ยการนฺตธาตุ
ยุ ชิคุจฺฉายํฯ ยาเวติ, ยาวยติฯ ยโวฯ
พฺยย ขเยฯ พฺยเยติ, พฺยยยติฯ อพฺยยีภาโวฯ
พฺยย จิตฺตสมุสฺสคฺเคฯ ตาทิสํเยว รูปํฯ
ยการนฺตธาตุรูปานิฯ
รการนฺตธาตุ
ปร คติยํฯ ปเรติ, ปรยติฯ เอตฺถ จ ‘‘อิติ โข อานนฺท กุสลานิ สีลานิ อนุปุพฺเพน อคฺคาย ปเรนฺตี’’ติ ปาฬิ นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อคฺคาย ปเรนฺตีติ อรหตฺตตฺถาย คจฺฉนฺติฯ
คร อุคฺคเมฯ คเรติ, ครยติฯ ครุฯ
จร อสํสเยฯ จเรติ, จรยติฯ
ปูริ อปฺปายเนฯ ปูเรติ, ปูรยติฯ
วร อิจฺฉายํฯ วเรติ, วรยติฯ วโร, วรํ, วรนฺโตฯ เอเต วรานํ จตุโร วเรมิฯ เอตํ สกฺก วรํ วเรฯ
ตตฺถ วโรติ วริยเต วริตพฺโพติ วโรฯ วรนฺติ วเรตีติ วรํ, อิจฺฉนฺโต ปตฺเถนฺโตติ อตฺโถฯ
‘‘มหามหารหํ สกฺย-มุนิ นีวรณา รณา;
มุตฺตํ มุตฺตํ สุทสฺสนํ, วนฺเท โพธิวรํ วร’’นฺติ
ปุราณกวิรจนายํ ‘‘วร’’นฺติ ปทสฺส วิยฯ เอวํ วเรตีติ วรนฺโตฯ วเรติ วเรมิ อิจฺฉามิ ยาจามิฯ การิเต ‘‘ปวาเรตี’’ติ รูปํ, อิจฺฉาเปตีติ อตฺโถฯ นิเสธนตฺเถ ปนิทํ การิตํ น โหติฯ
สร อกฺเขเปฯ สเรติ, สรยติฯ สโรฯ สโรติ สทฺโทฯ
สาร ทุพฺพลฺเยฯ สาเรติ, สารยติฯ ทุพฺพโล ภวตีติ อตฺโถฯ
กุมาร กีฬายํฯ กุมาเรติ, กุมารยติฯ กุมาโร, กุมารโกฯ กุมารี, กุมาริกาฯ
เอตฺถ กุมารยติ ตตฺถ ตตฺถ กีฬตีติ กุมาโรฯ โส เอว อติทหรตฺตา กุมารโกฯ เอส นโย อิตรตฺราปิฯ
สูร วีร วิกฺกนฺติยํฯ วิกฺกนฺติ วิกฺกมนํฯ สูเรติ, สูรยติฯ วีเรติ, วีรยติฯ สูโร, วีโรฯ สาสนิเกหิ ปน สทฺธมฺมวิทูหิ เอวํ ธาตุสภาวานมฺปิ สูรวีรสทฺ ทานํ นิพฺพจนํ น ทสฺสิตํ, เกวลํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ‘‘สูโรติ วิสิฎฺฐอุโร’’ติ จ ‘‘มหาวีโรติ มหาวิกฺกนฺโต’’ติ จ ‘‘วีโรติ วีริยวา’’ติ จ อตฺถวิวรณมตฺตเมว ทสฺสิตํฯ
ปาร ตีร กมฺมสมฺปตฺติยํฯ กมฺมสมฺปตฺติ นาม กมฺมสฺส ปริสมาปนํ นิฎฺฐาปนํฯ ปาเรติ, ปารยติฯ ตีเรติ, ตีรยติฯ ปารํฯ ตีรํฯ วิกฺกมามิ น ปาเรมิ, ภูมึ สุมฺภามิ เวคสาฯ ตํ กิจฺจํ ตีเรตฺวา คโตฯ สนฺตีรณํ, ตีรณปริญฺญาติ จ อาทีนิ เอตฺถ ทสฺเสตพฺพานิฯ
ตตฺถ น ปาเรมีติ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกมีติ อตฺโถฯ
อีร เขปเนฯ อีเรติ, อีรยติฯ
ชร วโยหานิมฺหิฯ ชเรติ, ชรยติฯ ชราฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ชีรตี’’ติ ปาโฐฯ
วร อาวรเณฯ วาเรติ, วารยติฯ นิวาเรติ, นิวารยติฯ นิวาเรตาฯ ปริวาเรติ, ปริวารยติฯ ปริวาโรฯ ปวาเรติ, ปวารยติฯ ปวารณํฯ ปวารณนฺติ นิเสธนํ วา กามฺยทานํ วาฯ
ธร ธารเณฯ ธาเรติ, ธารยติฯ อาธาโร, อาธารโก, ธมฺโม อิจฺจาทีนิฯ
ตตฺถ ธมฺโมติ อเนกวิเธสุ ธมฺเมสุ โลกุตฺตโร อุปฺปาทิโต สจฺฉิกโต จ จตูสุ อปาเยสุ สํสาเร วา สตฺเต อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโมฯ อถ วา โสตาปนฺนาทีหิ อริเยหิ ธาริยติ, นุ ปุถุชฺชเนหีติปิ ธมฺโมฯ จตุภูมิโก ปน สกลกฺขณํ ธาเรตีติ ธมฺโมฯ กกฺขฬตฺตาทินา ผุสนาทินา สนฺติอาทินา สกสกภาเวน ปณฺฑิเตหิ ธาริยติ สลฺลกฺขิยตีติปิ ธมฺโมฯ เตปิฎโก ปน ปาฬิธมฺโม สกตฺถปรตฺถาทิเภเอ อตฺเถ ธาเรตีติ ธมฺโมฯ เกจิ ตุ วิทู ‘‘ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ธุนาติ กมฺเปติ วิทฺธํเสตีติ ธมฺโม’’ติ ธูธาตุวเสนปิ นิพฺพจนํ วทนฺติ, ตํ มคฺคธมฺเม อตีว ยุชฺชติ, ผลนิพฺพานปริยตฺติธมฺเมสุ ปน ปริยาเยน ยุชฺชติฯ
ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติเหตุคุณนิสฺสตฺตนิชฺชีวตาทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฎิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ เหตุมฺหิฯ
‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;
อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติ
อาทีสุ คุเณฯ ‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติฯ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํฯ
อถ วา ธมฺมสทฺโท สภาวปญฺญาปุญฺญปญฺญตฺติอาปตฺติปริยตฺตินิสฺสตฺตนิชฺชีวตาวิการคุณปจฺจ- ยปจฺจยุปฺปนฺนาทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ สภาเว ทิสฺสติฯ
ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;
สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจตี’’ติ
อาทีสุ ปญฺญายํฯ
‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;
อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติอาทีสุ
ปุญฺเญฯ ‘‘ปญฺญตฺติธมฺมา, นิรุตฺติธมฺมา, อธิวจนาธมฺมา’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘ปาราชิกา ธมฺมา, สงฺฆาทิเสสา ธมฺมา’’ติอาทีสุ อาปตฺติยํฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณ’’นฺติอาทีสุ ปริยตฺติยํฯ ‘‘ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติฯ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายํฯ ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา มรณธมฺมา’’ติอาทีสุ วิกาเรฯ ‘‘ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมาน’’นฺติอาทีสุ คุเณฯ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฎิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ ปจฺจเยฯ ‘‘ฐิตาวสา ธาตุ ธมฺมฎฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติอาทีสุ ปจฺจยุปฺปนฺเนฯ
อถ วา ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติสจฺจสมาธิปญฺญาปกติปุญฺญาปตฺติเญยฺยาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิฎฺฐปฺปโยโคฯ ตถา หิ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ ปริยตฺติยํ ทิสฺสติฯ ‘‘ทิฎฺฐธมฺโม ปตฺตธมฺโม’’ติอาทีสุ สจฺเจฯ ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ สมาธิมฺหิฯ ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค’’ติ เอวมาทีสุ ปญฺญายํฯ ‘‘ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว สตฺตาน’’นฺติ เอวมาทีสุ ปกติยํฯ ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติ เอวมาทีสุ ปุญฺเญฯ ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ อาปตฺติยํฯ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ เญยฺเยฯ เอวํ ธมฺมสทฺทปฺปวตฺติวิสยา วิวิธา อฎฺฐกถาจริเยหิ ทสฺสิตา, ตตฺถ ตตฺถ ปน อาทิสทฺเทน ยุตฺติวิสยาทโย จ อตฺถา คเหตพฺพาฯ ตถา หิ ธมฺมสทฺโท –
‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตฺวํ คจฺเฉยฺย เอกโก;
อหมฺปิ เตน คจฺฉามิ, เยน คจฺฉสิ ขตฺติยา’’ติ
อาทีสุ ยุตฺติยํ วตฺตติฯ ‘‘มนญฺจ ปฎิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณ’’นฺติอาทีสุ วิสเยฯ ‘‘สตญฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปตี’’ติ เอตฺถ นิพฺพาเน วตฺตติฯ ตตฺร ยา นิสฺสตฺตตา, สา เอว นิชฺชีวตาฯ โย จ เหตุ, โส เอว ปจฺจโยฯ
อิจฺเจวํ –
ปริยตฺติปจฺจเยสุ, คุเณ นิสฺสตฺตตาย จ;
สภาเว เจว ปญฺญายํ, ปุญฺเญ ปญฺญตฺติยมฺปิ จฯ
อาปตฺติยํ วิกาเร จ, ปจฺจยุปฺปนฺนเกปิ จ;
สจฺจสมาธิปกติ-เญยฺเยสุ ยุตฺติยมฺปิ จ;
วิสเย เจว นิพฺพาเน, ธมฺมสทฺโท ปวตฺตติฯ
เกจิ ปน ธมฺมสทฺทสฺส ปวตฺติวิสยานํ ทสธาว ปริจฺเฉทํ วทนฺติฯ
เญยฺยมคฺเค จ นิพฺพาเน, สภาเว อถ ชาติยํ;
มเน วิสยปุญฺเญสุ, ภาเว ปาวจเนปิ จ;
อิเมสุ ทสสฺวตฺเถสุ, ธมฺมสทฺโท ปวตฺตติฯ
ตตฺร อตฺถุทฺธาโรติ สมานสทฺทวจนียานํ อตฺถานํ อุทฺธรณํ อตฺถุทฺธาโรฯ
รการนฺตธาตุรูปานิฯ
ลการนฺตธาตุ
ปาล รกฺขเณฯ ‘‘รกฺขณํ, ตาณํ, โคปนํ, อวนํ, ปาลนํ, รกฺขา, รกฺขณา, คุตฺติ’’ อิจฺเจเต ปริยายาฯ ปาเลติ, ปาลยติฯ ปาลโก, พุทฺธปาโลฯ อมฺพปาลี คณิกาฯ สโม ภวตุ ปาลินาฯ ปาลิโต, ปาลนํ, ปาฬิฯ
เอตฺถ ปาฬีติ อตฺถํ ปาเลตีติ ปาฬิ, ลสฺส ฬตฺตํฯ อถ วา อนฺโตทกํ รกฺขณฏฺเฐน มหโต ตฬากสฺส ถิรา มหตีติ ปาฬิ วิยาติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโมฯ อปโร นโย ปกฎฺฐานํ อุกฺกฎฺฐานํ สีลาทิอตฺถานํ โพธนโต สภาวนิรุตฺติภาวโต พุทฺธาทีหิ ภาสิตตฺตา จ ปกฎฺฐานํ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬีติ ปาฬิฯ
ปาฬิสทฺโท ปาฬิธมฺเม, ตฬากปาฬิยมฺปิ จ;
ทิสฺสเต ปนฺติยญฺเจว, อิติ เญยฺยํ วิชานตาฯ
อยญฺหิ ‘‘ปาฬิยา อตฺถมุปปริกฺขนฺตี’’ติอาทีสุ ปริยตฺติธมฺมสงฺขาเต ปาฬิธมฺเม ทิสฺสติฯ ‘‘มหโต ตฬากสฺส ปาฬี’’ติอาทีสุ ตฬากปาฬิยํฯ ‘‘ปาฬิยา นิสีทึสู’’ติอาทีสุ ปนฺติยํ, ปฎิปาฎิยา นิสีทึสูติ อตฺโถฯ อิมสฺมึ ปนตฺเถ ธาตุยา กิจฺจํ นตฺถิฯ ปาฎิปทิโก หิ ปนฺติวาจโก ปาฬิสทฺโทฯ
ติล สิเนหเนฯ เตเลติ, เตลยติฯ เตลํ, ติโล, ติลํฯ
ตตฺถ ติโลติ ติลคจฺโฉฯ ติลนฺติ ตปฺผลํฯ ตโต ปน นิกฺขนฺโต สิเนโห เตลํฯ โส หิ ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วุจฺจติฯ ยทิ เอวํ ‘‘สาสปเตล’’นฺติอาทิวจนํ น ยุชฺเชยฺยาติ? โน น ยุชฺชติ, ‘‘ติลสิเนหเน’’ติ เอวํ วุตฺตาย ติลธาตุยา สามญฺญโต ยสฺส กสฺสจิ สิเนหสฺส วจนโตฯ เตน ‘‘สาสปเตลํ, มธุกเตล’’นฺติอาทโย สาสเน ปโยคา ทิสฺสนฺติฯ มยํ ปน ติลธาตุ วเสน นิปฺผนฺนานํ ติลคจฺฉตปฺผลวาจกานํ ‘‘ติโล, ติล’’นฺติ สทฺทรูปานํ ปกาสนมุเขน ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วทาม, น ปน เตน วจเนน สาสปาทีนํ สิเนหสฺส อเตลตฺตํ วทามฯ อถ กิญฺจรหีติ เจ? ตทฺธิตวิธาเน วิญฺญุนํ โกสลฺลตฺถํ ติลสทฺทํ ปฎิจฺจ ‘‘ติลานํ อิทนฺติ เตล’’นฺติ วทามฯ สิเนหสงฺขาตสฺส สาสปาทีนํ เตลสฺส วจนํ น ชหาม, ตสฺมา อุทาหรณปฺปกาสเน ‘‘ติโล, ติลํ, เตล’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เตลํ, ติโล, ติล’’นฺติ อมฺเหหิ วุตฺตํฯ อิทญฺหิ วจนํ เตลสฺส สามญฺญโต สิเนเห ปวตฺติํ ทีเปติฯ เตเนว จ สาสเน ‘‘ติลเตลํ, สาสปเตล’’นฺติอาทินา วิเสสวจนมฺปิ ทิสฺสตีติ นิฎฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํฯ อปิจ เตลสทฺโท เยภุยฺเยน ติลเตเล วตฺตติ, ยถา มิคสทฺโท หริณมิเคติปิ ทฎฺฐพฺพํฯ
ชล อปวารเณฯ ชาเลติ, ชาลยติฯ ชาลํ, ชาลาฯ ชาลนฺติ มจฺฉชาลํฯ ชาลาติ อคฺคิชาลาฯ
ขล โสเจยฺเยฯ โสเจยฺยํ สุจิภาโวฯ ขาเลติ, ขาลยติฯ ปกฺขาเลติ, ปกฺขาลยติฯ
ตล ปติฎฺฐายํฯ ตาเลติ, ตาลยติฯ ตาโล, ตลํฯ
เอตฺถ ตาโลติ ติณราชรุกฺโขฯ ตลนฺติ ปาณิตลภูมิตลาทิฯ ตญฺหิ ตาลยติ ปติฎฺฐาติ เอตฺถ วตฺถุชาตนฺติ ตลํฯ
ตุล อุมฺมาเนฯ โตเลติ, โตลยติฯ
ทุล อุกฺเขเปฯ อุกฺเขโป อุทฺธํ ขิปนํฯ โทเลติ, โทลยติฯ โทลาฯ
เอตฺถ จ โทลิยติ อุกฺขิปิยติ ยตฺถ นิปนฺโน ทารโก, ยถานิปนฺนโก วาติ โทลาฯ
วุล นิมฺมชฺชเนฯ โวเลติ, โวยลติฯ
มีล นิมีลเนฯ มีเลติ, มีลยติฯ มีลนํ, อุมฺมีลนํ, นิมีลนํฯ
มูล โรหเนฯ มูเลติ, มูลยติฯ มูลํฯ เอสา หิ ยทา ปติฎฺฐายํ วตฺตติ, ตทา ภูวาทิคณิกา, ‘‘มูลตี’’ติ จสฺสา รูปํฯ
ตตฺถ มูลนฺติ มูลยติ รูหติ รุกฺขาทิ เอเตนาติ มูลํฯ อถ วา มูลยติ ฉินฺโนปิ โกจิ เอเตน อจฺฉินฺเนน ปุนเทว รูหตีติ มูลํฯ วุตฺตญฺหิ –
‘‘ยถาปิ มูเล อนุปทฺทเว ทเฬฺห,
ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเทว รูหติ;
เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต,
นิพฺพตฺตติ ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุน’’นฺติ;
มูลสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร เหฎฺฐา ภูวาทิคเณ วุตฺโตฯ
กล ปิล เขเปฯ กาเลติ, กาลยติฯ กาโลฯ ปิเลติ, ปิลยติฯ
เอตฺถ กาโลติ สมโยปิ มจฺจุปิฯ ตตฺร สมโย เตสํ เตสํ สตฺตานํ อายุํ กาลยติ เขเปติ ทิวเส ทิวเส อปฺปํ อปฺปํ กโรตีติ กาโลติ วุจฺจติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา;
โย จ กาลฆโส ภูโต, สภูตปจนึปจี’’ติฯ
มจฺจุ ปน กาลยติ เตสํ เตสํ สตฺตานํ ชีวิตํ เขเปติ สมุจฺเฉทวเสน นาเสตีติ กาโลติ วุจฺจติฯ เตนาหุ อฎฺฐกถาจริยา ‘‘กาโลติ มจฺจุฯ กาลยติ สตฺตานํ ชีวิตํ นาเสตีติ กาโลฯ กาเลน มจฺจุนา กโต นาสิโตติ กาลกโต’’ติฯ ‘‘มรณํ หินฺทํ มจฺจุ มฎฺฎุ จุติ กาโล อนฺตโก นิกฺเขโป’’ติ มรณสฺสาภิธานานิฯ
สุลฺล สชฺชเนฯ สุลฺเลติ, สุลฺลยติฯ
อิล เปรเณฯ อิเลติ, อิลยติฯ
วล ภรเณฯ วาเลติ, วาลยติฯ วาโลฯ
ลล อิจฺฉายํฯ ลเลติ, ลลยติฯ
ทล วิทารเณฯ ทาเลติ, ทาลยติ, ปทาเลติ, ปทาลยติฯ กุทาโลฯ
กล คติสงฺขฺยาเนสุฯ กาเลติ, กาลยติฯ กาโล, กลาฯ กลาติ อวยโวฯ สา หิ กาลยิตพฺพา สงฺขายิตพฺพาติ กลาฯ
สีล อุปธารเณฯ อุปธารณํ ภุโส ธารณํ, ปติฎฺฐาวเสน อาธารภาโวฯ สีเลติ, สีลยติฯ สีลํ, สีลนํฯ
เอตฺถ สีลนฺติ สีเลติ อุปธาเรติ ตํสมงฺคีปุคฺคลํ อปาเยสุ อุปฺปตฺตินิวารณวเสน ภุโส ธาเรตีติ สีลํฯ อถ วาสีลิยติ อุปจาริยติ สปฺปุริเสหิ หทยมํสนฺตรํ อุปเนตฺวา ธาริยตีติ สีลํฯ สีลนนฺติ ภูวาทิคเณ อวิปฺปกิณฺณตาสงฺขาตํ สมาธานํ วุจฺจติฯ ตตฺถ ‘‘สีลตี’’ติ รูปํ, อิธ ปน อาธารภาวสงฺขาตํ อุปธารณํ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ ‘‘สีเลติ, สีลยตี’’ติ รูปานิฯ อฎฺฐกถาสุ หิ ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฎฺฐาวเสน อาธารภาโว อุปธารณ’’นฺติ วุตฺโตฯ
เวล กาโลปเทเสฯ เวเลติ, เวลยติฯ เวลาฯ เกจิ ‘‘เวล อิติ ธาตุสทฺโท น โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, โปราเณหิ สทฺทสตฺถวิทูหิ ‘‘เวลยตี’’ติ รูปสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ
ปล มูล ลวนปวเนสุฯ ลวนํ เฉทนํ, ปวนํ โสธนํฯ ปาเลติ, ปาลยติฯ ปลํฯ ปลํ นาม มานวิเสโสฯ โลกสฺส วิมติํ ปาเลติ ลุนาติ โสเธติ จาติ ปลํฯ มูเลติ, มูลยติฯ สทฺทสตฺถวิทู ปน ‘‘มูลยติ เกทารํ, มูลยติ ธญฺญ’’นฺติ ปโยคํ วทนฺติฯ
ถูล ปริพฺรูหเนฯ ปริพฺรูหนํ วฑฺฒนํฯ ถูเลติ, ถูลยติฯ ถูโล ปุริโสฯ ถูลา ชเวน หายนฺติฯ
ปล คติยํฯ ปเลติ, ปลยติฯ อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํฯ ปเลติ รสมาทายฯ ยถา สุตฺตคุฬํ ยตฺตเกหิ สุตฺเตหิ เวฐิตํ, ตตฺตเกหิ เอว ปลยติฯ
จิงฺคุล ปริพฺภมเนฯ จิงฺคุเลติ, จิงฺคุลยติฯ จิงฺคุลยิตฺวาฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ, ตาวติกํ คนฺตฺวา จิงฺคุลยิตฺวา ภูมิยํ ปปตี’’ติฯ ตตฺถ จิงฺคุลยิตฺวาติ ปริพฺภมิตฺวาฯ
ลการนฺตธาตุรูปานิฯ
วการนฺตธาตุ
ทิวุ ปริกูชเนฯ ปริกูชนํ คชฺชนํฯ เทเวติ, เทวยติฯ เทโว จ ปริเทวิตฺวาฯ เทโวติ เมโฆฯ
ทิวุ อทฺทเนฯ อทฺทนํ คนฺธปิสนนฺติ วทนฺติฯ เทเวติ, เทวยติฯ
จิว ภาสายํฯ จิเวติ, จิวยติฯ
วการนฺตธาตุรูปานิฯ
สการนฺตธาตุ
ปุส โปสเนฯ โปเสติ, โปสยติฯ อิมานิ รูปานิ กิญฺจาปิ ภูวาทิคณิกํ ‘‘โปเสตี’’ติ รูปํ ปฎิจฺจ เหตุกตฺตุรูปานิ วิย ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ ‘‘อญฺเญปิ เทโว โปเสตี’’ติอาทิกสฺส จุราทิคณิ กรูปสฺส ทสฺสนโต สุทฺธกตฺตุวเสน วุตฺตานีติ ทฎฺฐพฺพํฯ อุภินฺนํ ปน การิตฎฺฐาเน ‘‘โปสาเปติ, โปสาปยตี’’ติ เหตุกตฺตุรูปานิ อิจฺฉิตพฺพานิฯ
เปส ปฎิหรเณฯ เปเสติ, เปสยติฯ
ปิส พลปาณเนสุฯ ปิเสติ, ปิสยติฯ
ปสิ นาสเนฯ ปํเสติ, ปํสยติฯ
ชสิ รกฺขเณฯ ชํเสติ, ชํสยติฯ
สิเลส สิเลสเนฯ สิเลเสติ, สิเลสยติฯ สิเลโสฯ
ลูส หึสายํฯ ลูเสติ, ลูสยติฯ
ปุํส อภิมทฺทเนฯ นกาโร นิคฺคหีตตฺถํฯ ปุํเสติ, ปุํสยติฯ นปุํสโกฯ ธาตุนการสฺส โลเป ‘‘โปโส’’ อิจฺจปิ รูปํฯ
ตตฺถ น ปุํสโกติ อิตฺถิภาวปุมฺภาวรหิโต ปุคฺคโลฯ โส หิ ปุริโส วิย สาติสยํ ปจฺจามิตฺเต น ปุํเสติ อภิมทฺทนํ กาตุํ น สกฺโกตีติ นปุํสโกติ วุจฺจติฯ เกจิ ปน ‘‘น ปุมา, น อิตฺถี’’ติ นปุํสโกติ วจนตฺถํ วทนฺติฯ ตถา หิ สทฺทสตฺถวิทู ตํ ปุคฺคลํ นปุํสกลิงฺควเสน นปุํสกนฺติ วทนฺติฯ
ธูส กนฺติกรเณฯ ธูเสติ, ธูสยติฯ
รุส โรสเนฯ โรสนํ โกปกรณํฯ โรเสติ, โรสยติฯ โรโสฯ โรโสติ โกโธฯ
พฺยุส อุสฺสคฺเคฯ พฺโยเสติ, พฺโยสยติฯ
ชส หึสายํฯ ชาเสติ, ชาสยติฯ
ทํส ทํสเนฯ ทํเสติ, ทํสยติฯ ทํสโนฯ ทํสโนติ ทนฺโตฯ ทํสนฺติ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา เอเตนาติ ทํสโนฯ
ทสิ ทสฺสเน จฯ จกาโร ทํสนํ อเปกฺขติฯ ทํเสติ, ทํสยติฯ วิทํเสติ, วิทํสยติ สูริโย อาโลกํฯ
ตสฺส สนฺตชฺชเนฯ ตสฺเสติ, ตสฺสยติ ปุริโส โจเรฯ
วสฺสุ สตฺติพนฺธเนฯ สตฺติพนฺธนํ สมตฺถตากรณํฯ วสฺเสติ, วสฺสยติฯ
ชส ตาฬเนฯ ตาฬนํ ปหรณํฯ ชาเสติ, ชาสยติฯ
ปส พนฺธเนฯ ปาเสติ, ปาสยติฯ ปาโสฯ ปาสนฺติ พนฺธนฺติ สตฺเต เอเตนาติ ปาโส, สกุณปาสาทิฯ
ฆุสิ วิสทฺทเนฯ วิสทฺทนํ อุคฺโฆสนํฯ โฆเสติ, โฆสยติฯ โฆโสฯ
ลส สิลฺยโยเคฯ สิลฺยโยโค ลาสิยํ นาฎกนาฎนํ เรจกทานํฯ ลาเสติ, ลาสยติฯ ลาเสนฺโต, ลาเสนฺตี ฯ อตฺรายํ ปาฬิ ‘‘วาเทนฺติยาปิ ลาเสนฺติ, นจฺจนฺติยาปิ ลาเสนฺติ, ลาเสนฺติยาปิ นจฺจนฺตี’’ติฯ ตตฺถ ลาเสนฺตีติ ยา อุปฺลวมานา วิย อุฎฺฐหิตฺวา ลาสิยนาฎกํ นาเฎนฺติ, เรจกํ เทนฺติฯ
ภูส อลงฺกาเรฯ ภูเสติ, ภูสยติฯ วิภูเสติ, วิภูสยติฯ ภูสนํ, วิภูสนํฯ
วส สิเนหนเฉทาวหรเณสุฯ อวหรณํ โจริกาย คหณํฯ วาเสติ, วาสยติฯ วสาฯ
ตาส วารเณฯ วารณํ นิวารณํฯ ตาเสติ, ตาสยติฯ
ธส อุญฺเฉฯ ธาเสติ, ธาสยติฯ
ภส คหเณฯ ภาเสติ, ภาสยติฯ
ปุส ธารเณฯ โปเสติ, โปสยติ, อาภรณํ ธาเรตีติ อตฺโถฯ
ตุสิ ปิสิ กุสิ ทสิ ภาสายํฯ ตุํเสติ, ตุํสยติฯ ปึเสติ, ปึสยติฯ กุํเสติ, กุํสยติฯ ทํเสติ, ทํสยติฯ
ขุสิ อกฺโกสเนฯ ขุํเสติ, ขุํสยติฯ ขุํสนาฯ
คเวส มคฺคเนฯ คเวเสติ, คเวสยติฯ คเวสโก, คเวสิโต, คเวสนา, คเวฎฺฐิฯ
วาส อุปเสวายํฯ วาเสติ, วาสยติฯ วาโส, อาวาโสฯ
หิสิ หึสายํฯ หึเสติ, หึสยติฯ
นิวาส อจฺฉาทเนฯ วตฺถํ นิวาเสติ, นิวาสยติฯ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวาฯ
อํส สงฺฆาเตฯ อํเสติ, อํสยติฯ อํโส, อํสาฯ
เอตฺถ จ อํโสติ โกฎฺฐาโสปิ ขนฺโธปิ วุจฺจติฯ อํสาติ อริสโรโคฯ
มิส สชฺชเนฯ เมเสติ, เมสยติฯ
รส อสฺสาทเนฯ รเสติ, รสยติฯ รโสฯ รสิยเต อสฺสาทิยเต ชเนหีติ รโสฯ
รส สิเนหเนฯ รเสติ, รสยติฯ รโสฯ
ตตฺถ รเสตีติ สิเนหติฯ รโสติ สิเนโห, สิเนหสมฺพนฺโธ สามคฺคิรโสติ วุจฺจติ, ยํ สนฺธาย พฺราหฺมณา ภควนฺตํ ‘‘อรสรูโป สมโณ โคตโม’’ติ อโวจุํฯ
สิย อสพฺพปฺปโยเคฯ เสเสติ, เสสยติฯ เสโสฯ วิปุพฺโพ อติสเย, วิปุพฺโพ อติสเย, วิปุพฺโพ สิสธาตุ อติสเย วตฺตติ, วิเสเสติ, วิเสสยติฯ วิเสโส, วิสิฏฺโฐ, วิเสสนํฯ
มิสฺส สมฺมิสฺเสฯ มิสฺเสติ, มิสฺสยติฯ สมฺมิสฺเสติ, สมฺมิสฺสยติฯ มิสฺโส, มิสฺโส, มิสฺสิโต, สมฺมิสฺสิโต, สมฺมิสฺโส อิจฺจาทีนิฯ อลมฺพุสาชาตเก มิสฺสาติ อิตฺถีนํ วตฺตพฺพนามํ, ปุริเสหิ สทฺธึ สมฺมิสฺสนตายฯ
ชุส ปริตกฺกเนฯ โชเสติ, โชสยติฯ
มส ปหาสเนฯ มเสติ, มสยติฯ
มริส ติติกฺขายํฯ มริเสติฯ มริสยติฯ
ปิส เปสเนฯ เปเสติ, เปสยติฯ เปสโก, เปสิโตฯ
ฆุส สทฺเทฯ โฆเสติ, โฆสยติฯ อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตาฯ โฆโสฯ
ทิสี อุจฺจารเณฯ เทเสติ, เทสยติฯ เทสโก, เทเสตา, เทสิโต, เทสนาฯ
วส อจฺฉาทเนฯ วาเสติ, วาสยติฯ นิวาเสติ, นิวาสยติฯ วตฺถํฯ
สการนฺตธาตุรูปานิฯ
หการนฺตธาตุ
อรห ปูชายํฯ อรเหติ, อรหยติฯ อรหา, อรหํฯ ‘‘อรหา, ขีณาสโว, อเสกฺโข’’ติ อรหโต นามานิฯ
สิเนห สิเนหเนฯ สิเนเหติ, สิเนหยติฯ
วรห หึสายํฯ วรเหติ, วรหยติฯ วราโหฯ
วราโหติ สูกโรปิ หตฺถีปิ วุจฺจติฯ ‘‘เอเณยฺยา จ วราหา จา’’ติ เอตฺถ หิ สูกโร ‘‘วราโห’’ติ วุตฺโต, ‘‘มหาวราหสฺส…เป.… นทีสุ ชคฺคโต’’ติ เอตฺถ ปน หตฺถี ‘‘วราโห’’ติฯ
รห จาเคฯ รเหติ, รหยติฯ
จห ปริกตฺถเนฯ จเหติ, จหยติฯ
มห ปูชายํฯ มเหติ, มหยติฯ มหิโต ราชา มหาราชาฯ วิหารมโห, เจติยมโหฯ
ปิห อิจฺฉายํฯ ปิเหติ, ปิหยติฯ ปิหา, ปิหาลุ, อปิโห, ปิหนียา วิภูติโยฯ
กุห วิมฺหาปเนฯ กุเหติ, กุหยติฯ กุหโกฯ กุหยติ โลกวิมฺหาปนํ กโรตีติ กุหโกฯ กุหนาฯ
สห ปริสหเนฯ ปริสหนํ ขนฺติฯ สเหติ, สหยติฯ สหนํฯ ภูวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘สหตี’’ติ รูปํฯ
ครห วินินฺทเนฯ ครเหติ, ครหยติฯ ครหาฯ ภูวาทิคณิกสฺส ปนสฺส ‘‘ครหตี’’ติ รูปํฯ
หการนฺตธาตุรูปานิฯ
ฬการนฺตธาตุ
ตฬ ตาฬเนฯ ตาเฬติ, ตาฬยติฯ ปตาเฬติ, ปตาฬยติฯ ตาฬํฯ ตาฬนฺติ กํสตาฬาทิฯ
ตฬ อาฆาเตฯ ปุพฺเพ วิย รูปานิฯ
ขฬ เภเทฯ ขเฬติ, ขฬยติฯ
อิฬ ถวเนฯ อิเฬติ, อิฬยติฯ
ชุฬ เปรเณฯ โชเฬติ, โชฬยติฯ
ปีฬ อวคาหเนฯ ปีเฬติ, ปีฬยติฯ นิปฺปีเฬติ, นิปฺปีฬยติฯ ปีฬนโก, ปีฬิโต, ปีฬา, ปีฬนํ, นิปฺปีฬนโกฯ
ลฬ อุปเสวายํฯ ลาเฬติ, ลาฬยติฯ อุปลาเฬติ, อุปลาฬยติฯ ภูวาทิคณฎฺฐาย ปน วิลาสนตฺเถ วตฺตมานาย เอติสฺสา ‘‘ลฬตี’’ติ รูปํฯ
สิฬ เสฬเนฯ เสเฬติ, เสฬยติฯ เสเฬนฺโตฯ เอตฺถ เสเฬตีติ เสฬิตสทฺทํ กโรติฯ
อวคฺคนฺตธาตุรูปานิฯ
จุราที เอตฺตกา ทิฎฺฐา, ธาตโว เม ยถาพลํ;
สุตฺเตสฺวญฺเญปิ เปกฺขิตฺวา, คณฺหวฺโห อตฺถยุตฺติโตฯ
จุรปมุขคโณ เม สาสนตฺถํ ปวุตฺโต,
สุปจุรหิตกาโม ตมฺปิ สิกฺเขยฺย ธีโร;
สุปจุรนยปาเฐ สตฺถุโน ตญฺหิ สิกฺขํ,
ปิยุสมิว มนุญฺญํ อตฺถสารํ ลเภถฯ
อิติ นวงฺเค สาฎฺฐกเถ ปิฎกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ
โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ
จุราทิคณปริทีปโน อฎฺฐารสโม ปริจฺเฉโทฯ