยติฯ อาโปฯ
ตป ทาเหฯ ตเปติ, ตปยติฯ ตโป, ตาโปฯ อาตาโป, สนฺตาโปฯ การิเต – ตาเปติ, ตาปยติฯ ตตฺถ ตโปติ อกุสลานํ ตาปนฏฺเฐน ตโป, สีลํฯ
โอป ถป ถปเนฯ โอเปติ, โอปยติฯ น เตสํ โกฏฺเฐ โอเปนฺติฯ ถเปติ, ถปยติฯ ถปิโตฯ ถปยิตฺวา ปฎิจฺฉทํ ววฎฺฐเปติฯ โวฎฺฐพฺพนํฯ
เอตฺถ จ ‘‘วิ อว ถเปติ, วิ อว ถปน’’นฺติ เฉโทฯ เอตฺถ ปุริเม สรโลโป ถสฺส ฐตฺตํ วิสทิสภาเวน ทฺวิตฺตญฺจฯ ปจฺฉิเม ปน สรโลโป, อวสฺส โอการตฺตํ, ถสฺส ฐตฺตํ, ปสฺส วตฺตํ, วสฺส ทฺวิตฺตํ, วการทฺวยสฺส จ พการทฺวยํ ภวติฯ โวฎฺฐพฺพนนฺติ จ พฺยวตฺถาปกจิตฺตสฺส นามํฯ นการโลเป ‘‘โวฎฺฐพฺพ’’นฺติ อปรมฺปิ รูปํ ภวติฯ
มาป มาปเนฯ ปณฺณสาลํ มาเปติ, มาปยติฯ โย ปาณมติมาเปติ, ปณฺณสาลา สุมาปิตาฯ
ยป ยาปเนฯ ยาปนํ ปวตฺตนํฯ เตน โส ตตฺถ ยาเปติฯ ยาปยติฯ ยาปนาฯ
ตตฺถ ยาเปตีติ อิทํ ยาธาตุสฺส ปโยคตฺเต สติ การิตปทํ ภวติฯ ตถา หิ ‘‘อุยฺยาเปนฺติ นามา’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ
ปการนฺตธาตุรูปานิฯ
ผการนฺตาธาตุรูปานิ อปฺปสิทฺธานิฯ
พการนฺตธาตุ
สมฺพ สมฺพนฺเธฯ สมฺพนฺโธ ทฬฺหพนฺธนํฯ สมฺเพติ, สมฺพยติฯ สมฺพลํฯ
สพิ มณฺฑเลฯ มณฺฑลํ ปริมณฺฑลตาฯ รูปํ ตาทิสเมวฯ
กุพิ อจฺฉาทเนฯ กุมฺเพติ, กุมฺพยติฯ
ลุพิ ทุพิ อทฺทเนฯ อทฺทนํ หึสาฯ ลุมฺเพติ, ลุมฺพยติฯ ทุมฺเพติ, ทุมฺพยติฯ
ปุพฺพ นิเกตเนฯ นิเกตนํ นิวาโสฯ ปุพฺเพติ, ปุพฺพยติฯ
คพฺพ มาเนฯ มาโน อหํกาโรฯ คพฺเพติ, คพฺพยติฯ คพฺพนํ, คพฺพิโตฯ ตตฺถ คพฺพตีติ น สงฺกุจติฯ
พการนฺตธาตุรูปานิฯ
ภการนฺตธาตุ
ภู ปตฺติยํฯ ปตฺติ ปาปนํฯ สกมฺมิกา ธาตุฯ ภาเวติ, ภาวยติฯ ปภาเวติ, ปภาวยติฯ อิตฺถมฺภูโตฯ จกฺขุภูโต, ญาณภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโตฯ
ตตฺถ ภาเวตีติ ปุริโส คจฺฉนฺตํ ปุริสมนุคจฺฉนฺโต ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ เอส นโย เสสกฺริยาปเทสุปิฯ เอตฺถ จ ‘‘ภาเวตี’’ติอาทีนิ ยตฺถ สเจ ‘‘ภู สตฺตาย’’นฺติ ธาตุยา รูปานิ โหนฺติ, ตตฺถ เหตุกตฺตุรูปานิ นาม โหนฺติฯ ‘‘ภาเวติ กุสลํ ธมฺม’’นฺติอาทีเนตฺถ นิทสฺสนปทานิฯ ภาเวตีติ หิ วเฑฺฒตีติ อตฺโถฯ อิธ ปน สุทฺธกตฺตุรูปตฺตา ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ อิตฺถมฺภูโตติ อิมํ ปการํ ภูโต ปตฺโตฯ ‘‘จกฺขุภูโต’’ติอาทีนิ ปน ‘‘ภู สตฺตายํ, ภู ปตฺติย’’นฺติ ทฺวิคณิกานํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสน อฎฺฐกถาฎีกานยนิสฺสิตํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสาม อาคมิกานํ โกสลฺลตฺถายฯ ตตฺถ จกฺขุภูโตติ ยถา จกฺขุ สตฺตานํ ทสฺสนตฺถํ ปริเณติ, เอวํ โลกสฺส ยาถาวทสฺสนสาธนโต ทสฺสนกิจฺจปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูโตฯ อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติปิ จกฺขุภูโตฯ ปญฺญาจกฺขุมยตฺตา วา สยมฺภูญาเณน ปญฺญาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ จกฺขุภูโตฯ วิทิตกรณฏฺเฐน ญาณภูโต, อสาธารณํ วา ญาณํ ภูโต ปตฺโตติ ญาณภูโต, อวิปรีตสภาวฏฺเฐน, ปริยตฺติธมฺมปฺปวตฺตนโต วา หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ ธมฺมภูโตฯ โพธิปกฺขิยธมฺเมหิ วา อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต อนญฺญสาธารณํ วา ธมฺมํ ภูโต ปตฺโตติ ธมฺมภูโตฯ เสฎฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูโตฯ อถ วา พฺรหฺมํ วุจฺจติ มคฺโค เตน อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนตฺตา, ตญฺจ สยมฺภูญาเณน ภูโต ปตฺโตติ พฺรหฺมภูโตฯ เอวํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วเสน วุตฺโต อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
อปรานิ เจตฺถ นิทสฺสนปทานิ เวทิตพฺพานิฯ ‘‘ตาตา มยํ มหลฺลกา สุทฺโธทนมหาราชปุตฺตํ พุทฺธภูตํ สมฺภาเวยฺยาม วา โน วา, ตุมฺเห ตสฺส สาสเน ปพฺพเชยฺยาถา’’ติ จ ‘‘อถ โข เถรา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ เรวตํ สหชาติยํ สมฺภาวิํสู’’ติ จาติฯ อญฺญานิปิ ปเนตฺถ ‘‘มนุสฺสภูโต, เทวภูโต’’ติอาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ ตถา หิ สํสารโมจกเปตวตฺถุ อฎฺฐกถายํ ‘‘มนุสฺสภูตาติมนุสฺเสสุ ชาตา, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺตา’’ติ อตฺโถ สํวณฺณิโตฯ
ภู อวกมฺปเนฯ อยมฺปิ สกมฺมโกฯ ภาเวติ, ภาวยติฯ มโนภาวนียา ภิกฺขูฯ
เอตฺถ จ ภาเวตีติ อนุกมฺปติ ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา ยํกิญฺจิฯ มโนภาวนียาติ ‘‘ทีฆายุกา โหนฺตุ ภทนฺตา อโรคา อพฺยาปชฺชา’’ติ เอวมาทินา ภาเวตพฺพา อนุกมฺปิตพฺพาติ มโนภาวนียาฯ อญฺญตฺถ ปน มโนภาวนียาติ มโนวฑฺฒนกาติ อตฺโถฯ เยสุ หิ ทิฏฺเฐสุ มโน วฑฺฒติ, ‘‘เต มโนภาวนียา’’ติ วุจฺจนฺติฯ
ลภ อาภณฺฑเนฯ ลเภติ, ลภยติฯ
ชภิ นาสเนฯ ชมฺเภติ, ชมฺภยติฯ
ลาภ เปสเนฯ ลาเภติ, ลาภยติฯ ‘‘ลภ ลาเภติ ธาตุสฺส รูปานิ เจ, การิตรูปานิ ภวนฺติฯ
ทภี ภเยฯ อีการนฺตายํ ธาตุ, เตน สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติฯ ทเภติ, ทภยติฯ
ทูภ สนฺถมฺเภฯ ทูเภติ, ทูภยติฯ
วมฺภ วิทฺธํสเนฯ วมฺเภติ, วมฺภยติฯ วมฺภนาฯ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ภิกฺขุํ วมฺเภนฺติฯ
ภการนฺตธาตุรูปานิฯ
มการนฺตธาตุ
อาเตน จมุ โธวเนฯ อาปุพฺโพ จมุธาตุ โธวเน วตฺตติฯ อาจเมติ, อาจมยติฯ อาจมนกุมฺภีฯ
เอตฺถ ปน ‘‘ตโต หิ โส อาจมยิตฺวา ลิจฺฉวี, เถรสฺส ทตฺวา ยุคานิ อฎฺฐา’’ติ อปฺปสกฺการเปตวตฺถุปาฬิปฺปเทโส นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อาจมยิตฺวาติ หตฺถปาทโธวนปุพฺพกํ มุขํ วิกฺขาเลตฺวาฯ อยํ ปน ธาตุ ภูวาทิคณิกตฺเต ‘‘จมตี’’ติ ภกฺขนตฺถํ คเหตฺวา ติฎฺฐติฯ
กมุ อิจฺฉากนฺตีสุฯ กาเมติ, กามยติฯ กาโม, กนฺติ, นิกนฺติ, กามนา, กามยมาโน,กาเมนฺโต, อภิกฺกนฺตํฯ อภิกฺกนฺตวณฺณาฯ
เอตฺถ จ กาโมติ รูปาทิวิสยํ กาเมตีติ กาโมฯ กามิยตีติ วา กาโม, กิเลสกามวตฺถุกามวเสเนตํ ทฎฺฐพฺพํฯ กิเลโส หิ เตภูมกวฎฺฎสงฺขาตญฺจ วตฺถุ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ มาโรปิ วา เทวปุตฺโต ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ โส หิ อจฺจนฺตกณฺหธมฺมสมงฺคิตาย ปปญฺจสมติกฺกนฺเตปิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเก อตฺตโน วเส ฐเปตุํ กาเมตีติ ‘‘กาโม’’ติ วุจฺจติฯ
วุตฺตญฺเจตํ โปราณกวิรจนายํ –
‘‘วนฺเท วนฺเทหมสฺสตฺถํ, ยตฺถ สนฺตชฺชิโต ชิโต;
กาโม กาโมฆติณฺเณน, พุทฺเธน วสตา สตา’’ติ;
อิมานิ ปนสฺส นามานิ –
กาโม นมุจิ กณฺโห จ, วสวตฺตี ปชาปติ;
ปมตฺตพนฺธุ มทโน, ปาปิมา ทมฺมโกปิ จ;
กนฺทปฺโป จ รติปติ, มาโร จ กุสุมายุโธ;
อญฺเญ อญฺญานิปิ วทนฺติฯ ตานิ สาสนานุโลมานิ น โหนฺตีติ อิธ น ทสฺสิตานิฯ อฎฺฐกถาสุ ปน ‘‘มาโร, นมุจิ, กณฺโห, ปมตฺตพนฺธู’’ติ จตฺตาริเยว นามานิ อาคตานิฯ
อิทานิ อภิกฺกนฺตสทฺทสฺส ภูวาทิคเณ ‘‘กมุ ปทวิกฺเขเป’’ติ โวหารสีเสน วุตฺตสฺส กมุธาตุสฺส วเสน อิธ จ ‘‘กมุ อิจฺฉากนฺตีสู’’ติ วุตฺตสฺส กมุธาตุสฺส วเสน อตฺถุทฺธารํ กถยามฯ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทเนสุ ทิสฺสติฯ ‘‘อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติอาทีสุ ขเย ทิสฺสติฯ ‘‘อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติอาทีสุ สุนฺทเรฯ
‘‘โก เม วนฺทติ ปาทานิ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;
อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติ
อาทีสุ อภิรูเปฯ ‘‘อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต’’ติอาทีสุ อพฺภนุโมทเนฯ อิจฺเจวํ –
ขยสฺมึ สุนฺทเร เจว, อโถ อพฺภนุโมทเน;
อภิรูเป อภิกฺกนฺต-สทฺโท ทิสฺสติ สาสเนฯ
โถม สิลาฆายํฯ สิลาฆา ปสํสาฯ โถเมติ, โถมยติฯ โถมิโต, โถมนาฯ
ยม อปริเวสเนฯ ยเมติ, ยมยติฯ ยโมฯ
สม วิตกฺเกฯ สาเมติ, สามยติฯ สมาฯ นิสาเมติ, นิสามยติฯ นิสามนํฯ ปฎิสาเมติ, ปฎิสามยติฯ ปฎิสามนํฯ
ตตฺถ สมาติ สํวจฺฉโร, โส ‘‘สมา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน วุจฺจติฯ ‘‘โย ยเชถ สตํ สม’’นฺติ เอตฺถ หิ สมาสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค, อุปโยควเสน ปน ‘‘สม’’นฺติ วุตฺโตฯ
อิมานิ สํวจฺฉรสฺส นามานิ ‘‘สํวจฺฉโร, วจฺฉโร, สมา, หายโน, สรโท, วสฺโส’’ติอาทีนิ ภวนฺติฯ นิสาเมตีติ วิตกฺเกติ อุปธาเรติฯ เอตฺถ หิ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, นิคฺโฆโส ยาทิโส วเน’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ นิสาเมหีติ วิตกฺเกหิ อุปธาเรหีติ อตฺโถฯ ปฎิสาเมตีติ ภณฺฑํ คุตฺตฎฺฐาเน นิกฺขิปติฯ
สม อาโลจเนฯ อาโลจนํ เปกฺขนํฯ สาเมติ, สามยติฯ นิสามนํฯ
เอตฺถ ปน นิสาเมตีติ เปกฺขติ โอโลเกติฯ ตถา หิ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตํ รูปํว ทิสฺสตี’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตตฺถ หิ นิสาเมหีติ โอโลเกหีติ อตฺโถฯ ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโคติ วจนโต ปน อุปสคฺคโยคโต วา สวเนปิ อยํ วตฺตติฯ ตถา หิ ‘‘ตโต กณฺหาชินายาปิ, นิสาเมหิ รเถสภา’’ติอาทิกา ปาฬิโย ทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ นิสาเมหีติ สุโณหีติ อตฺโถฯ
อม โรเคฯ อเมติ, อมยติฯ อนฺโธฯ พิลงฺกปาโท อนฺธนโขฯ
ตตฺถ อนฺโธติ นฎฺฐนยโน วุจฺจติฯ อนฺธนโขติ ปูตินโขฯ อุภยถาปิ สโรคตฺตํ สูจิตํฯ
ภาม โกเธฯ ภาเมติ, ภามยติฯ
โคม อุปเลปเนฯ โคเมติ, โคมยติฯ
สาม สฺวานฺตเน อามนฺตเนฯ สฺวานฺตนํ สามปฺปโยโคฯ อามนฺตนํ อวฺหายนํ ปกฺโกสนํฯ สาเมติ, สามยติฯ
สงฺคาม ยุทฺเธฯ สงฺคาเมติ, สงฺคามยติฯ เทฺว ราชาโน สงฺคาเมสุํฯ สงฺคาโมฯ อาโต คมุ อีสมธิวาสเนฯ อาคเมติ, อาคมยติ, กามาวจรธมฺเม นิสฺสาย รูปารูปธมฺโม สมุทาคเมติ, สมุทาคมยติฯ อุปาสโก ธมฺมสวนนฺตรายํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘อาคเมถ อาคเมถา’’ติ อาหฯ สมุทาคมนํ, อาคมนํฯ อาคเมนฺโต, อาคมยมาโนฯ
ตตฺร อาคเมตีติ อีสกํ อธิวาเสติฯ สมุทาคเมตีติ สมฺปวตฺตติฯ ภูวาทิคเณ ‘‘คมยตี’’ติ เหตุกตฺตุวเสน วุตฺตํ, อิธ ปน อุปสคฺคนิปาตปุพฺพกานิ กตฺวา ‘‘อาคเมตี’’ติอาทีนิ สุทฺธกตฺตุวเสน วุตฺตานีติ ทฎฺฐพฺพํฯ
มการนฺตธาตุรูปานิฯ
อิติ จุ ราทิคเณ ปวคฺคนฺตธาตุรูปานิ
สมตฺตานิฯ