ตการนฺตธาตุ
จินฺต จินฺตายํฯ จินฺเตติ, จินฺตยติฯ จิตฺตํ, จินฺตา, จินฺตนา, จินฺตนโกฯ การิเต ‘‘จินฺตาเปติ, จินฺตาปยตี’’ติ รูปานิฯ
ตตฺถ จิตฺตนฺติ อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิชานาตีติ อตฺโถ, สพฺพจิตฺตสาธารณวเสเนตํ ทฎฺฐพฺพํฯ เอตฺถ สิยา – กสฺมา ‘‘อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺต’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘วิชานาตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ, นนุ จินฺตนวิชานนา นานาสภาวาฯ น หิ ‘‘จินฺเตตี’’ติ ปทสฺส ‘‘วิชานาตี’’ติ อตฺโถ สมฺภวติ, ทุปฺปญฺญสฺส หิ นานปฺปกาเรหิ จินฺตยโตปิ สุขุมตฺถาธิคโม น โหตีติ? สจฺจํ, ‘‘วิชานาตี’’ติ อิทํ ปทํ จิตฺตสฺส สญฺญาปญฺญากิจฺเจหิ วิสิฎฺฐวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ วุตฺตํ สพฺพจิตฺตสาธารณตฺตา จิตฺตสทฺทสฺสฯ ยญฺหิ ธมฺมชาตํ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตเทว วิญฺญาณํ, ตสฺมา วิชานนตฺถํ คเหตฺวา สญฺญาปญฺญากิจฺจาวิสิฎฺฐวิสยคฺคหณํ ทีเปตุํ ‘‘วิชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ
อิทานิ อญฺญคณิกธาตุวเสนปิ นิพฺพจนํ ปกาสยาม – สพฺเพสุ จิตฺเตสุ ยํ โลกิยกุสลากุสลมหากฺริยจิตฺตํ, ตํ ชวนวีถิวเสน อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, วิปากํ กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, อิทํ จิธาตุวเสน นิพฺพจนํฯ ยํ กิญฺจิ โลเก วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ, สพฺพสฺส ตสฺส จิตฺเตเนว กรณโต จิตฺเตติ วิจิตฺเตติ วิจิตฺตํ กริยติ เอเตนาติ จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ, อิทํ จิตฺตธาตุวเสน นิพฺพจนํฯ จิตฺตตาย จิตฺตํ, อิทํ ปาฎิปทิกวเสน นิพฺพจนํฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘สพฺพมฺปิ ยถานุรูปโต จิตฺตตาย จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ
เอตฺถ หิ จิตฺตสฺส สราคสโทสาทิเภทภินฺนตฺตา สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตาธิปตีนํ วเสน จิตฺตสฺส จิตฺตตา เวทิตพฺพาฯ กิญฺจาปิ เอกสฺส จิตฺตสฺส เอวํ วิจิตฺตตา นตฺถิ, ตถาปิ วิจิตฺตานํ อนฺโตคธตฺตา สมุทายโวหาเรน อวยโวปิ ‘‘จิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ยถา ปพฺพตนทีสมุทฺทาทิเอกเทเสสุ ทิฏฺเฐสุ ปพฺพตาทโย ทิฎฺฐาติ วุจฺจนฺติฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘กามญฺเจตฺถ เอกเมว เอวํ จิตฺตํ น โหติ, จิตฺตานํ ปน อนฺโตคธตฺตา เอเตสุ ยํ กิญฺจิ เอกมฺปิ จิตฺตตาย ‘จิตฺต’นฺติ วตฺตุํ วฎฺฎตี’’ติฯ
เอตฺถ จ วุตฺตปฺปการานมตฺถานํ วินิจฺฉโย พวติฯ กถํ? ยสฺมา ยตฺถ ยตฺถ ยถา ยถา อตฺโถ ลพฺภติ, ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา คเหตพฺโพฯ ตสฺมา ยํ อาเสวนปจฺจยภาเวน จิโนติ, ยญฺจ กมฺมุนา อภิสงฺขตตฺตา จิตํ, ตํ เตน การเณน จิตฺตนฺติ วุตฺตํฯ ยํ ปน ตถา น โหติ, ตํ ปริตฺตกฺริยทฺวยํ อนฺติมชวนญฺจ ลพฺภมานจินฺตนวิจิตฺตตาทิวเสน จิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, หสิตุปฺปาโท ปน อญฺญชวนคติโกเยวาติฯ
อิมานิ จิตฺตสฺส นามานิ –
จิตฺตํ มโน มานสญฺจ, วิญฺญาณํ หทยํ มนํ;
นามาเนตานิ โวหาร-ปเถ วตฺตนฺติ ปายโตฯ
จิตฺตสทฺโท ปญฺญตฺติยํ วิญฺญาเณ วิจิตฺเต จิตฺตกมฺเม อจฺฉริเยติ เอวมาทีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘จิตฺโต คหปติฯ จิตฺตมาโส’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘จิตฺตํ มโน มานส’’นฺติอาทีสุ วิญฺญาเณฯ ‘‘วิจิตฺตวตฺถาภรณา’’ติอาทีสุ วิจิตฺเตฯ ‘‘ทิฎฺฐํ โว ภิกฺขเว จรณํ นาม จิตฺต’’นฺติอาทีสุ จิตฺตกมฺเมฯ ‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตรูปํว ทิสฺสตี’’ติอาทีสุ อจฺฉริเยติฯ
จิต สญฺเจตเนฯ เจเตติ, เจตยติฯ รตฺโต โข พฺราหฺมณ ราเคน อภิภูโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตติฯ อากงฺขติ เจตยติ, ตํ นิเสธ ชุตินฺธรฯ เจตนา, สญฺเจตนาฯ เจตยิตํ, เจเตตฺวา, เจตยิตฺวาฯ สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปติฯ
ตตฺถ เจตนาติ เจตยตีติ เจตนา, สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถฯ สญฺเจตนาติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํฯ เจตยิตนฺติ เจตนากาโรฯ สญฺจิจฺจาติ สยํ ญตฺวา, เจจฺจ อภิวิตริตฺวาติ อตฺโถฯ อิมานิ เจตนาย นามานิ –
สญฺเจตนา เจตยิตํ, เจตนา กมฺมเมว จ;
กมฺมญฺหิ ‘‘เจตนา’’ เตฺวว, ชิเนนาหจฺจ ภาสิตํฯ
อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เจตนาหํ ภิกฺขเว กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย มนสา’’ติฯ
มนฺต คุตฺตภาสเนฯ มนฺเตติ, มนฺตยติ, นิมนฺเตติ, นิมนฺตยติ, อามนฺเตติ, อามนฺตยติฯ ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ, มนฺตยนฺติ, มนฺตยึสุ รโหคตาฯ นิมนฺตยิตฺถ ราชานํฯ อามนฺตยิตฺถ เทวินฺโท, วิสุกมฺมํ มหิทฺธิกํฯ มนฺตา, มนฺโตฯ การิเต ‘‘มนฺตาเปติ, มนฺตาปยตี’’ติ รูปานิฯ
เอตฺถ มนฺตาติ ปญฺญา, ‘‘คเวสนสญฺญา’’ติปิ วทนฺติฯ มนฺโตติ คุตฺตภาสนํฯ ‘‘อุปสฺสุติกาปิ สุณนฺติ มนฺตํ, ตสฺมา หิ มนฺโต ขิปฺปมุเปติ เภท’’นฺติ เอตฺถ หิ คุตฺตภาสนํ ‘‘มนฺโต’’ติ วุจฺจติฯ อปิจ มนฺโตติ ฉฬงฺคมนฺโตฯ วุตฺตญฺจ ‘‘เย มนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, ฉฬงฺคํ พฺรหฺมจินฺติต’’นฺติฯ เอตฺถ สิกฺขา นิรุตฺติ กปฺป พฺยากรณ โชติสตฺถ ฉนฺโทวิจิติวเสน มนฺโต ‘‘ฉฬงฺโค’’ติ เวทิตพฺโพฯ เอตานิ เอว ฉ ‘‘เวทงฺคานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ เวโท เอว หิ ‘‘มนฺโต, สุตี’’ติ จ วุตฺโตฯ อถ วา มนฺโตติ เวทาทิวิชฺชาฯ
ยนฺต สงฺโกจเนฯ ยนฺเตติ, ยนฺตยติฯ ยนฺตํ, เตลยนฺตํ ยถาจกฺกํ, เอวํ กมฺปติ เมทนีฯ
สตฺต คติยํฯ สตฺเตติ, สตฺตยติฯ
สนฺต อามปฺปโยเคฯ อามปฺปโยโค นาม อุสฺสนฺนกฺริยาฯ สนฺเตติ, สนฺตยติฯ
กิตฺต สํสนฺทเนฯ กิตฺเตติ, กิตฺตยติฯ ‘‘เย โวหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิราหิ อนุปุพฺพโสฯ กิตฺตนา ปริกิตฺตนา’’ติอาทีสุ ปน กตฺถนา ‘‘กิตฺตนา’’ติ วุจฺจติฯ
ตนฺต กุฎุมฺพธารเณฯ ตนฺเตติ, ตนฺตยติฯ สตนฺโต, สปฺปธาโนติ อตฺโถฯ
ยต นิกาโรปกาเรสุฯ ยเตติ, ยตยติฯ นีโต จ ปฎิทาเน, ยตธาตุ นิอุปสคฺคโต ปโร ปฎิทาเน วตฺตติ, นิยฺยาเตติ, นิยฺยาตยติฯ ตการสฺส ปน ทการตฺเต กเต ‘‘นิยฺยาเทติ, นิยฺยาทยติฯ รถํ นิยฺยาทยิตฺวาน, อณโณ เอหิ สารถี’’ติ รูปานิฯ
วตุ ภาสายํฯ วตฺเตติ, วตฺตยติฯ
ปต คติยํฯ ปเตติ, ปตยติฯ
วาต คติสุขเสวเนสุฯ คติ สุขํ เสวนนฺติ ตโย อตฺถาฯ ตตฺถ สุขนํ สุขํฯ วาเตติ, วาตยติฯ วาโต, วาตปุปฺผํฯ จีวรสฺส อนุวาโตฯ
เกต อามนฺตเนฯ เกเตติ, เกตยติฯ เกตโกฯ
สตฺต สนฺตานกฺริยายํฯ สนฺตานกฺริยา นาม ปพนฺธกฺริยา อวิจฺเฉทกรณํฯ สตฺเตติ, สตฺตยติฯ สตฺโตฯ
‘‘กินฺนุ สนฺตรมาโนว, ลายิตฺวา หริตํ ติณํ;
ขาท ขาทาติ ลปสิ, คตสตฺตํ ชรคฺคว’’นฺติ
ปาฬิยํ ปน ‘‘คตสตฺตํ ชรคฺคว’’นฺติ ปาฐสฺส ‘‘วิคตชีวิตํ ชิณฺณโคณ’’นฺติ อตฺถํ สํวณฺเณสุํฯ อิมินา สตฺตสทฺทสฺส ชีวิตวจนํ วิย ทิสฺสติ, ‘‘น สุกรา อุญฺเฉน ปคฺคเหน ยาเปตุ’’นฺติ เอตฺถ ปคฺคหสทฺทสฺส ปตฺตกถนํ วิยฯ สุฎฺฐุ วิจาเรตพฺพํฯ
สุตฺต อวโมจเนฯ สุตฺเตติ, สุตฺตยติฯ
มุตฺต ปสวเนฯ มุตฺเตติ, มุตฺตยติฯ โอมุตฺเตติ, โอมุตฺตยติฯ มุตฺตํฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘มุตฺเตติ โอหเทติ จา’’ติฯ ตตฺถ มุตฺเตตีติ ปสฺสาวํ กโรติฯ โอหเทตีติ กรีสํ วิสฺสชฺเชติฯ การิเต ‘‘มุตฺตาเปติ, มุตฺตาปยตี’’ติ รูปานิฯ
กตฺตร เสถิลฺเลฯ กตฺตเรติ, กตฺตรยติฯ กตฺตโรฯ กตฺตรทณฺโฑ, กตฺตรสุปฺปํฯ
ตตฺถ กตฺตโรติ ชิณฺโณฯ มหลฺลโกติ วุตฺตํ โหติฯ เกนฏฺเฐน? กตฺตรยติ องฺคานํ สิถิลภาเวน สิถิโล ภวตีติ อตฺเถนฯ กตฺตรทณฺโฑติ กตฺตเรหิ ชิณฺณมนุสฺเสหิ เอกนฺตโต คเหตพฺพตาย กตฺตรานํ ทณฺโฑ กตฺตรทณฺโฑฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘กตฺตรทณฺโฑติ ชิณฺณกาเล คเหตพฺพทณฺโฑ’’ติฯ กตฺตรสุปฺปนฺติ ชิณฺณสุปฺปํฯ กตฺตรญฺจ ตํ สุปฺปญฺจาติ กตฺตรสุปฺปนฺติ สมาโสฯ
จิตฺต จิตฺตกรเณ, กทาจิ ทสฺสเนปิฯ จิตฺตกรณํ วิจิตฺตภาวกรณํฯ จิตฺเตติ, จิตฺตยติฯ จิตฺตํฯ
ตการนฺตธาตุรูปานิฯ
ถการนฺตธาตุ
กถ กถเนฯ กเถติ, กถยติฯ ธมฺมํ สากจฺฉติฯ สากจฺฉา, กถา, ปริกถา, อฎฺฐกถาฯ
ตตฺถ สากจฺฉตีติ สห กถยติฯ อตฺโถ กถิยติ เอตายาติ อฎฺฐกถา, ตฺถการสฺส ฎฺฐการตฺตํฯ
ยาย’ตฺถมภิวณฺเณนฺติ, พฺยญฺชนตฺถปทานุคํ;
นิทานวตฺถุสมฺพนฺธํ, เอสา อฎฺฐกถา มตาฯ
‘‘อฎฺฐกถา’’ติ จ ‘‘อตฺถสํวณฺณนา’’ติ จ นินฺนานากรณํฯ
ปถิ คติยํฯ ปนฺเถนฺติ, ปนฺถยนฺติฯ ปนฺโถฯ ภูวาทิคเณ ‘‘ปถ คติย’’นฺติ อการนฺตวเสน กถิตสฺส ‘‘ปถติ, ปโถ’’ติ นิคฺคหีตาคมวชฺชิตานิ รูปานิ ภวนฺติ, อิธ ปน อิการนฺตวเสน กถิตสฺส สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ นิจฺจํ ภวนฺตีติ ทฎฺฐพฺพํฯ
ปุตฺถ อาทรานาทเรสุฯ ปุตฺเถติ, ปุตฺถยติฯ
มุตฺถ สงฺฆาเตฯ มุตฺเถติ, มุตฺถยติฯ
วตฺถ อทฺทเนฯ วตฺเถติ, วตฺถยติฯ
ปุถ ภาสายํฯ โปเถติ, โปถยติฯ กเถตีติ อตฺโถฯ
ปุถ ปหาเรฯ โปเถติ, โปถยติฯ กุมาเร โปเถตฺวา อคมาสิฯ
กถ วากฺยปพนฺเธฯ กเถติ, กถยติฯ กถาฯ
สถ ทุพฺพลฺเยฯ สเถติ, สถยติฯ
อตฺถ ปตฺถ ยาจนายํฯ อตฺเถติ, อตฺถยติฯ อตฺโถฯ ปตฺเถติ, ปตฺถยติฯ ปตฺถนาฯ ปฎิปกฺขํ อตฺถยนฺติ อิจฺฉนฺตีติ ปจฺจตฺถิกาฯ
โถม สิลาฆายํฯ โถเมติ, โถมยติฯ โถมนาฯ
กาถ หึสายํฯ กาเถติ, กาถยติฯ
สถ พนฺธเนฯ สเถติ, สถยติฯ
สนฺถ คนฺถ สนฺถมฺเภฯ สนฺเถติ, สนฺถยติฯ คนฺเถติ, คนฺถยติฯ คนฺโถฯ
ถการนฺตธาตุรูปานิฯ
ทการนฺตธาตุ
หท กรีสุสฺสคฺเคฯ กรีสุสฺสคฺโค กรีสสฺส อุสฺสคฺโค วิสฺสชฺชนํฯ หเทติ, หทยติฯ โอหเทติ, โอหทยติฯ
วิท ลาเภฯ อิมสฺมึ ฐาเน ลาโภ นาม อนุภวนํ, ตสฺมา วิทธาตุ อนุภวเน วตฺตตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ สุขํ เวทนํ เวเทติฯ ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติฯ เวทยติฯ เวทนา, วิตฺติฯ เวทยิตํฯ สุขํ เวทนํ เวทยมาโนฯ
กุทิ อนตภาสเนฯ กุนฺเทติ, กุนฺทยติฯ
มิท สิเนหเนฯ อตฺร สิเนโห นาม ปีติฯ เมเทติ, เมทยติฯ
ฉท สํวรเณฯ เคหํ ฉาเทติ, ฉาทยติฯ โทสํ ฉาเทติ, ฉาทยติฯ ปฎิจฺฉาเทติ, ปฎิจฺฉาทยติฯ ฉตฺตํฯ ฉนฺนา กุฎิฯ
ตตฺร ฉตฺตนฺติ อาตปตฺตํฯ อาตปํ ฉาเทตีติ ฉตฺตํฯ ปฎิจฺฉาทิยเตติ ฉนฺนาฯ
จุท สญฺโจทเน อาณตฺติยญฺจฯ โจเทติ, โจทยติฯ โจทโก, จุทิตโก, โจทนาฯ อานนฺโท พุทฺธโจทิโตฯ
ตตฺร โจทนาติ จาลนาฯ จาลนาติ โทสาโรปนาติ อตฺโถฯ
ฉทฺท วมเนฯ ฉทฺเทติ, ฉทฺทยติฯ
มท วิตฺติโยเคฯ มเทติ, มทยติฯ
วิท เจหนาขฺยานนิวาเสสุฯ เจหนา สญฺญาณํฯ อาขฺยานํ กถนํฯ นิวาโส นิวสนํฯ เวเทติ, เวทยติฯ ปฎิเวเทติ, ปฎิเวทยติฯ ปฎิเวทยามิ เต มหาราชฯ
สทฺท สทฺทเนฯ สทฺเทติ, สทฺทยติฯ วิสทฺเทติ, วิสทฺทยติฯ สทฺโท, สทฺทิโตฯ ทีฆตฺเต ‘‘สทฺทายตี’’ติ รูปํฯ
เอตฺถ จ ‘‘มํ สทฺทายตีติ สญฺญาย เวเคน อุทเก ปตี’’ติ อฎฺฐกถาปาโฐ นิทสฺสนํ, อิทํ ‘‘ปพฺพตายตี’’ติ รูปํ วิย ธาตุวเสน นิปฺผนฺนํ น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, ธาตุวเสน นิปฺผนฺนํเยวาติ คเหตพฺพํฯ สทฺโทติ สทฺทิยตีติ สทฺโท, ยถาวุจฺจตีติ วจนํฯ อถ วา สทฺทิยติ อตฺโถ อเนนาติ สทฺโทฯ ครโว ปน ‘‘สปฺปตีติ สทฺโทฯ อุทีริยติ อภิลปิยตีติ อตฺโถ’’ติ วทนฺติฯ
สูท อาเสจเนฯ สูเทติ, สูทยติฯ สูโทฯ
สูโทติ ภตฺตการโก, โย ‘‘รสโก’’ติปิ วุจฺจติฯ
กนฺท สาตจฺเจฯ สาตจฺจํ สตตภาโว นิรนฺตรภาโวฯ กนฺเทติ, กนฺทยติฯ
มุท สํสคฺเคฯ เอกโตกรณํ สํสคฺโคฯ โมเทติ, โมทยติ สตฺตูนิ สปฺปินาฯ
นท ภาสายํฯ นาเทติ, นาทยติฯ เหตุกตฺตุรูปานีติ น วตฺตพฺพานิ ปาฬิทสฺสนโต ‘‘สีโห จ สีหนาเทน, ททฺทรํ อภินาทยี’’ติฯ อญฺญตฺราปิ สํสโย น กาตพฺโพฯ อิมสฺมึ จุราทิคเณ เหตุกตฺตุรูปสทิสานมฺปิ สุทฺธกตฺตุรูปานํ สนฺทิสฺสนโตฯ
สท อสฺสาทเนฯ สาเทติ, สาทยติฯ อสฺสาเทติ, อสฺสาทยติฯ เอตฺถ อาอุปสคฺโค รสฺสวเสน ฐิโตฯ
คท เทวสทฺเทฯ เทวสทฺโท วุจฺจติ เมฆสทฺโทฯ คเทติ, คทยติฯ
ปท คติยํฯ ปเทติ, ปทยติฯ ปทํฯ อิมิสฺสา ทิวาทิคเณ ‘‘ปชฺชตี’’ติ รูปํ ภวติ, อิธ ปน อีทิสานิฯ
ฉิทฺท กณฺณเภเทฯ ฉิทฺเทติ, ฉิทฺทยติฯ ฉิทฺทํฯ
ฉิท เทฺวธากรเณฯ นนุ โภ โย จตุธา วา ปญฺจธา วา อเนกสตธา วา ฉินฺทติ, ตสฺส ตํ เฉทนํ เทฺวธากรณํ นาม น โหติ, เอวํ สนฺเต กสฺมา สามญฺเญน อวตฺวา ‘‘เทฺวธากรเณ’’ติ ทฺวิธา คหณํ กตนฺติ? ทฺวิธากรณํ นาม น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, อเนกสตธา เฉทนมฺปิ ทฺวิธากรณํเยวฯ อปรสฺส หิ อปรสฺส ฉินฺนโกฎฺฐาสสฺส ปุพฺเพน เอเกน โกฎฺฐาเสน สทฺธึ อเปกฺขนวเสน ทฺวิธากรณํ โหติเยวฯ เฉเทติ, เฉทยติฯ
โย เต หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยิ;
ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, มา รฎฺฐํ วินสฺส อิทํ;
โย เม หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยิ;
จิรํ ชีวตุ โส ราชา, น หิ กุชฺฌนฺติ มาทิสาติฯ
ฉท อปวารเณฯ ฉาเทติ, ฉาทยติฯ ฉตฺตํฯ ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาทยติฯ
อีที สนฺทีปเนฯ อีเทติ, อีทยติฯ อีการนฺตวเสน นิทฺทิฎฺฐตฺตา สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติฯ
อทฺท หึสายํฯ อทฺเทติ, อทฺทยติฯ
วท ภาสายํฯ วาเทติ, วาทยติฯ วาโทฯ
ตตฺถ ‘‘วาเทติ, วาทยตี’’ติ อิเมสํ ‘‘วทตี’’ติ สุทฺธกตฺตุวเสเนว อตฺโถ ทฎฺฐพฺโพ, น เหตุกตฺตุวเสนฯ ตถา หิ ‘‘สงฺเกตํ กตฺวา วิสํวาเทติฯ โอวเทยฺยานุสาเสยฺยฯ อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติฯ อวิสํวาทโก โลกสฺสา’’ติ สุทฺธกตฺตุทีปกปาฬินยา ทิสฺสนฺติ , สทฺทสตฺเถ จ ‘‘วาทยตี’’ติ สุทฺธกตฺตุปทํ ทิสฺสติฯ ตตฺถ วิสํวาเทตีติ มุสา วเทติ, อถ วา วิปฺปลมฺเภติ, วาโทติ วจนํฯ ‘‘วาโท ชปฺโป วิตณฺฑา’’ติ เอวํวิธาสุ ตีสุ กถาสุ วาทสงฺขาตา กถาฯ ‘‘วาทาเปติ, วาทาปยตี’’ติ เทฺวเยว เหตุกตฺตุปทานิ ภวนฺติฯ
ฉที อิจฺฉายํฯ อีการนฺโตยํ ธาตุ, ตสฺมา สนิคฺคหีตาคมานิสฺส รูปานิ น ภวนฺติฯ ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาเทติ, ฉาทยติ, รุจฺจตีติ อตฺโถฯ ปุริสสฺส ภตฺตํ ฉาทยมานํ ติฎฺฐติ ฉาเทนฺตํ วาฯ
วที อภิวาทนถุตีสุฯ อยมฺปิ อีการนฺโต ธาตุ, ตสฺมา อิมสฺสปิ สนิคฺคหีตาคมานิ รูปานิ น ภวนฺติฯ วาเทติ, วาทยติ, วนฺทติ, โถเมติ วาติ อตฺโถฯ อิมานิ อนุปสคฺคานิ รูปานิฯ สทฺทสตฺเถปิ จ ‘‘วาทยตี’’ติ อนุปสคฺควนฺทนถุติอตฺถํ ปทํ วุตฺตํ, สาสเน ปน ‘‘อภิวาเทติ, อภิวาทยติ, อภิวาทนํ, ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา’’ติอาทีนิ โสปสคฺคานิ รูปานิ ทิสฺสนฺติฯ
ตตฺถ อภิวาเทตฺวาติ วนฺทิตฺวา, โถเมตฺวา วา, อยมสฺมากํ รุจิฯ อาคมฎฺฐกถายํ ปน ‘‘อภิวาเทตฺวาติ ‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา, วนฺทนฺโต หิ อตฺถโต เอวํ วทาเปติ นามา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อภิวาทนสทฺทตฺโถ วุตฺโต, อมฺเหหิ ปน วนฺทนสทฺทํ สทฺทสตฺถนยมคฺคเหตฺวา สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถ กถิโตฯ อภิวาทนญฺหิ วนฺทนํเยว, น วทาปนํ อภิสทฺเทน สมฺพนฺธิตตฺตา ‘‘อภิวาทนสีลิสฺสา’’ติ เอตฺถ วิยฯ อิทญฺหิ ‘‘อภิวาทาปนสีลิสฺสา’’ติ น วุตฺตํฯ ยทิ จ สทฺทสตฺเถ วทาปนมธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘วที วทาปนถุตีสู’’ติ นิสฺสนฺเทหวจนํ วตฺตพฺพํ สิยา , เอวญฺจ น วุตฺตํ, เอวํ ปน วุตฺตํ ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ, เตน วทาปนมนธิปฺเปตนฺติ ญายติฯ
อถาปิ สิยา ‘‘กสฺสจิ วุทฺเธน วิสิฎฺฐํ วทาปนํ อภิวาทน’’นฺติ, เอวมฺปิ นุปปชฺชติ การิตวเสน ธาตุอตฺถสฺส อกเถตพฺพโตฯ ตถา หิ ‘‘ปจ ปาเก, ฉิทิ ทฺวิธากรเณ’’ติอาทินา ภาววเสน อตฺถปฺปกาสนมตฺเตเยว ‘‘ปจติ, ปจฺจติ, ปาเจติฯ ฉินฺทติ, ฉิชฺชติ, เฉทาเปตี’’ติอาทีนิ สกมฺมกานิ เจว อกมฺมกานิ จ สการิตานิ จ รูปานิ นิปฺผชฺชนฺติ, น จ ตทตฺถาย วิสุํ วิสุํ ธาตุนิทฺเทโส กริยติฯ ตสฺมา ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ เอตฺถ การิตวเสน ธาตุอตฺโถ กถิโตติปิ วตฺตุํ น สกฺกา กฺริยาสภาวตฺตา ธาตูนํฯ ยถา ปน ‘‘ตกฺเกติ, วิตกฺเกติฯ ตกฺโก, วิตกฺโก’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิ, ตถา ‘‘วาเทติ, อภิวาเทตี’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิฯ อโต สทฺทสตฺเถปิ สทฺทสตฺถวิทูหิ ‘‘ตกฺก วิตกฺเก, วที อภิวาทนถุตีสู’’ติอาทีนํ ธาตูนํ ‘‘ตกฺกยติ, วาทยตี’’ติอาทีนิ อนุปสคฺคานิเยว รูปานิ ทสฺสิตานิ, ตานิ จ โข สุทฺธกตฺตุปทานิเยว, น เหตุกตฺตุปทานิ, ตสฺมา ‘‘อภิวาทนถุตีสู’’ติ เอตสฺส ‘‘วทาปนถุตีสู’’ติ อตฺโถ นุปปชฺชติฯ
กิญฺจ ภิยฺโย – ‘‘อภิวาเทติ, อภิวาทยติฯ อภิวาเทตฺวา, อภิวาทยิตฺวา’’ติอาทีนิ สมานตฺถานิ, เณณยม ตฺเตน หิ สวิเสสานิฯ ยทิ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา’’ติ อตฺโถ สิยา, ‘‘สิรสา อภิวาทยิ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สิรสา’’ติ ปทํ น วตฺตพฺพํ สิยา วทาปเนน อสมฺพนฺธตฺตาฯ ยสฺมา วุตฺตํ ตํ ปทํ, เตน ญายติ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติอาทีสุ วทาปนตฺโถ น อิจฺฉิตพฺโพ, วนฺทนตฺโถ อิจฺฉิตพฺโพ โถมนตฺโถ จฯ ยสฺมา ภูวาทิคเณ ‘‘วนฺท อภิวาทานถุตีสู’’ติ อิมสฺส ธาตุสฺส ‘‘วนฺทตี’’ติ ปทรูปสฺส ‘‘อภิวนฺทติ, โถเมติ จา’’ติ อตฺโถเยว อิจฺฉิตพฺโพ, น วทาปนตฺโถฯ ตถา หิ ‘‘วนฺเท สุคตํ คติวิมุตฺต’’นฺติ ปทานมตฺถํ วทนฺเตน ฎีกาจริเยนปิ ‘‘วนฺเทติ วนฺทามิ, โถเมมิ จา’’ติ วนฺทนโถมนตฺโถเยว ทสฺสิโต, น อภิวาทนสทฺทตฺถํ ปฎิจฺจ วทาปนตฺโถ, ตสฺมา ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ เอตฺถาปิ วนฺทนโถมนตฺถาเยว อิจฺฉิตพฺพา, น วทาปนตฺโถฯ
อถาปิ สิยา ‘‘วนฺเท’ติ ปเท การิตปจฺจโย นตฺถิ, ‘อภิวาเทตฺวา’ติ อิมสฺมึ ปน อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ วทาปนตฺโถ น ลพฺภติ, อิธ ปน ลพฺภตี’’ติฯ ตนฺน, ‘‘กโรตี’’ติสุทฺธกตฺตุปทสฺสปิ ‘‘นิปฺผาเทตี’’ติ เหตุกตฺตุปทวเสน วิวรณสฺส วิย ‘‘วนฺเท’’ติ ปทสฺสปิ ‘‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา’’ติ วิวรณสฺส วตฺตพฺพตฺตาฯ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ อิทญฺจ ‘‘วนฺเท’’ติ ปทมิว การิตปจฺจยนฺตํ น โหติฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘จินฺเตติ, จินฺตยติฯ มนฺเตติ, มนฺตยตี’’ติอาทีนํ จุราทิคณิกานํ สุทฺธกตฺตุปทานํ ‘‘จินฺตาเปติ, จินฺตาปยตี’’ติอาทีนิเยว เหตุกตฺตุปทานิ ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ยทิ เหตุกตฺตุปทํ อธิปฺเปตํ สิยา, ‘‘อภิวาทาเปตฺวา’’ติ วา ‘‘อภิวาทาปยิตฺวา’’ติ วา วตฺตพฺพํ สิยา, ยสฺมา ปเนวํ น วุตฺตํ, ตสฺมา ตํ การิตปจฺจยนฺตํ น โหตีติ สิทฺธํฯ
อิมสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ ฐาเน สาฎฺฐกถํ วิธุรชาตกปฺปเทสํ วทามฯ
‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชตี’’ติ
อยํ ตาว ชาตกปาฬิฯ อยํ ปน อฎฺฐกถาปาโฐ ‘‘ยญฺหิ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, โส ตํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, กถํ วา เตน อตฺตานํ อภิวาทาปเยถ เวฯ ตสฺส หิ ตํ กมฺมํ น อุปปชฺชตี’’ติฯ ตตฺถ ปาฬิยํ อภิวาเทยฺยาติ สุทฺธกตฺตุปทํ ตพฺพาจกตฺตาฯ อภิวาทาปเยถ เวติ เหตุกตฺตุปทํ ตพฺพาจกตฺตาฯ เอวํ วิภาคํ ปน ญตฺวา ปาฬิยา อฎฺฎกถาย จ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ ‘‘นโร ยํ ปุคฺคลํ หนฺตุํ อิจฺเฉยฺย, โส หนฺตา ตํ วชฺฌํ ปุคฺคลํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, โส วา หนฺตา, เตน วชฺเฌน มํ วนฺทาหีติ อตฺตานํ กถํ วนฺทาเปยฺยา’’ติฯ เอตฺถ ปน ‘‘ราชาโน โจรํ สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺตี’’ติอาทีสุ วิย กรณวเสน ‘‘เตน วชฺเฌนา’’ติ ปทํ โยชิตํ, อตฺโถ ปน ‘‘ตํ วชฺฌ’’นฺติ อุปโยควจนวเสน ทฎฺฐพฺโพ ทฺวิกมฺมกตฺตา สการิตปจฺจยสฺส สกมฺมกธาตุยาติฯ นนุ เอวํ สนฺเต ‘‘อฎฺฐกถาจริยา ปสฺสิตพฺพํ น ปสฺสนฺติ, อติตฺเถ ปกฺขนฺทนฺตี’’ติ เตสํ โทโส โหตีติ? น โหติ, สุณาถ อสฺมากํ โสธนํ, ตถา หิ อฎฺฐกถาจริเยหิ ‘‘อภิวาเทตฺวา’’ติ เอตฺถ ‘‘วที อภิวาทนถุตีสู’’ติ ธาตุยา อตฺถมคฺคเหตฺวา โวหารวิสเย โกสลฺลสมนฺนาคตตฺตา สณฺหสุขุมมตฺถํ โสตูนํ โพเธตุํ ‘‘วท วิยตฺติยํ วาจาย’’นฺติ ธาตุเยวตฺถํ คเหตฺวา การิตปจฺจยปริกปฺปเนน การิตตฺถมาทาย ‘‘อภิวาเทตฺวาติ ‘สุขี อโรโค โหตู’ติ วทาเปตฺวา, วนฺทนฺโต หิ อตฺถโต เอวํ วทาเปติ นามา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อภิวาทนสทฺท ตฺโถ วุตฺโตติ น โกจิ เตสํ โทโสฯ ปูชารหา หิ เต อายสฺมนฺโต, นโมเยว เตสํ กโรม, อิทมฺปิ ฐานํ สุขุมํ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพํฯ เอวญฺหิ กโรโต ปญฺญา วฑฺฒตีติฯ
ทการนฺตธาตุรูปานิฯ
ธการนฺตธาตุ
รนฺธ ปาเกฯ สูโท ภตฺตํ รนฺเธติ, รนฺธยติฯ กากํ โสกาย รนฺเธหิฯ รนฺธโกฯ สูเทน โอทโน รนฺธิยติฯ รนฺธิโตฯ รนฺธนํฯ ปุริโส สูทํ สูเทน วา โอทนํ รนฺธาเปติ, รนฺธาปยติฯ รนฺเธตุํ, รนฺธยิตุํฯ รนฺธิตฺวา, รนฺธยิตฺวา, รนฺธิย อิจฺจาทีนิฯ
ธู กมฺปเนฯ ธาเวติ, ธาวยติฯ
คนฺธ สูจเน อทฺทเน จฯ สูจนํฯ ปกาสนํฯ อทฺทนํ ปริปฺลุตาฯ คนฺเธติ, คนฺธยติ, คนฺโธฯ
เอตฺถ คนฺโธติ คนฺเธติ อตฺตโน วตฺถุํ สูจยติ ปกาเสตีติ คนฺโธฯ ปฎิจฺฉนฺนํ วา ปุปฺผผลาทึ ‘‘อิทเมตฺถ อตฺถี’’ติ เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺโต วิย ปกาเสตีติ คนฺโธฯ คมุธรธาตุทฺวยวเสนปิ คนฺธสทฺทตฺโถ วตฺตพฺโพ ‘‘คจฺฉนฺโต ธริยตีติ คนฺโธ’’ อิติ, อาห จ ‘‘คจฺฉนฺโต ธริยตีติ คนฺโธ, สูจนโตปิ วา’’ติฯ คนฺธสทฺโท จ ‘‘อุปฺปลคนฺธเถโน’’ติ เอตฺถ เฉทเน วตฺตตีติ ทฎฺฐพฺโพฯ
วธ สํยเมฯ วเธติ, วธยติฯ
พุธิ หึสายํฯ พุนฺเธติ, พุนฺธยติฯ ปลิพุนฺเธติ, ปลิพุนฺธยติฯ ปลิโพโธ, ปริสทฺโท อุปสคฺโค, โส วิการวเสน อญฺญถา ชาโตฯ ตตฺถ ปลิโพโธติ อาวาสปลิโพธาทิฯ อปิจ ปลิโพโธติ ตณฺหามานทิฎฺฐิตฺตยญฺจฯ
วทฺธ เฉทนปูรเณสุฯ วทฺเธติ, วทฺธยติฯ วทฺธกีฯ วทฺธกีติ คหการโกฯ
คทฺธ อภิกงฺขายํฯ คทฺเธติ, คทฺธยติฯ คทฺโธฯ คทฺโธติ คิชฺโฌฯ ‘‘คทฺธพาธิปุพฺโพ’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ
สธุ ปหํสเนฯ สเธติ, สธยติฯ
วทฺธ ภาสายํฯ วทฺเธติ, วทฺธยติฯ
อนฺธ ทิฎฺฐูปสํหาเรฯ ทิฎฺฐูปสํหาโร นาม จกฺขุสญฺญิตาย ทิฎฺฐิยา อุปสํหาโร อปนยนํ วินาโส วาฯ จกฺขุ หิ ปสฺสนฺติ เอตายาติ ทิฎฺฐีติ วุจฺจติฯ ยํ สนฺธาย อฎฺฐกถาสุ ‘‘สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุขํ ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฎฺฐิมณฺฑเล’’ติ วุตฺตํฯ ฎีกายมฺปิ จ ‘‘ทิฎฺฐิมณฺฑเลติ อภิมุขฎฺฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต จกฺขุสญฺญิตาย ทิฎฺฐิยา มณฺฑเล’’ติ วุตฺตํฯ เอวํภูตาย ทิฎฺฐิยา อุปสํหาเร อนฺธธาตุ วตฺตติฯ อนฺเธติ, อนฺธยติฯ จกฺขูนิ อนฺธยึสุ, อนฺโธฯ อนฺโธติ อนฺเธตีติ อนฺโธฯ ทฺวินฺนํ จกฺขูนํ เอกสฺส วา วเสน นฎฺฐนยโน, เอวมิธ อนฺธธาตุ วุตฺโตฯ กจฺจายเน ปน ‘‘ขาทามคมานํ ขนฺธนฺธคนฺธา’’ติ วจเนน อมธาตุสฺส อนฺธาเทสกรณวเสน รูปนิปฺผตฺติ ทสฺสิตาฯ
พธ พนฺธเนฯ มิคํ พาเธติ, พาธยติฯ พทฺโธ มิโค, พทฺโธสิ มารปาเสนฯ
ตตฺถ พาเธตีติ พนฺธตีติ สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอวํ พาธยตีติ เอตฺถาปิฯ ตถา หิ ‘‘วาตํ ชาเลน พาเธสิ, โย อนิจฺฉนฺติมิจฺฉสี’’ติ เอตฺถ พาเธสีติ พนฺธสีติ สุทฺธกตฺตุวเสน อตฺโถฯ ภูวาทิคเณ ปน ‘‘พาธ พทฺธาย’’นฺติ พาธธาตุสฺส วเสน ‘‘พาธตี’’ติ กตฺตุปทํ ‘‘พาเธติ, พาธยตี’’ติ เหตุกตฺตุปทํ ภวติฯ พทฺโธติ พาธิยเต พนฺธิยเต โสติ พทฺโธฯ
ธการนฺตธาตุรูปานิฯ
นการนฺตธาตุ
มาน ปูชายํ เปมเน วีมํสายํฯ มาเนติ, มานยติฯ มาตาฯ วิมาเนติ, วิมานยติ, ปฎิมาเนติ, ปฎิมานยติฯ มานนา, สมฺมานนา, วิมานนา, วิมานํ, วิมานนํ, มานิโตฯ
อมานนา ยตฺถ สนฺโต, สนฺตานํ วา วิมานนา;
หีนสมฺมานนา วาปิ, น ตตฺถ วสติํ วเสฯ
วีมํสติ, วีมํสา, วีมํสิยตีติ วีมํสิยมาโนฯ วีมํสนฺโตฯ
ตตฺถ มาเนตีติ ปูเชติ, อฎฺฐกถาสุ ปน ‘‘มาเนนฺตี’’ติ เอตสฺมึ ฐาเน อยมตฺโถ ทสฺสิโต ‘‘มาเนนฺตีติ มเนน ปิยายนฺติฯ ปูเชนฺตีติ ปจฺจเยหิ ปูเชนฺตี’’ติฯ โส เววจนตฺถปฺปกาสนวเสน วุตฺโตติ คเหตพฺโพฯ มานนปูชนสทฺทา หิ ปริยายสทฺทตฺตา เววจนสทฺทา เอวฯ วิมาเนตีติ อวมญฺญติฯ วิมานนฺติ โสภาวิเสสโยคโต วิสิฎฺฐมานิยตาย วิมานํ, วิเสสโต มาเนตพฺพนฺติ หิ วิมานํ, เทวานํ วสนฎฺฐานภูตํ พฺยมฺหํฯ
มน ถมฺเภฯ ถมฺโภ จิตฺตสฺส ถทฺธตาฯ มาเนติ, มานยติฯ มาโนฯ
ถน เทวสทฺเทฯ เทวสทฺโท เมฆสทฺโท, ถเนติ, ถนยติฯ
ยถาปิ เมโฆ ถนยํ, วิชฺชุมาลี สตกฺกกุฯ
ถลํ นินฺนญฺจ ปูเรติ, อภิวสฺสํ วสุนฺธรํฯ
ยถา ปาวุสโก เมโฆ, ถนยนฺโต สวิชฺชุโกฯ
อูน ปริหานิยํฯ อูเนติ, อูนยติฯ อูโน โลโกฯ
ธน สทฺเทฯ ธเนติ, ธนยติ, ธนิยฺยติฯ ธนิ, ธนํฯ
ตตฺถ ธนีติ สทฺโทฯ ธนนฺ ติ สนฺตกํ, ตญฺหิ มม อิทนฺติ ธนายิตพฺพํ สทฺทายิตพฺพนฺติ ธนนฺติฯ อยํ ปน ธาตุ อิจฺฉายมฺปิ วตฺตติฯ ‘‘มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธูรสฺส หทยํ ธนิยฺยตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ ธนิยฺยตีติ ปตฺเถติ อิจฺฉติฯ
เถน โจริเยฯ โจรสฺส ภาโว โจริยํฯ ยถา สูริยํ, ยถา จ ทกฺขิยํฯ เถเนติ, เถนยติฯ เถโน, เถเนตฺวาฯ
ตนุ สทฺโทปตาเปสุฯ ตาเนติ, ตานยติฯ อิธายํ สวุทฺธิกาฯ ตนาทิคเณ วิตฺถารตฺถวเสน ‘‘ตโนติ, ตนุเต’’ติ อวุทฺธิกาฯ
ตวคฺคนฺตธาตุรูปานิฯ