สทฺทนีติ-สุตฺตมาลา (๒๔)
๕-ตทฺธิตกปฺป
——————
อิโตปรํปวกฺขามิ; โสตารานํ หิตาวหํ.
ตทฺธิตสวฺหยํกปฺปํ; ตํ สุณาถ สมาหิตา.
ตทฺธิตนฺติ อปจฺจาทิอตฺเถสุ ปวตฺตานํ ณาทิปจฺจยานํ นามํ. ปริกปฺปาทิวเสน นิปฺผาเทตพฺพสฺส วิธิโนปิ นามํ. เอวญฺหิ สติ ปุริโส จ ปุริโส จ ปุริสาติ จ, ทส จ ทส จ วีสตีติ จ, จตูหิ อธิกา ทส จุทฺทสาติ จ, อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒติ จ อาทีนิ ปจฺจยรหิตปทานิปิ ตทฺธิตปทานีติ คเหตพฺพานิ โหนฺติ, นาญฺญถา.
เกจิ ปน “ตทฺธิตนฺติ ณาทิปจฺจยสฺเสว นามนฺติ คเหตฺวา ‘ปุริสา’ติ กเตกเสสปทํ ปจฺจยรหิตตฺตา น ตทฺธิตปทํ สุทฺธนามปทํเยวา”ติ วทนฺติ ตํ น คเหตพฺพํ, ปจฺจย-รหิตสฺสาปิ สโต ปริกปฺปวเสนาปิ อตฺถสฺส คเหตพฺพตฺตา.
ปุริสาติ ปทสฺส หิ พหุปุริสวาจกตฺตํ ญาเปตุํ ปุริโส จ ปุริโส จ ปุริสาติ เอกเสสํ ปริกปฺเปตฺวา เอกเสสญฺจ กตฺวา พหุวจนนฺตตา กตา; เอโส วิธิ “ตทฺธิต”นฺติ วุจฺจติ. อยญฺจ วิธิ อนิยโม. เอวญฺหิ ปริกปฺปํ อกตฺวา “ปูเรนฺตีติ ปุริสา”ติ คหเณ ตํ ปทํ อิสปจฺจยปรตฺตา กิตนฺตํ นาม ภวติ; ตเทว ปทํ “ปุริ เสนฺตีติ ปุริสา”ติ คหเณ อุปปทสมาสํ ภวติ; อิติ อธิปฺปายนฺตเรน “ปุริสา”ติ ปทสฺส พหุปุริสวาจกตฺตํ ญาเปตุํ พุทฺธิยา ปริกปฺเปตฺวา กเตกเสสํ “ปุริสา”ติ ปทํ ตทฺธิตํเยว ภวติ, น สุทฺธนามํ. ตสฺมา ตทฺธิตนฺติ อปจฺจาทิอตฺเถสุ ปวตฺตานํ ณาทิปจฺจยานํ นามํ ปริกปฺปาทิวเสน นิปฺผาเทตพฺพสฺส วิธิโนปิ นามํ; กปฺโป ปน ตทาธารตฺตา “ตทฺธิต”นฺติ ปวุจฺจติ.
ตตฺรายํ วจนตฺโถ– ปจฺจยายตฺตตฺตา สทฺทตฺถาธิคมสฺส เตสํ อปจฺจาทิอตฺถานํ หิตํ อนุกูลนฺติ ตทฺธิตํ. โคตฺตาทิวาจกสทฺทโต วา ภวิตพฺพตฺตา เตสํ วสิฏฺฐสทฺทาทีนํ สทฺทคณานํ หิตํ อนุกูลนฺติ ตทฺธิตํ; ณาทิปจฺจโย. อถวา อตฺถาธิคมาย ปฏิปนฺนานํ ตทตฺถสาธกตฺตา เตสํ สวนุคฺคหณธารณาภิยุตฺตานํ กุลปุตฺตานํ หิตํ อนุกูลนฺติ ตทฺธิตํ; ณาทิปจฺจโย เจว ตตฺถ ตตฺถ เอกเสสโลปาเทสาทิกตฺตพฺพวิธิ จ.
๗๕๑. อาโย วุทฺธี.
อาการเอการโอการา วุทฺธิสญฺญา ภวนฺติ.
วุทฺธิอิจฺจเนน กฺวตฺโถ ? อยุวณฺณานมาโย วุทฺธิ อวุทฺธิ จ.
๗๕๒. อปจฺเจ โณ.1
ณปจฺจโย โหติ ตสฺส อปจฺจมิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. เอตฺถ จ อปจฺจนฺติ กุลํ วุจฺจติ. วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโฐ. สาสนานุรูปวเสน ปน อิการสฺส เอการตฺเต กเต วาเสฏฺโฐติ นิจฺจํ ภวติ. เอตฺถ ปน “วาเสฏฺโฐ”ติ วุตฺเต วสิฏฺฐสฺส ปุตฺโต วา นตฺตา วา ปนตฺตาทโย วา ตพฺพํเส ชาตา สพฺเพ ปุริสา ลพฺภนฺติ. อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ วาเสฏฺฐสทฺทโต อีปจฺจยํ กตฺวา วาเสฏฺฐีติ ภวติ. เอตฺถ ปน “วาเสฏฺฐี”ติ จ วุตฺเต วสิฏฺฐสฺส ภริยา วา ธีตา วา ตพฺพํเส ชาตา สพฺพา อิตฺถิโย ลพฺภนฺติ. กุลสทฺเท ปน อเปกฺขิเต “วาเสฏฺฐ”นฺติ ภวติ. “วิรูปกฺขํ อหิราชกุล”นฺติ๑อาทีนิ วิย “กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺย”นฺติ๒อาทีนิ วิย จ. เอส นโย สพฺพตฺถ. ภารทฺวาชสฺส อปจฺจํ ภารทฺวาโช. เอวํ โคตโม. วาสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโว. เอวํ พาลเทโว. เวสามิตฺโต อิจฺจาทิ.
๗๕๓. มนุโต อุสฺสุสณฺ.
มนุสทฺทโต อุสฺส อุสณฺอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ตสฺส อปจฺจมิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. มนุโน อปจฺจํ มนุสฺโส. เอวํ มานุโส. เอตฺถ ปุพฺพปทํ มโน อุสฺโส อุสฺสนฺโน เอตสฺสาติ อตฺเถ สติ สมาสปทํ ภวติ. เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา “มนสฺส อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺสา”ติ.๓ หิตาหิตํ มนติ ชานาตีติ อตฺถวเสน ปน กิตนฺตปทํ ภวติ.
๗๕๔. กจฺจาทิโต ณานณายนา.2
กจฺจาทิโคตฺตคณโต ณานณายนปจฺจยา โหนฺติ ตสฺส อปจฺจมิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. กจฺจสฺส อปจฺจํ กจฺจาโน. เอวํ กจฺจายโน. อญฺญถาปิ ภวติ กาติยาโน. อิตฺถิยํ ปน วตฺตพฺพายํ “กจฺจานา กจฺจายนี กาติยานี”ติ จ ภวติ. โมคฺคลฺลาย นาม พฺราหฺมณิยา อปจฺจํ โมคฺคลฺลาโน. เอวํ โมคฺคลฺลายโน. วจฺฉาโน. วจฺฉายโน. สากฏาโน. สากฏายโน. กณฺหาโน. กณฺหายโน. อคฺคิเวสฺสาโน. อคฺคิเวสฺสายโน อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ อคฺคิเวสฺสนอิจฺจปิ อิจฺฉิตพฺพํ “อปิสฺสุ มํ อคฺคิเวสฺสน ติสฺโส อุปมาโย ปฏิภํสู”ติ๑ ปาฬิทสฺสนโต.
๗๕๕. กตฺติกาทิโต เณยฺโย.1
กตฺติกาย อปจฺจํ กตฺติเกยฺโย; เอวํ เวนเตยฺโย อิจฺจาทิ.
๗๕๖. ทกฺขาทิโต ยถาสมฺภวํ ณิณิกณิยา.2
ทกฺขสฺส อปจฺจํ ทกฺขิ; เอวํ โทณิ. วาสวิ. สกฺยปุตฺติ. เชนทตฺติ. อนุรุทฺธิ. นาฏปุตฺติโก. นาฏปุตฺติโย. เชนทตฺติโก. เชนทตฺติโย. สกฺยปุตฺติโก. สกฺยปุตฺติโย อิจฺจาทิ.
๗๕๗. อุปกฺวาทิโต ณโว.3
อุปกุสฺส อปจฺจํ โอปกโว; เอวํ มาณโว; ภคฺคโว อิจฺจาทิ.
๗๕๘. วิธวาทิโต เณโร.4
วิธวาอิจฺจาทิโต สทฺทคณโต เณรปจฺจโย โหติ ตสฺส อปจฺจมิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
วิธวาย มตปติกาย อปจฺจํ เวธเวโร. สมณสฺส อปจฺจํ สามเณโร อิจฺจาทิ.
๗๕๙. อตฺถิเก จ.4
อสทฺธมฺมเสวนาธิปฺปาเยน วิธวาทีหิ อตฺถิเก ชเน อภิธาตพฺเพ วิธวาทิโต เณรปจฺจโย โหติ. วิธวาย อตฺถิโก เวธเวโร. เอวํ กญฺเญโร. เวสิเยโร. เอตฺถ จ “สุกฺกจฺฉวี เวธเวรา”ติ๒ ปาฬิเยว สทฺธึ อฏฺฐกถาย นิทสฺสนํ.
๗๖๐. ยํภาเว ยโต ปกฺขนฺทติ; ยตฺถ ภวติ วฑฺฒติจฺจาทีสุปิ เณยฺโย.
เณยฺยปจฺจโย น เกวลํ อปจฺจตฺเถเยว; อถ โข ยํ ภาเว ยโต ปกฺขนฺทติ, ยตฺถ ภวติ, ยตฺถ วฑฺฒติอิจฺจาทีสุปิ อตฺเถสุ โหติเยว. สุจิโน ภาโว โสเจยฺยํ. ปพฺพเต ภโว มิโค ปพฺพเตยฺโย. ปพฺพตโต ปกฺขนฺธา นที ปพฺพเตยฺยา.๑ กิมีนํ โกเส ภวํ สุตฺตํ โกเสยฺยํ.๒ เอวํ พาราณเสยฺยํ วตฺถํ.๓ กุเล สํวฑฺโฒ สุนโข โกเลยฺโย.๔ วิเนตพฺโพ เวเนยฺโย อิจฺจาทิ.
๗๖๑. วิทิตปริยาปนฺนสมฺมเตสุ ณิยณิกา.
โลเก วิทิตํ ปริยาปนฺนํ, โลเกน สมฺมตํ วา โลกิยํ.๕ เอวํ โลกิกํ.
๗๖๒. ภาเว จ ณิโย.
อลสสฺส ภาโว อาลสิยํ.๖ ทกฺขสฺส ภาโว ทกฺขิยํ; เอวํ สูริยํ.
ยสฺเสเตจตโยธมฺมาวานรินฺทยถาตว.
ทกฺขิยํสูริยํปญฺญาทิฏฺฐํโสอติวตฺตตีติ๗
หิ ปาฬิ ทิสฺสติ. วีรสฺส ภาโว วีริยํ.๘ รสฺสตฺเต กเต วิริยํ. อิสฺสรสฺส ภาโว อิสฺสริยํ.๙ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.
๗๖๓. อินฺทโต ลิงฺคสิฏฺฐเทสิตทิฏฺฐชุฏฺฐิสฺสริยตฺเถ จ.
ลิงฺคตฺเถ สิฏฺฐตฺเถ เทสิตตฺเถ ทิฏฺฐตฺเถ ชุฏฺฐตฺเถ อิสฺสริยตฺเถ จ วตฺตพฺเพ อินฺทสทฺทโต ณิยปจฺจโย โหติ.
“อินฺทฺริยานี”ติ เอตฺถ๑๐ หิ อินฺโท วุจฺจติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปรมิสฺสริยภาวโต, กุสลากุสลญฺจ กมฺมํ กมฺเมสุ กสฺสจิ อิสฺสริยาภาวโต; ตสฺมา กมฺมสญฺจนิตานิ จกฺขาทีนิ อิทํ กุสลากุสลํ กมฺมํ อุปลิงฺเคนฺติ, เตน จ สิทฺธานีติ อินฺทฺริยานิ; สพฺพาเนว ปน พาวีสตินฺทฺริยานิ อินฺเทน ภควตา ยถาภูตโต เทสิตานีติ อินฺทฺริยานิ; ตถา อินฺเทน ภควตา ทิฏฺฐานีติ อินฺทฺริยานิ; เตเนว จ อินฺเทน ภควตา กานิจิ โคจราเสวนาย, กานิจิ ภาวนาเสวนาย ชุฏฺฐานีติ อินฺทฺริยานิ; อาธิปจฺจสงฺขาเตน อินฺทฺริยฏฺเฐนาปิ อินฺทฺริยานิ. อปิจ อินฺทนฺตีติ อินฺทฺริยานิ;
อตฺร ปนิทมฺปิ อุปลกฺขณียํ. “อินฺทสฺส ภาโว อินฺทิย”นฺติ วิคฺคเห “อินฺทิย”นฺติ ปทํ สกฺกตฺตญฺเญว วทติ; ตเทว ปทํ ทการสฺส ทฺรกาเร กเต จกฺขาทีนิเยว วทติ. สงฺเกต-นิรูฬฺโห หิ สทฺโท อตฺเถสูติ.
๗๖๔. ยตฺถ ชาโต, วสติ, ยํ อธีเต, เยน สํสฏฺฐํ, กตํ, ตรติ จรติ วหติ สนฺนิธาน นิโยค สิปฺปภณฺฑชีวิกตฺถาทีสุ จ ณิโก.1
ณิกปจฺจโย น เกวลํ อปจฺจวิทิตปริยาปนฺนตฺเถสุเยว; อถ โข ยตฺถ ชาโต, ยตฺถ วสติ, ยํ อธิเต, เยน สํสฏฺฐํ, เยน กตํ, เยน ตรติ, เยน จรติ, เยน วหติ, ยมฺหิ สนฺนิธาโน, ยตฺถ นิยุตฺโต, ยทสฺส สิปฺปํ, ยทสฺส ภณฺฑํ, ยา อสฺส ชีวิกา อิจฺเจวมาทีสุ อตฺเถสุ โหติเยว.
ราชคเห ชาโต ราชคหิโก.๑ ราชคเห วสตีติ วา ราชคหิโก. เอวํ มาคธิโก. สาวตฺถิโก. กาปิลวตฺถิโก อิจฺจาทิ.
วินยมธีเต เวนยิโก.๒ เอวํ สุตฺตนฺติโก. อาภิธมฺมิโก. เวยฺยากรณิโก.
ติเลน สํสฏฺฐํ โภชนํ เตลิกํ. เอวํ โคฬิกํ. ฆาติกํ.
กาเยน กตํ กมฺมํ กายิกํ. เอวํ วาจสิกํ. มานสิกํ.
นาวาย ตรตีติ นาวิโก. เอวํ โอฬุมฺปิโก.
สกเฏน จรตีติ สากฏิโก. เอวํ ปาทิโก.
สีเสน วหตีติ สีสิโก. เอวํ อํสิโก. ขนฺธิโก. หตฺถิโก. องฺคุลิโก.
สรีเร สนฺนิธานา เวทนา สารีริกา.๓ เอวํ มานสิกา.
ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก. เอวํ ภณฺฑาคาริโก. นาคริโก. นาวกมฺมิโก.
วีณา อสฺส สิปฺปนฺติ เวณิโก. เอวํ ปาณวิโก. โมทิงฺคิโก. วํสิโก.
คนฺโธ อสฺส ภณฺฑํ คนฺธิโก.๔ เอวํ เตลิโก.๔
โคฬิโก. อุรพฺภํ หนฺตฺวา ชีวตีติ โอรพฺภิโก.๑
เอวํ มาควิโก.๒ โสกริโก.๑ สากุณิโก.๒
“วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺตี”ติ๓ วจนโต ปน อาทิสทฺเทน อญฺเญสุปิ อตฺเถสุ ณิกปจฺจโย เวทิตพฺโพ. กถํ ? วิเนตพฺโพติ เวนยิโก; วินยํ วินยาย วา ธมฺมํ เทเสตีติ เวนยิโก.
องฺคมคเธหิ อาคโต, ตตฺถ วา อิสฺสโรติ องฺคมาคธิโก.
ชาเลน หโต ชาลิโก. สุตฺเตน พทฺโธ สุตฺติโก.
จาโป อสฺส อาวุโธ จาปิโก. เอวํ โตมริโก; มุคฺคริโก; โมสลิโก.
วาโต อสฺส อาพาโธ วาติโก. เอวํ เสมฺหิโก. ปิตฺติโก.
พุทฺเธ ปสนฺโน พุทฺธิโก. เอวํ ธมฺมิโก. สํฆิโก.
พุทฺธสฺส สนฺตกํ พุทฺธิกํ; เอวํ ธมฺมิกํ; สํฆิกํ ธนํ; สํฆิโก วิหาโร. วตฺเถน กีตํ ภณฺฑํ วตฺถิกํ. เอวํ กุมฺภิกํ; ผาลิกํ; กิงฺกณิกํ; โสวณฺณิกํ.
กุมฺโภ อสฺส ปริมาณํ กุมฺภิกํ. กุมฺภสฺส ราสิ กุมฺภิโก. กุมฺภมรหตีติ กุมฺภิโก.
อกฺเขน ทิพฺพตีติ อกฺขิโก. เอวํ สาลากิโก.
ธมฺมํ อนุวตฺตตีติ ธมฺมิโก. กิเลสูปสมํ อาวหตีติ อุปสมิโก.
กิเลสปรินิพฺพานํ กโรตีติ ปรินิพฺพายิโก; ธมฺโม.
อตฺตโน สนฺตาเน ราคาทีนํ อภาวํ กโรนฺเตน สามํ ทฏฺฐพฺโพติ สนฺทิฏฺฐิโก; อริยมคฺโค. ปจฺจเวกฺขณญาเณน สยํ ทฏฺฐพฺโพติ สนฺทิฏฺฐิโก; นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม.
อถวา ปสตฺถา ทิฏฺฐิ สนฺทิฏฺฐิ; สนฺทิฏฺฐิยา กิเลเส ชยตีติ สนฺทิฏฺฐิโก.๔ ยถา รเถน ชยตีติ รถิโก. อถวา ทิฏฺฐนฺติ ทสฺสนํ วุจฺจติ; ทิฏฺฐเมว สนฺทิฏฺฐํ; สนฺทสฺสนนฺติ อตฺโถ สนฺทิฏฺฐํ อรหตีติ สนฺทิฏฺฐิโก; ยถา วตฺถมรหตีติ วตฺถิโก. อตฺตโน ผลทานํ สนฺธาย นาสฺส กาโลติ อกาโล; อกาโลเยว อกาลิโก.๑ สกตฺเถ ณิกปจฺจโย ทฏฺฐพฺโพ. อถวา อตฺตโน ผลปทาเน ปกฏฺโฐ กาโล ปตฺโต อสฺสาติ กาลิโก.
โก โส ? โลกิโย กุสลธมฺโม. อยํ ปน สมนนฺตรผลตฺตา น กาลิโก อกาลิโก.๑ โก โส ? มคฺคธมฺโม. อิมสฺมึ อตฺเถ “อกาลิโก”ติ ปทํ สมาสปทํ ภวติ.
เอหิปสฺสวิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก.๑ เอหิ ปสฺส อิมํ ธมฺมนฺติ เอวํปวตฺตํ เอหิปสฺสวิธึ อรหตีติ อตฺโถ. อุปนยนํ อุปนโย; ภาวนาวเสน อตฺตโน จิตฺเตน อุปนยนํ อรหตีติ โอปนยิโก; โอปนยิโกว โอปเนยฺยิโก;๒ สงฺขโต โลกุตฺตรธมฺโม. อตฺตโน จิตฺเตน อุปนยนํ สจฺฉิกิริยาวเสน อลฺลียนํ อรหตีติ โอปเนยฺยิโก. อสงฺขโต โลกุตฺตรธมฺโม.
อถวา นิพฺพานํ อุปเนตีติ อุปเนยฺโย; อริยมคฺโค. สจฺฉิกาตพฺพตํ อุปเนตพฺโพ อุปเนยฺโย; ผลนิพฺพานธมฺโม. อุปเนยฺโยว โอปเนยฺยิโก.
ปํสุกูลสฺส ธารณํ ปํสุกูลํ; ปํสุกูลํ สีลมสฺสาติ ปํสุกูลิโก.๓ เอวํ เตจีวริโก.๓ ปิณฺฑปาตํ อุญฺฉตีติ ปิณฺฑปาติโก.๔ ปิณฺฑาย วา ปติตุํ วตเมตสฺสาติ ปิณฺฑปาตี; โส เอว ปิณฺฑปาติโก; สกตฺเถ ณิกปจฺจโย.
เอหิภทนฺตาติ วุตฺเตปิ น อาคจฺฉตีติ น เอหิภทนฺติโก.๕ เตน หิ ติฏฺฐภทนฺตาติ วุตฺเตปิ น ติฏฺฐตีติ นติฏฺฐภทนฺติโก.๕ อนฺตรายํ กโรตีติ อนฺตรายิโก.๖ อนาถานํ ปิณฺฑํ ททาตีติ อนาถปิณฺฑิโก.๗ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.
๗๖๕. เตน รตฺตํ ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จ โณ.1
กสาเวน รตฺตํ วตฺถํ กาสาวํ; เอวํ โกสุมฺภํ; หาลิทฺทํ อิจฺจาทิ.
สูกรสฺส อิทํ มํสํ โสกรํ. เอวํ มาหึสํ๘ อิจฺจาทิ.
กปิลวตฺถุสมีเป ชาตํ วนํ กาปิลวตฺถวํ.๑ อุทุมฺพรสฺส อวิทูเร วิมานํ โอทุมฺพรํ. วิทิสาย อวิทูเร ภโว เวทิโส. มธุราย ชาโต มาธุโร. พุทฺโธ อสฺส เทวตา พุทฺโธ; เอวํ ภทฺโท; มาโร; มาหินฺโท อิจฺจาทิ. สํวจฺฉรํ อเวจฺจ อธีเต สํวจฺฉโร; เอวํ โมหุตฺโต; องฺควิชฺโช๒อิจฺจาทิ.
วสาทานํ วิสโย เทโส วาสาโท. เอวํ กุมฺโภ; อาติสาโร. อุทุมฺพรา อสฺมึ ปเทเส สนฺติ โส โอทุมฺพโร. สาครสฺส๓ รญฺโญ ปุตฺเตหิ สาคเรหิ ขโตติ สาคโร; ปุรตฺถิโม สมุทฺทปฺปเทโส; ตํสมฺพนฺธิตาย สกโลปิ สมุทฺทปฺปเทโส สาคโรเตฺว นามํ ลภตีติ โลกิยานํ กถา เอสา. มธุรา อสฺส นิวาโส มาธุโร; มธุราย วา อิสฺสโร มาธุโร. นิคมชนปเทสุ ชาตา มนุสฺสา เนคมชานปทา; เอวํ โปริมชานปทา อิจฺจาทิ.
๗๖๖. สุวณฺณโต ตํราสตฺเถ ณโย.
สุวณฺณานํ อยํ ราสิ โสวณฺณโย. “มญฺเญ โสวณฺณโย ราสี”ติ๔ หิ ปาฬิ.
๗๖๗. ชาตินิยุตฺตตฺเถสุ อิมิยา.1
ปจฺฉา ชาโต ปจฺฉิโม; เอวํ อนฺติโม; อุปริโม; เหฏฺฐิโม; โคปฺผิโม.
โพธิสตฺตชาติยา ชาโต โพธิสตฺตชาติโย; เอวํ อสฺสชาติโย อิจฺจาทิ.
อนฺเต นิยุตฺโต อนฺติโม; เอวํ อนฺติโย;
อญฺเญน ปน ลกฺขเณน "อนฺติโก"อิติปิ ภวติ.
๗๖๘. ตทสฺสตฺถีติ อิโก จ.
ตทสฺสตฺถิอิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ อิมอิยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ อิโก จ ปจฺจโย.
ปุตฺโต ยสฺส อตฺถิ, ยสฺมึ วา วิชฺชติ โส ปุตฺติโม. เอวํ ปุตฺติโย; ปุตฺติโก. เอตฺถ จ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพ. กถํ ? “อสฺสมโณ โหติ อสกฺยปุตฺติโย”ติ๑ เอตฺถ หิ สกฺยปุตฺตสฺส ตถาคตสฺส ปุตฺโตติ สกฺยปุตฺติโยติ อปจฺจตฺเถ อิยปจฺจโย ทฏฺฐพฺโพ. “ยสสฺสินิโย ราชปุตฺติโย อาคจฺฉึสู”ติ๒ เอตฺถ ปน อีปจฺจโย ทฏฺฐพฺโพ. สมานสุติกาปิ หิ สทฺทา อสมานปจฺจยา อสมานวจนา จ โหนฺติ.
๗๖๙. นิยุตฺตตฺเถ กิโย.
ชาติยํ นิยุตฺโต ชาติกิโย; เอวํ อนฺธกิโย; ชจฺจนฺทกิโย.
๗๗๐. สมูหตฺเถ กณฺณา.1
ราชปุตฺตานํ สมูโห ราชปุตฺตโก; ราชปุตฺโต วา. เอวํ มานุสฺสโก; มานุสฺโส. “มานุสฺสกา จ ทิพฺพา จ; ตูริยา วชฺชนฺติ ตาวเท”ติ๓
เอตฺถ ปน มานุสฺสกาติ ตสฺเสทนฺติ อตฺเถ กณฺปจฺจโย ทฏฺฐพฺโพ; มายูรโก; มายูโร; มาหึสโก; สิกฺขานํ สมูโห สิกฺโข; กาโปโต อิจฺจาทิ.
๗๗๑. ชนพนฺธุสหายาทิโต ตา.2
ชนานํ สมูโห ชนตา.๔ เอวํ พนฺธุตา; สหายตา; คามตา อิจฺจาทิ.
๗๗๒. เทวาทิโต สกตฺเถ.
เทวสทฺทาทิโต ตาปจฺจโย โหติ อตฺถนฺตรํ อนเปกฺขิตฺวา สกตฺเถ.
เทโวเยว เทวตา.๕ อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา.๖ ทิสา เอว ทิสตา๗อิจฺจาทิ. เอตฺถ จ “อุทฺธํ อโธ ทสทิสตา อิมาโย”ติ๘ ปาฬิ นิทสฺสนํ.
๗๗๓. อิโย ตทสฺสฏฺฐานมิจฺจตฺเถ.3
มทนสฺส ฐานํ มทนียํ.๙
เอวํ พนฺธนิยํ; มุจฺจนิยํ; รชฺชนิยํ๙ อิจฺจาทิ.
๗๗๔. อุปาทานาทิโต อิโย หิตตฺถาทีสุ.
อุปาทานสํวฑฺฒเนน อุปาทานานํ หิตํ, เตสํ วา อารมฺมณนฺติ อุปาทานิยํ.๑ เอวํ โอฆนิยา ธมฺมา.๒ โยคนิยา ธมฺมา.๒ อโยคนิยา ธมฺมา.๓ อุทเร ภวํ อุทริยํ. วีเร ภวํ วีริยํ อิจฺจาทิ.
๗๗๕. อรหตฺเถ อีเยยฺยา.
อรหตีติ เอตสฺมึ อตฺเถ อียเอยฺยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.
ทสฺสนํ อรหตีติ ทสฺสนียํ;๔ รูปํ. เอวํ ทสฺสเนยฺยํ; วนฺทนีโย; วนฺทเนยฺโย; นมสฺสนีโย; นมสฺสเนยฺโย.๕ ปูชนีโย; ปูชเนยฺโย. ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย.๖
เอตฺถ “อมรํ นาม นครํ; ทสฺสเนยฺยํ มโนรม”นฺติ๗ จ “วนฺทิตฺวา วนฺทเนยฺยาน”นฺติ จ “ปูชา จ ปูชเนยฺยาน”นฺติ๘ จ ปาฬิอาทีนิ นิทสฺสนานิ ภวนฺติ.
๗๗๖. ตสฺเสทนฺติ ณก ณิโย จ.
ตสฺส อิทมิจฺจตฺเถ ณกปจฺจโย โหติ ณิยปจฺจโย จ.
มนุสฺสานํ อิทนฺติ มานุสฺสกํ;๙ รชฺชํ. กวีนํ อิทนฺติ กาวิยํ.๑๐
๗๗๗. อายิตตฺตมุปมตฺเถ.1
ธูโม วิย ทิสฺสติ อทุํ ตยิทํ ธูมายิตตฺตํ; เอวํ ติมิรายิตตฺตํ.๑๑
๗๗๘. ตํฐานนิสฺสิตตฺเถ โล.2
ตํฐานตฺเถ ตนฺนิสฺสิตตฺเถ จ ลปจฺจโย โหติ.
ทุฏฺฐุฏฺฐานํ ทุฏฺฐุลฺลํ;๑๒ เวทฏฺฐานํ เวทลฺลํ; ทุฏฺฐุ นิสฺสิตํ ทุฏฺฐุลฺลํ;
เวทํ นิสฺสิตํ เวทลฺลํ.๑๓
๗๗๙. ตพฺพหุเล อาลุ.1
อาลุปจฺจโย โหติ ตพฺพหุลตฺเถ.
อภิชฺฌา อสฺส ปกติ, อภิชฺฌาพหุโล วา อภิชฺฌาลุ.๑ เอวํ สีตาลุ.๒ ทยาลุ. ธชา พหู เอตฺถ สนฺตีติ ธชาลุ;๓ ปาสาโท.
๗๘๐. ณฺยตฺตตฺตนพฺยตา ภาเว.
อลสสฺส ภาโว อาลสฺยํ; ณิยปจฺจยวเสน ปน อาลสิยนฺติ สิชฺฌติ.
อโรคสฺส ภาโว อาโรคฺยํ.๔ โอการสฺส ปน อุการกรณวเสน อารุคฺยนฺติ สิชฺฌติ. ตถา คาถาวิสเย อาโรคฺยสทฺทโต สกตฺเถ ณิยปจฺจยํ กตฺวา วิสภาคสญฺโญเค เอโก เอกสฺส สภาคตฺตํ ปาเปตฺวา อาโรคฺคิยนฺติ สิชฺฌติ. ตถา หิ “อายุํ อาโรคฺคิยํ วณฺณ”นฺติ๕ ปาฬิ ทิสฺสติ. อิติ สาสเน “อาโรคฺยํ, อารุคฺยํ, อาโรคฺคิย”นฺติ ตโย ปาฐา เวทิตพฺพา. ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิจฺจํ๖ อิจฺจาทิ. ปํสุกูลิกสฺส ภาโว ปํสุกูลิกตฺตํ.๗ เอวํ อโนทริกตฺตํ๘ อิจฺจาทิ. ปุถุชฺชนสฺส ภาโว ปุถุชฺชนตฺตนํ. ทาสสฺส ภาโว ทาสพฺยํ.๙ ทาสสทฺทโต วา ปน ภาเว ณิยปจฺจยํ กตฺวา มชฺเฌ วการาคมญฺจ กตฺวา ทาสวิยนฺติ สิชฺฌติ. ทาสวิยสทฺทโต วา “สรโลโป ยมนราทีสู”ติ ลกฺขเณน ยกาเร ปเร วการคตสฺส อิการสฺส โลปํ กตฺวา ทาสพฺยนฺติ สิชฺฌติ. นิทฺทารามสฺส ภาโว นิทฺทารามตา.๑๐ กมฺมญฺสฺส ภาโว กมฺมญฺญตา.๑๑ เอวํ ลหุตา๑๒ อิจฺจาทิ.
๗๘๑. วิสมาทิโต โณ.2
วิสมสฺส ภาโว เวสมํ.๑๓ เอวํ โปโรหิจฺจํ.๑๔ คารโว; คารวํ; มทฺทโว; มทฺทวํ; โสจํ. เณยฺยปจฺจยวเสน ปน โสเจยฺยนฺติ ภวติ; “โสเจยฺยญฺจาธิคจฺฉตี”ติ๑ หิ ปาฬิ ทิสฺสติ.
๗๘๒. รมณียาทีหิ กณฺ.1
รมณียสฺส ภาโว รามณียกํ;
เอวํ มานุญฺญกํ; “ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ; ตํ ภูมิรามเณยฺยก”นฺติ๒ เอตฺถ ปน รมิตพฺพาติ รมณียา; รมณียา เอว รามเณยฺยาติ อตฺถํ คเหตฺวา ภูมิรามเณยฺยา; เอตฺถ ฐาเน ภูมิรามเณยฺยกนฺติ สมาสนฺเต กปจฺจโย เวทิตพฺโพ.
๗๘๓. ตสฺสาธุมฺหิ โณฺย.
ตสฺมึ สาธุอิจฺจตฺเถ ณฺยปจฺจโย โหติ. กมฺมนิ สาธุ กมฺมญฺญํ.
๗๘๔. ปุรโต อี ตพฺภวาทีสุ.
ปุรสทฺทโต อีปจฺจโย โหติ ตพฺภวาทีสุ อตฺเถสุ. ปุเร ภวา, ปุรวธูนํ วา เอสาติ โปรี; ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรี;๓ นครวาสีนํ กถา.
๗๘๕. อิจฺฉิตพฺเพ อ.
อิจฺฉิตพฺพตฺเถ อปจฺจโย โหติ. สํโฆ อาทิมฺหิ เสเส จ อิจฺฉิตพฺโพ อสฺสาติ สํฆาทิเสโส;๔ เอวํ นามโก อาปตฺติโกฏฺฐาโส.
๗๘๖. ตรตมา วิเสเส อิสิกิยิฏฺฐา จ.2
ตรตมอิสิกอิยอิฏฺฐอิจฺเจเต ปจฺจยา วิเสสตฺเถ ยถารหํ ภวนฺติ.
อยญฺจ วโร อยญฺจ วโร; อยํ ปน อิเมสํ วิเสเสน วโรติ วรตโร.๕ เอวํ วรตโม. สพฺเพ อิเม อุตฺตรา อธิกา; อยมิเมสํ วิเสเสน อุตฺตโร อธิโก อุคฺคตตโร จาติ อุตฺตริตโร.๖ อการสฺส อิการตฺตํ เวทิตพฺพํ. หีนตโร; หีนตโม; ปณีตตโร;๗ ปณีตตโม; อสฺสตโร; เสฏฺฐตโร.๘ เยภุยฺเยน ตรตมาทโย ปจฺจยา คุณสทฺทโต ปรา โหนฺติ.
สพฺเพ อิเม ปาปา; อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโปติ ปาปตโร; เอวํ ปาปตโม; ปาปิสิโก; ปาปิโย; ปาปิฏฺโฐ. เอเตสุ ปญฺจสุ ตรตมานํเยว วิเสโส ปญฺญายติ; “อิมสฺส อธิมุตฺติ มุทุ อิมสฺส มุทุตรา อิมสฺส มุทุตมา”ติอาทิวจนโต.
๗๘๗. ตทสฺสตฺถีติ มายาทิโต วี.1
ตทสฺสตฺถิอิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ มายาสทฺทาทิโต วีปจฺจโย โหติ.
มายา อสฺส อตฺถีติ มายาวี.๑ เอวํ เมธาวี.๒
๗๘๘. สุเมธา โส.
สุเมธาสทฺทโต สปจฺจโย โหติ ตทสฺสตฺถิอิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.
สุนฺทรา เมธา สุเมธา; สุเมธา ยสฺส อตฺถิ, ยสฺมึ วา วิชฺชติ โส สุเมธโส.๓ เอวํ ภูริเมธโส.๔ อาจริยา ปน โสปจฺจยํ กตฺวา "สุเมธโส”ติ ปทนิปฺผตฺติมิจฺฉนฺติ. “ปญฺจ-ปญฺจโส”ติ เอตฺถาปิ ปญฺจ ปญฺจ อกฺขรา เอเตสํ อตฺถีติ ปญฺจปญฺจโสติ อิจฺฉนฺติ; ตํ น ยุตฺตํ; อิมสฺมิญฺหิ ครูนํ มเต “สุเมธโส”ติ เอกวจนนฺตํ โหติ; “ปญฺจปญฺจโส”ติ พหุวจนนฺตํ อิติ. โสติ อยํ ปจฺจโย เอกตฺถพหฺวตฺถวาจโก โหติ; อยญฺจ นโย นวงฺเค สาฏฺฐกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน น สุตปุพฺโพ. อยํ ปน อมฺหากํ ขนฺติ— “สุเมธโส; สุเมธสํ”อิจฺจาทิ จ, “สุเมธสา;๕ สุเมธสาโย”อิจฺจาทิ จ, “สุเมธสํ กุลํ; สุเมธสานิ กุลานิ” อิจฺจาทิ จ; อยเมว นโย ปาฬิอนุกูโลติ เวทิตพฺโพติ.
๗๘๙. สี ตปาทีหิ.2
ตปสฺสี.๖ ยสสฺสี.๗ เตชสี.๘ เอตฺถ จ ปุริเมสุ ทฺวีสุ สุขุจฺจารณตฺถํ สสฺส ทฺวิตฺตํ; ปจฺฉิเม ปน สุทฺโธ สกาโร. สกฺกฏญฺญุโน ปน เกจิ สาสนิกา ตโต นยํ คเหตฺวา “เตชสฺสี”ติ สการํ ทฺวิภาวํ กตฺวา ปฐนฺติ; ตถาปิ น โทโส; ปาฬิโปตฺถเกสุ ปน “เตชสี”ติ นิสฺสญฺโญคปทเมว อาคตํ.
๗๙๐. อีอิโก ทณฺฑาทีหิ.1
ทณฺฑอิจฺจาทีหิ อีปจฺจโย โหติ อิโก จ.
ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ ทณฺฑี; เอวํ ทณฺฑิโก; มาลี; มาลิโก อิจฺจาทิ.
๗๙๑. มธฺวาทีหิ โร.2
มธุโร; กุญฺชโร.๑ มุขโร; สรีโร อิจฺจาทิ.
๗๙๒. คุณาทิโต ยถาตนฺติ วนฺตุ.3
คุณวา; คณวา; ปญฺญวา; เวทนาวา; สญฺญาวา; รสฺมิวา; ยสสฺสิวา.๒ มสฺสุวา. เอตฺถ จ เยภุยฺเยน อการนฺตโต วนฺตุปจฺจโย โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
๗๙๓. มนฺตุ สตฺยาทิโต.4
สติมา; ชุติมา; อตฺถทสฺสิมา.๓ ธีมา; จกฺขุมา; อายสฺมา; โคมา.
๗๙๔. จนฺทาทิโต อิมนฺตุ.
จนฺทวิมานสงฺขาโต จนฺโท อสฺส อตฺถีติ จนฺทิมา; จนฺทเทวปุตฺโต.
อถวา จนฺทสงฺขาโต เทวปุตฺโต อสฺมึ วิชฺชตีติ จนฺทิมา; จนฺทวิมานํ; “อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา”ติ๔ หิ ปาฬิ ทิสฺสติ.
เกจิ ปน สกฺกฏภาสโต นยํ คเหตฺวา “จนฺทมา”ติ ปฐนฺติ; ตํ น ยุตฺตํ. ปุตฺตา อสฺส อตฺถีติ ปุตฺติมา; พหุปุตฺโต. เอตฺถ อิมนฺตุปจฺจโย; ภควาติ ปเท วนฺตุปจฺจโย วิย อติสยตฺเถ ทฏฺฐพฺโพ, น อตฺถิตามตฺเต. ปาปํ อสฺส อตฺถีติ ปาปิมา;๕ กามเทโว. เอตฺถาปิ อิมนฺตุปจฺจโย อติสยฺตฺเถ. เอส นโย อญฺญตฺราปิ ยถารหํ ทฏฺฐพฺโพ.
๗๙๕. สทฺธาทิโต ณ.1
สทฺธา ยสฺส อตฺถิ โส ปุริโส สทฺโธ.๑ สทฺธา ยสฺสา อตฺถิ สา อิตฺถี สทฺธา. สทฺธา ยสฺส กุลสฺส อตฺถีติ สทฺธํ. เอวํ ปญฺโญ; ปญฺญา; ปญฺญํ. ผโล อมฺโพ อผโล จ๒ อิจฺจาทิ.
๗๙๖. ปพฺพาทิโต โต.
ปพฺพอิจฺเจวมาทิโต โตปจฺจโย โหติ ตทสฺส อตฺถิอิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. ปพฺพํ อสฺส อตฺถิ ปพฺพโต; คิริ. วงฺกํ สณฺฐานํ อสฺส อตฺถีติ วงฺกโต; โก โส ? วงฺโก นาม ปพฺพโต; ยํ สนฺธาย วุตฺตํ เวสฺสนฺตรโพธิสตฺเตน “อวรุทฺธสิ มํ ราชา; วงฺกํ คจฺฉามิ ปพฺพต”นฺติ;๓ ยญฺจ สนฺธาย วุตฺตํ พุทฺธภูเตน ภควตา—
เตตตฺถอมฺเหปสฺสิตฺวากรุณํคิรมุทีรยุํ.
ทุกฺขนฺเตปฏิเวเทนฺติทูเรวงฺกตปพฺพโตติ.๔
สทฺทสตฺเถ ปน มรุสทฺทโตปิ โตปจฺจโย วิหิโต; มรุ อสฺส อตฺถีติ; มรุโตติ; สกฺโก เทวราชาติ อตฺโถ.
๗๙๗. มนฺตุมฺหิ อายุสฺส อุกาโร อสํ.2
อายุ อสฺส อตฺถีติ อายสฺมา; ทีฆายุโกติ อตฺโถ; ปิยสมุทาจาโร เอส.๕
๗๙๘. ตปฺปกตนฺติ มโย.3
เตน วตฺถุนา ปกตมิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ มยปจฺจโย โหติ.
สุวณฺเณน ปกตํ สุวณฺณมยํ; เอวํ รชตมยํ อิจฺจาทิ.
๗๙๙. ตนฺนิพฺพตฺตตฺถสกตฺเถสุ จ.
ตโต นิพฺพตฺตนฺติ อตฺเถ จ สกตฺเถ จ มยปจฺจโย โหติ. โคหิ นิพฺพตฺตํ โคมยํ; ทานเมว ทานมยํ;๖ เอวํ สีลมยํ๖ อิจฺจาทิ.
๘๐๐. สูรโต อา เตน กตตฺเถ ทีโฆ จ รสฺโส.
สูเรน นาม วนจรเกน กตา ปานชาติ สุรา.
๘๐๑. วรุณโต อี รสฺโส จ ทีโฆ.
วรุณสทฺทโต อีปจฺจโย โหติ เตน กตนฺติ อตฺเถ; รสฺโส จ สโร ทีโฆ โหติ. วรุเณน นาม ทุสฺสีลตาปเสน กตา ปานชาติ วารุณี. กุมฺภชาตกอฏฺฐกถายํ ปน “อาทิกาลมุปาทาย สูเรน จ วรุเณน จ ทิฏฺฐตฺตา ตสฺส ปานสฺส ‘สุรา’ติ จ ‘วารุณี’ติ จ นามํ ชาต”นฺติ๑ วุตฺตํ. ตตฺถ ยา สุรา; สา เอว วารุณี. ยา วารุณี; สา เอว สุรา; สูรวรุเณหิ เอกโต หุตฺวา กตตฺตา; เอตรหิ ปน สา ปานชาติ อญฺเญหิ กตาปิ ปุราณปณฺณตฺตึ ปฏิจฺจ “สุรา”ติ จ, “วารุณี”ติ จ โวหริยตีติ.
๘๐๒. สงฺขฺยาปูรเณ ปญฺจสตฺตาทิโต โม.1
ปญฺจนฺนํ ปูรโณ ปญฺจโม; เอวํ สตฺตโม; อฏฺฐโม; นวโม อิจฺจาทิ.
๘๐๓. ฉฏฺฐโต จ สกตฺเถ คาถายํ.
คาถาวิสเย ปาทกฺขรปาริปูริยา มปจฺจโย สกตฺเถ ฉฏฺฐสทฺทโต ปโร โหติ.
ฉฏฺฐโม โส ปราภโว.๒ ฉฏฺฐมํ ภทฺรมธนสฺส; อนคารสฺส ภิกฺขุโน.๓
ตตฺถ ฉฏฺโฐ เอว ฉฏฺฐโม.
คาถายนฺติ กึ ? ฉฏฺฐํ คาถมาห; ฉฏฺฐายตนํ.๔
๘๐๔. ฉสฺส โส วา.2
ฉสฺส สการาเทโส โหติ วา สงฺขฺยาปูรเณ. ฉนฺนํ ปูรโณ สฏฺโฐ; ฉฏฺโฐ วา.
๘๐๕. เอกาทีหิ ทสนฺเต อี.3
เอกาทสนฺนํ ปูรณี เอกาทสี; เอวํ ทฺวาทสี อิจฺจาทิ.
ปูรเณติ กึ ? เอกาทส.
๘๐๖. ทเส นิจฺจํ โส.1
ทสสทฺเท ปเร ฉสฺส โส โหติ นิจฺจํ. ฉหิ อธิกา ทส โสฬส; ฉ จ ทส จ โสฬสาติ ครูนํ มเต ปน สมาโส ภวติ.
๘๐๗. อนฺเต นิคฺคหีตนฺติ ครู.
ตาสํ สงฺขฺยานํ อนฺเต นิคฺคหีตาคโม โหตีติ ครู วทนฺติ. อิมานิ เตสํ อุทาหรณานิ; เอกาทสึ. “จาตุทฺทสึ ปญฺจทสึ; ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺฐมี; อุโปสถํ อุปวสิสฺส”นฺติ๑ เอตฺถ ปน จาตุทฺทสินฺติ, ปญฺจทสินฺติ จ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ;๒ น เอตฺถ นิคฺคหีตาคโม. “ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺฐมี”ติ อิทํ ปน ปจฺจตฺตวจนํ; “ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺฐมี; ตญฺจ ปกฺขสฺส อฏฺฐมิ”นฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ อาเนตพฺพํ; อยเมตฺถ นีติ สาธุกํ มนสิกาตพฺพา.
๘๐๘. ตฺยาคโม วีสตึเสหิ.2
วีสติ; ตึสติ.
๘๐๙. สงฺขฺยายํ ทรานํ โล.3
สงฺขฺยายํ วตฺตมานานํ ทการรการนํ ลการาเทโส โหติ.
จตฺตาลีสํ. อฑฺฒเตลเสหิ ภิกฺขุสเตหิ.๓ โสฬส.
๘๑๐. วีสติทเสสุ พา ทฺวิสฺส.4
พาวีสตินฺทฺริยานิ.๔ พารส มนุสฺสา.
๘๑๑. ทฺวิสฺส ทุทิโท.
ทุรตฺตํ; ทิรตฺตํ.๕ ทิคุณํ.๖ โทหฬินี.๗
๘๑๒. เอกาทีหิ วา ทสสฺส ทสฺส โร สงฺขฺยาเน.5
เอการส. เอกาทส. พารส. ทฺวาทส.
สงฺขฺยาเนติ กึ ? ทฺวาทสายตนานิ.๘
๘๑๓. อฏฺฐาทีหิ จ.6
อฏฺฐาทีหิ จ ทสสทฺทสฺส ทการสฺส รการาเทโส โหติ วา สงฺขฺยาเน.
อฏฺฐารส. อฏฺฐาทส. อฏฺฐาทีหีติ กึ ? ปญฺจทส.
๘๑๔. ปญฺจโต ทสสฺส ทสฺส โร รมฺหิ ปญฺจสฺส ปนฺโน นิจฺจํ.
ปญฺจสทฺทโต จ ทสสทฺทสฺส ทการสฺส รการาเทโส โหติ; ตสฺมึ รมฺหิ ปเร ปญฺจสทฺทสฺส ปนฺนาเทโส โหติ นิจฺจํ สงฺขฺยาเน. ปนฺนรส.
๘๑๕. เทฺวกฏฺฐานํ วา อากาโร.1
ทฺวิเอกอฏฺฐอิจฺเจเตสมนฺโต อากาโร โหติ วา สงฺขฺยาเน.
ทฺวาทส; เอกาทส; อฏฺฐารส.
สงฺขฺยาเนติ กึ ? ทฺวิทนฺโต; เอกจฺฉนฺโน; อฏฺฐถมฺโภ.
๘๑๖. จตุจฺฉโต ตฺถฏฺฐา.2
จตุนฺนํ ปูรโณ จตุตฺโถ. ฉนฺนํ ปูรโณ ฉฏฺโฐ.
๘๑๗. ทฺวิติโต ติโย.3
ทฺวินฺนํ ปูรโณ ทุติโย; ติณฺณํ ปูรโณ ตติโย.
๘๑๘. ติเย ทุตา.4
ทุติโย; ตติโย.
๘๑๙. เตสมฑฺฒูปปเทน อฑฺฒุฑฺฒทิวฑฺฒทิยฑฺฒฑฺฒติยา.5
เตสํ จตุตฺถทุติยตติยานํ อฑฺฒูปปทานํ อฑฺฒุฑฺฒทิวฑฺฒทิยฑฺฒอฑฺฒติยาเทสา โหนฺติ อฑฺฒูปปเทน สห นิปฺผชฺชนฺเต. อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ. อฑฺเฒน ทุติโย ทิวฑฺโฒ; ทิยฑฺโฒ. อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย.
๘๒๐. พวฺหตฺตญาปนิจฺฉายํ สรูปานเมกเสโส.6
ปุริโส จ ปุริโส จ ปุริสา; อิตฺถี จ อิตฺถี จ อิตฺถิโย. กุลญฺจ กุลญฺจ กุลานิ; จิตฺตญฺจ จิตฺตญฺจ จิตฺตานิ; เอวํ มิคิโย อิจฺจาทิ. เอตฺถ ปุริสาติ วุตฺเต เทฺว ปุริสา, ตโย ปุริสา, จตฺตาโร ปุริสา, อเนกสตํ ปุริสาติ ปุริสานํ พหุตฺตํ ญายติ.
พวฺหตฺตญาปนิจฺฉายนฺติ กิมตฺถํ ? “น มหาราชานํ ปุริสกานํ ปุริสกานํ อาทิยนฺตี”ติ๑ เอตฺถ สติปิ ปทานํ สรูปตฺเต “ปุริโส จ ปุริโส จ ปุริสา”ติ เอวํ ปุริสานํ พหุภาวญาปนิจฺฉาย อภาวโต เกวลํ โลกโวหารวเสน วุตฺตตฺตา เอกเสโส น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ. ตถา หิ “ปุริโส จ ปุริโส จาติ ปุริสา”ติ อิทํ พหูนํ ปุริสานํ วาจกตฺตํ ญาเปตุํ พุทฺธิยา ปริกปฺปิตํ; น สภาวโต ฐิตานํ สรูปานํ เอกเสสวเสน วุตฺตํ; “ปูเรนฺตีติ จ ปุริเสนฺตีติ จ ปุริสา”ติ นิพฺพจเนเนว พวฺหตฺถสฺส วิทิตตฺตา.
สรูปานนฺติ กึ ?
หตฺถี จ อสฺโส จ รโถ จ ปตฺติ จ หตฺถสฺสรถปตฺติโย.
๘๒๑. มตนฺตเร วิรูเปกเสโส.1
ครูนํ มตนฺตเร วิรูปานํ ปทานเมกเสโส โหติ.
สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ สาริปุตฺตา.๑ ปิตา จ มาตา จ ปิตโร.๒ ปุตฺตา จ ธีตา จ ปุตฺตา.๓ มิโค จ มิคี จ มิคา.๔ วงฺโก จ กุฏิโล จ กุฏิลา.
เอตฺถ ปน ตํ วทาม— ยทิ “สาริปุตฺตา, ปิตโร”ติอาทีสุ ปุลฺลิงฺควิสเยสุ วิรูเปกเสโส อิจฺฉิตพฺโพ สิยา; อิตฺถิลิงฺควิสเยปิ อิตฺถี จ ปุริโส จาติ วิคฺคยฺห อิตฺถิโยติ วิรูเปกเสโส กาตพฺโพ สิยา. ตถา มาตา จ ปิตา จ มาตโร; ธีตา จ ปุตฺโต จ ธีตโรติ จ วิรูเปก-เสโส กาตพฺโพ สิยา; อิตฺถิโยติ วา มาตโรติ วา ธีตโรติ วา วุตฺเต ปุริสาทโยปิ สมธิคนฺตพฺพา สิยุํ. น จ เวยฺยากรเณหิ อิตฺถิลิงฺควิสเย วิรูเปกเสโส กโต; ปุลฺลิงฺควิสเยเยว กโต. อุภยมฺเปตํ น สเมติ; ทฺวีสุ จ ฐาเนสุ สมสเมเนว นเยน ภวิตพฺพํ. ตถา จ น ภวติ. เตน ญายติ “วิรูเปกเสโส น อิจฺฉิตพฺโพ”ติ.
๘๒๒. สโมธานิจฺฉายเมกตฺเถ พหุวจนํ.1
ยตฺถ เยน วตฺถุนา สทฺธึ ยํ วตฺถุํ วตฺตุมิจฺฉติ; ตสฺมึ ปโยเค เตน วตฺถุนา สทฺธึ ตสฺส วตฺถุโน สโมธานิจฺฉายํ สติ เอกสฺมึ อตฺเถ พหุวจนํ โหติ วินาปิ วิรูเปกเสสวิธินา. ยถา กึ วิย ? อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน สทฺธึ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ กีฏาคิริมฺหิ เปเสตุกามสฺส ภควโต พหุวจนวเสน “สาริปุตฺตา”ติ อามนฺตนวจนํ วิย, ตถา สญฺจยมหาราชสฺส สุณิสาย สทฺธึ ปุตฺตํ อาคตํ ทิสฺวา “ปุตฺตา”ติ อามนฺตนวจนํ วิย จ, มนุสฺสานํ สีเหน สทฺธึ พฺยคฺฆํ วนโต นิกฺขมนฺตํ ทิสฺวา “เอถ, พฺยคฺฆา”ติ อามนฺตนวจนํ วิย จ. อตฺรายํ ปาฬิ—
คจฺฉถ ตุมฺเห สาริปุตฺตา.๑
กจฺจิ โว อนุรุทฺธา ขมนียํ.๒
กจฺจิ โว กุสลํ ปุตฺตา.๓
เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตโวฺห; ปจฺจุเปถ มหาวนนฺติ.๔
๘๒๓. พฺรหฺมินฺท พุทฺธ ปุริส มาตุคามาทิ วชฺชิต ปุลฺลิงฺค ปุถุวจน-นิทฺเทเส คหิติตฺถิโยปิ.1
พฺรหฺมอินฺทพุทฺธปุริสมาตุคามอิจฺเจวมาทีหิ วชฺชิตานํ ปุลฺลิงฺคานํ ปุถุวจเนน นิทฺเทเส สติ น เกวลํ ปุริสาเยว คหิตา; อถโข อิตฺถิโยปิ คหิตา ภวนฺติ วินาปิ วิรูเปก-เสสวิธินา ปธานคฺคาเหน อปฺปธานสฺส คเหตพฺพตฺตา. ปุริสา หิ ปธานา, ปุริสภาเว ฐิตานํเยว มหาโพธิสตฺตานํ พุทฺธภาวาย ลทฺธพฺยากรณตฺตา, ปุริเสสุเยว พฺรหฺมตฺตาทิ-ทสฺสนโต จ. อิตฺถิโย ปน อปฺปธานา, อิตฺถิภาเว ฐิเตหิ สตฺเตหิ พุทฺธภาวาย พฺยากรณสฺส อลทฺธปุพฺพตฺตา, อิตฺถีสุ พฺรหฺมณตฺตาทีนมทสฺสนโต จ.
ตตฺริมานิ ปโยคานิ— “ปุตฺตา ปิยา มนุสฺสานํ.๕ หํสา โกญฺจา มยูรา จ; หตฺถโย ปสทา มิคา”๖อิจฺเจวมาทีนิ.
เอตฺถ จ “ปุตฺตา”ติ อิมินา ธีตโรปิ คหิตา; “หํสา”ติอาทีหิปิ หํสีอาทโยปิ คหิตา.
พฺรหฺมินฺทพุทฺธปุริสมาตุคามาทิวชฺชิตอิติ กิมตฺถํ ?
“พฺรหฺมาโน สกฺกา ปุริสา ปุงฺโกกิลา”อิจฺจาทีสุ ปุลฺลิงฺเคสุ ปุถุวจเนน นิทฺทิฏฺเฐสุปิ อฏฺฐานตฺตา, ปุริสปทตฺถานํเยว คหิตตฺตา จ อิตฺถิโย จ น คหิตาติ ทสฺสนตฺถํ, ตถา “มาตุคามา โอโรธา”ติ เอเตสุ ปุลฺลิงฺเคสุ ปุถุวจเนน นิทฺทิฏฺเฐสุปิ อิตฺถิปทตฺถานํเยว คหิตตฺตา ปุน อิตฺถิโย น คหิตาติ ทสฺสนตฺถญฺจ.
ปุถุวจนนิทฺเทเสติ กึ ? สตฺโต หํโส โกญฺโจ.
เอตฺถ จ อยมฺปิ นีติ เวทิตพฺพา. “สตฺโต”ติ วา “สตฺตา”ติ วา “โลโก”ติ วา “โลกา”ติ วา “ปชา”ติ วา “ปชาโย”ติ วา วุตฺเต อิตฺถิปุริเส สมธิคจฺฉนฺติ เตสํ สตฺตวาจกตฺตา. “นโร”ติ วุตฺเต กทาจิ ปุริสํ สมธิคจฺฉนฺติ; กทาจิ อิตฺถิปุริเส นรสทฺทสฺส ปุริสวาจกตฺตา สตฺตวาจกตฺตา จ. “เทวตา วฏฺฏกา โคธา”ติ จ วุตฺเต อิตฺถิปุริเส สมธิคจฺฉนฺติ เทวตาทิ-สทฺทานํ อิตฺถิลิงฺคภาเวน ปุมิตฺถิวาจกตฺตา. “สีโห พฺยคฺโฆ”ติ จ วุตฺเต ปุริสํ สมธิคจฺฉนฺติ; “สีหา พฺยคฺฆา”ติ จ วุตฺเต อิตฺถิปุริเส สมธิคจฺฉนฺติ. “สีหา วา สีหิโย วา พฺยคฺฆา วา พฺยคฺฆิโย วา”ติ จ วุตฺเต วิสุํ วิสุํ อิตฺถิปุริเส สมธิคจฺฉนฺตีติ.
๘๒๔. คณเน ทสสฺส ทฺวิติจตุปญฺจฉสตฺตฏฺฐนวกานํ วีติจตฺตารปญฺญา-ฉสตฺตาสนวา โยสุ; โยนญฺจีสมาสฐิริตีตุติ.1
คณเน ทสสฺส ทฺวิกติกจตุกฺกปญฺจกฉกฺกสตฺตกอฏฺฐกนวกานํ สรูปานํ กเตกเสสานํ ยถาสงฺขฺยํ วีติจตฺตารปญฺญาฉสตฺตอสนวอิจฺจาเทสา โหนฺติ โยสุ; โยนญฺจ อีสํอาสฐิริติอีติอุติอิจฺจาเทสา โหนฺติ.
วีสํ. ตึสํ. จตฺตาลีสํ.
ปญฺญาสํ. ฉฏฺฐิ. สตฺตริ.
สตฺตติ. อสีติ. นวุติ.
คณเนติ กึ ? ทสทสกา ปุริสา.
อิมินา ปน ลกฺขเณน วีสมิจฺจาทีนิ พหุวจนนฺตานิ ภวนฺติ อลิงฺคเภทานิ จ.
๘๒๕. อถ วีสตึสตฺยาทีนิ นวุติปริยนฺตาเนกวจนนฺตา นิตฺถิลิงฺคานิ.
อปรมฺปิ สทฺทคตึ ปสฺสถ; วีสตึสติอิจฺจาทีนิ นวุติปริยนฺตานิ ปทานิ เอกวจนนฺตานิ อิตฺถิลิงฺคานีติ คเหตพฺพานิ. กถํ ปน วีสตึสติอาทีนํ เอกวจนนฺตตา อิตฺถิลิงฺคตา จ ญายตีติ ? ปโยคโต อวิสทาการโวหารภาวโต จ ญายติ.
วีส ภิกฺขู ติฏฺฐนฺติ. วีสํ ภิกฺขู ปสฺสติ.
วีสาย ภิกฺขูหิ กตํ กมฺมํ. ปุริโส วีสาย ภิกฺขูนํ เทติ. วีสาย ภิกฺขูหิ นิสฺสฏํ, วีสาย ภิกฺขูนํ สนฺตกํ. วีสายํ ภิกฺขูหิ ปติฏฺฐิตํ.
เอวํ วีสติ; วีสตึ; วีสติยา; วีสติยํ. ตึสติ; ตึสํ; ตึสาย; ตึสายํ. จตฺตาลีส; จตฺตาลีสํ; จตฺตาลีสาย; จตฺตาลีสายํ. ปญฺญาส; ปญฺญาสํ; ปญฺญาสาย; ปญฺญาสายํ. สฏฺฐิ; สฏฺฐึ; สฏฺฐิยา; สฏฺฐิยํ. สตฺตติ; สตฺตตึ; สตฺตติยา; สตฺตติยํ. อสีติ; อสีตึ; อสีติยา; อสีติยํ. นวุติ; นวุตึ; นวุติยา; นวุติยํ. ปาฬิยํ หิ “วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย”ติ๑ อาคตฏฺฐาเน วีสํ ตึสํอิจฺจาทีนิ ทุติเยกวจนนฺตานีติ คเหตพฺพานิ.
๘๒๖. จตูปทสฺส ตุโลโป อุตฺตรปทาทิจสฺส จุโจ กฺวจิ.1
จตูปทสฺส คณเน ปริยาปนฺนสฺส ตุโลโป โหติ; อุตฺตรปทาทิสฺส จการสฺส จุโจอาเทสา โหนฺติ กฺวจิ.
จตูหิ อธิกา ทส จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทส.
๘๒๗. จตฺตาลีสายาทิวณฺณสฺส จ.
จตฺตาลีสสทฺทสฺส คณเน ปริยาปนฺนสฺส อาทิวณฺณสฺส โลโป โหติ กฺวจิ; จุโจอาเทสา จ โหนฺติ.
ตาลีสํ; จตฺตาลีสํ; จุตฺตาลีสํ; โจตฺตาลีสํ.
๘๒๘. จตุราสีติยา ตุโลโป, จสฺส จุ, รสฺส โล, ทฺวิตฺตญฺจ.
จตุราสีติสทฺทสฺส คณเน ปริยาปนฺนสฺส ตุโลโป โหติ; จการสฺส จุ โหติ; รสฺส โล โหติ ทฺวิตฺตญฺจ กฺวจิ.
จุลฺลาสีติสหสฺสานิ.๒ จตุราสีติสหสฺสานิ.
๘๒๙. ทฺวาสฏฺฐิยา สโลโป อตฺตมา.
ทฺวาสฏฺฐิสทฺทสฺส กฺวจิ สการโลโป โหติ; อากาโร ปน อตฺตมาปชฺชติ.
ทฺวฏฺฐิ ปฏิปทา.๑ ทฺวาสฏฺฐิ มนุสฺสา.
๘๓๐. มตนฺตเร ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.1
ครูนํ มตนฺตเร เย สทฺทา อนิทฺทิฏฺฐลกฺขณา อกฺขรปทพฺยญฺชนโต อิตฺถิปุมนปุํสก-ลิงฺคโต นามูปสคฺคนิปาตโต อพฺยยีภาวาทิสมาสตทฺธิตโต คณนสงฺขฺยากาลการกปโยค-สญฺญาโต สนฺธิปกติวุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตโต วิภตฺติวิภชนโต;
เต นิปาตนา สิชฺฌนฺตีติ เวทิตพฺพํ.
อกฺขรโตปทโตจอมฺเหหิพฺยญฺชนาทิโต.
สทฺทานํลกฺขณํเหฏฺฐาตตฺถตตฺถวิภาวิตํ.
อิทานิปิวิภาวิสฺสํวิภาวีนํหิตาวหํ.
สาทโรอาทรํอีสํอกตฺวานนิปาตเน.
ตถา หิ เหฏฺฐา อมฺเหหิ เยสํ เกสญฺจิ สทฺทานํ ลกฺขณํ “สรโลโป ยมนราทีสู”ติ-อาทินเยน อกฺขราทิโต นิทฺทิฏฺฐํ; “ขตฺยา,๒ ปทฺธานี”ติ๓อาทีนิ จ อุทาหรณานิ ทสฺสิตานิ. อิทานิปิ อิมสฺมิมฺปิ ภควโต ปาวจเน นานานิปุณนยวิจิเตฺรสุ ปเทสุ โสตูนํ นิกฺกงฺขภาวตฺถํ, อตฺถคฺคหเณ จ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ นิปาตเน อาทรํ อีสกํ อกตฺวา วิวิธานิ ลกฺขณานิ ทสฺเสสฺสาม. ยสฺมา ปเนตฺถ ปชฺชุนฺนคติกานิปิ ลกฺขณานิ ทิสฺสนฺติ; ตสฺมา ปุนรุตฺติโทโส อตฺถีติ น วตฺตพฺพํ.
๘๓๑. อเนกตฺเถ ทฺวาทิโต โก.2
สตสฺส ทฺวิกํ ทฺวิสตํ. สตสฺส ติกํ ติสตํ. สตสฺส จตุกฺกํ จตุสตํ.
สตสฺส ปญฺจกํ ปญฺจสตํ. สตสฺส ฉกฺกํ ฉสตํ.
สตสฺส สตฺตกํ สตฺตสตํ.
สตสฺส อฏฺฐกํ อฏฺฐสตํ.
สตสฺส นวกํ นวสตํ.
สตสฺส ทสกํ ทสสตํ; สหสฺสํ โหติ.
๘๓๒. ทสทสกํ สตํ ทสกานํ สตํ สหสฺสํ โยมฺหิ.1
คณเน ปริยาปนฺนสฺส ทสทสกสฺส สตํ โหติ; ทสสตกสฺส จ สหสฺสํ โหติ โยมฺหิ.
สตํ; สหสฺสํ.
๘๓๓. ยาว ตทุตฺตริ ทสคุณิตํ อพฺพุทโต วา วีสติคุณํ.2
ยาว ตาสํ สงฺขฺยานํ ทสาทีนํ อสงฺเขฺยยฺยปริยนฺตานํ ทสคุณิตํ กาตพฺพํ. อถวา ปน ปาฬินเยน อพฺพุทปริโยสาเน วีสติคุณํ กตฺวา นิรพฺพุทาทิกา สงฺขฺยา ยาว อสงฺเขฺยยฺยา เวทิตพฺพา.
กถํ ? ทสคณนสฺส ทสคุณิตํ กตฺวา สตํ โหติ; สตสฺส ทสคุณิตํ กตฺวา สหสฺสํ โหติ; สหสฺสสฺส ทสคุณิตํ กตฺวา ทสสหสฺสํ โหติ; ทสสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ กตฺวา สตสหสฺสํ โหติ; ตํ ลกฺขนฺติ วุจฺจติ.
สตสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ กตฺวา ทสสตสหสฺสํ โหติ; ทสสตสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ กตฺวา โกฏิ โหติ; สตสหสฺสานํ สตํ โกฏิ นามาติ อตฺโถ. โกฏิสตสหสฺสานํ สตํ ปโกฏิ; ปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ โกฏิปโกฏิ; โกฏิปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ นหุตํ; นหุตสตสหสฺสานํ สตํ นินฺนนหุตํ; นินฺนหุตสตสหสฺสานํ สตํ อกฺโขภณี;
ตถา พินฺทุ; อพฺพุทํ; นิรพฺพุทํ; อหหํ; อพพํ; อฏฏํ; โสคนฺธิกํ; อุปฺปลํ; กุมุทํ; ปทุมํ; ปุณฺฑรีกํ; กถานํ; มหากถานํ; อสงฺเขฺยยฺยนฺติ. อิทนฺตุ อาจริยานํ มตํ คเหตฺวา วุตฺตํ; สาสเน ปน “จตุนวุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา อยํ มหาปถวี”ติ๑ วจนโต “ทุเว สตสหสฺสานิ; จตฺตาริ นหุตานิ จา”ติ๑ วจนโต จ ทสสหสฺสํ นหุตนฺติปิ วุจฺจติ.
ตสฺมา—
เอกํทสสตญฺเจวสหสฺสํนหุตมฺปิจ.
ลกฺขํตถาทสสตํสหสฺสญฺจตโตปรํ.
โกฏิปโกฏิอิจฺจาทิกมโตนิทฺทิเสวิทู.
นหุตํปญฺจมํเอวํโหเตกาทสมมฺปิจ.
อปโร นโย— เอกํ; ทสํ; สตํ; สหสฺสํ; ทสสหสฺสํ; สตสหสฺสํ; ทสสตสหสฺสํ; โกฏิ; ปโกฏิ; โกฏิปโกฏิ; นหุตํ; นินฺนหุตํ; อกฺโขภณีติ เอวํ เอกโต ปฏฺฐาย คณิยมานา อกฺโขภณี เตรสมํ ฐานํ หุตฺวา ติฏฺฐติ.
นวนาคสหสฺสานินาเคนาเคสตํรถา.
รเถรเถสตํอสฺสาอสฺเสอสฺเสสตํนรา.
นเรนเรสตํกญฺญาเอเกกิสฺสํสติตฺถิโย.
เอสาอกฺโขภณีนามปุพฺพาจริเยหิภาสิตาติ๒
อิมินา ปน วจเนน จุทฺทสมํ ฐานํ หุตฺวา ติฏฺฐตีติ เวทิตพฺโพ.
อกฺโขภณีจพินฺทุจอพฺพุทญฺจนิรพฺพุทํ.
อหหํอพพญฺเจวอฏฏญฺจสุคนฺธิกํ.
อุปฺปลํกุมุทญฺเจวปทุมํปุณฺฑริกํตถา.
กถานํมหากถานํอสงฺเขฺยยฺยนฺติภาสิโต.
กโมกจฺจายเนเอโสปาฬิยาโสวิรุชฺฌติ.
ปาฬิยนฺตุกโมเอวํเวทิตพฺโพนิรพฺพุทา.
อพพํอฏฏํอหหํกุมุทญฺจสุคนฺธิกํ.
อุปฺปลํปุณฺฑรีกญฺจปทุมนฺติชิโนพฺรวิ.
ตถา หิ พฺรหฺมสํยุตฺเต ภควตา– “เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว วีสติ อพฺพุทา นิรยา; เอวเมโก นิรพฺพุโท นิรโย”ติ๑อาทินา วีสติ อพฺพุทานิ เอกํ นิรพฺพุทํ วุตฺตํ; ตถา วีสติ นิรพฺพุทานิ เอกํ อพพํ; วีสติ อพพานิ เอกํ อฏฏํ; วีสติ อฏฏานิ เอกํ อหหํ; วีสติ อหหานิ เอกํ กุมุทํ; วีสติ กุมุทานิ เอกํ โสคนฺธิกํ; วีสติ โสคนฺธิกานิ เอกํ อุปฺปลํ; วีสติ อุปฺปลานิ เอกํ ปุณฺฑรีกํ; วีสติ ปุณฺฑรีกานิ เอกํ ปทุมนฺติ.
อฏฺฐกถายมฺปิ๒ ปาฬิยา อวิโรเธน อตฺโถ คหิโต. กถํ ? วสฺสคณนาปิ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา.๓ ยเถว หิ สตํ สตสหสฺสานิ โกฏิ โหติ; เอวํ สตํ สตสหสฺสโกฏิโย ปโกฏิ นาม โหติ; สตํ สตสหสฺสปโกฏิโย โกฏิปโกฏิ นาม; สตํ สตสหสฺสโกฏิปโกฏิโย นหุตํ; สตํ สตสหสฺสนหุตานิ นินฺนหุตํ; สตํ สตสหสฺสนินฺนหุตานิ เอกํ อพฺพุทํ; ตโต วีสติคุณํ นิรพฺพุทํ; เอส นโย สพฺพตฺถาปิ. เตนาโวจุมฺห “ปาฬินเยน ปน อพฺพุทปริโยสาเน วีสติคุณํ กตฺวา นิรพฺพุทาทิกา ยาวอสงฺเขฺยยฺยา เวทิตพฺพา”ติ. เอตฺถ ปาฬินโยเยว สารโต ปจฺเจตพฺโพ สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส อญฺญาตทุญฺญาตาทิภาวาภาวโต.
เอตฺถ สงฺขฺยาคณนานํ นานตฺตํ เอวํ เวทิตพฺพํ–
“มุทฺธา คณนา สงฺขฺยาน”นฺติ๔ ปาฬิปฺปเทเสสุ หิ มุทฺธาติ องฺคุลิปพฺเพสุ สญฺญํ ฐเปตฺวา กตา หตฺถมุทฺธา มุทฺธา นาม คณนา; “อิมสฺมึ สหสฺส”นฺติอาทินา สญฺญํ กตฺวา คณนาติ อตฺโถ. คณนาติ อจฺฉินฺทคณนา; “เอกํ เทฺว”ติอาทินา นวนฺตวิธินา นิรนฺตรคณนาติ อตฺโถ. สงฺขฺยานนฺติ ปิณฺฑคณนา; สงฺกลนปทุปฺปนฺนาทินา ปิณฺเฑตฺวา คณนาติ อตฺโถ. ยาย หิ เขตฺตํ โอโลเกตฺวา อิธ เอตฺตกา วีหิ ภวิสฺสนฺติ; รุกฺขํ โอโลเกตฺวา อิธ เอตฺตกานิ ผลานิ ภวิสฺสนฺติ; อากาสํ โอโลเกตฺวา อิเม อากาเส สกุณา เอตฺตกา นาม ภวิสฺสนฺตีติ ชานนฺตีติ.๑
๘๓๔. ณวตํ โณ โลปํ.1
ณการวนฺตานํ เตสํ ปจฺจยานํ โณ โลปมาปชฺชติ.
โคตโม; วาเสฏฺโฐ; เวนเตยฺโย อิจฺจาทิ.
๘๓๕. หีฬนานุกมฺปขุทฺทกกุจฺฉิตสกตฺเถสุ โก.
ตตฺถ หีฬนตฺเถ– มุณฺฑโก; สมณโก.๒ อิตฺถิกา๓ อิจฺจาทิ.
อนุกมฺปตฺเถ– ปุตฺตโก;๔ กุมารโก อิจฺจาทิ.
ขุทฺทกตฺเถ– คามโก; รถโก;๕ ธนุกํ;๕ นงฺคลกํ อิจฺจาทิ.
กุจฺฉิตตฺเถ– อุทฺธุมาตกํ; วินีลกํ๖ อิจฺจาทิ.
สกตฺเถ– หีนโก; โปตโก อิจฺจาทิ.
๘๓๖. เอกาทิโต วิภาเค ธา.2
เอเกน วิภาเคน เอกธา; ทฺวีหิ วิภาเคหิ ทฺวิธา; เอวํ เทฺวธา; ทุวิธา; ตีหิ วิภาเคหิ ติธา; เตธา วา; เอวํ จตุธา; ปญฺจธา อิจฺจาทิ จ, กติธา; พหุธาติ จ.
๘๓๗. เอกทฺวีหิ ชฺโฌ.
เอกทฺวีหิ ชฺฌปจจโย โหติ วิภาคตฺเถ.
เอกธา กโรติ เอกชฺฌํ; เอกโต กโรตีติ อตฺโถ.๗ ทฺวิธา กโรติ ทฺวิชฺฌํ; น ทฺวิธาวจนํ เอเตสนฺติ อทฺวิชฺฌวจนา; พุทฺธา.๘
๘๓๘. อาการ ปการ วิภาค เกวลตติยตฺเถสุ โส.
อาการตฺเถ ปการตฺเถ วิภาคตฺเถ เตหิ อาการาทีหิ วชฺชิเต อสมฺมิสฺเส ตติยตฺเถ จ โส อิติ ปจฺจโย โหติ. เตสุ
อาการตฺเถ– สพฺพากาเรน สพฺพโส๙ อิจฺจาทิ.
ปการตฺเถ– พหูหิ ปกาเรหิ พหุโส อิจฺจาทิ.
วิภาคตฺเถ– สุตฺตวิภาเคน สุตฺตโส๑ อิจฺจาทิ.
เกวลตติยตฺเถ– อุปาเยน อุปายโส; เหตุนา เหตุโส;๒ ตงฺขเณเนว ฐานโส.๓ ญาเยน โยนิโส อิจฺจาทิ.
๘๓๙. ลหุโต สกตฺเถ ส.
ยานิ ตานิ วชฺชานิ อปฺปมตฺตกานิ โอรมตฺตกานิ ลหุสานิ ลหุสมฺมตานิ.๔ เอตฺถ จ ลหูนิ เอว ลหุสานิ; ลหุกานีติ อตฺโถ.๕ “โลมสานิ พฺรหานิ จา”ติ๖ เอตฺถ ปน โลมา เสนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถาติ โลมสานีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.
๘๔๐. ทฺวิโต ฬฺหโกภาเว.
ภาวตฺเถ ทฺวิสทฺทโต ฬฺหกปจฺจโย โหติ.
เทฺวภาโว เทฺวฬฺหกํ;๗ เทฺวฬฺหกชาโต.
๘๔๑. ปจฺจยโตปิ ปจฺจโย.
ปจฺจยโตปิ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ.
๘๔๒. นียาโต ยุสฺมาณิโย.
นีปุพฺพาย ยาธาตุยา โย ยุปจฺจโย ปุพฺเพ ปโร; ตโต ณิยปจฺจโย โหติ.
นิยฺยาตีติ นียานิโย.๘ โส เอว นีการคตสฺส อีการสฺส รสฺสตฺตํ, ยการสฺส จ ทฺวิตฺตํ กตฺวา ทุติยสฺส ปน ยการสฺส กการํ กตฺวา “นิยฺยานิโก”ติ ภวติ.
ตถา หิ อภิธมฺมฏีกายํ “นิยฺยาตีติ นิยานิยนฺติ วตฺตพฺเพ อีการสฺส รสฺสตฺตํ, ยการสฺส จ กการํ กตฺวา ‘นิยฺยานิก’นฺติ วุตฺต”นฺติ วตฺวา “นิยฺยาติ เอเตนาติ วา นิยฺยานํ; นิยฺยานเมว นิยฺยานิกํ เวนยิโก วิย; เอตฺถ ‘เนยานิก’นฺติ วตฺตพฺเพ อิการสฺส เอการตฺตํ อกตฺวา วุตฺต”นฺติ๘ วุตฺตํ.
๘๔๓. ตวโต ตสฺเสทมิจฺจตฺเถ อิโย ตสฺสโร จุ.
ตสฺส อิทํ อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ ตวสทฺทโต อิยปจฺจโย โหติ;
ตการสฺส สโร จ อุกาโร โหติ.
ตว อิทํ สนฺตกนฺติ ตุวิยํ. อิมสฺส ปน อตฺถสฺส ชยทิสชาตเก “น กมฺมุนา วา วจสา จ ตาต; อปราธิโตหํ ตุวิยํ สรามี”ติ๑ คาถา สาธิกา. ตตฺถ อปราธิโตติ อปราธํ อิโตติ เฉโท; ตุวิยนฺติ ตว เอโสติ ตุวิโย; ตํ ตุวิยํ. “อปราธ”นฺติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. เตนาหุ อฏฺฐกถายํ “ตุวิยนฺติ ตว สนฺตก”นฺติ.๒ ตว สนฺตกนฺติ จ อิมินา ตุวิยสทฺทสฺส ตทฺธิตนฺตตฺตํ วิภาเวติ; “สูกรสฺส อิทํ มํส”นฺติวจเนน “โสกร”นฺติ ปทสฺส ตทฺธิตนฺตตฺตํ วิย. ยถา หิ “โสกรํ มํส”นฺติ วุตฺเต สูกรมํสนฺติ อตฺโถ ภวติ; เอวเมวํ “ตุวิโย อปราโธ”ติ วุตฺเต ตว อปราโธติ อตฺโถ ภวติ. ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ– “ตาต อหํ อิโต ปุพฺเพ ตว กมฺมโต วา วจิโต วา กิญฺจิ มม อปฺปิยํ อปราธํ นสฺสรามี”ติ.๓
๘๔๔. สพฺพนาเมหิ ถาตตฺถา ปการวจเน.1
โส ปกาโร ตถา; ตํ ปการํ ตถา; เตน ปกาเรน ตถา;
เอวํ ยถา; สพฺพถา; อญฺญถา; อิตรถา; อุภยถา;
เตน ปกาเรน ตตตฺถา;
เอวํ ยตตฺถา; อญฺญตตฺถา.
เกจิ ปน ครู “โส วิย ปกาโร ตตตฺถา”ติอาทิกํ นิพฺพจนมิจฺฉนฺติ; สพฺพเมตํ มนสิ กาตพฺพํ. ตตฺถาปจฺจโย ปาวจเน อปฺปสิทฺโธ; ตฺตยุคปจฺจโย ปสิทฺโธ; ตํ ยถา ตถาภาโว ตถตฺตํ; เอวํ อญฺญถตฺตํ อิจฺจาทิ. เอตฺถ จ “ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ.๔ ตถตฺตาย ปฏิปชฺชตี”ติ๕ จ อาทีนิ นิทสฺสนานิ ภวนฺติ.
ตตฺถ ตถตฺตายาติ ตถภาวายาติ๖ อตฺโถ.
๘๔๕. กิมิเมหิ ถํ.1
กึอิมอิจฺเจเตหิ ถํปจฺจโย โหติ ปการวจนตฺเถ.
โก ปกาโร กถํ; กํ ปการํ กถํ; เกน ปกาเรน กถํ. เอตฺถ จ “กถํ ชาเนมุ ตํ มย”นฺติ๑ นิทสฺสนํ;
อยํ ปกาโร อิตฺถํ; อิมํ ปการํ อิตฺถํ. เอตฺถ จ “อิมํ ปการํ ภูโต ปตฺโต อาปนฺโนติ อิตฺถมฺภูโต”ติ๒ นิพฺพจนํ นิทสฺสนํ.
อิมินา ปกาเรน อิตฺถํ. เอตฺถ จ อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุฬินถูปิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถา”ติ๓ นิทสฺสนํ.
“อิตฺถนฺนาโม;๔ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน”ติ๕อาทีสุ ปน “ติสฺโส”ติ วา “ผุสฺโส”ติ วา เอวํนามํ เอตสฺสาติ อิตฺถนฺนาโมติ เอวํสทฺทสฺส อิตฺถมาเทโส ทฏฺฐพฺโพ.
นนุ จ โภ เอวํสทฺโท อพฺยยปทํ. กถํ โส อิตฺถมิติอาเทสํ อรหตีติ ? อรหติเยว; อพฺยยภูตานํ อธิอาทีนํ อชฺฌาเทสาทิทสฺสนโต เตสญฺจ อพฺยยภาโว ลิงฺควจเนหิ อญฺญถตฺตาภาโว, นาเทสวเสน.
๘๔๖. เอวสฺสิตฺถํ นาเม.
เอวํสทฺทสฺส อิตฺถํอาเทโส โหติ นามสทฺเท ปเร.
อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ.
นาเมติ กึ ? เอวํโคตฺโต.๖
๘๔๗. อสญฺโญคนฺตานํ สรานํ สเณ วุทฺธิ.2
อสญฺโญคนฺตานํ สรานํ วุทฺธิ โหติ สณการปจฺจเย ปเร. อภิธมฺมํ อธีเต อาภิธมฺมิโก; วินตาย อปจฺจํ เวนเตยฺโย อิจฺจาทิ.
อสญฺโญคนฺตานนฺติ กึ ? ภคฺคโว.
๘๔๘. มา วิอากรณาทีสุ ยูนมาคโม ฐาเน.3
วิอากรณสคฺคาทิสทฺทานํ อิการุการานํ มา วุทฺธิ โหติ; ตเตฺรว วุทฺธิอาคโม โหติ จ ฐาเน. เอตฺถ จ เอกาโรการวุทฺธิอาคโม. เวยฺยากรณิโก.๑ โสวคฺคิโก อิจฺจาทิ.
๘๔๙. นิปฺปชฺชเต.*
นิปฺปชฺชเตอิจฺเจตํ อธิการตฺถํ เวทิตพฺพํ.
๘๕๐. พฺยากรณสฺส สเณ วิอากรณาติ.
สณการปจฺจเย ปเร พฺยากรณสฺส สทฺทสฺส วิอากรณอิติ พฺยาสรูปํ นิปฺปชฺชเต. พฺยากรณํ ชานาตีติ เวยฺยากรโณ;๒ เอวํ เวยฺยากรณิโก.
๘๕๑. สคฺคสฺส สุอคฺคาติ.
สคฺคสทฺทสฺส สเณ ปจฺจเย สุอคฺคอิติ พฺยาสรูปํ นิปฺปชฺชเต.
รูปาทีหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ สุฏฺฐุ อคฺโคติ สคฺโค; สคฺเค วิปากทายกตฺตา สคฺคสฺส หิตนฺติ โสวคฺคิกํ;๓ ทานํ.
๘๕๒. นฺยายสฺส นิอายาติ.
นฺยายสทฺทสฺส สเณ ปจฺจเย ปเร นิอายอิติ พฺยาสรูปํ นิปฺปชฺชเต.
นฺยายมธีเต เนยฺยายิโก.
๘๕๓. พฺยาวจฺฉสฺส วิอาวจฺฉาติ.
พฺยาวจฺฉสฺส สทฺทสฺส สเณ ปจฺจเย วิอาวจฺฉอิติ พฺยาสรูปํ นิปฺปชฺชเต.
พฺยาวจฺฉสฺส ปุตฺโต เวยฺยาวจฺโฉ.
๘๕๔. ทฺวารสฺส ทุอราติ.
ทฺวารสทฺทสฺส สเณ ปจฺจเย ทุอรอิติ พฺยาสรูปํ นิปฺปชฺชเต.
เทฺว กวาฏา อรนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ทฺวารํ. อถวา ปวิสนญฺจ นิกฺขมนญฺจาติ เทฺว กิจฺจานิ อรนฺติ เอตฺถาติ ทฺวารํ; ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก.
๘๕๕. พฺยคฺฆสฺส วิอคฺฆาติ.
ตจฺจมฺมวาจิโน พฺยคฺฆสทฺทสฺส สเณ ปจฺจเย วิอคฺฆอิติ พฺยาสรูปํ นิปฺชฺชเต. พฺยคฺฆสฺส อิทํ จมฺมนฺติ พฺยคฺฆํ; พฺยคฺเฆน ปริวาริตา รถา เวยฺยคฺฆา; พฺยคฺฆ-จมฺมปริวาริตาติ อตฺโถ.๑ ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสติ–
กทาสุมํอสฺสรถาสนฺนทฺธาอุสฺสิตทฺธชา.
ทีปาอโถปิเวยฺยคฺฆาสพฺพาลงฺการภูสิตา.
ยนฺตํมํนานุยิสฺสนฺติตํกุทาสุภวิสฺสตีติ.๒
๘๕๖. อญฺเญสมญฺญานิปิ.
อิโต อญฺเญสํ สทฺทานํ อญฺญานิปิ พฺยาสรูปานิ นิปฺปชฺชนฺเต.
๘๕๗. อิสุสภาทีสุ ยูนมาตฺตํ ริ ฐาเน.1
อิสิอุสภอิจฺจาทิสทฺทานํ อิอุอิจฺเจเตสํ อาตฺตํ โหติ;
ริการาคโม จ ฐาเน โหติ สเณ ปจฺจเย.
“อิสิโน ภาโว อาริสฺยํ. อิณสฺส ภาโว อาณฺยํ. อุสภสฺส อิทํ ฐานนฺติ อาสภํ. อุชุโน ภาโว อาชฺชว”นฺติ จ อิทํ อกฺขรจินฺตกานํ รุจิวเสน วุตฺตํ. โสคตมตวเสน ปน “อุชุโน ภาโว อชฺชโว”ติ อากาโร รสฺสตฺตมาปชฺชติ; โส จ สทฺทปุลฺลิงฺคตฺตํ เยภุยฺเยน, “คารโว จ นิวาโต จา”ติ๓ เอตฺถ คารวสทฺโท วิย. ตถา หิ “อชฺชโว จ มทฺทโว จา”ติ๔ ปาฬิ ทิสฺสติ; อปฺปกวเสน ปน “อชฺชวํ คารวํ มทฺทว”นฺติ ยตฺถ กตฺถจิ ทิสฺสติ.
๘๕๘. อาทิมชฺฌุตฺตรสรานํ กฺวจิ ทีฆรสฺสตฺตํ.2
ตตฺถ อาทิทีโฆ ตาว– ปากาโร; นีวาโร; ปาสาโท อิจฺจาทิ.
มชฺเฌทีโฆ– มหากรุณาย นิยุตฺโต, อากโร วา มหาการุณิโก.๕ องฺคมาคธิโก อิจฺจาทิ. อุตฺตรทีโฆ– อญฺชนา คิริ; โกฏรา วนํ; ตาลาวตฺถุกตา๖ อิจฺจาทิ. อยํ สภาวทีฆตา นาม. คนฺธพฺพานํ อธิปติ.๗ ทริโต ปพฺพตาโต วา.๘ ปฬินา ชมฺพุทีปาโต; หํสราชาว อมฺพเร.๑ อยํ ฉนฺททีฆตา นาม.
นนุ จ โภ “ปพฺพตาโต วา”ติ อวตฺวา “ปพฺพตมฺหา”ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. “ชมฺพุทีปาโต”ติ อวตฺวา “ชมฺพุทีปมฺมหา”ติ จ วตฺตุํ วฏฺฏติ; กสฺมา ปน สพฺพญฺญุนา ภควตา จ ตํสาวเกหิ จ เอวํ น วุตฺตนฺติ ? น โจเทตพฺพเมตํ, ปญฺญาจกฺขุนา คาถาวิสเย ปจุร-ชเนน เอทิสํ โวหารเภทํ วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา. โลกโวหาเรสุ หิ อติวิย กุสโล สตฺถา; ตทนุคา จ สาวกา. ตสฺมา ยํ เตหิ วุตฺตํ; ตํ ตเถว สลฺลกฺเขตพฺพํ โหตีติ.
นนุ จ โภ “ทริโต ปพฺพตาโต วา”ติ อิทํ โพธิสตฺเตน วุตฺตํ, น ภควตาติ ? ตนฺน; อตฺโถ หิ โพธิสตฺเตน วุตฺโต; ตํ ปน คเหตฺวา พุทฺธภูเตน ภควตา อตฺโถ จ ปาฬิ จ วุตฺตา. ตถา หิ ภควตา ชาตเกสุ สุนขสิงฺคาลาทีหิ วุตฺตํ วจนตฺถํ คเหตฺวา คาถํ พนฺธิตฺวา “สุนโข คาถมาหา”ติอาทินา เทสนา กตา.๒ น หิ สุนขสิงฺคาลาทีนํ คาถาพนฺธเน สมตฺถตา อตฺถิ; ตสฺมา โพธิสตฺเตน วุตฺตวจนมฺปิ ภควตา วุตฺตวจนเมว. พุทฺธสฺส ภควโต ภาสิเต อปเนตพฺพํ นาม นตฺถิ. น หิ ตถาคตา เอกพฺยญฺชนมฺปิ นิรตฺถกํ วทนฺติ;
สาวกานํ ปน เทวตาทีนญฺจ ภาสิเต อปเนตพฺพํ โหติ; ตํ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถรา อปนยึสุ. ปกฺขิปิตพฺพํ ปน สพฺพตฺถาปิ อตฺถิ; ตสฺมา ยํ ปกฺขิปิตุํ ยุตฺตํ; ตํ ปกฺขิปึสุเยว. กึ ปน ตนฺติ ? “เตน สมเยนา”ติ วา, “เตน โข ปน สมเยนา”ติ วา, “อถ โข”ติ วา, “เอวํ วุตฺเต”ติ วา, “เอตทโวจา”ติ วา เอวมาทิกํ สมฺพนฺธวจนมตฺตํ.
ตตฺถ อาทิรสฺโส– ปเคว อิจฺจาทิ.
มชฺเฌรสฺโส– สุเมธโส อิจฺจาทิ.
อุตฺตรรสฺโส– โคตฺรภุ; สุขการิ ทานํ อิจฺจาทิ; อยํ สภาวรสฺสตา นาม. สุญฺญาคาเร ว ภิกฺขโว.๑ ยํกิญฺจิ ยิฏฺฐํ ว หุตํ ว โลเกติ๒ อยํ วุตฺติรสฺสตา นาม.
๘๕๙. เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จ.
เตสุ อาทิมชฺฌุตฺตเรสุ ชินวจนานุปโรเธน กฺวจิ วุทฺธิ โหติ; กฺวจิ โลโป โหติ; กฺวจิ อาคโม โหติ; กฺวจิ วิกาโร โหติ; กฺวจิ วิปรีโต โหติ; กฺวจิ อาเทโส โหติ.
ตตฺถ อาทิวุทฺธิ ตาว– อาภิธมฺมิโก อิจฺจาทิ.
มชฺเฌวุทฺธิ– สุขเสยฺยํ๓ อิจฺจาทิ.
อุตฺตรวุทฺธิ– กาลิงฺโค๔ อิจฺจาทิ.
อาทิโลโป– ตาลีสํ อิจฺจาทิ.
มชฺเฌโลโป– กตฺตุกาโม อิจฺจาทิ.
อุตฺตรโลโป– ภิกฺขุ อิจฺจาทิ.
อาทิอาคโม– ทุภโต วนวิกาเส๕ อิจฺจาทิ.
มชฺเฌอาคโม– สมณมจโล.๖ เอตทตฺถา กถา๗ อิจฺจาทิ. เอตฺถ จ สมณมจโลติ สมโณ จ โส อจโล จาติ สมณมจโล; สมณาจโลติ อตฺโถ.๘
นนุ จ โภ มจลสทฺทสฺส โจเร วตฺตนโต “สมณมจโล”ติ อิทํ อโสภนตฺถํ วิย ทิสฺสตีติ ? ตนฺน, เอตฺถ มการสฺส นิรตฺถกตฺตา อจลสทฺทสมีเป ฐิตมตฺตตฺตา จ อจลสมณสฺมึเยว สมณมจลสทฺทสฺส นิรูฬฺหตฺตา จ. ตถา หิ “สงฺเกตวจนํ สจฺจํ; โลกสมฺมุติ การณ”นฺติ๙ วุตฺตํ; อิทญฺจ โลกโวหารกุสเลน ภควตา กตํ สงฺเกตวจนํ “สมณมจโล”ติ ภควตา วุตฺตมตฺเตเยว เทวมนุสฺเสหิ สุวิทิตโสภนตฺถํ; ยถา ปน “อสฺสทฺโธ อกตญฺญู จา”ติ๑๐ คาถายํ อสฺสทฺธอกตญฺญุสนฺทิจฺเฉทหตาวกาสวนฺตาสปทานิ โสภนตฺถานิ ภวนฺติ; ตถา “สมณมจโล”ติ อิทมฺปิ โสภนตฺถเมว โหติ, น อโสภนตฺถํ.
ยํสุวณฺโณสุวณฺเณนเทโวเทเวนมนฺตเย.
กึตตฺถจตุมฏฺฐสฺสพิลํปวิสชมฺพุกาติ๑
อิมสฺมึ ปน ชาตเก จตุมฏฺฐสฺสาติ พฺยญฺชนํ โสภนํ, อกฺขรตฺโถ อโสภโน นินฺทาวจนตฺตา. อุปสาลกชาตเก จ “นตฺถิ โลเก อนามต”นฺติ๒ เอตฺถ น อมตํ อนามตนฺติ อนามตสทฺเทน มตฏฺฐานภูตสฺส วจนตฺตา อมตมหานิพฺพาเน ทิพฺพาหาเร จ ปวตฺตนวเสน อมตนฺติ โสภนพฺยญฺชนํ อโสภนตฺถํ ชาตํ. โลกสฺมิญฺหิ โลกิยา อวมงฺคลภูตมฺปิ อตฺถํ วา วจนํ วา มงฺคลวจนปฏิสํยุตฺตํ กตฺวา โวหรนฺติ สุสาเน “อมต”นฺติ อยํ ปญฺญตฺติ วิย, องฺคารวาเร “มงฺคลวาโณ”ติ สมฺมุติ วิย จาติ ทฏฺฐพฺพํ.
ตตฺถ อุตฺตรอาคโม– เวทลฺลมิจฺจาทิ.
อาทิวิกาโร– อาริสฺยํ; อาสภมิจฺจาทิ.
มชฺเฌวิกาโร– วราริสฺยมิจฺจาทิ.
อุตฺตรวิกาโร– ยานิ ตานิ อิจฺจาทิ.
อาทิวิปริโต– อุญฺญาตํ; ทหโรติ น อุญฺญาตพฺโพ.๓ อูหโต๔ รโช อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ อุญฺญาตนฺติ ปฐมํ อวสทฺทสฺส โอการาเทโส ปจฺฉา โอการสฺส อุการาเทโส ทฏฺฐพฺโพ. ตถา อูหโตติ๕ เอตฺถ โอการสฺส อูการาเทโส.๖
มชฺเฌวิปริโต– สมูหโต อิจฺจาทิ.
อุตฺตรวิปริโต– ทิคุ อิจฺจาทิ.
อาทิอาเทโส– ยูนํ อิจฺจาทิ.
มชฺเฌอาเทโส– นฺยาโยโค อิจฺจาทิ.
อุตฺตรอาเทโส– สพฺพเสยฺโย; สพฺพเสฏฺโฐ; จิตฺตมิจฺจาทิ.
เอตฺถ ครู๗ “อาเทโส ปฐมานิทฺทิฏฺโฐ”ติ วทนฺติ; วิกาโร “ทุติยานิทฺทิฏฺโฐ”ติ, “วิปริโต นาม โอการสฺส โปราณิกา สญฺญา”ติ วทนฺติ.
อปเร ปน–
อญฺญสฺสอญฺญถาภาโวสญฺโญคสฺสจเอกตา.
สญฺโญคภาโวเจกสฺสวิกาโรติปวุจฺจตีติ.
วทนฺติ. อปเร ปน–
รสฺสภาโวจทีฆสฺสอโถรสฺสสฺสทีฆตา.
สญฺโญคภาโวเจกสฺสสญฺโญคสฺสจเอกตา.
พฺยญฺชนานํสรตฺตญฺจอญฺญพฺยญฺชนตาปิจ.
สรสฺสจญฺญสฺสรตาวุจฺจเตวิปรีตตาติ–
วทนฺติ. เอเตสํ ติณฺณมาจริยานํ ตโย วาทา อญฺญมญฺญวิโรธมาปชฺชนฺติ; ตสฺมา วิสุํ วิสุํ สลฺลกฺขณียมิทํ ฐานํ.
๘๖๐. อยุวณฺณานมาโย วุทฺธี อวุทฺธี จ.
อการอิวณฺณุวณฺณานํ อาเอโอวุทฺธิโย โหนฺติ อวุทฺธิโย จ. อาภิธมฺมิโก; เวนเตยฺโย; โอฬุมฺปิโก; อภิธมฺมิโก; วินเตยฺโย; อุฬุมฺปิโก อิจฺจาทิ.
๘๖๑. วสิฏฺฐาทีสุ สเณ นิจฺจา วุทฺธิ.
วาเสฏฺโฐ; พาลเทโว อิจฺจาทิ.
๘๖๒. วินตาทีสุ อนิจฺจา.
วินตาทีสุ สณการปจฺจเยปิ ปเร วุทฺธิ อนิจฺจา.
เวนเตยฺโย; วินเตยฺโย; การุญฺญโก อิจฺจาทิ.
๘๖๓. น วุทฺธิ นีลาทีสุ.
นีลาทีสุ สณการปจฺจเยปิ ปเร วุทฺธิ น โหติ.
นีลวตฺถํ อสฺส ภณฺฑํ นีลวตฺถิโก;๑ เอวํ ปีตวตฺถิโก.
นีลาทีสูติ กึ ? เปฏโกปเทโส.๒
๘๖๔. วิจิตฺรา ตทฺธิตวุตฺติ.
นานาปจฺจเยสุ เอกสฺมิมฺปิ สมาเน ปจฺจเย นานาอตฺเถสุ วตฺตนโต ตทฺธิตานํ วุตฺติ นาม วิจิตฺราติ เวทิตพฺพา.
มาทิสานํอวิสโยคมฺภีโรตทฺธิโตนโย.
ตสฺมาสพฺพปฺปกาเรนนตํสกฺโกมิภาสิตุํ.
ปฏิสมฺภิทปตฺตานํอรหนฺตานเมวโส.
วิสโยโหติตํตสฺมาสกฺกจฺจํสมฺปฏิจฺฉถ.
วิวิธนยวิจิตฺรตทฺธิตํนามกปฺปํ
สุวิปุลสุขุมตฺถํสํสยจฺเฉทการึ.
นรวรวจนตฺเถปาฏวํปตฺถยาโน
อวิกลสติปญฺโญโกนุโปโสนสิกฺเข.
อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ ตทฺธิตกปฺโป นาม จตุวีสติโม ปริจฺเฉโท.
——————