สทฺทนีติ-สุตฺตมาลา (๒๓)
๔ - สมาสกปฺป
——————
อิโตปรํปวกฺขามิ; สมาเสน หิตาวหํ.
สมาสมตฺถสทฺทานํ; สมาสปริทีปนํ.
ตตฺถ ทุวิธํ สมสนํ สทฺทสมสนํ อตฺถสมสนญฺจ. เตสุ สทฺทสมสนํ ลุตฺตสมาเส ลพฺภติ “สมณพฺราหฺมณา”ติอาทีสุ. อตฺถสมสนํ อลุตฺตสมาเส “ทูเรนิทานํ; ควํปติ; อุรสิโลโม; เทวานํปิยติสฺโส”ติอาทีสุ; ตทุภยมฺปิ วา ลุตฺตสมาเส ลพฺภติ “สหาโย เต มหาราช; มหาราชา มรุปฺปิโย”ติ๑อาทีสุ. เอตฺถ จ มรุปฺปโยติ เทวานํปิยติสฺโส.
๖๗๕. นาโมปสคฺคนิปาตานํ ยุตฺตตฺโถ สมาโส.1
เตสํ นาโมปสคฺคนิปาตานํ ปยุชฺชมานปทตฺถานํ โย ยุตฺตตฺโถ; โส สมาสสญฺโญ โหติ. กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ๒ อิจฺจาทิ. นาโมปสคฺคนิปาตานนฺติ กิมตฺถํ ? “เทวทตฺโต ปจตี”ติอาทีสุ อาขฺยาเตน สมาโส น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ. ยุตฺตตฺโถติ กิมตฺถํ ? “ภโฏ รญฺโญ; ปุตฺโต เทวทตฺตสฺสา”ติอาทีสุ อญฺญมญฺญานเปกฺเขสุ, “พกสฺส เสตานิ ปตฺตานี”ติ-อาทีสุ อญฺญสาเปกฺเขสุ อยุตฺตตฺถตาย สมาโส น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ. สมาสอิจฺจเนน กฺวตฺโถ ? สมาสนฺตคตานมนฺโต กฺวจตฺตํ.
เอตฺถ จาขฺยาตคฺคหณํ กสฺมา น กตํ; นนุ อาขฺยาตสฺมิมฺปิ สมาโส ทิสฺสติ “โย นํ ปาติ รกฺขติ; ตํ โมกฺเขติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ โมเจตีติ ปาติโมกฺโข”ติ๓ สนิพฺพจนสฺส ปทสฺส ทสฺสนโตติ ? ตนฺน, ตสฺมิญฺหิ นิพฺพจเน “ปาติโมกฺโข”ติ ปทํ ตทฺธิตวเสน สิชฺฌติ; น สมาสวเสน “เอหิปสฺสิโก”ติ๔ ปทมิวาติ. นนุ จ โภ “เอหิปสฺสิโก”ติ เอตฺถ “เอหิ ปสฺสาติ อิมํ วิธึ อรหตี”ติ๕ อตฺเถ ตทฺธิโต ณิกปจฺจโย ทิสฺสติ; “ปาติโมกฺโข”ติ เอตฺถ ปน ตทฺธิโต ปจฺจโย น ทิสฺสตีติ ? ทิสฺสติ เอว; “ปาติโมกฺโข”ติ เอตฺถ สกตฺเถ ณปจฺจโย ภวตีติ. นนุ จ โภ ณปจฺจโย อปจฺจเยว ทิสฺสตีติ ? น อปจฺเจเยว, “เตน รตฺต”มิจฺจาทีสฺวตฺเถสุปิ ทิสฺสนโต. “ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จา”ติ หิ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ. เอวํ โหตุ; นนุ จ โภ “อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริย”นฺติ๑ เอตฺถ อาขฺยาเตน สมาโส ทิสฺสตีติ ? สจฺจํ; กิญฺจาปิ เอตฺถ อาขฺยาตปทํ ทิสฺสติ; ตถาปิ อิติสทฺเทน สมฺพนฺธตฺตา ตํ ปทํ นิปาตปกฺขิตํ หุตฺวา สมาสปทตฺตมุปคจฺฉตีติ.
๖๗๖. กฺวจิ วิภตฺติโลปํ.1
เตสํ ยุตฺตตฺถานํ สมาสารหานํ นาโมปสคฺคนิปาตานํ วิภตฺติโย กฺวจิ โลปมา-ปชฺชนฺติ. กถินทุสฺสํ; อาคนฺตุกภตฺตํ; ปภงฺกโร.๒
๖๗๗. สมาสตทฺธิตาขฺยาตกิตกานํ ปจฺจยปทกฺขราคมา จ.
น เกวลํ วิภตฺติโยเยว; อถ โข สมาสตทฺธิตาขฺยาตกิตกานํ ปจฺจยปทกฺขราคมา จ กฺวจิ โลปมาปชฺชนฺติ. วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโฐ; วินตาย อปจฺจํ เวนเตยฺโย; หิมวนฺตปสฺสํ อิจฺเจวมาทิ.
๖๗๘. น ปทานํ วิปฺปกเตนุตฺตเรน สมาโส.
ปทานํ วิปฺปกตวจนภูเตน อุตฺตรปเทน สห สมาโส น โหติ. มคฺคํ คจฺฉนฺโต; ธมฺมํ สุณมาโน; ธมฺมํ จรนฺโต อิจฺจาทิ. วิปฺปกเตนาติ กึ ? อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน.๓ คุณมหนฺโต. เอตฺถ จ คจฺฉนฺตาทีนํ วิปฺปกตวจนตา “คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช; อทฺทสฺส อชฺชุกํ อิสิ”นฺติ๔อาทิกาหิ ปาฬีหิ วิญฺญายติ.
๖๗๙. ตฺวาปจฺจยนฺตาทีหิ จ.
ตฺวาปจฺจยนฺตาทีหิ จ วิปฺปกตวจนภูเตหิ อุตฺตรปเทหิ สห ปทานํ สมาโส น โหติ. อกตฺวา; สงฺคามํ โอตริตฺวาน; สีหนาทํ นที กุโส.๕ ทานานิ ทาตุํ๖ อิจฺจาทิ. อุตฺตรปเทหีติ กึ ? ปฏิจฺจสมุปฺปาโท; อุปาทายรูปํ; คนฺตุกาโม; ทาตุกาโม.
๖๘๐. อานตตวนฺตุตาวีหิ จ.
อาน ต ตวนฺตุตาวีปจฺจยนฺเตหิ จ สห ปทานํ สมาโส น โหติ. รถํ กุพฺพาโน; กมฺมํ กราโน; โอทนํ ภุตฺโต; ภตฺตํ ภุตฺตวา; ภตฺตํ ภุตฺตาวี.
๖๘๑. อสุขุจฺจารเณ อวิทิตตฺเถ จ วากฺยเมว.
ยตฺถ สมาเส กยิรมาเน ปทํ สุขุจฺจารณํ น ภวติ.; อตฺโถ จ วิทิโต น โหติ; ตสฺมึ ฐาเน วากฺยเมว โหติ, น สมาโส. กาเกหิ ปาตพฺพา.๑ ทสฺสเนน ปหาตพฺพา.๒ ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต๓ อิจฺจาทิ.
๖๘๒. อุปปเท ธาตุมยานํ นิจฺจํ สมาโส.
อุปปเท ฐิตานํ ธาตุมยานํ ปทานํ ปุพฺพปเทหิ สห นิจฺจํ สมาโส โหติ. กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกาโร. อตฺตโต ชาโต อตฺตโช อิจฺจาทิ.
๖๘๓. ตฺวาปจฺจยนฺตาทีหิ จ ปุพฺเพหิ.
ตฺวาปจฺจยนฺตาทีหิ จ ปุพฺพปเทหิ สห ปทานํ นิจฺจํ สมาโส โหติ. มหาภูตานิ อุปาทาย ปวตฺตํ รูปํ อุปาทายรูปํ.๔ อุปาทารูปํ วา ยการโลปวเสน. อญฺญมญฺญํ ปฏิจฺจ สหิเต ธมฺเม อุปฺปาเทตีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท.๕ กฏตฺตา กตการณา ปวตฺตํ รูปํ กฏตฺตารูปํ; กมฺมชรูปํ วุจฺจติ. อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.
๖๘๔. อิตินา จ.
อิติสทฺเทน จ ปุพฺพปทภูเตน สห ปทานํ สมาโส โหติ. อนญฺญาตญฺญสฺสามีติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส ปวตฺตํ อินฺทฺริยํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ; โชติปาโล อิติ นามํ โชติปาโลตินามํ๖ อิจฺจาทิ.
๖๘๕. ลุตฺตีตินาขฺยาเตน จ.
ลุตฺตอิติสทฺเทน อาขฺยาเตน ปุพฺพปทภูเตน สห ปทานํ สมาโส โหติ. เอหิอุปสมฺปทา อิจฺจาทิ. “เอหิสาคตวาที”ติ๗ เอตฺถ ปน สาคตสทฺเทเนว สห สมาโส, น เอหิสทฺเทน. เอหิสทฺโท หิ วากฺยาวยเว วตฺตติ เอหิสาคตํ อิติ วทนสีโลติ เอหิสาคตวาทีติ สมาโส. ลุตฺตีตินาขฺยาเตนาติ กึ ? เทวทตฺโต คโต.
๖๘๖. อลุตฺตวิภตฺติเกน ปทานญฺจ.
อลุตฺตวิภตฺติเกน ปเทน สห ปทานํ สมาโส โหติ.
เทวานํปิยติสฺโส; มนสิกาโร; กณฺเฐกาโฬ.๑ กุโตโช.๒ ตโตโช.๓ อิโตโช.๒ อิโตนิทาโน.๒ วเนโช. “ยํ วเนโช วเนชสฺส; วญฺเจยฺย กปิโน กปี”ติ๔ ปาฬิ.
๖๘๗. รูฬฺหีนาเมหิ จ.
รูฬฺหีนาเมหิ จ สห ปทานํ สมาโส โหติ.
เยวาปนกธมฺโม; เยวาปนกธมฺมา. ยํวาปนกรูปํ; คจฺฉติธาตุ; ปจติธาตุ; กโรติธาตุ; คมิธาตุ; คมุธาตุ; กรธาตุ; สิวิภตฺติ; อาปจฺจโย อิจฺจาทิ.
๖๘๘. อยุตฺตตฺโถ ยุตฺตตฺโถว วิเสสนียวิเสสเน.
สทฺทนฺตริกวเสน โย อยุตฺตตฺโถ; โส วิเสสนียสฺส วิเสสเน สติ ยุตฺตตฺโถ อิว ทฏฺฐพฺโพ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว นิกฺขํ ชมฺโพนทํ ทกฺขกมฺมารปุตฺตอุกฺกามุขสุกุสลสมฺปหฏฺฐํ ฯเปฯ ตปเต ภาสเต วิโรจติ จ.๕ เอตฺถายํ สมาสวิธิ;
สุกุสเลน สมฺมา ปหฏฺฐํ สุกุสลสมฺปหฏฺฐํ;
อุกฺกามุเข สุกุสลสมฺปหฏฺฐํ อุกฺกามุขสุกุสลสมฺปหฏฺฐํ;
ทกฺโข กมฺมารปุตฺโต ทกฺขกมฺมารปุตฺโต; ทกฺขกมฺมารปุตฺเตน อุกฺกามุขสุกุสล-สมฺปหฏฺฐํ ทกฺขกมฺมารปุตฺตอุกฺกามุขสุกุสลสมฺปหฏฺฐํ; ทกฺเขน สุกุสเลน กมฺมารปุตฺเตน อุกฺกามุเข ปจิตฺวา สมฺปหฏฺฐนฺติ อตฺโถ.
เอตฺถ ปน สมาสภาเวน เอกปทตฺเตปิ อตฺถวเสน อนฺตรนฺตรา อุทฺธริตฺวา อุทฺธริตฺวา ปทโยชนา อฏฺฐกถาจริเยหิ กตาติ เวทิตพฺพา.
วิจิตฺรนยญฺหิ สตฺถุ ปาวจนํ.
๖๘๙. สตฺวาสตฺวมติจฺจ ภาวนิเสเธ จ.
สตฺวํ วุจฺจติ ทพฺพํ; อสตฺวํ วุจฺจติ อทพฺพํ; ภาโว วุจฺจติ กฺริยา; ตีสุ ปเทสุ ปฐมทุติยปทานํ วเสน โย อยุตฺตตฺโถ; โส สตฺวํ วา อสตฺวํ วา อติกฺกมิตฺวา ภาวนิเสเธ สติ ยุตฺตตฺโถ อิว ทฏฺฐพฺโพ.
อสูริยปสฺสานิ มุขานิ; อจนฺทมุลฺโลกิกานิ มุขานิ;
อสทฺธโภชิ; อลวณโภชิ;
อปุนเคยฺยา คาถา.๑
๖๙๐. อนฺตริกสาเปกฺขสฺส อคมกตฺตา นานนฺตเรน สมาโส.
ตีสุ ปเทสุ อนฺตริกสฺส สาเปกฺขปทสฺส อตฺตนา ญาเปตพฺพสฺส อตฺถสฺส อคมกตฺตา อนนฺตรปเทน สห สมาโส น โหติ.
เทวทตฺตสฺส กณฺหา ทนฺตา;
พกสฺส เสตานิ ปตฺตานิ.
๖๙๑. ทฺวีหิ สมปเทหิ วิสิฏฺเฐกตฺเถ คมกตฺตา สมาโส นิจฺจํ.
ปุน สมาสคฺคหณํ ปฏิเสธสฺส นิวตฺตนตฺถํ; ตีสุ ปเทสุ ทฺวีหิ สทิสปเทหิ วิเสสิเต เอกสฺมึ อตฺเถ วตฺตพฺเพ อนฺตริกสฺสาปิ สโต สาเปกฺขปทสฺส อตฺตนา ญาเปตพฺพสฺส อตฺถสฺส คมกตฺตา อนนฺตรปเทน สห สมาโส นิจฺจํ.
เทวานํ เทวานุภาโว; ราชูนํ ราชเตโช. อตฺร ปนายํ ปาฬิ “อปฺปมาโณ อุฬาโร โอภาโส โลเก ปาตุรโหสิ อติกฺกมฺเมว เทวานํ เทวานุภาว”นฺติ.๒
๖๙๒. กฺวจานนฺตริกสฺสุตฺตเรน.
ตีสุ ปเทสุ อนนฺตริกสฺส สาเปกฺขสทฺทสฺส คมกตฺตา อุตฺตรปเทน สห กฺวจิ สมาโส โหติ. รญฺโญ ทาสิปุตฺโต; รญฺโญ ทาสิยา ปุตฺโต วา. ตตฺถ สมาโสติ สมสนํ สมาโส; ปทสงฺเขโป. อถวา สมสิยติ สทฺทวเสน วา อตฺถวเสน วา วิภตฺติโลปํ กตฺวา วา อกตฺวา วา เอกปทตฺตกรเณน สงฺขิปิยตีติ สมาโส; สมสฺสิตปทํ. นานาปทานเมก-ปทตฺตุปคมนํ สมาสลกฺขณํ.
เกจิ ปน “ภินฺนตฺถานเมกตฺถิภาโว สมาสลกฺขณ”นฺติ วทนฺติ; โส จ สมาโส กิจฺจ-วเสน ลุตฺตสมาโส อลุตฺตสมาโสติ ทุวิโธ; ตถา สภาวโต นิจฺจสมาโส อนิจฺจสมาโสติ ทุวิโธ. สญฺญาวเสน อพฺยยีภาโว กมฺมธารโย ทิคุ ตปฺปุริโส พหุพฺพีหิ ทฺวนฺโท จาติ ฉพฺพิโธ. ปเภทวเสน สตฺตวีสติวิโธ อฏฺฐวีสติวิโธ ภวติ. เตสํ ปน สมาสานํ เทฺว ปโยชนานิ เอกปทตฺตเมกวิภตฺติตา จาติ.
๖๙๓. วิภตฺติโลเป สรนฺตสฺส ลิงฺคสฺส ปกติ.1
พฺยาสปทานํ วิภตฺติโลเป กเต สรนฺตสฺส ลิงฺคสฺส ปกติรูปํ โหติ.
จกฺขุโสตํ; ราชปุตฺโต. อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา๑ อิจฺเจวมาทิ.
อิมสฺมึ ฐาเน ปกติรูปํ นาม ลุตฺตสรสฺส ปุนานยนวเสน จ กติมาเทสสฺส อิทํสทฺทสฺส ปุน อตฺตโน ปกติยํ ฐิตภาเวน จ เวทิตพฺพํ.
๖๙๔. กฺวจิ พฺยญฺชนนฺตสฺส.
วิภตฺติโลเป กเต พฺยญฺชนนฺตสฺส ลิงฺคสฺส กฺวจิ ปกติรูปํ โหติ.
โก สมุทโย เอตสฺสาติ กึสมุทโย.๒
กฺวจีติ กึ ? โกนาโมยํ ภนฺเต ธมฺมปริยาโย.๓ เอตฺถ จ กึ นามํ เอตสฺสาติ โกนาโมติ วิคฺคโห. เอตฺถ ตุ กึสทฺทสฺส โกอิจฺจาเทสวเสน ปกติรูปํ น ภวติ.
อตฺรายํ อตฺถุทฺธาโร– โก อิติสทฺโท “โก ปุริโส”ติอาทีสุ ปจฺจตฺตวจนตฺเถ ปุจฺฉาสพฺพนามํ หุตฺวา วตฺตติ. “โก เต พลํ มหาราชา”ติ๔อาทีสุ กฺวสทฺทตฺถวเสน สตฺตมิยตฺเถ ปุจฺฉาสพฺพนามํ หุตฺวา วตฺตติ. “โกนาโม เต อุปชฺฌาโย”ติ๕อาทีสุ สมาส-ปทาวยวภาเวน ปุจฺฉตฺโถ หุตฺวา วตฺตตีติ ทฏฺฐพฺโพ.
๖๙๕. อุปสคฺคนิปาตา อพฺยยา.
อุปสคฺคนิปาตา วินา เอกจฺจํ สนฺธิกิจฺจํ สมาสกิจฺจํ ตทฺธิตกิจฺจญฺจ สพฺเพสุปิ ลิงฺควิภตฺติวจเนสุ อวิตถตฺตา วินาสาภาเวน อพฺยยสญฺญา โหนฺติ. เตสํ สรูปวิตฺถาโร ปทวิภาเค อาวิภวิสฺสติ. อิมานิ ปน เตสํ สนฺธิกิจฺจาทีสุ พฺยยีภาวคมเน ปโยคานิ;
เสยฺยถิทํ ? จกฺขุํ ภิกฺขเว อทฺธภูตํ.๑ นามํ สพฺพํ อทฺธภวิ.๒ อคารํ อชฺฌ โส วสิ.๓ โอวเทติ มหามุนิ.๔ กทนฺนํ; กาปุริโส; ปาตยาคุ; ปาตราโส; อาวุสวาโท; อาวุโสวาโท; อาภิธมฺมิโก; มุสาวาทิโน อิทนฺติ โมสวชฺชํ; มุสาวาโทติ อตฺโถ อิจฺเจวมาทีนิ.
พฺยโยตีสุจลิงฺเคสุ; สพฺพาสุ จ วิภตฺติสุ.
เยสํนตฺถิปทานนฺตุ; ตานิ วุจฺจนฺติ อพฺยยา.๕
๖๙๖. อพฺยยปุพฺพโก อพฺยยีภาโว.1
อพฺยยปุเรจโร อพฺยยปฺปธาโน สมาโส อพฺยยีภาวสมาโส โหติ. อพฺยยานํ อตฺถํ ภาเวติ วิภาเวติ ปกาเสตีติ อพฺยยีภาโว. อยญฺหิ สมาโส ยสฺมา “อุปนคร”นฺติอาทีสุ นครสทฺทาทีหิ ยุตฺตานํ อพฺยยสญฺญานํ อุปสคฺคนิปาตานํ อตฺถํ วิภาวยติ; ตสฺมา “อพฺยยีภาโว”ติ วุจฺจติ. ตถา หิ อุปนครนฺติ ปทสฺส นครสมีปนฺติ อตฺโถ โหติ. “สยํกตํ มกฺกฏโกว ชาล”นฺติ๖ เอตฺถ ปน ปทปฏิปาฏิยา อตฺถสฺส คเหตพฺพตฺตา อพฺยยตฺถวิภาวนา นตฺถีติ สยํกตนฺติ สมาโส อพฺยยีภาโว น โหติ. ตถา หิ อพฺยยตฺถปธาโน อพฺยยีภาโว.
เกจิ ปน “อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมตฺตา อนพฺยยํ อพฺยยํ ภวตีติ อพฺยยีภาโว”ติปิ วทนฺติ; อยํ ปน อสฺมากํ รุจิ– อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมตฺตา อนพฺยยมฺปิ ปทํ เอกเทเสน อพฺยยํ ภวติ เอตฺถาติ อพฺยยีภาโวติ. เอตฺถ จ เอกเทสคฺคหณํ “โกยํ มชฺเฌสมุทฺทสฺมิ”นฺติ๗ อิมํ ปาฬึ สมตฺเถติ; สมุทฺทสฺส มชฺเฌ มชฺเฌสมุทฺทํ; ตสฺมึ มชฺเฌสมุทฺทสฺมินฺติ หิ วิคฺคโห; อตฺโถ ปน สมุทฺทสฺส มชฺเฌอิจฺเจว โยเชตพฺโพ.
อิทานิ โสตูนมสมฺโมหตฺถํ สวินิจฺฉยานิ อพฺยยตฺถโชตกานิ อุทาหรณานิ กถยาม; นครสฺส สมีปํ อุปนครํ. อญฺญปเทน วิคฺคโหยํ; อุปสทฺทโต ปฐเมกวจนํ; นครสทฺทโต ฉฏฺเฐกวจนํ; วิภตฺตีสุ ลุตฺตาสุ ปทนฺเต ปฐเมกวจนํ ภวติ.
เกสญฺจิ ครูนํ มเตน นครสทฺทสมีปสทฺเทหิ ยถากฺกมํ ฉฏฺฐีปฐเมกวจนานิ ภวนฺติ; ตโต วิภตฺติโลเป กเต “นครสมีป”อิติ ปทํ ภวติ; ตโต สมีปสทฺทสฺส ฐาเน สมีปตฺถวาจโก อุปอิติ อุปสคฺโค ติฏฺฐติ; เอวํ “นครอุป”อิติ ฐิตสฺส ปทสฺส เหฏฺฐุปริยวเสน วณฺณปริยาโย ทิสฺสตีติ เวทิตพฺพํ.
อภาเว– ทรถสฺส อภาโว นิทฺทรถํ;
มสกานํอภาโวนิมฺมสกํ.
เอตฺถ จ นตฺถิ ทรโถ เอตสฺสาติ นิทฺทรโถ; ปุริโส. นตฺถิ มสกา เอตฺถาติ นิมฺมสกํ; ฐานนฺติ อญฺญปทตฺถสมาโสปิ ลพฺภติ. นิทฺทโร โหติ นิปฺปาโป.๑ นิมฺมโล ธมฺโม; นิมฺมกฺขิกํ มธุปฏลนฺติ๒ อญฺญปทตฺถวิสยสฺส ทสฺสนโต.
เกจิ ปน มกฺขิกานํ อภาโว นิมฺมกฺขิกํ; มธุปฏลนฺติ เอวํ อภาววจนมตฺเตนปิ ทพฺพวาจกตฺตมิจฺฉนฺติ; ตํ น ยุชฺชติ. ยถา หิ “สมณสฺส ภาโว สามญฺญ”นฺติ๓ ภาววจเนน สมโณ น วุจฺจติ; ตถา อภาววจเนนปิ ตํ ตํ ทพฺพํ น วุจฺจติ.
ปจฺฉาอตฺเถ– รถสฺส ปจฺฉา อนุรถํ; เอวํ อนุวาตํ.
โยคฺยตายํ– รูปสฺส โยคฺคํ อนุรูปํ; รูปโยคฺคนฺติ อตฺโถ.
วิจฺฉายํ– อตฺตานํ อตฺตานํ ปติ ปจฺจตฺตํ. อทฺธมาสํ อทฺธมาสํ อนุ อนฺวทฺธมาสํ; เอวํ อนุสรํ; อิทํ อกฺขรจินฺตกานํ มตํ; อฏฺฐกถาจริยานํ มตวเสน ปน เอวํ เวทิตพฺพํ. ปติ ปติ อตฺตานํ ปจฺจตฺตํ; อนุ อนุ อทฺธมาสํ อนฺวทฺธมาสํ.๑ อนุ อนุ ฆรํ อนุฆรํ; ฆรปฏิปาฏีติ วุตฺตํ โหติ.
อนุปุพฺพิยํ– เชฏฺฐานํ อนุปุพฺโพ อนุเชฏฺฐํ.
ปฏิโลเม– โสตสฺส ปฏิโลมํ ปฏิโสตํ. เอตฺถ จ นิวตฺติตฺวา อุทฺธาภิมุขตา ปฏิโลมนฺติ วุจฺจติ. ตถา หิ ปติอิติ อยมุปสคฺโค นิวตฺตนตฺเถ วตฺตติ; เอวํ ปฏิปถํ; ปฏิโสตํ.
อธิกจฺจ ปวตฺติยํ– อตฺตานํ อธิกจฺจ ปวตฺตํ อชฺฌตฺตํ;๒ จกฺขาทิ. จิตฺตมธิกจฺจ ปวตฺตํ ธมฺมชาตํ อธิจิตฺตํ. สามญฺญนิทฺเทโสปิ สมาธิเยว วุจฺจติ สงฺเกตวเสน อตฺถสฺส คเหตพฺพตฺตา, “สามญฺญโชตนา วิเสเส อวติฏฺฐตี”ติ๓ วจนโต จ.
อถวา อธิกํ จิตฺตํ อธิจิตฺตนฺติ กมฺมธารยสมาสวเสนปิ สมาธิเยว วุจฺจติ จิตฺตสีเสน ตสฺเสว นิทฺทิฏฺฐตฺตา; ติสฺโส หิ สิกฺขา อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปญฺญนฺติ.
เกจิ ปน ครู อธิจิตฺตนฺติ อิทํ สมาธึ สนฺธาย วุจฺจมานํ อพฺยยีภาโว น ภวติ. ยทิ อพฺยยีภาโว ภเวยฺย; จิตฺตมธิกจฺจ ปวตฺตํ อธิจิตฺตนฺติ ปทจฺเฉโท ภเวยฺย. เอวญฺจ สติ อธิกจฺจตฺถเมว จิตฺตสทฺทสฺส อตฺโถ น ภวติ; อธิจิตฺตสุตฺตาทีสุ จิตฺตสีเสน สมาธิ นิทฺทิฏฺโฐ; โส อธิกํ จิตฺตํ อธิจิตฺตนฺติ วุจฺจติ; ตสฺมา อพฺยยีภาวํ กตฺวา สาเธตุกาเมน อตฺโถ คเวสิตพฺโพติ อญฺญสฺส อตฺถสฺส คเวสนํ อิจฺฉนฺติ.
เอตฺถ กึ อญฺญสฺส อตฺถสฺส คเวสเนน จิตฺตมธิกจฺจ ปวตฺตํ อธิจิตฺตนฺติ นิพฺพจนสฺเสว อญฺเญนากาเรน สมาธิสฺส ทีปนโต. ตถา หิ “จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย”นฺติ๔ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ วทนฺเตหิ ครูหิ สมาธิญฺเจว วิปสฺสนญฺจ ภาวยมาโน. จิตฺตสีเสน เหตฺถ สมาธิ นิทฺทิฏฺโฐติ อตฺถสํวณฺณนา กตา;
ฏีกาการโก๑ ปน จิตฺตสทฺทสฺส สมาธิวาจกตฺตํเยว อิจฺฉนฺโต “จินฺเตหิ อารมฺมณํ อุปนิชฺฌายตีติ จิตฺตํ; สมาธี”ติอาทีนิ จตฺตาริ นิพฺพจนานิ วตฺวา วินาปิ ปโรปเทเสนสฺส จิตฺตปริยาโย ลพฺภเตว.
อฏฺฐกถายํ ปน จิตฺตสทฺโท วิญฺญาเณ นิรูฬฺโหติ กตฺวา วุตฺตํ “จิตฺตสีเสน เหตฺถ สมาธิ นิทฺทิฏฺโฐ”ติ อาห. ตถา หิ ครู “ภควาติ วจนํ เสฏฺฐ”นฺติ๒ เอตฺถาปิ วจนสทฺเทน วจนํ คเหตฺวา ปุน อตฺโถ คหิโต; วุจฺจตีติ วจนํ; อตฺโถ. ภควาติ อตฺโถ เสฏฺโฐติ อตฺถํ วทนฺติ.๓ เอวํ ญตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ทฺวาธิปฺปายิกาทิวเสน คเหตพฺเพสุ ปาเฐสุ วิวาโท น กาตพฺโพ. โย โย ยุชฺชติ; โส โส อตฺโถ นยญฺญูหิ คเหตพฺโพ.
กจฺจายเน ปน จิตฺตมธิกจฺจ ปวตฺตนฺติ ธมฺมา อธิจิตฺตนฺติ พหุวจนสฺส วจนํ สสมฺปยุตฺตํ สมาธึ สนฺธาย กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
มริยาทาภิวิธีสุ– อาปาณโกฏิยา อาปาณโกฏิยํ; กปจฺจยสฺส ยการาเทโส. อาโกมารา ยโส กจฺจายนสฺส อาโกมารํ.
สมิทฺธิยํ– ภิกฺขานํ สมิทฺธิ สุภิกฺขํ.
อสมิทฺธิยํ– ภิกฺขานํ อสมิทฺธิ ทุพฺภิกฺขํ.
สมีปตฺเถ– นทิยา อาสนฺนํ อนุนทํ. คงฺคาย สมีปํ อุปคงฺคํ. มณิกาย สมีปํ อุปมณิกํ. วธุยา สมีปํ อุปวธุ. คุนฺนํ สมีปํ อุปคุ.
อธิกตตฺเถ– อิตฺถีสุ เอกํ อธิกจฺจ กถา ปวตฺตติ สา กถา อธิตฺถิ.๔ เอวํ อธิกุมาริ. อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ. เอวํ อุปสคฺคปุพฺพโก อพฺยยีภาวสมาโส ทฏฺฐพฺโพ.
นิปาตปุพฺพโก ยถา ? ปฏิปาฏิวิจฺฉาสุ– วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ ยถาวุฑฺฒํ. เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒํ; เอวํ ยถาภิรูปํ. เกจิ ปน “ยถาสทฺโท อสทิสภาเว อพฺยยีภาวสญฺโญ โหติ. เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒํ; เย เย อภิรูปา ยถาภิรูปํ.
อสทิเสติ กึ ? ยถา เทวทตฺโต; ยถา ยญฺญทตฺโต”ติ วทนฺติ. ตถา เกจิ “วุทฺธานํ ยาทิโส อนุกฺกโม; ตาทิโส ยถาวุฑฺฒนฺติ วุจฺจติ. ยถาติ หิ อยํ นิปาโต สทิสตฺเถ ปวตฺตติ; ตสฺมา วุฑฺฒปฏิปาฏีติ วุจฺจตี”ติ วทนฺติ. มยํ ปน ยถาสทฺโท ปฏิปาฏิวาจโกติ จ ยํสพฺพนามตฺถวาจโก วิจฺฉายํ ปวตฺตสทฺโทติ จ วทาม.
ปทตฺถานติกฺกเม– กมํ อนติกฺกมฺม ปวตฺตนํ ยถากฺกมํ; เอวํ ยถาสตฺติ; ยถาพลํ.๑ ตถา หิ ยถาพลํ กโรตีติ พลํ อนติกฺกมิตฺวา กโรตีติ อตฺโถ.
ปริจฺเฉเท– ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ; เอวํ ยาวตายุกํ.
ปรภาเค– ปพฺพตสฺส ติโร ติโรปพฺพตํ; เอวํ ติโรปาการํ. ติโรกุฏฺฏํ.๒ ปาสาทสฺส อนฺโต อนฺโตปาสาทํ; เอวํ อนฺโตนครํ. อนฺโตวสฺสํ. นครโต พหิ พหินครํ. ปาสาทสฺส อุปริ อุปริปาสาทํ. มญฺจสฺส เหฏฺฐา เหฏฺฐามญฺจํ; เอวํ เหฏฺฐาปาสาทํ. ภตฺตสฺส ปุเร ปุเรภตฺตํ; เอวํ ปจฺฉาภตฺตํ.
สากลฺลตฺเถ– มกฺขิกาย สห สมกฺขิกํ. เอวํ สติณํ. ตตฺถ สมกฺขิกํ อชฺโฌหรติ; น กิญฺจิ ปริวชฺเชตีติ อตฺโถ. เอวํ "สติณํ อชฺโฌหรตี”ติ เอตฺถาปิ. คงฺคาย โอรํ โอรคงฺคํ. สมุทฺทสฺส มชฺเฌ มชฺเฌสมุทฺทํ. อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ. เอวํ นิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาวสมาโส ทฎฺฐพฺโพ.
๖๙๗. ตํสทิโส จ.
ตคฺคติกตฺตา เตน อพฺยยีภาวสมาเสน สทิโส จ สมาโส อพฺยยีภาวสญฺโญ โหติ.
ติฏฺฐคุ; วหคุ. ขเลยวํ อิจฺจาทิ.
อพฺยยีภาวอิจฺจเนน กฺวตฺโถ ? อการนฺโต อพฺยยีภาวา วิภตฺตีนมํ.
๖๙๘. นปุํสโกว โส.1
โส อพฺยยีภาวสมาโส นปุํสกลิงฺโคว ทฏฺฐพฺโพ.
อธิกุมาริ. อุปคงฺคํ. มชฺเฌสมุทฺทํ. อุปคุ.
๖๙๙. เอกตฺตํ ทิคุสฺส.2
ทิคุสฺส สมาสสฺส เอกตฺตํ โหติ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ.
ตโย โลกา ติโลกํ. ตินยนํ. จตุทฺทิสํ. ทสทิสํ. ปญฺจินฺทฺริยํ.
๗๐๐. ทฺวนฺเท ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธ-วิสภาคตฺถาทีนญฺจ.3
ทฺวนฺทสมาเส ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺจ เอกตฺตํ โหติ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ. จกฺขุ จ โสตญฺจ จกฺขุโสตํ; มุขนาสิกํ; ฉวิมํสโลหิตํ;
เอวํ ปาณิยงฺคตฺเถ. สงฺขปณวํ; คีตวาทิตํ; ททฺทริทินฺทิมํ;
เอวํ ตูริยงฺคตฺเถ. ผาลปาจนํ.๑ ยุคนงฺคลํ.๑ เอวํ โยคฺคงฺคตฺเถ. อสิจมฺมํ.๒ ธนุกลาปํ; หตฺถิอสฺสรถปตฺติกํ;
เอวํ เสนงฺคตฺเถ. ฑํสมกสํ; กุนฺถกิปิลฺลิกํ.๓ กีฏสรีสปํ;
เอวํ ขุทฺทชนฺตุกตฺเถ. อหินกุลํ; พิฬารมูสิกํ; กาโกลูกํ; กุสลากุสลํ;
เอวํ วิวิธวิรุทฺธตฺเถ. สีลญฺจ ปญฺญาณญฺจ สีลปญฺญาณํ.
“ตถา หิ ภนฺเต ภควโต สีลปญฺญาณํ.๔ สาธุ ปญฺญาณวา นโร”ติ๕ จ เทฺว ปาฬิโย ปญฺญาณสทฺทสฺส อตฺถิภาเว นิทสฺสนานิ ภวนฺติ. สมถวิปสฺสนํ; วิชฺชาจรณํ.๖ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานํ สาวกยุคํ.๗
เอวํ วิวิธวิสภาคตฺเถ. อาทิสทฺเทน ทาสิทาสํ; อิตฺถิปุมํ; ปตฺตจีวรํ; ติกจตุกฺกํ; เวณรถการํ; สากุณิกมาควิกํ; ทีฆมชฺฌิมํ อิจฺเจวมาทีนิ คเหตพฺพานิ.
๗๐๑. รุกฺขติณปสุธนธญฺญชนปทาทีนญฺจ วิภาสา.
รุกฺขติณปสุธนธญฺญชนปทอิจฺเจวมาทีนํ วิภาสา เอกตฺตญฺจ โหติ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ ทฺวนฺเท สมาเส.
อสฺสตฺถกปิตฺถนํ; อสฺสตฺถกปิตฺถนา วา.
อุสีรพีรณํ; อุสีรพีรณา วา.
อเชฬกํ; อเชฬกา วา;
หิรญฺญสุวณฺณํ; หิรญฺญสุวณฺณา วา.
สาลิยวํ; สาลิยวา วา.
กาสิโกสลํ; กาสิโกสลา วา.
สาวชฺชานวชฺชํ; สาวชฺชานวชฺชา วา.
หีนปณีตํ; หีนปณีตา วา.
กณฺหสุกฺกํ; กณฺหสุกฺกา วา.
๗๐๒. เทฺว ปทานิ สมสิยนฺติ ตุลฺยาธิกรณานิ โส กมฺมธารโย.1
ยสฺมึ ปโยเค ตุลฺยาธิกรณานิ เทฺว ปทานิ สมสิยนฺติ; ตสฺมึ ปโยเค โส สมาโส กมฺมธารยสญฺโญ โหติ. ภินฺนปวตฺตินิมิตฺตานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน เอกสฺมึ อตฺเถ ปวตฺติ ตุลฺยาธิกรณตา. กมฺมมิว ทฺวยํ ธาเรตีติ กมฺมธารโย; ยถา กมฺมํ กฺริยญฺจ ปโยชนญฺจ ทฺวยํ ธารยติ กมฺเม สติ กฺริยาย ปโยชนสฺส จ สมฺภวโต; ตถา อยํ สมาโส เอกสฺส อตฺถสฺส เทฺว นามานิ ธารยติ อสฺมึ สมาเส สติ เอกตฺถโชตกสฺส นามทฺวยสฺส สมฺภวโต; อิติ “กมฺมมิว ทฺวยํ ธาเรตีติ กมฺมธารโย”ติ วุจฺจติ. โส นววิโธ วิเสสนปุพฺพปโท วิเสสนุตฺตรปโท วิเสสโนภยปโท อุปมานุตฺตรปโท สมฺภาวนาปุพฺพปโท อวธารณปุพฺพปโท นนิปาตปุพฺพปโท กุปุพฺพปโท ปาทิปุพฺพปโท จาติ.
ตตฺถ วิเสสนปุพฺพปโท ตาว– มหาปุริโส; นีลุปฺปลํ อิจฺเจวมาทิ.
วิเสสนุตฺตรปโท ยถา ? สาริปุตฺตตฺเถโร; พุทฺธโฆสาจริโย.๑ อาจริยคุตฺติโลติ๒ วา; มโหสธปณฺฑิโต.๑ สตฺตวิเสโส อิจฺเจวมาทิ.
วิเสสโนภยปโท ยถา ? คิลาโน จ โส วุฏฺฐิโต จาติ คิลานวุฏฺฐิโต.๒ คิลาโน หุตฺวา เคลญฺญา วุฏฺฐิโตติ อตฺโถ; สิตฺตญฺจ ตํ สมฺมฏฺฐญฺจาติ สิตฺตสมฺมฏฺฐํ; ฐานํ; เอวํ อนฺธพธิโร; ขญฺชขุชฺโช อิจฺเจวมาทิ.
อุปมานุตฺตรปโท ยถา ? สีโห วิย สีโห; พุทฺโธ จ โส สีโห จาติ พุทฺธสีโห อิจฺเจวมาทิ.
สมฺภาวนาปุพฺพปโท ยถา ? ธมฺโมติ พุทฺธิ ธมฺมพุทฺธิ; เอวํ ธมฺมสญฺญา อิจฺเจวมาทิ.
อวธารณปุพฺพปโท ยถา ? พุทฺโธ เอว วโร พุทฺธวโร; พุทฺโธ จ โส วโร จาติ พุทฺธวโรติ วิเสสนุตฺตรปโทปิ ภวติ. ปชฺโชโต วิยาติ ปชฺโชโต; ปญฺญา เอว ปชฺโชโต ปญฺญาปชฺโชโต.๓ เอวํ ปญฺญาปาสาโท.๓ ธนยิตพฺพฏฺเฐน ธนํ วิยาติ ธนํ; สทฺธา เอว ธนํ สทฺธาธนํ.๔ เอวํ สีลธนํ๔ อิจฺเจวมาทิ.
ครู ปน “จกฺขุ เอว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริย”นฺติ สาวธารณํ นิพฺพจนํ วทนฺติ; ตํ โสตาทีนํ อญฺเญสํ อินฺทฺริยภาวนิเสธนํ กตํ วิย โหตีติ. นนุ จ โภ “สทฺธา เอว ธนํ สทฺธาธน”นฺติอาทีสุปิ อยเมว โทโสติ? น โทโส; สทฺธา เอว อริยานํ ธนํ, น หิรญฺญสุวณฺณวตฺถาทิกํ; สีลเมว อริยานํ ธนํ, น หิรญฺญสุวณฺณวตฺถาทิกนฺติ โลกิยมหาชเนน สมฺมตสฺส ธนสฺส อวธารเณน นิเสธิตตฺตาติ.
นนิปาตปุพฺพปโท ยถา ? น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ; เอวํ อมนุสฺโส; อโลโภ; อมิตฺโต; อกุสลา ธมฺมา.๕ อพฺยากตา ธมฺมา.๕ อปุนเคยฺยา คาถา; อสูริยปสฺสา ราชทารา; อจนฺทมุลฺโลกิกานิ มุขานิ อิจฺเจวมาทิ.
กุปุพฺพปโท ยถา ? กุจฺฉิตา ทิฏฺฐิ กุทิฏฺฐิ; เอวํ กทนฺนํ; กาปุริโส. อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํ อิจฺเจวมาทิ. เอตฺถ จ นิจฺจสมาสตฺตา อสปทวิคฺคโห;
ปาทิปุพฺพปโท จ นิจฺจสมาโสว; ปธานํ วจนํ ปาวจนํ; ภุสํ วฑฺฒํ ปวฑฺฒํ; สรีรํ; สมํ, สมฺมา วา อาธานํ สมาธานํ; วิวิธา มติ วิมติ; วิวิโธ กปฺโป วิกปฺโป; วิสิฏฺโฐ วา กปฺโป วิกปฺโป. อติเรโก อธิโก วา ธมฺโม อภิธมฺโมติ.๑ ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเฐน หิ “อภิธมฺโม”ติ วุจฺจติ; อติเรโก เทโว อติเทโว; เอวํ อธิเทโว.๒ อธิสีลํ; โสภโน ปุริโส สปฺปุริโสติ.
เอตฺถ จ สํสทฺทสฺส อตฺถํ คเหตฺวา เอวํ อตฺโถ วุจฺจติ. เอตฺถ หิ นิคฺคหีตํ ปกาเร ปเร ปการตฺตมาปชฺชติ “จิรปฺปวาสึ;๓ หตฺถิปฺปภินฺนํ วิย องฺกุสคฺคโห”ติ๔ ปาเฐสุ วิย. ยถา ปน “สทฺธา สทฺทหนา”ติ๕อาทีสุ นิคฺคหีตํ ธการทกาเรสุ ปเรสุ ทการตฺตมาปชฺชติ; เอวํ “สปฺปุริโส”ติ เอตฺถาปิ นิคฺคหีตํ ปกาเร ปการตฺตมาปชฺชติ.
อถวา สนฺโต ปุริโส สปฺปุริโส; สนฺตจิตฺโต ปุริโสติ คุณลิงฺควเสน อตฺโถ ยุชฺชติ “สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี”ติ๖ เอกวจนปาฐสฺส ทสฺสนโต.
อภิเธยฺยลิงฺควเสน ปน อตฺถกถนํ น ยุชฺชติ “สนฺโต สปฺปุริสา โลเก.๗ สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺตี”ติ๘ พหุวจนปาฐสฺส ทสฺสนโต. โสภนํ กตํ สุกตํ; สุฏฺฐุ วา กตํ สุกตํ. อโสภนํ กตํ ทุกฺกฏํ; ทุฏฺฐุ วา กตํ ทุกฺกฏํ อิจฺเจวมาทิ.
อิทานิ ทฺวาธิปฺปายิกมฺปิ สมาสํ วทาม; สีตญฺจ ตํ อุณฺหญฺจาติ สีตุณฺหํ; ภตฺตํ. อถวา สีตญฺจ อุณฺหญฺจ สีตุณฺหํ; “สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนตี”ติ๙ เอตฺถ วิย สีตคุโณ อุณฺห-คุโณ จ. “กตากต”๑๐มิจฺจาทีสุปิ กมฺมธารยทฺวนฺทวเสน วิคฺคโห กาตพฺโพ.
กุจฺฉิตา ทารา กุทารา; เอวํ กุปุตฺตา; กุทาสา; ทุปุตฺตา. อถ วา กุจฺฉิตา ทารา เยสนฺเต กุทารา อิจฺเจวมาทิ. อปฺปกํ ลวณํ กาลวณฺํ; เอวํ กาปุปฺผํ.
อถวา อปฺปกํ ลวณํ เอตฺถาติ กาลวณํ; พฺยญฺชนํ. อปฺปกํ ปุปฺผํ เอตฺถาติ กาปุปฺผํ; วนํ. อิมสฺมึ สมาเส โย โย ปุพฺพปกฺโข; โส โส อธิปฺเปโต. “ปกาโร; ปราภโว; วิหาโร; อาหาโร; อุปหาโร” อิจฺเจวมาทโยปิ กมฺมธารยสมาสา ภวนฺติ.
ครู ปน อญฺเญปิ อุทาหรึสุ; ตํ ยถา ? ทิฏฺโฐ ปุพฺพนฺติ ทิฏฺฐปุพฺโพ ตถาคตํ; เอวํ สุตปุพฺโพ ธมฺมํ. คตปุพฺโพ สคฺคํ.
กมฺมนิ– ทิฏฺฐา ปุพฺพนฺติ ทิฏฺฐปุพฺพา เทวา เตน; เอวํ สุตปุพฺพา; คตปุพฺพา ทิสาติ. อิเมสํ ปน ตุลฺยาธิกรณตฺตํ น ทิสฺสติ; เกนิเม การเณน กมฺมธารยสมาสา โหนฺตีติ การณํ ปริเยสิตพฺพํ.
๗๐๓. สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคุ.1
สงฺขฺยาปุพฺโพ กมฺมธารยสมาโส ทิคุสญฺโญ โหติ. เทฺว คาโว ทิคุ; ทิคุสทิสตฺตา อยํ สมาโส “ทิคู”ติ วุจฺจติ. ยถา หิ ทิคุสทฺโท สงฺขฺยาปุพฺโพ เจว โหติ นปุํสเกกวจโน จ; เอวเมว อยมฺปิ สมาโส สงฺขฺยาปุพฺโพ เจว โหติ เยภุยฺเยน นปุํสเกกวจโน จ; ตสฺมา ทิคุสทิสตฺตา “ทิคู”ติ วุจฺจติ.
เยภุยฺเยนาติ กิมตฺถํ ?
ติภโว ขายเต ตทา”ติ๑ “พุทฺธํ นมิตฺวา ติภเวสุ อคฺค”นฺติ จ กวิสมเย ปุลฺลิงฺเคกวจนนปุํสกลิงฺคพหุวจโน จ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ.
อถวา ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ คโต อวคโต ญาโตติ ทิคุ. ทิคุโน หิ เทฺว ลกฺขณานิ สงฺขฺยาปุพฺพตา เอกํ ลกฺขณํ, นปุํสเกกวจนตา เอกนฺติ; อิมินา ยํ ลกฺขณทฺวเยน คโตติ “ทิคู”ติ วุจฺจติ; ทฺวีหิ วา ลกฺขเณหิ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ทิคุ, ปุพฺพปทตฺถปฺปธาโน ทิคุ โส ทุวิโธ สมาหาราสมาหารทิคุวเสน.
ตตฺถ สมาหารทิคุ ตาว– จตฺตาริ สจฺจานิ สมาหฏานิ จตุสจฺจํ.๑ เอวํ ทฺวิปทํ; ติมลํ; ติทณฺฑํ; ติผลํ; ติกฏุกํ; จตุทฺทิสํ; ปญฺจินฺทฺริยํ; ปญฺจควํ; สตฺตโคทาวริโย สมาหฏา สตฺตโคทาวรํ อิจฺจาทิ.
อสมาหารทิคุ ยถา ?
เอกปุคฺคโล; ติภวา; จตุทฺทิสา; ทสสหสฺสจกฺกวาฬานิ อิจฺจาทิ.
๗๐๔. อมาทโย สมสิยนฺติ ปรปเทภิ; โส ตปฺปุริโส.1
อมาทโย สทฺทา ยตฺถ ปรปเทหิ สทฺธึ สมสิยนฺติ; ตสฺมึ ปโยเค โส สมาโส ตปฺปุริสสญฺโญ โหติ. ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโส; ตปฺปุริสสทิสตฺตา อยมฺปิ สมาโส “ตปฺปุริโส”ติ วุจฺจติ. ยถา หิ ตปฺปุริสสทฺโท คุณมติวตฺโต; ตถา สกโลปายํ สมาโส คุณมติวตฺโต; ตสฺมา “ตปฺปุริโส”ติ วุจฺจติ. อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน หิ ตปฺปุริโส; โส จ ทุติยาตปฺปุริสาทิวเสน ฉพฺพิโธ โหติ. ภูมึ คโต ภูมิคโต.๒ เอวํ อรญฺญคโต๓ อิจฺจาทิ.
กตฺถจิ ทุติยา น ภวติ; สรณํ อิติ คโต สรณคโต.๔ “อิธ มหานาม อริยสาวโก พุทฺธํ สรณํ คโต โหตี”ติ๕
เอตฺถ หิ พุทฺธนฺติ กมฺมนิทฺเทโส. สรณํ คโตติ สรณํ อิติ คโต สรณํคโตติ อิติสทฺทโลปวเสน “สรณ”นฺติ ปทํ ปจฺจตฺตวจนํ โหติ. เตน หิ อิติสทฺเทน สห คต-สทฺโท สมสิยติ. ยทิ ปเนตฺถ “สรณ”นฺติ ปทํ ปจฺจตฺตวจนํ ภวติ;
กถํ ? “อุปคจฺฉุํ สรณํ ตสฺส; ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน”ติ๖ จ, “สทฺธา มาตา ปิตา มยฺหํ; พุทฺธสฺส สรณํ คตา”ติ๗ จ อุปโยควจนํ ทิสฺสตีติ ? น อุปโยควจนํ; “พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี”ติ๘อาทีสุ วิย อิติสทฺทโลปวิสเย ปจฺจตฺตวจนเมว. วิภตฺติวิปริณตวเสน หิ ตํ ทีปงฺกรํ สตฺถารํ สรณนฺติ อุปคจฺฉุํ; พุทฺธํ สรณนฺติ คตาติ อตฺโถ. “พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ, อุเปมิ สรณํ พุทฺธํ,๑ เย เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส”ติ๒อาทีสุ หิ สติปิ สกมฺมก-ธาตุวิสเย “สรณ”นฺติ ปทสฺส ปจฺจตฺตวจนตา “สมฺพุทฺโธ ปฏิชานาตี”ติ๓อาทีสุ อิติ-สทฺทโลปสฺส ทสฺสนโต, อาจริเยหิ วุตฺตวจนโต จ วิญฺญายติ. ธมฺมนิสฺสิโต; ภวาตีโต; ปมาณาติกฺกนฺตํ; สุขปฺปตฺโต; โสตาปนฺโน; นิโรธสมาปนฺโน; มคฺคปฺปฏิปนฺโน; รถารูฬฺโห; สพฺพรตฺติโสภโน; มุหุตฺตสุขํ อิจฺเจวมาทิ.
อุปปทสมาเส นิจฺจเมว สมาสวิธิ, น วากฺยํ. ตํ ยถา ? กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกาโร; เอวํ กุมฺภกาโร; อตฺถกาโม; ธมฺมธโร; ธมฺมํ จรณสีโล ธมฺมจารี; อถวา ธมฺมํ จริตุํ สีลมสฺสาติ ธมฺมจารี อิจฺจาทิ. ทุติยาตปฺปุริโสยํ.
อิสฺสรกตํ, สลฺลวิทฺโธ. คุเฬน สํสฏฺโฐ โอทโน คุโฬทโน. เอวํ ขีโรทโน.. อสฺเสน ยุตฺโต รโถ อสฺสรโถ.๔ เอวํ อาชญฺญรโถ.๕ มคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ มคฺคจิตฺตํ, ชมฺพุยา ปญฺญาโต ทีโป ชมฺพุทีโป, ตุมฺเหน โยโค ตยฺโยโค, เอวํ มยฺโยโค, เอเกน อธิกา ทส เอกาทส อิจฺจาทิ. อยํ ตติยาตปฺปุริโส.
กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ.๖ กถินาย ทุสฺสนฺติ อตฺโถ. กถินจีวรตฺถาย ปฏิยตฺตํ. อาภฏํ วา ทุสฺสนฺติ อธิปฺปาโย. จีวราย ทุสฺสํ จีวรทุสฺสํ. เอวํ จีวรมูลฺยํ. สํฆภตฺตํ.๗ ปาสาททพฺพํ. อิมสฺมึ ฐาเน กถินาย ทุสฺสนฺติ อาทิวากฺยสฺส ยุตฺติ. ธมฺมาย วินโย ธมฺม- วินโย,๘ อนวชฺชธมฺมตฺถญฺเหส วินโย, น ภวโภคาทิอตฺถนฺติ อฏฺฐกถาจริยานํ ตทตฺถวเสน นิพฺพจนํ สาเธติ. อิทานิ ตทตฺถสฺส ปากฏีกรณตฺถํ พหุวจเนกวจนวเสน วตฺตพฺเพ อตฺเถ ฉฏฺฐีจตุตฺถีวเสน กถยาม. ตถา หิ อาคนฺตุกานํ ภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํ. ยาคุยา ภตฺตํ ยาคุภตฺตนฺติ จตุตฺถีวเสเนส อตฺโถ,
เอวํ อาคนฺตุกานํ อตฺถาย ภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํ,
ยาคุยา อตฺถาย ตณฺฑุลา ยาคุตณฺฑุลาติ ยถากฺกมํ ฉฏฺฐีจตุตฺถีวเสเนว เอเกกสฺส สมาสปทสฺส อตฺโถ ภวตีติ ทฏฺฐพฺโพ,
เอวํ ภตฺตตณฺฑุลา, คมิกภตฺตนฺติอาทีสุปิ. อยํ จตุตฺถีตปฺปุริโส.
เมถุนสฺมา อเปโต เมถุนาเปโต; เอวํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต.๑ ราชโต อุปฺปนฺนํ ภยํ ราชภยํ.๒ เอวํ โจรภยํ๒ อิจฺจาทิ.
ราชโตติ จ เหตุอตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ; เอส นโย อิตรตฺราปิ.
ตถาหิ อฏฺฐกถาจริเยหิ เหตุ อตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย อิจฺจตฺถวิวรณํ กตํ. ชาติภยนฺติ ชาตึ อารพฺภ อุปฺปชฺชนกภยํ.๒ เอส นโย ราชภยาทีสุปีติ จ.
อตฺตานุวาทภยนฺติ อตฺตานํ อนุวทนฺตสฺส อุปฺปชฺชนกภยํ, ปรานุวาทภยนฺติ ปรสฺส อนุวาทโต อุปฺปชฺชนกภยนฺติ๒ จ เอวํ อาจริเยหิ กเต วิวรเณ อุปฺปชฺชนกสทฺเทน ภยปฺปโยเค อปาทานสฺส วิสโย อุปาเตยฺโย กฺริยาวิเสโส เตหิ อาจริยาสเภหิ ทสฺสิโตติ; มยมฺปิ “ราชโต อุปฺปนฺนํ ภยํ ราชภย”นฺติ วทาม; ราชานํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ภยนฺติ อตฺโถ; เอส นโย โจรภยาทีสุปิ. อยํ ปญฺจมีตปฺปุริโส.
รญฺโญ ปุตฺโต ราชปุตฺโต; เอวํ ราชปุริโส. รญฺโญ ทาโส ราชทาโส; ราชทาสสฺส ปุตฺโต ราชทาสปุตฺโต; เอวํ “ราชทาสปุตฺตธนํ”อิจฺจาทิ เกวลสมฺพนฺธวเสน คเหตพฺพํ. “อาจริยปูชโก; มรณสฺสติ”อิจฺจาทิ กมฺมสมฺพนฺธวเสน; “กายลหุตา”อิจฺจาทิ ภาวสมฺพนฺธ-วเสน; “พุทฺธรูปํ; ธญฺญราสิ”อิจฺจาทิ ตํนิสฺสิตสมฺพนฺธวเสน; “รุกฺขสาขา รุกฺขมูลํ”อิจฺจาทิ อวยวสมฺพนฺธวเสน; “อโยปตฺโต; สุวณฺณกฏาหํ”อิจฺจาทิ วิการสมฺพนฺธวเสน; “เตลกุมฺโภ; สปฺปิกุมฺโภ๑อิจฺจาทิ ตตฺรฏฺฐกสมฺพนฺธวเสน; “สสวิสาณํ; อุทุมฺพรปุปฺผํ; วญฺฌาปุตฺโต”อิจฺจาทิ ตทฺธมฺมสมฺพนฺธวเสน; “ขํปุปฺผํ นตฺถิยา ภาโว”อิจฺจาทิ อสภาวมตฺตสมฺพนฺธวเสน; “อตฺถิยา ภาโว”อิจฺจาทิ วิชฺชมานตฺถสมฺพนฺธวเสน คเหตพฺพํ.
เอตฺถ จ อฏฺฐกถานเยน ราชวิเธยฺโย ปุริโส ราชปุริโสติ ทฏฺฐพฺพํ. ตถา หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ “อุปาทานวิเธยฺยา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา; ยถา ราชปุริโส”ติ.๒ สตฺถุโน ทสฺสนํ สตฺถารทสฺสนํ.๓ กตฺตุโน นิทฺเทโส กตฺตารนิทฺเทโส.๔ เอวํ สตฺถารนิทฺเทโส. สกฺยสฺส ภควโต ธีตา สกฺยธีตรา.๕ มาตาปิตูสุ สํวฑฺโฒ มาตาปิตรสํวฑฺโฒ.๖ มาตาปิตูนํ สนฺติเก สํวฑฺโฒติ อตฺโถ. ทุกฺกรมคฺโค นาม ฉฏฺฐีตปฺปุริโส สมตฺโถ.
กายสฺส ปุพฺพํ ปุริโม ภาโค ปุพฺพกาโย; เอวํ ปจฺฉากาโย. อยํ อุตฺตรปทสฺส ปุพฺพ-นิปาตภาเวน วุตฺโต ทุราชานมคฺโค นาม ฉฏฺฐีตปฺปุริโสติ เวทิตพฺโพ; อทกฺขีติ ทิฏฺโฐ;กึ ทิฏฺโฐ ? อิตฺถึ วา ปุริสํ วา ยํกิญฺจิ ธมฺมชาตํ อตฺถชาตํ วา; กทา ทิฏฺโฐติ ? ปุพฺเพ; อิติ อิมํ อตฺถสมฺพนฺธํ ญตฺวา “ทิฏฺฐปุพฺโพ ตถาคต”นฺติอาทิทสฺสนโต เอวํ สมาสวิคฺคโห กาตพฺโพ “ปุพฺเพ ทิฏฺโฐ ทิฏฺฐปุพฺโพ”ติอาทินา. ตถาคตํ ทิฏฺฐปุพฺโพ อยํ ปุริโส; ตถาคตํ ทิฏฺฐปุพฺพา อยํ อิตฺถี; ตถาคตํ ทิฏฺฐปุพฺพํ อิทํ กุลํ.
เอตฺถ จ ทิฏฺฐสทฺโท “ตสฺส ทินฺโน มยา ปุตฺโต”ติ๗อาทีสุ ทินฺนสทฺโท วิย เยภุยฺเยน กมฺมนิ วตฺตติ. อปฺเปกทา ปน “ทานํ ทินฺโน เทวทตฺโต”ติ เอตฺถ ทินฺนสทฺโท วิย กตฺตริปิ วตฺตติ. ตถา เหส–
เยหิเถเรหิสงฺคีตา; สงฺคีเตสุ จ วิสฺสุตา.
สพฺพกามีจสาฬฺโหจ; เรวโต ขุชฺชโสภิโต.
ยโสจสาณสมฺภูโต; เอเต สทฺธิวิหาริกา;
เถราอานนฺทเถรสฺส; ทิฏฺฐปุพฺพา ตถาคตนฺติ๑
เอตฺถ กตฺตริ ทิสฺสติ; เอวํ ธมฺมํ สุตปุพฺโพ; สคฺคํ คตปุพฺโพ.
กมฺมนิ– ทิฏฺฐปุพฺพา เทวา ปุริเสน; สุตปุพฺโพ ธมฺโม เตน; คตปุพฺพา ทิสา เตน. เอตฺถ จ “สจิตฺตมนุรกฺเข; ปตฺถยาโน ทิสํ อคตปุพฺพ”นฺติ๒ อาหจฺจภาสิเตน คตสทฺทสฺส กมฺมนิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ทุราชานมคฺโค ฉฏฺฐีตปฺปุริโส สมตฺโถ.
รูเป สญฺญา รูปสญฺญา.๓ เอวํ สํสารทุกฺขํ; วนปุปฺผํ; อาตปสุกฺขํ; องฺคารปกฺกํ; จารกพทฺโธ อิจฺเจวมาทิ. สตฺตมีตปฺปุริโสยํ.
๗๐๕. อิติโลเป ปฐมา ปฐมาย.
อิติสทฺทสฺส โลปฏฺฐาเน ปฐมาวิภตฺติยนฺตํ ปทํ ปฐมาวิภตฺติยนฺเตน สมสิยติ; โสปิ สมาโส ตปฺปุริสสญฺโญ โหติ.
โส พุทฺธํ สรณคโต. อตฺรายํ สมาสปทจฺเฉโท “สรณํ อิติ คโต”ติ. พุทฺธํ “อยํ ภควา มม สรณ”นฺติ คโต; ภชิ เสวิ พุชฺฌีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ยถา “อาชญฺเญน ยุตฺโต รโถ อาชญฺญรโถ”ติ๔ จ “ปูติมุตฺเตน ปริภาวิตํ เภสชฺชํ ปูติมุตฺตเภสชฺช”นฺติ๕ จ อุตฺตรปทโลเปน ตติยาตปฺปุริโส ภวติ; เอวํ “สรณํ อิติ คโต สรณคโต”ติ อุตฺตรปทโลเปน ปฐมาตปฺปุริโส ภวติ. น เหตฺถ ทุติยาตปฺปุริสาวกาโส วิชฺชติ “อชํ คามํ เนตี”ติอาทีสุ อสมานาธิกรณฏฺฐาเนสุ วิย ทฺวิกมฺมิกสฺส ปโยคสฺส อนิจฺฉิตพฺพตฺตา จ, “พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี”ติ เอตฺถ “พุทฺโธ เม สรณ”นฺติ เอวํ สมานาธิกรณภาเวน อนธิปฺเปตสฺส อุตฺตรปทสฺส กมฺมวาจกภาเวน อฏฺฐกถาจริเยหิ อนธิปฺเปตตฺตา จาติ.
๗๐๖. มตนฺตเร ปฐมา ฉฏฺฐิยา จ.
ปุน ปฐมคฺคหณํ อิติโลปคฺคหณสฺส นิวตฺตนตฺถํ. ครูนํ มตนฺตเร ปฐมนฺตปทํ ฉฏฺฐิยนฺเตน สมสิยติ; โส สมาโส ตปฺปุริสสญฺโญ โหติ.
อฑฺฒํ ปิปฺปลิยา อฑฺฒปิปฺปลิ; อฑฺฒํ โกสาตกิยา อฑฺฒโกสาตกี; ปุพฺพํ กายสฺส ปุพฺพกาโย. อยํ ปฐมาตปฺปุริโส.
เกเจตฺถ วเทยฺยุํ “ยชฺเชวรูโป ปฐมาตปฺปุริโส สิยา, 'สห เทเวหิ สเทวโกติ๑ อยมฺปิ ปฐมาตปฺปุริโส สิยา”ติ ? น สิยา; อญฺญปทตฺถปฺปธานตฺตา ปน พหุพฺพีหิเยว ภวติ, น ตปฺปุริโส.
เอตฺถ หิ อญฺญปทตฺโถ ปธาโน “สห เทเวหิ โย โลโก โสยํ สเทวโก”ติ. เอตฺถ “อฑฺฒปิปฺปลี”ติอาทีสุ ปิปฺปลิยา อฑฺฒํ อฑฺฒปิปฺปลีติอาทินา คหเณ สติ ฉฏฺฐีตปฺปุริโส ภวตีติ ทฏฺฐพฺพํ. นเนฺววํ สติ “สเทวโก โลโก”ติ อยมฺปิ “เทเวหิ สห สเทวโก”ติ คหเณ สติ ตติยาตปฺปุริโส สิยาติ ? น สิยา. อยญฺหิ เทเวหิ สห โย โลโก โสยํ สเทวโกติ เอวํ อญฺญปทตฺถปฺปธานตฺตา พหุพฺพีหิเยว ภวติ, น ตปฺปุริโส.
ตถา “ปาสาทสฺส อนฺโต อนฺโตปาสาทํ; นครสฺส สมีปํ อุปนครํ”อิจฺจาทิปิ อพฺยยตฺถปฺปธานตฺตา อพฺยยีภาโว ภวติ, น ตปฺปุริโส.
๗๐๗. เต จุโภ.1
เต จ อุโภ ทิคุกมฺมธารยสมาสา ตปฺปุริสสญฺญา โหนฺติ.
อปญฺจวสฺสํ; อสตฺตโคทาวรํ;
อปญฺจปุลิ; อพฺราหฺมโณ; อวสโล;
อสกฺยธีตรา.๒ มาตาปิตรสํวฑฺโฒ.๓
เอตฺถ จ “น สกฺยธีตรา อสกฺยธีตรา”ติ วา “น สกฺยธีตา อสกฺยธีตรา”ติ วา นิพฺพจนียํ. อิเม จ สมาสกมฺมธารยภาเว ทิคุภาเว ฐิตาเยว นสฺส ปทสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺ-ปธานตา โชตกภาเวน ตปฺปุริเสกเทสตฺตา “ตปฺปุริสา”ติ วุตฺตา; น “ราชปูชิโต”ติอาทโย วิย คุณาติวตฺตนวเสน. เกจิ ปน อิมํ สมาสํ อุภยตปฺปุริโสติ นามํ กตฺวา อิมินา สทฺธึ ทุติยาตปฺปุริสาทโย สตฺต ตปฺปุริเส อิจฺฉนฺติ. อิธ เอเกกสฺส สมาสสฺส อุภยตปฺ-
ปุริสภาวาภาวโต ตํ นามํ นุปปชฺชติ; อยํ ปน อสฺมากํ รุจิ สงฺเขปโต สุทฺธตปฺปุริโส กมฺมธารยตปฺปุริโส ทิคุตปฺปุริโสติ ตโย ตปฺปุริสา. วิตฺถารโต ปน ปฐมาตปฺปุริโส ทุติยาตปฺปุริสาทโย ฉ จาติ สตฺต ตปฺปุริสา ภวนฺติ.
ตปฺปุริสอิจฺจเนน กฺวตฺโถ ? นสฺสตฺตํ ตปฺปุริสพหุพฺพีหีสุ.
๗๐๘. พหุพฺพีหญฺญปทตฺเถ.1
สมสิยมานปทโต อญฺเญสํ ปฐมาทิวิภตฺติยนฺตานํ ปทานมตฺเถ นามานิ สมสิยนฺติ; โส สมาโส พหุพฺพีหิสญฺโญ โหติ.
พหโว วีหโย ยสฺสาติ พหุพฺพีหิ; พหุพฺพีหิสทิสตฺตา อยมฺปิ สมาโส “พหุพฺพีหี”ติ วุจฺจติ. ยถา หิ พหุพฺพีหิสทฺโท คุณินิ ฐิโต; ตถา สกโลปายํ สมาโส คุณินิ ฐิโต; เตน พหุพฺพีหิสทิสตฺตา “พหุพฺพีหี”ติ วุจฺจติ. อญฺญปทตฺถปธาโน หิ พหุพฺพีหิ.
โส จ นววิโธ ทฺวิปโท ภินฺนาธิกรโณ ติปโท นนิปาตปุพฺพปโท สหปุพฺพปโท อุปมานปุพฺพปโท สงฺโขฺยภยปโท ทิสนฺตราฬตฺโถ พฺยติหารลกฺขโณ จาติ.*
ตตฺถ ทฺวิปโท พหุพฺพีหิ กมฺมาทีสุ ฉสุ วิภตฺติยตฺเถสุ ภวติ.
เตสุ กมฺมตฺเถ ตาว– อาคตา สมณา อิมํ สํฆารามํ โสยํ อาคตสมโณ; สํฆาราโม; เอวํ อาคตสมณา สาวตฺถิ; อาคตสมณํ เชตวนํ; อตคฺคุณสํวิญฺญาโณยํ พหุพฺพีหิ. ตถา หิ ทุวิโธ พหุพฺพีหิ ตคฺคุณสํวิญฺญาโณ อตคฺคุณสํวิญฺญาโณ จาติ.
เตสุ ยตฺถ อวยเวน วิคฺคโห สมุทโย สมาสตฺโถ; โส ตคฺคุณสํวิญฺญาโณ นาม; ยถา “ลมฺพกณฺโณ”ติ, ยถา จ “สมลา อกุสลา ธมฺมา”ติ.
ยตฺถ ปน สมุทาเยน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ; โส อตคฺคุณสํวิญฺญาโณ นาม. ยถา “ปพฺพตาทีนิ เขตฺตานี”ติ, ยถา จ “พหุธโน”ติ, ยถา จ “อมโล โลกุตฺตรธมฺโม”ติ.
อปโร นโย– ยตฺถ วิเสสนภูโต อตฺโถ อญฺญปทตฺเถน สทฺธึ คยฺหติ; โส ตคฺคุณ-สํวิญฺญาโณ; ยถา “ลมฺพกณฺณมานยา”ติ, ยถา จ “สมเล อกุสเล ธมฺเม ปชหตี”ติ.
ยตฺถ ปน อญฺญปทตฺโถ วิเสสนตฺถปริจฺจาเค เกวโล คยฺหติ; โส อตคฺคุณ-สํวิญฺญาโณ; ยถา “ปพฺพตาทีนิ เจตฺตานิ กสฺสตี”ติ, ยถา จ “พหุธนมานสา”ติ, ยถา จ “อมลํ โลกุตฺตรธมฺมํ สจฺฉากาสี”ติ.
เกจิ ปน นิมฺมลภาเวน สห ชานิตพฺโพ โลกุตฺตรธมฺโมติ มญฺญมานา “ธมฺม-มมล”นฺติ เอตฺถ “อมล”นฺติ ตคฺคุณสํวิญฺญาโณติ วทนฺติ; ตํ น คเหตพฺพํ ราคาทิมลานํ โลกุตฺตรธมฺมสฺส อวยวภาวาภาวโต. สเจ ปน นิมฺมลภาเวน สห วตฺตตีติ สนิมฺมลภาโว โลกุตฺตรธมฺโมติ ปโยโค สิยา; ตคฺคุณสํวิญฺญาโณติ ทฏฺฐพฺพํ.
ชิตานิ อินฺทฺริยานิ อเนน สมเณน โสยํ ชีวิตินฺทฺริโย;๑ สมโณ; ตคฺคุณสํวิญฺญาโณยํ พหุพฺพีหิ อวยวภูเตหิ อินฺทฺริเยหิ สเหว สมณสงฺขาตสฺส ทพฺพสฺส คเหตพฺพตฺตา; อินฺทฺริยาทโย ธมฺเม อุปาทาย “สมโณ”อิจฺจาทิ ปญฺญตฺติ โหติ.
สุโข สํวาโส เอเตนาติ สุขสํวาโส;๒ ธีโร.
ทินฺนสุงฺโก ราชา. นิคฺคตชโน คาโม.
ฉินฺนหตฺโถ ปุริโส หตฺถจฺฉินฺโน วา. สมฺปนฺนสสฺโส ชนปโท. อญฺเญปิ ทุติยาทิอตฺเถสุ พหุพฺพีหิ โยเชตพฺพา. อิติ สมาสโต ทฺวิปโท พหุพฺพีหิ วิภาวิโต.
ภินฺนาธิกรโณ ยถา ? เอกรตฺตึ วาโส อสฺสาติ เอกรตฺติวาโส.๑ สมาเนน สทฺธึ วาโส อสฺสาติ สมานวาโส.๒ ปุริโส. อุภโต พฺยญฺชนมสฺส อตฺถีติ อุภโตพฺยญฺชนโก.๓ ขเณ กิจฺจํ ยสฺส โลกสฺส โส ขณกิจฺโจ.๔ “โอกาเส สติเยว ยสฺส กิจฺจํ โหตี”ติ ปาฬิ. อฏฺฐกถายํ ปน อธิปฺปายตฺถวเสน “ขเณ กิจฺจานิ กโรตีติ ขณกิจฺโจ; โอกาสํ ลภิตฺวาว กิจฺจานิ กโรตีติ อตฺโถ”ติ๕ วุตฺตํ. ฉตฺตํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ฉตฺตปาณิ;๖ ปุริโส. ทาเน อชฺฌาสโย อสฺสาติ ทานชฺฌาสโย อิจฺจาทิ.
ติปโท ยถา ? ปรกฺกเมน อธิคตา สมฺปทา เยหิ เต ภวนฺติ ปรกฺกมาธิคตสมฺปทา; มหาปุริสา. เอวํ ธมฺมาธิคตโภโค. โอณิโต ปตฺตโต ปาณิ เยน โสยํ โอณิตปตฺตปาณิ.๗ สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ วิย กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโย.๘ มตฺตา พหโว มาตงฺคา อสฺมินฺติ มตฺตพหุมาตงฺคํ; วนํ อิจฺจาทิ.
นนิปาตปุพฺพปโท ยถา ? นตฺถิ เอตสฺส สโมติ อสโม; ภควา. นตฺถิ สํวาโส เอเตนาติ อสํวาโส.๙ น วิชฺชเต พุทฺธิ เอตฺถาติ อพุทฺธิโก;๑๐ ชนปโท อิจฺเจวมาทิ.
สหปุพฺพปโท ปฐมายตฺเถ ลพฺภติ; ตํ ยถา ? สห เหตุนา โย วตฺตติ โส สเหตุโก;๑๑ สเหตุวาติ ปาฬิ. อฏฺฐกถายํ ปน “โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺส”นฺติ๑ อิมสฺมึ ฐาเน ครูหิ โลกสทฺทาทิกํ อเปกฺขิตฺวา ลิงฺคํ อปากฏนฺติ ยํตํสทฺทา น โยชิตา.
ตถา หิ “สห เทเวหิ สเทวก”นฺติ๒อาทิกํ ยํตํสทฺทวชฺชิตํ นิพฺพวจนเมว เตหิ อภิสงฺขตํ. ยสฺมา ปน สหสทฺโท อสตฺววาจกตฺตา ลิงฺคํ โชเตตุํ น สกฺโกติ; ตสฺมา มยํ ลิงฺคสฺสาวิกรเณน โสตูนํ นิกฺกงฺขภาวตฺถํ ยํตํสทฺเทน โยเชตฺวา นิจฺฉยํ วทาม;
สห เทเวหิ โย โลโก โส สเทวโก; เอวํ สมารโก อิจฺจาทิ. สห สมณพฺราหฺมเณหิ ยา ปชา สา สสฺสมณพฺราหฺมณี; ปชา. อปโร นโย– สห เทเวน ยา ปถวี สา สเทวิกา;๓ กา สา ? ปถวีติ อตฺโถ.
เอวํ สราชิกา ปริสา; สราชิกา มหาเทวี; สห มูเลน โย อุทฺธโฏ โส สมูลุทฺธโฏ; รุกฺโข; สห มจฺเฉเรน ยํ จิตฺตํ ตํ ตํ สมจฺเฉรํ; อิมานิ สหสทฺทสฺส สาเทสวเสน วา หการโลปวเสน วา ญาตพฺพานิ. สรูปโต ฐิตภาเวน ปน เอวํ เวทิตพฺพานิ.
สห โอฑฺเฒน โย โจโร โส สโหฑฺโฒ..๔
สห มจฺเฉเรน เย ปริเทวโสกา เต สหมจฺฉรา๕ อิจฺเจวมาทิ.
อุปมานปุพฺพปโท ปฐมายตฺเถ ฉฏฺฐิยตฺเถ จ ลพฺภติ; ตตฺถ อุปมาโนปเมยฺย-ภาวปสิทฺธตฺถํ อิววิยสทฺทาปิ ปยุชฺชนฺติ. กายพฺยามานํ สมปฺปมาณตาย นิโคฺรโธ อิว ปริมณฺฑโล โย ราชกุมาโร โสยํ นิโคฺรธปริมณฺฑโล.๖ สงฺโข วิย ปณฺฑรํ ยํ วตฺถํ ตํ สงฺขปณฺฑรํ; วตฺถํ. กาโก วิย สูโร อยนฺติ กากสูโร.๗ อิธ อธิปฺปายนฺตรมฺปิ ภวติ “กากโต สูโร กากสูโร”ติ; อิมสฺมึ ปนตฺเถ ปญฺจมีตปฺปุริโส ภวติ. จกฺขุ อิว ภูโต อยํ ปรมตฺถทสฺสนโตติ จกฺขุภูโต;๑ ภควา. อธิปฺปายนฺตรมฺปิ ภวติ ปญฺญามยํ จกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ จกฺขุภูโต. อิมสฺมึ ปนตฺเถ ทุติยาตปฺปุริโส ภวติ. เอวํ อุปมานปุพฺพปโท ปฐมายตฺเถ ลพฺภติ;
ฉฏฺฐิยตฺเถ สุวณฺณวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โสยํ สุวณฺณวณฺโณ;๒ ภควา. เอวํ นาคคติ; สีหคติ; นาควิกฺกโม; สีหหนุ.๓ เอณิสฺส วิย อสฺส ชงฺฆาติ เอณิชงฺโฆ.๒ เอวํ อุสภกฺขนฺโธ.๔ พฺรหฺมุโน วิย อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต สโร อสฺสาติ พฺรหฺมสฺสโร.๕ เอวํ อุปมานปุพฺพปโท ฉฏฺฐิยตฺเถ ลพฺภติ.
สงฺขฺโยภยปโท วาสทฺทตฺเถ ทิสฺสติ; ตํ ยถา ? เทฺว วา ตโย วา ปตฺตา ทฺวิตฺติปตฺตา; ทฺวีหํ วา ตีหํ วา ทฺวีหตีหํ. ฉ วา ปญฺจ วา วาจา ฉปฺปญฺจวาจา.๖ เอวํ สตฺตฏฺฐมาสา; เอกโยชนทฺวิโยชนานิ. เอวํ สงฺโขฺยภยปโท วาสทฺทตฺเถ ทิสฺสติ; อิมสฺมึ ฐาเน วาสทฺทตฺโถเยว อญฺญปทตฺโถ นาม; ตสฺมา อยํ สมาโส อญฺญปทตฺถปฺปธานตฺตา พหุพฺพีหิ นาม ภวติ.
ทิสนฺตราฬตฺโถ ยถา ? ปุพฺพสฺสา จ ทกฺขิณสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราฬํ สายํ ปุพฺพทกฺขิณา; วิทิสา. เอวํ ปุพฺพุตฺตรา;1 อปรทกฺขิณา;2 ปจฺฉิมุตฺตรา.3
พฺยติหารลกฺขโณ ยถา ? เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ เกสาเกสี. ทณฺเฑหิ ทณฺเฑหิ ปหริตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ ทณฺฑาทณฺฑี; อยํ ปฐมาวิภตฺติยตฺเถ พหุพฺพีหิ.
อิทานิ ปาวจเน วิญฺญูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหินา สทฺธึ ทฺวนฺท-กมฺมธารยาทิคพฺเภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหโย กถยาม–
สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยาหารา, ตาปสา.
ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ ผลญฺจ ปณฺณปุปฺผผลานิ;
สยเมว ปติตานิ สยํปติตานิ; สยํปติตานิ จ ตานิ ปณฺณปุปฺผผลานิ จาติ สยํปติต-ปณฺณปุปฺผผลานิ , วายุ จ โตยญฺจ จ วายุโตยานิ, สยํปติตปณฺณปุปฺผผลานิ จ วายุโตยานิ จ สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยานิ;
ตานิเยว อาหารา เยสํ เต สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยาหารา.
อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.
อถ วา สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตเยหิ อาหารา เยสํ เต สยํปติตปณฺณปุปฺผผล-วายุโตยาหารา. อยํ ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.
นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ:-
นานาปการา ทุมา นานาทุมา;
นานาทุเมหิ ปติตานิ นานาทุมปติตานิ;
นานาทุมปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ จาติ นานาทุมปติตปุปฺผานิ;
เตหิ วาสิตา นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา;
นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา สานู ยสฺส ปพฺพตสฺส โสยํ นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ; ปพฺพโต. อยํ กมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ. อถ วา วาสิตา สานู วาสิตสานู. สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโส; นานาทุมปติตปุปฺเผหิ วาสิตสานู ยสฺส โสยํ นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานู. อยํ ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.
พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏ:-
พฺยาลมฺโพ อมฺพุธโร พฺยาลมฺพมฺพุธโร;
ตสฺส พินฺทูนิ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทูนิ;
เตหิ จุมฺพิโต พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิโต;
ตาทิโส กูโฏ ยสฺส โสยํ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏ. อยํ กมฺมธารยตปฺปุริส-คพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.
อถวา จุมฺพิโต กูโฏ จุมฺพิตกูโฏ.
สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโส. พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทูหิ จุมฺพิตกูโฏ ยสฺส โสยํ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏ. อยํ ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.
อมิตพลปรกฺกมชุติ:-
น มิตา อมิตา; พลญฺจ ปรกฺกโม จ ชุติ จ พลปรกฺกมชุติโย; อมิตา พลปรกฺกม-ชุติโย ยสฺส โสยํ อมิตพลปรกฺกมชุติ. อยํ กมฺมธารยทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ. อิโต ปรํ อิมินา นเยน สมาสปเทสุ สมาสวิคฺคโห กาตพฺโพ.
ปีโนรกฺขํสพาหุ. อยํ ทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.
ปีนคณฺฑวทนถนูรุชฆนา.อิตฺถี. อยมฺปิ ทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.
ปวรสุราสุรครุฬมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลสํฆฏฺฏิตจรโณ; ตถาคโต. อยํ ทฺวนฺทกมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.
อมิตฆนสรีโร; อมิตพลปรกฺกมปฺปตฺโต; มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺโผ; นานา-รุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตกนฺทโร; นานามุสลผาลปพฺพตรุกฺขลิงฺครสรธนุคทาสิโตมร-หตฺถา; มารกิงฺการา อิจฺเจวมาทิ.
สพฺพมฺเปตํ นยานุสาเรน วิคฺคเหตพฺพํ.
นสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ; อากาสํ อนนฺตํ อากาสานนฺตํ; อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ; ตํ อากาสานญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตสฺส ฌานสฺส เทวานํ เทวายตนมิวาติ อากาสานญฺจายตนํ;๑ อยํ พหุพฺพีหิกมฺมธารยคพฺโภ พหุพฺพีหิ. เอตฺถ ยถา ภิสกฺยเมว เภสชฺชํ; เอวํ อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ สญฺโญคปรสฺส ตการสฺส จการํ กตฺวา.๒ นาสฺส อนฺโต อนนฺตํ; อนนฺตเมว อานญฺจํ; วิญฺญาณํ อานญฺจํ วิญฺญาณานญฺจนฺติ อวตฺวา “วิญฺญาณญฺจ”นฺติ วุตฺตํ; อยญฺเหตฺถ รูฬฺหีสทฺโทติ. ตํ วิญฺญาณญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตสฺส ฌานสฺส เทวานํ เทวายตนมิวาติ วิญฺญาณญฺจายตนํ;๑ อยมฺปิ พหุพฺพีหิกมฺมธารยคพฺโภ พหุพฺพีหิ. เอตฺถ จ “รูฬฺหีสทฺโท”ติ อิมินา “วิญฺญาณานญฺจ”นฺติ อิมสฺส ปทสฺส อตฺเถ วิญฺญานญฺจสทฺโท นิรูฬฺโหติ ทสฺเสติ; ยถาวุตฺตํ วา วิญฺญาณํ ทุติยารุปฺปชฺฌาเนน อญฺจิยติ วุตฺตากาเรน อลมฺพิยตีติ วิญฺญาณญฺจนฺติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.๒
สตฺตาหํ ปรินิพฺพุตสฺส ยสฺส ภควโต โสยํ สตฺตาหปรินิพฺพุโต;๓ ภควา. อยํ พาหิรตฺโถ นาม พหุพฺพีหิสมาโส. เอตฺถ หิ อุตฺตรปทํ สมสิยมานปทโต อญฺเญน ปเทน สมานาธิกรณํ ภวติ; อญฺญปทญฺจ ตทุตฺตรปทํ อากฑฺฒิตฺวา วตฺตติ สมานาธิกรณภาเวน เตน สทฺธึ สมฺพชฺฌตีติ อยํ สมาโส “พาหิรตฺโถ”ติ วุจฺจติ; อญฺญถาภูโต อพาหิรตฺโถ นาม พหุพฺพีหิ.
อถวา สพฺโพปิ พหุพฺพีหิสมาโส พาหิรตฺโถ นาม อญฺญปทตฺเถน คเหตพฺพตฺตา; ทฺวนฺทาทโย ปน อพาหิรตฺถา นาม พหิ อนิกฺขนฺตตฺถตฺตา. อจิรํ ปรินิพฺพุตสฺส ยสฺส โสยํ อจิรปรินิพฺพุโต.๔ เอวํ อจิรปพฺพชิโต.๕
อถวา ยถา “ฐิตวา”ติ เอตฺถ ฐานํ “ฐิต”นฺติ วุจฺจติ; ตถา อิธาปิ ปพฺพชนํ “ปพฺพชิต”นฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา อจิรํ ปพฺพชิตํ ยสฺส โสยํ อจิรปพฺพชิโตติ วิคฺคเหตพฺพํ. อปกฺกมีติ ปกฺกนฺโต; ปุริโส; อจิรํ ปกฺกนฺตสฺส ยสฺส โสยํ อจิรปกฺกนฺโต.๖
อถวา “อิทํ เนสํ ปทกฺกนฺตํ; นาคานมิว ปพฺพเต”ติ๗ เอตฺถ ปน ปทกฺกมนํ “ปทกฺกนฺต”นฺติ ภาวตฺเถ ปวตฺตปทกฺกนฺตปทํ วิย ปกฺกมนํ “ปกฺกนฺต”นฺติ ภาวตฺถํ หทเย กตฺวา อจิรํ ปกฺกนฺตํ ยสฺส โสยํ อจิรปกฺกนฺโตติปิ สมาโส กาตพฺโพ. เอวํ อจิรปกฺกนฺตสทฺโท พาหิรตฺถสมาโสปิ โหติ อพาหิรตฺถสมาโสปิ. เอส นโย อญฺญตฺราปิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ.
อิตฺถํ นามํ ยสฺส โสยํ อิตฺถนฺนาโม; เอวํนามโก ปุริโสติ อตฺโถ. อิตฺถนฺนามํ ยสฺสา สายํ อิตฺถนฺนามา; เอวํนามิกา อิตฺถีติ อตฺโถ. ตถา อิตฺถนฺนามํ กุลํ;
เอวํ นามํ เอตสฺสาติ เอวํนาโม; เอวํนามโก วา; เอวํโคตฺโต; เอวํวณฺโณ; เอวมาหาโร; เอวมายุปริยนฺโต.๑ เอวาจาโร; เอวํสิโลโก;
ยถานฺโน ปุริโส; ยถานฺนา เทวตา.๒
มาตุเทวตา ปุริโส; ตํตํวิโธ สีลวา; ตถาวิโธ สีลวา;
สรูโป; ยถารูโป; ตถารูโป; เอวรูโป.
ตโถ อาคโต ยสฺส โสยํ ตถาคโต.๓ เอวํ สุคโต. เอวํ อญฺเญปิ โยเชตพฺพา.
เอโก มาโส อภิสิตฺตสฺส อสฺสาติ เอกมาสาภิสิตฺโต.
มาโส คตาย อสฺสา อาสาฬฺหิยา สา มาสคตา.๔ อาสาฬฺหี. มาโส ชาตสฺส ยสฺส โสยํ มาสชาโต; เอวํ สํวจฺฉรชาโต.
พาหิรตฺถพหุพฺพีหิโต เสสา สพฺเพปิ พหุพฺพีหโย อพาหิรตฺถาติ เวทิตพฺพา.
ฉนฺโท ชาโต ยสฺส โสยํ ฉนฺทชาโต.๕
เอวํ อุสฺสุกฺกชาโต; ปีติโสมนสฺสชาโต.๖ สญฺชาตปีติโสมนสฺโส.
หตฺถา ฉินฺนา ยสฺส โสยํ หตฺถจฺฉินฺโน;๗ ฉินฺนหตฺโถ วา.
ภควโต หิ ปาวจเน เยภุยฺเยน ฉินฺนชาตอิจฺจาทีนิ สมาสํ ปตฺวา อุตฺตรปทานิ ภวนฺติ; ปริปุณฺณนิปฺผนฺนอิจฺจาทีนิ นิจฺจเมว ปุพฺพปทานิ ภวนฺติ. ยถา หิ “ปริปุณฺณ-วีสติวสฺโส;๑ นิปฺผนฺนสงฺกปฺโป”ติอาทีนิ ทิสฺสนฺติ.
อฑฺฒํ อฏฺฐนฺนํ ปูรณํ เยสนฺติ อฑฺฒฏฺฐมานิ. อฑฺฒฏฺฐมานิ รตนานิ ปมาณํ เอตสฺสาติ อฑฺฒฏฺฐมรตโน;๒ หตฺถี. อยํ ทุกฺกรมคฺโค นาม พหุพฺพีหิ.
ตถา “ภิกฺขุ อตฺตจตุตฺโถ คามํ ปิณฺฑาย ปวิสตี”ติ๓ อตฺร อตฺตา จตุตฺโถ ยสฺส ภิกฺขุสฺส อญฺเญหิ ภิกฺขูหิ สทฺธินฺติ อตฺตจตุตฺโถ. อถวา อตฺตา จตุนฺนํ ปูรโณ ยสฺส โสยํ อตฺตจตุตฺโถ; อยมฺปิ ทุกฺกรมคฺโคเยว. อญฺเญปิ โยเชตพฺพา.
อหํ ทีโป เอเตสนฺติ มํทีปา.๔ อยํ ทุราชานมคฺโค นาม พหุพฺพีหิ.
ตถา อหํ เลณํ เอเตสนฺติ มํเลณา.๔ อหํ ปฏิสรณํ เอเตสนฺติ มํปฏิสรณา.๔ อหํ อุทฺทิสิตพฺพฏฺเฐน อุทฺเทโส เอตสฺสาติ มมุทฺเทสิโก.๕ ภิกฺขุสํโฆ. ภควา มูลเมเตสนฺติ ภควํมูลกา;๖ ธมฺมา. เอวํ ภควํปฏิสรณา;๖
มาตา จ ปิตา จ มาตาปิตโร; นตฺถิ มาตาปิตโร เอตสฺสาติ นิมฺมาตาปิตโร;๗ ปุริโส; นิมฺมาตาปิตรา ทาริกา. เอเตน ปุริเสน สห เอโก ปิตา เอตสฺสาติ เอกปิตโร;๘ ปุริโส. เอกปิตรา อิตฺถี. เอโก กตฺตา เอตสฺสาติ เอกกตฺตารํ; กมฺมํ. เอวํ พหุกตฺตารํ.
เทฺว สตฺถาโร เอตสฺสาติ ทฺวิสตฺถาโร; ปุริโส. ทฺวิสตฺถารา อิตฺถี; ทฺวิสตฺถารํ กุลํ. สตฺถารํ ครุ เอตสฺสาติ สตฺถาครุ; ลุตฺตสมาโสยํ; “สตฺถาครุ ธมฺมครู”ติ๙ หิ ปาฬิ ทิสฺสติ. นนฺวิธ โภ “ควํปตี”ติอาทโย วิย อลุตฺตสมาโสติ เจ ? น, “มาตาปิตโร”ติอาทีนํ วิย ลุตฺตสมาสตฺตา. นนุ จ โภ “สตฺถุครู”ติ ปาเฐน ภวิตพฺพนฺติ ? น, อญฺญถา อตฺถสฺส คเหตพฺพตฺตาติ. ทุรชานมคฺโค พหุพฺพีหิ สมตฺโต.
อิทานิ วิญฺญูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ ทฺวกฺขโร พหุพฺพีหิ วุจฺจเต.
สุนฺทรา ธี ยสฺส โสยํ สุธี; สุนฺทรา ธี สุธีติ นิพฺพจเน สติ กมฺมธารโย ภวติ; ทฺวิธิปฺปายาทโยปิ หิ สมาสา ภวนฺติ.
สุนฺทรํ ทํ ยสฺส โสยํ สุโท. กลฺยาณภริโยติ อตฺโถ.
กุจฺฉิตํ ครหิตํ ทมสฺสาติ กุโท;
สุนฺทรํ สมสฺสาติ สุโส; สุนฺทรธโนติ อตฺโถ.
กุจฺฉิตํ สมสฺสาติ กุโส;
กํ วุจฺจติ สุขํ;๑ ตปฺปฏิปกฺขตฺตา น กํ อกํ ทุกฺขนฺติ อตฺโถ; นตฺถิ อกํ ทุกฺขํ เอตฺถาติ นาโก; สคฺโค. อญฺเญปิ ทฺวกฺขรา พหุพฺพีหโย โยเชตพฺพา.
อกฺขรตฺตยิกา ปน “สุทาโร กุทาโร”ติอาทโย ภวนฺติ. จตุรกฺขราทโย สุวิทิตา. ปาทกฺขรปาริปูริยา วุตฺโต มชฺเฌ เวกาโรปิ พหุพฺพีหิ ทิสฺสติ “วุฏฺฐิเวปรมา สรา”ติ.๒ วุฏฺฐิ ปรมํ ปมาณํ เอเตสนฺติ วุฏฺฐิเวปรมาติ สมาโส.
มชฺเฌ เอวกาโรปิ ทิสฺสติ. เอโส เอว ปรโม เอตสฺสาติ เอตาวปรโม; “โยปิ ปารํ คโต ภิกฺขุ; เอตาวปรโม สิยา”ติ๓ ปาฬิ ทิสฺสติ.
คเหตฺวาสาสนาทีหิ; นยํ สาสนพุทฺธิยา.
พหุพฺพีหิสมาโสยํ; พหุธา เม ปปญฺจิโต.
พหุพฺพีหิอิจฺจเนน กฺวตฺโถ ? พหุพฺพีหิมฺหิ จ.
๗๐๙. นานานามานเมกวิภตฺติกานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท.1
ลิงฺควเสน วา สงฺขฺยาวเสน วา อเนเกสํ ปทานํ อฏฺฐสุ วิภตฺตีสุ เอกาย วิภตฺติยา ยุตฺตานํ โย สมุจฺจโย วิภตฺติโลปวเสน เอกตฺตภาโว; โส ทฺวนฺทสญฺโญ โหติ. นิรุตฺติปิฏเก เจตํ วุตฺตํ “กถํ ทฺวนฺโท ภวติ ? ทฺวนฺโท นาม ทฺวินฺนํ ปทานํ เอกวิภตฺติกานํ นานาลิงฺคานํ ปุพฺพปทมปฺปกฺขรํ อุตฺตรปทํ ตุลฺยํ วา พหฺวกฺขรํ วา เอกตฺตสโมธานํ คจฺฉตีติ ทฺวนฺโท”ติ. เอตฺถ จ อิตรีตรโยคสมาหารสงฺขาเตเยว จสทฺทตฺเถ คเหตฺวา วิภตฺติโลปวเสน เอกตฺตภาโว “สมุจฺจโย”ติ วุตฺโต.
ตถา หิ สมุจฺจโย นาม สมฺปิณฺฑนํ. โส ปน อตฺถวเสน เกวลสมุจฺจโย อนฺวาจโย อิตรีตรโยโค สมาหาโร จาติ จตุพฺพิโธ. ตตฺถ เกวลสมุจฺจเย อนฺวาจเย จ สมาโส น ภวติ กฺริยาสาเปกฺขตาย นามานํ อญฺญมญฺญํ อยุตฺตตฺถภาวโต. ยถา ? จีวรํ ปิณฺฑปาตญฺจ; ปจฺจยํ สยนาสนํ๑ อทาสิ; ทานญฺจ เทหิ; สีลญฺจ รกฺขาหิ.
อิตรีตรโยเค สมาหาเร จ สมาโส ภวติ ตตฺถ นามานํ อญฺญมญฺญํ ยุตฺตตฺถ-ภาวโต. ยสฺมา เอกสฺส ปทสฺส ทฺวนฺโท นาม นตฺถิ; ทฺวินฺนํ วา พหูนํ วา โหติ; ตสฺมา โส เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน ทฺวินฺนํ ปทานํ วิภตฺติโยควเสน อทฺวยภาโว เอกตฺตูปคมนํ ทฺวนฺโท. เทฺว เทฺว ปทานิ เอกโต สโมธานเมตฺถ คจฺฉนฺตีติ ทฺวนฺโท; โส อุภยปทตฺถปฺ-ปธาโน.
นนุ จ อุภยปทตฺถปฺปธานตฺเต สติ กถเมกตฺถภาโว สิยาติ ? วุจฺจเต; สทิสาทิอตฺเถปิ สทฺทปฺปวตฺติสมฺภเวน ปทานเมกกฺขเณเยว อตฺถทฺวยทีปกตฺตา; ตญฺจ ทฺวนฺทวิสยเมว เตสมตฺถทฺวยทีปนํ.
ยถา หิ ภูสทฺโท อนุภวาภิภวาทิเก อตฺเถ อนฺวาภิอาทิอุปสคฺคสหิโตเยว ทีเปติ, น เกวโล; เอวํ “ควสฺสก”นฺติอาทีสุ ควาทีนํ อสฺสาทิสทฺทนฺตรสหิตานเมว อตฺถทฺวยทีปนํ, น เกวลานนฺติ ทฺวนฺทวิสยเมว, น สพฺพตฺถาติ ทฏฺฐพฺพํ. สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา.๒
ยตฺถ ปน ยุคสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา ปโยคมารภติ; ตตฺถ “สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานํ นาม สาวกยุค”นฺติ๓ อิจฺเจวมาทโย ปโยคา ภวนฺติ.
สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ สมณพฺราหฺมณา.๔ สมณา จ พฺราหฺมณา จ สมณพฺราหฺมณา; สมโณ จ พฺราหฺมณา จาติ วา สมณา จ พฺราหฺมโณ จาติ วา สมณพฺราหฺมณาติ. เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ จตฺตาริ จตฺตาริ นิพฺพจนานิ กาตพฺพานิ อตฺถยุตฺติวเสน. จกฺขุ จ โสตญฺจ จกฺขุโสตํ.
ทฺวนฺทอิจฺจเนน กฺวตฺโถ ? ทฺวนฺทฏฺฐา วา.
๗๑๐. มหนฺตมหิตานํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท.
มหนฺตมหิตสทฺทานํ มหา โหติ ตุลฺยาธิกรเณ ปเท.
สีลาทีหิ คุเณหิ มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส. ชเนหิ มหิโต จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส; ชเนหิ มหิโต จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส. สพฺพาสํ อุพฺพรีนํ เชฏฺฐิกภาเวน มหตี จ สา เทวี จาติ มหาเทวี; มหิตา วา ชเนหิ ปูชิตา เทวีติปิ มหาเทวี. มหโต สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภเหตุตฺตา มหตี จ สา โพธิ จาติ วา ชเนหิ มหิตา ปูชิตา โพธีติ วา มหาโพธิ.๑ อากรมหนฺตตาย มหนฺตญฺจ ตํ ปทุมวนญฺจาติ มหาปทุมวนํ อิจฺเจวมาทิ.
๗๑๑. ตปฺปุริเส จ.
ตปฺปุริเสปิ เตสํ มหนฺตมหิตสทฺทานํ มหาอิจฺจาเทโส โหติ.
สุตมหานุรูเปน มหโต มหิตสฺส วา พุทฺธสฺส โพธิ มหาโพธิ; มหนฺเต สพฺพญฺญุตญาเณ สตฺโต ลคฺโค มหาสตฺโต; มหนฺโต จ โส สตฺโต จาติ มหาสตฺโตติ นิพฺพจเน ปน กมฺมธารยสมาโส โหติ.
๗๑๒. มหโต มหนฺตสฺส มหา.
ปุน มหนฺตคฺคหณํ ตปฺปุริสตุลฺยาธิกรณคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ; มหนฺตสทฺทสฺส พฺยาสฏฺฐาเนปิ มหาอิจฺจาเทโส โหติ. มหา เต อุปาสก ปริจฺจาโค.๒ พาราณสิรชฺชํ นาม มหา.๓ เสนา ปทิสฺสเต มหา.๔
๗๑๓. กฺวจิ มห สมาเส.
สมาเส วตฺตมานสฺส มหนฺตสทฺทสฺส กฺวจิ มหอิจฺจาเทโส โหติ.
มหพฺพโล ปุริโส; มหปฺผลํ สีลํ; มหทฺธนา อิตฺถี; มหพฺภยํ.๑
กฺวจีติ กึ ?
มหาผลํ; มหาพลํ; มหาธนํ; มหาพโล ปุริโส; มหาธโน คหปติ.
๗๑๔. ถิยํ ตุลฺยาธิกรเณ เจ ภาสิตปุํสปุํสกา ยถารหํ ปุํนปุํสกาว.1
อิธ สาสนยุตฺติกา อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรเณ ปุพฺพปเท สติ อิตฺถิวาจโก สทฺโท สเจ ภาสิตปุโม จ ภาสิตนปุํสโก จ สิยา; โส ยถารหํ ปุมา อิว, นปุํสโก อิว จ ทฏฺฐพฺโพ.
สุขา ปฏิปทา ยสฺส มคฺคสฺส โสยํ สุขปฏิปโท; มคฺโค. เอวํ ทุกฺขปฏิปโท. อปิจ ทุกฺขา ปฏิปทา อสฺสาติ ทุกฺขปฏิปทํ; ปถวีกสิณํ ฌานํ. เอวํ ทนฺธาภิญฺญํ สุขปฏิปทํ;
ทุกฺขา ชีวิกา ยสฺส โสยํ ทุกฺขชีวิโก;
ทีฆา ชงฺฆา ยสฺส ปุริสสฺส โสยํ ทีฆชงฺฆา; ปุริโส. ทีฆา ชงฺฆา ยสฺส กุสลสฺส ตทิทํ ทีฆชงฺฆํ; กุลํ. เอวํ กลฺยาณภริโย ปุริโส; กลฺยาณภริยา ปุริสา; กลฺยาณภริยํ กุลํ; กลฺยาณภริยานิ กุลานีติ; มหตี ปญฺญา ยสฺส โสยํ มหาปญฺโญ.
อถวา ปาวจเน “เสนา ปทิสฺสเต มหา”ติ๒ อิตฺถิลิงฺคภาเว มหาอิติ ปทสฺส ทสฺสนโต มหา ปญฺญา ยสฺส โสยํ มหาปญฺโญติ นิพฺพจนียํ. เอวํ มหาปญฺญํ กุลํ.
อิตฺถิวาจโกติ กึ ? ปญฺญาธโน ปุริโส; ปญฺญารตโน ปุริโส; สทฺธาธนํ กุลํ.
เอตฺถ จ สติปิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรณภูเต ปุพฺพปเท อุตฺตรปทานํ ภาสิตปุํนปุํสกตฺเต จ สติปิ เอเตสํ อิตฺถิภาวาภาวโต ปุํนปุํสกภาวาติเทโส น โหติ. เอตฺถ หิ อุตฺตรปทานํ ภาสิตปุํนปุํสกตา อญฺญปทสนฺนิธานวเสเนว ญายติ.
ภาสิตปุํนปุํสกาติ กึ ?
ทีฆชงฺฆา อิตฺถี; ปหูตปญฺญา นารี.
เอตฺถ ปน สติปิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรณภูเต ปุพฺพปเท อุตฺตรปทานํ อิตฺถิตฺเต จ สติปิ เตสํ ภาสิตปุํนปุํสกภาวาภาวโต ปุํนปุํสกภาวาติเทโส น โหติ. เอถุตฺตรปทานํ อภาสิตปุํนปุํสกตา อญฺญปทสนฺนิธานวเสเนว ญายติ.
ยถารหนฺติ กึ ?
พหุนทิโก ชนปโท; พหุทาสิโก ปุริโส; พหุกุมาริกํ กุลํ; พหุนทิกา ราชธานี.
อิมสฺมึ ปกรเณ พหุพฺพีหิ วิย อญฺญปทตฺเถ ภาสิโต ปุมา ยสฺสํ อิตฺถิยํ สา ภาสิตปุมา; ภาสิโต นปุํสโก ยสฺสํ อิตฺถิยํ สา ภาสิตนปุํสกาติ อตฺโถ คหิโต. ตตฺถ ถีติ อิตฺถิวาจกสทฺทมาห; อญฺญถา “ภาสิตปุํนปุํสกา”ติ เอวํ น วตฺตพฺพํ สิยา; อิมสฺมิญฺจ ปกรเณ ปรปเท อิตฺถิปจฺจยาภาโว อธิปฺเปโต.
๗๑๕. มตนฺตเร อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถิ ปุมาว เจติ ปุพฺพปเท.1
เอกจฺจานํ ครูนํ มตนฺตเร อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรเณ ปเท ปเร ปุพฺเพ ภาสิตปุมา อิตฺถิวาจโก สทฺโท อตฺถิ เจ; โส ปุมา อิว ทฏฺฐพฺโพติ ปุพฺพปเท อิตฺถิปจฺจยาภาโว. ทีฆชงฺโฆ ปุริโส.
อิตฺถิยมิติ กึ ? ขมาธโน.
เอตฺถ สติปิ อุตฺตรปทสฺส ตุลฺยาธิกรณภาเว ตสฺส อิตฺถิยํ อวตฺตมานตฺตา, ปุพฺพปทสฺส จ ปุพฺเพ อภาสิตปุมตฺตา ปุมฺภาวาติเทโส น โหตีติ ทฺวยงฺควิกลํ ปจฺจุทาหรณํ ภวติ; ปจฺจุทาหรเณน นาม เอกงฺควิกเลน ภวิตพฺพํ.
ภาสิตปุมาติ กึ ?
สทฺธาธุโร. สทฺธาปกติโก;
ปญฺญาปกติโก; ปญฺญาวิสุทฺธิโก.
ตุลฺยาธิกรเณอิจฺเจว;
สมณิภตฺติโก; กุมาริภตฺติโก; กุมาริภตฺติ.
ปุพฺพปทสฺเสวายํ ปุมฺภาวาติเทโส; เตน อิธ น ภวติ– พหุทาสิโก ปุริโส; พหุกุมาริกํ กุลํ เอวเมเก วทนฺติ.
๗๑๖. กมฺมธารเย จ ปุพฺเพ ภาสิตปุมา ปุมาว.1
กมฺมาธารเย จ สมาเส อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตรปเท สติ อิตฺถี สเจ ปุพฺเพ ภาสิตปุมา อิทานิ อิตฺถิวาจิกา; สา ปุมา อิว ยถารหํ ทฏฺฐพฺพา.
พฺราหฺมณี จ สา ทาริกา จาติ พฺราหฺมณทาริกา; เอวํ เวสฺสทาริกา; สุทฺททาริกา; ขตฺติยา จ สา กญฺญา จาติ ขตฺติยกญฺญา อิจฺจาทิ.
อิตฺถิยนฺติ กึ ? ปญฺญารตนํ; สมณีปทุมํ.
ภาสิตปุมาติ กึ ? คงฺคานที; ตณฺหานที.๑
เอตฺถ สติปิ กมฺมธารยตฺเถ อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตรปเท จ สติปิ คงฺคาทิสทฺทานํ นิยติตฺถิวาจกตฺตา ภาสิตสทฺทสฺส จ นิยตปุมตฺตาภาวโต ปุพฺพปเท อิตฺถิปจฺจยสฺส นิวตฺติ น โหติ. กจฺจายเน ปน ภาสิตปุมาติ กึ; ขตฺติยพนฺธุทาริกาติ อุตฺตรปเท อิตฺถิปจฺจยสฺส อนิวตฺติ วุตฺตา.
ยถารหนฺติ กึ ? จนฺทาเทวี.๒ นนฺทาเทวี.๓
เอตฺถ ปน สติปิ กมฺมธารยตฺเต อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตรปเท จ สติปิ “จนฺทกุมาโร;๔ นนฺทกุมาโร;๕ นนฺทตฺเถโร”ติ๕ เอวํ ปุลฺลิงฺเค วตฺตมานานํ จนฺทสทฺทาทีนํ ทสฺสนโต “จนฺทาเทวี”ติอาทีสุ จนฺทาทีนํ สทฺทานํ อนิยติตฺถิวาจกตฺเต สนฺเตปิ สาสนานุรูปวเสน “ยถารห”นฺติ วจนโต “จนฺทาเทวี”ติอาทีสุ ปุพฺพปเท อิตฺถิปจฺจยสฺส นิวตฺติ น โหติ; กตฺถจิ ปน อิตฺถิปจฺจยสฺส นิวตฺติ โหติ “นนฺทาเทวี”ติ จ, “จนฺทาเทวี”ติ จ. กตฺถจิ น โหติ "นนฺทเทวีติ จ, จนฺทเทวีติ จ. เตนาโวจุมฺห “ยถารห”นฺติ. อถ วา “นนฺทาเทวี จนฺทาเทวี”ติ จ อิทํ น สมาเส, พฺยาเสเยว อิทํ. ตถา หิ ปาวจเน พหูสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ “ปฐมํ ฌานํ, ทุติยํ ฌาน”นฺติ๑อาทีนิ “ปฐมสฺส ฌานสฺส, ทุติยสฺส ฌานสฺสา”๒ติอาทีนิ จ อสมาสปทานิ ทิสฺสนฺติ; อปฺเปกทา “ปฐมชฺฌานํ ทุติยชฺฌาน”นฺติอาทีนิ ทิสฺสนฺติ; ตสฺมา “นนฺทา เทวี, จนฺทา เทวี”ติอาทีนิ พฺยาสปทานีติ คเหตพฺพานิ. เอเตสญฺหิ พฺยาสปทตฺตํ–
เจเมหตฺเถจปาเทจ; กณฺณนาสญฺจ เฉทสิ.
เอวํนนฺทายเทวิยา; เวเทโห เฉทยิสฺสตีติ๓
เอวมาทีหิ คาถาหิ จุณฺณิยปเทหิ จ อติวิย ปากฏํ;
ตตฺร พฺยาสปทตฺเต อยํ ปทมาลา–
นนฺทา เทวี, นนฺทํ เทวึ, นนฺทาย เทวิยา, นนฺทายํ เทวิยนฺติ.
สมาสปทตฺเต ปน–
นนฺทาเทวี, นนฺทาเทวึ, นนฺทาเทวิยา, นนฺทาเทวิยนฺติ จ, นนฺทเทวี, นนฺทเทวึ, นนฺทเทวิยา, นนฺทเทวิยนฺติ จ ภวติ.
เอตาสุ ตีสุ ปฐมปทมาลา จ ตติยปทมาลา จ สารโต ปจฺเจตพฺพา ภวนฺติ เยภุยฺเยน ปาฬินยานุกูลตฺตา. อิมสฺมึ ปน ปกรเณ อิมสฺมึ สมาเส ภาสิโต ปุมา ยสฺสา อิตฺถิยา สา ภาสิตปุมาติ อตฺโถ คหิโต.
อตฺรายํ อธิปฺปาโย– ยสฺสา อิตฺถิยา สมฺพนฺธภูตาย สมฺพนฺธีภูโต ปุมา อกฺขรจินฺตเกหิ ภาสิโต โลกิยมหาชเนหิ วา. กถํ ภาสิโต อกฺขรจินฺตเกหีติ เจ? “พฺราหฺมณี, ขตฺติยี, ขตฺติยา, เวสฺสี, สุทฺที, จณฺฑาลี”ติ เอวมาทิโต ปฐมตรํ “พฺราหฺมโณ ขตฺติโย เวสฺโส”ติ๔อาทินา ปุมา ภาสิโต; ตโต ปจฺฉา เต สวิภตฺติเก สทฺเท อวิภตฺติเก กตฺวา “ขตฺติย พฺราหฺมณ เวสฺส”อิจฺจาทินา ปกติรูเป ฐเปตฺวา “ขตฺติยสฺส ภริยา ขตฺติยา; พฺราหฺมณสฺส ภริยา พฺราหฺมณี”ติ เอวมาทิกํ อตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย อาปจฺจยํ อีปจฺจยญฺจ ยถาสมฺภวํ กตฺวา “ขตฺติยา ขตฺติยี พฺราหฺมณี เวสฺสี”ติอาทินา อิตฺถิลิงฺคภาโว ปฏิปาทิโต; เอวํ อกฺขรจินฺตเกหิ ปฐมํ ปุมา ภาสิโต.
กถํ ปน โลกิยมหาชเนหิ ปฐมํ ปุมา ภาสิโตติ เจ ?
ปฐมกปฺปิกกาเล กปฺปาทิมฺหิ ปุริสลิงฺคญฺจ อิตฺถิลิงฺคญฺจ นตฺถิ; ตถา หิ “ปุเร ปุรตฺถ กา กสฺส ภริยา; มโน มนุสฺสํ อชเนสิ ปุพฺเพ”ติ๑ วุตฺตํ;
อนุกฺกเมน ปน เตสํ มนุสฺสานํ อญฺญมญฺญํ อุปนิชฺฌายนฺตานํ อิตฺถิปุริสลิงฺเคสุ เอกทิวเสเยว ปาตุภูเตสุ “อิตฺถี”ติ จ “ปุริโส”ติ จ โวหาโร ปวตฺตติ; เตสุ จ ลิงฺเคสุ ปฐมํ อิตฺถิลิงฺคํ อุปฺปนฺนํ; ตโต ปุริสลิงฺคํ อุปฺปนฺนนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ หํสชาตเก “มหาภูติตฺถิโย นาม; โลกสฺมึ อุทปชฺชิสุ”นฺติ๒ อิมสฺมึ ฐาเน อฏฺฐกถายํ ๓ อิตฺถิลิงฺคสฺส ปฐมํ ปาตุภาโว วุตฺโต; เอวํ สนฺเตปิ อนุกฺกเมน กมฺมนานตฺตํ ปฏิจฺจ มหาชเนน ปญฺญตฺเตสุ ขตฺติยพฺราหฺมณาทิจตูสุ วณฺเณสุ ขตฺติยํ ปฏิจฺจ ขตฺติยา ปญฺญตฺตา; พฺราหฺมณาทโย ปฏิจฺจ พฺราหฺมณีอาทิกา ปญฺญตฺตาติ.
เอวํ “ขตฺติยา พฺราหฺมณี”ติอาทีนํ สทฺทานํ ปุพฺเพภาสิตปุมตฺตํ โหตีติ โลกิย-มหาชเนหิ ปฐมํ ปุมา ภาสิโตติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ; เอวญฺหิ การณทฺวยํ สนฺธาย “กมฺมธารเย จ ปุพฺเพ ภาสิตปุมา ปุมาวา”ติ ปุพฺพสทฺเทน วิเสเสตฺวา อิทํ ลกฺขณมโวจุมฺห;
อิมสฺมึ ปน ฐาเน อิทมฺปิ อุปลกฺขณียํ “ทารโก ทาริกา”อิจฺเจเตสุ ทาริกาสทฺโท นิยติตฺถิวาจโก; น “ทาสี, ทาโส, โทวาริโก ปุริโส, โทวาริกา อิตฺถี”ติอาทีสุ ทาสีสทฺทาทโย วิย อนิยติตฺถิวาจโก ปุพฺเพ ภาสิตปุมตฺตา ทาสีสทฺทาทีนํ, ปุพฺเพ อภาสิตตฺตา จ กุมาริกาสทฺทสฺสาติ.
อตฺร ทฺวินฺนํ สุตฺตานํ นานตฺตํ วทาม ปรมฺปราภตวินิจฺฉยนิจฺฉยญฺญูหิ วิญฺญูหิ ลทฺธํ อุปเทสํ นิสฺสาย.
อารพฺภญฺญปทาเนว; พหุพฺพีหิมฺหิ ภาสิตํ.
อุตฺตเรอิตฺถิลิงฺคมฺหิ; ภาสิตตฺตํ ปุมาทิโน.
กมฺมธารยสญฺเญ จ; ปุพฺเพ ภาสิตตํ ปติ.
ปุมาโนอิตฺถิยาปุพฺพ- ปเท กิจฺจํ กเร พุโธ.
๗๑๗. นสฺสตฺตํ ตปฺปุริสพหุพฺพีหีสุ.1
นสฺส สทฺทสฺส ตปฺปุริสพหุพฺพีหีสุ อุตฺตรปเท อตฺตํ โหติ. อพฺราหฺมโณ; อนุตฺตโร.๑
๗๑๘. สเร อนฺ.2
นสฺส ปทสฺส สพฺพสฺเสว ตปฺปุริสพหุพฺพีหีสุ สเร ปเร อนฺ โหติ.
น อสฺโส อนสฺโส; อนนฺตํ ญาณํ.๒
๗๑๙. กุสฺส กทฺ.3
กุอิจฺเจตสฺส ตปฺปุริสพหุพฺพีหีสุ ปเร สเร กทฺ โหติ. ชิคุจฺฉํ อนฺนํ กทนฺนํ; ชิคุจฺฉํ อสนํ กทสนํ; กุจฺฉิตํ อนฺนํ เอตสฺสาติ กทนฺโน; เอวํ กทสโน. สเรติ กึ ? กุทารา ชนา.
๗๒๐. อปฺปตฺเถ กา.4
กุอิจฺเจตสฺส กา โหติ อปฺปตฺเถ. กาลวณํ; กาปุปฺผํ.
๗๒๑. กฺวจิ กุจฺฉิตตฺเถ จ.
กุอิจฺเจตสฺส กุจฺฉิตตฺเถ กฺวจิ กา โหติ. กาปุริโส, กุปุริโส วา.
๗๒๒. สมาสนฺตคตานมนฺโต อวณฺณิการุการตฺตํ.5
สมาสนฺตคตานํ นามานํ อนฺโต กฺวจิ อการอาการอิการอุการตฺตมาปชฺชติ. สพฺเพสํ สขา สพฺพสโข.๓ สพฺเพ วา มนุสฺสา สขิโน เอตสฺสาติปิ สพฺพสโข; เทวานํ ราชา เทวราโช.๔ เอวํ เทวสโข. ภาวิโต อตฺตา เยน โสยํ ภาวิตตฺโต;๕ ภาวิตจิตฺโตติ อตฺโถ. น อาคุ ปาปมสฺสาติ นาโค; อาคุํ ปาปํ น กโรตีติ อธิปฺปาโย.๑ นาโคติ เจตฺถ อรหาติ วุจฺจติ. จตฺตาริ สจฺจานิ สมาหฏานิ จตุสจฺจํ.๒ ปญฺจาหํ; ปญฺจควํ; ฉตฺตุปาหนํ; อุปสรทํ; วิสาลานิ อกฺขีนิ ยสฺส โสยํ วิสาลกฺโข. วิรูปํ มุขํ ยสฺส โสยํ วิมุโข. ปจฺจกฺขา ธมฺมา ยสฺส โสยํ ปจฺจกฺขธมฺมา. สุรภิโน คนฺโธ สุรภิคนฺธิ. สุนฺทโร คนฺโธ สุคนฺธิ. กุจฺฉิโต คนฺโธ ทุคฺคนฺธิ. ปูติโน คนฺโธ ปูติคนฺธิ. รตฺติยา อฑฺฒํ อฑฺฒรตฺตํ. รตฺติยา ปุพฺพํ ปุพฺพรตฺตํ. รตฺติยา ปจฺฉา อปรรตฺตํ. ทีฆา รตฺติ ทีฆรตฺตํ. จิตฺรา คาโว ยสฺส กุลสฺส ตํ กุลํ จิตฺรคุ. ติฏฺฐนฺติ คาโว อสฺมึ ฐาเน กาเล วา ติฏฺฐคุ. เทฺว คาโว ทิคุ.
๗๒๓. เตหิ กปจฺจโย.
เตหิ สมาสนฺตคเตหิ นาเมหิ อปจฺจโย กปจฺจโย จ ปรา โหนฺติ.
ปญฺจ คาโว สมาหฏา ปญฺจควํ. อนตีตสตฺถุกํ ปาวจนํ.๓ พหุกตฺตุโก เทโส. อภิกฺขุโก อาวาโส.๔ สเหตุโก๕ อิจฺจาทิ.
๗๒๔. ถิยมีการูการา นที.
อิตฺถิยํ วตฺตมานา อีการอูการา นทีสญฺญา โหนฺติ.
พหุทาสิโก ปุริโส; พหุวธุกํ กุลํ.
๗๒๕. นทีโต โก.1
นทีสญฺเญหิ ปเทหิ กปจฺจโย โหติ.
พหุนทิโก ชนปโท. พหุชมฺพุกํ วนํ.
๗๒๖. เยสุ ยสฺส โลโป; ตทภาเว ตพฺภาโว.
เยสุ อาปจฺจยาทีสุ ปจฺจเยสุ ปเรสุ ยสฺส สรสฺส โลโป โหติ; เตสํ ปจฺจยานมภาเวน ตสฺส สรสฺส ปุน ปาตุภาโว โหติ.
ทีฆชงฺโฆ; พฺราหฺมณทาริกา.
๗๒๗. ปุํนปุํสกตฺตาติเทเส อกาโร เก อิการํ.
ปุํนปุํสกภาวาติเทเส วิสเย อกาโร อิการํ ปปฺโปติ กปจฺจเย ปเร.
พหุทาสิโก ปุริโส. พหุทาสิกํ กุลํ. พหุนทิโก ชนปโท. พหุนทิกํ นครํ.
๗๒๘. อนาติเทเส อีการูการา รสฺสํ.
อติเทสรหิเต วิสเย กปจฺจเย ปเร อีการอูการา รสฺสํ ปปฺโปนฺติ สุขุจฺจารณตฺถํ.
พหุนทิกา ราชธานี. พหุทาสิกา อิตฺถี. พหุชมฺพุกา ราชธานี.
๗๒๙. อาการีการวิวชฺชิตฺถิ น ปุํนปุํสกาว.
อาการนฺตอีการนฺตวชฺชิโต อิตฺถิวาจโก สทฺโท “ภาสิโต ปุมา ยสฺสํ อิตฺถิย”นฺติ-อาทินา อตฺเถน ภาสิตปุมาทิตฺเตปิ สติ ปุมาว นปุํสโก อิว จ น ทฏฺฐพฺโพ.
พหู ชมฺพู ยสฺมึ ชนปเท โสยํ พหุชมฺพุโก.
เอวํ พหุชมฺพุกํ นครํ. พหุวธุกํ กุลํ. พหุจมุโก ราชา.
๗๓๐. อพฺยยีภาเว น ปุมาวิตฺถี.
อพฺยยีภาเว สมาเส อิตฺถี ภาสิตปุมตฺเตปิ ปุมา อิว น ทฏฺฐพฺพา, ตสฺส อพฺยยลกฺขณตฺตา อนภิเธยฺยลิงฺควจนตฺตา จ.
โลหิตา คงฺคา ยสฺมึ เทเส โลหิตคงฺคา อิจฺจาทิ.
๗๓๑. ชายาย กฺวจิ ตุทํชานิ ปติมฺหิ.1
ชายาสทฺทสฺส กฺวจิ ตุทํชานิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปติสทฺเท ปเร.
ชายา จ ปติ จ ตุทํปติ; เอวํ ชานิปติ.๑ ชายํปติกา.
๗๓๒. อา ธนฺวาทิโต.2
สมาสนฺตคเตหิ ธนุสทฺทาทีหิ กฺวจิ อาปจฺจโย โหติ.
กณฺฑิโว ธนุ อสฺสาติ กณฺฑิวธนฺวา. เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมา. วิวฏจฺฉทา.
กฺวจีติ กึ ? กณฺฑิวธนุ. ปจฺจกฺขธมฺโม. วิวฏจฺฉโท.
๗๓๓. อการนฺตาพฺยยีภาวา วิภตฺตีนมํ.1
ตสฺมา อการนฺตา อพฺยยีภาวา ปราสํ วิภตฺตีนํ กฺวจิ อํ โหติ.
ยถาวุฑฺฒํ; อุปกุมฺภํ.
กฺวจีติ กึ ? โกยํ มชฺเฌสมุทฺทสฺมึ.๑
๗๓๔. สโร นิจฺจํ นปุํสเก รสฺโส.2
นปุํสกลิงฺเค วตฺตมานสฺส อพฺยยีภาวสมาสสฺส สโร รสฺโส โหติ นิจฺจํ.
อธิตฺถิ.๒ อธิกุมาริ.
๗๓๕. โลปญฺญสฺมา.3
อญฺญสฺมา อพฺยยีภาวสมาสา อนการนฺตา ปราสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ.
อธิตฺถิ; อธิกุมาริ; อุปวธุ.
อิทานิ ตถาคตสาสเน โสตูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถํ–
สญฺญาสุตฺตสฺสวุตฺตสฺส; ติณฺณเมเตสเมว จ.
วิปุลตฺถํปโยคานํ; วกฺขามิ สทฺทสตฺถโต.
สทฺทสตฺเถ หิ วิภตฺยตฺเถ สมีปตฺเถ สมทฺธตฺเถ วิทฺธิยํ สพฺพทา อตฺตาภาเว, วิชฺชมานสฺส อจฺจเย, อุภยาการวินิมุตฺตสฺส ปจฺจยเวกลฺลโต สมฺปติ อนุปลทฺธิยํ, สทฺทปาตุภาเว, ปจฺฉาตฺเถ ยถาตฺเถ อนุปุพฺพตฺเถ อปุพฺพาจริมตฺเถ สทิสตฺเถ สมฺปนฺนตฺเถ สากเลฺย อนฺตวจเน, สทิสตฺถวชฺชิเตสุ อญฺเญสุ อตฺเถสุ ยถาสทฺทสฺส, อวธารณตฺเถ ยาวสทฺทสฺส, มตฺตตฺเถ วตฺตมาเนน ปตินา สห นามสฺส ตติเยกวจนนฺตานํ อกฺขสลากสทฺทานํ เอกทฺวิติจตูสุ สงฺขฺยานญฺจ อิทํ วุตฺตํ; น ตถา ยถาปุพฺเพติ อตฺเถ วตฺตมาเนน ปรินา สห อกฺขาทิกีฬายํ อปปริพหิอุทิจฺจาทิสทฺทานํ ปญฺจมิยนฺเตน สห อาอิจฺเจตสฺส มริยาทาภิวิธิมฺหิ, ลกฺขณวาจเกน สห อภิปติอิจฺเจเตสมาภิมุเขฺย, อนุสทฺทสฺส สมีปตฺเถ, ตสฺเสวายามตฺเถ, ติฏฺฐคฺวาทีนํ อญฺญปทตฺเถ ฐาเน กาเล วา, ฉฏฺฐิยนฺเตน สห ปาเรมชฺเฌสทฺทานํ, วํสวาจเกน สงฺขฺยาสทฺทานํ, เตสํ วา นทีวาจเกหิ สทฺธึ, อญฺญปทตฺเถ สญฺญายํ นทีวาจกานํ วิสุํ วิสุํ อพฺยยีภาวสมาโส วุตฺโต.
ตตฺถ จ วิภตฺยตฺเถ– อิตฺถีสุ อธิ อธิตฺถิ อิจฺจาทิ.
สมีปตฺเถ– กุมฺภสฺส สมีปํ อุปกุมฺภํ อิจฺจาทิ.
สมิทฺธตฺเถ– มคธานํ สมิทฺธิ สุมคธํ อิจฺจาทิ.
วิทฺธิยํ– อิทฺธิยา วิยุตฺโต วิทฺธิยํ. สทฺธิกานํ ทุสฺสทฺธิยํ; ทุพฺโภชนํ อิจฺจาทิ.
อตฺตาภาเว– อภาโว มกฺขิกานํ นิมฺมกฺขิกํ. นิทฺทรถํ อิจฺจาทิ.
วิชฺชมานสฺส อจฺจเย– อตีโต หิโม นิหิมํ อิจฺจาทิ.
อุภยาการวินิมุตฺตสฺส ปจฺจยเวกลฺลโต สมฺปติ อนุปลทฺธิยํ– สมฺปติ โกสุมฺภ-มจฺฉาทนํ นตฺถิ อภิโกสุมฺภํ อิจฺจาทิ.
สทฺทปาตุภาเว– สทฺโท ปาตุภูโต กจฺจายนสฺส ยสฺสํ กถายํ สา กถา อิติ กจฺจายนํ อิจฺจาทิ. อิติสทฺโท เจตฺถ วุตฺตปฺปการตฺถํ โชเตติ.
ปจฺฉาตฺเถ– รถานํ อนุ ปจฺฉา อนุรถํ อิจฺจาทิ.
ยถาตฺเถ– ยถารูปํ อนุรูปํ อิจฺจาทิ.
อนุปุพฺเพ– เชฏฺฐานํ อนุปุพฺโพ อนุเชฏฺฐํ อิจฺจาทิ.
อปุพฺพาจริเม– เอกกฺขเณ สห จกฺเกน ธารยํ สจกฺกํ อิจฺจาทิ.
สทิสตฺเถ– สทิโส รูเปน สรูปํ อิจฺจาทิ.
สมฺปนฺนตฺเถ– สมฺปนฺนํ เขตฺตํ สเขตฺตํ อิจฺจาทิ.
เอตฺถ หิ สหสทฺโท สมฺปนฺนตฺโถ.
สากเลฺย– สมกฺขิกํ อิจฺจาทิ.
กลาสทฺโท เจตฺถ อวยววาจโก; สห กลาหีติ สกลํ; สาวยวนฺติ อตฺโถ; ตสฺส ภาโว สากลฺยํ; ตสฺมึ สากเลฺย. มกฺขิกาหิ สากลฺยํ อนฺนํ สมกฺขิกํ; กสิณตฺโถ วา สากลฺยสทฺโท. ตทา กสิณํ มกฺขิกามิสฺสกมนฺนํ “สมกฺขิก”นฺติ วุจฺจติ.
อนฺตวจเน–
โสณาทิมธีเต อิจฺจาทิ; อุณาทฺยนฺตมธีเตติ อตฺโถ.
สทิสตฺถวชฺชิเตสฺวญฺญตฺเถสุ ยถาสทฺทสฺส–
เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒํ อิจฺจาทิ. วิจฺฉาวจโน หิ เอตฺถ ยถาสทฺโท.
ยาวสทฺทสฺสาวธารเณ–
ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ อิจฺจาทิ.
มตฺตตฺเถ วตฺตมาเนน ปตินา สห นามสฺส อตฺเถ–
กิญฺจิมตฺตํ สากํ สากปติ.๑ เอวํ สูปปติ อิจฺจาทิ.
ตติเยกวจนนฺตานํ อกฺขสลากสทฺทานํ เอกทฺวิติจตุสงฺขฺยาสทฺทานญฺจ อิทํ วุตฺตํ; น ตถา ยถา ปุพฺเพติ อตฺเถ วตฺตมาเนน ปรินา สห อกฺขาทิกีฬายํ–
อกฺเขเนทํ วุตฺตํ; น ตถา ยถา ปุพฺเพ อกฺขปริ. สลากาเยทํ วุตฺตํ; น ตถา ยถา ปุพฺเพ สลากาปริ. เอเกน ทฺวีหิ ตีหิ จตูหิ น ตถา วุตฺตํ ยถา ปุพฺเพ เอกปริทฺวิ-ปริติปริจตุปริ อิจฺจาทิ.
ปญฺจมิยนฺเตน สห อปปริพหิอุทิจฺจอิจฺจาทีนํ–
อปปาฏลิปุตฺตา วุฏฺโฐ เทโว อปปาฏลิปุตฺตํ; ปริปาฏลิปุตฺตํ; พหิปาฏลิปุตฺตํ; อุทิจฺจปาฏลิปุตฺตํ อิจฺจาทิ.
อาอิจฺเจตสฺส มริยาทาภิวิธิมฺหิ–
อาปาฏลิปุตฺตา วุฏฺโฐ เทโว อาปาฏลิปุตฺตํ.
อากุมารา ยโส กจฺจายนสฺส อากุมารํ อิจฺจาทิ.
ลกฺขณวาจเกน สห อภิปติอิจฺเจเตสมาภิมุเขฺย–
อคฺคึ อภิมุขา สลภา ปตนฺติ อพฺภคฺคิ; ปจฺจคฺคิ อิจฺจาทิ.
อนุสทฺทสฺส สมีปตฺเถ–
วนสฺส สมีปํ อนุวนํ อิจฺจาทิ.
ตสฺเสวายามตฺเถ– อนุคตา คงฺคํ อนุคงฺคํ; พาราณสี.
ติฏฺฐคฺวาทีนํ อญฺญปทตฺเถ ฐาเน กาเล วา–
ติฏฺฐนฺติ คาโว อสฺมึ ฐาเน กาเล วา ติฏฺฐคุ. วหนฺติ คาโว อสฺมึ ฐาเน กาเล วา วหคุ. ขเล ยวํ อสฺมึ กาเล ขเลเยวํ อิจฺจาทิ.
ฉฏฺฐิยนฺเตน สห ปาเรมชฺเฌสทฺทานํ–
ปาเร คงฺคาย ปาเรคงฺคํ. มชฺเฌ คงฺคาย มชฺเฌคงฺคํ อิจฺจาทิ.
วํสวาจเกน สงฺขฺยาสทฺทานํ–
ตโย โกสลวํสา อสฺสา ปรมฺปรายาติ ติโกสลํ อิจฺจาทิ.
เตสญฺจ นทีวาจเกหิ สทฺธึ–
สตฺต โคทาวริโย สมาหฏา สตฺตโคทาวรํ อิจฺจาทิ.
อญฺญปทตฺเถ สญฺญายํ นทีวาจกานํ–
อุมฺมตฺตา คงฺคา ยสฺมึ เทเส อุมฺมตฺตคงฺคํ; ตุณฺหีคงฺคํ; โลหิตคงฺคํ อิจฺจาทิ.
๗๓๖. มาตาทีนมา ทฺวนฺเท ปิตาทีสุ.
มาตุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต อา โหติ ทฺวนฺเท ปิตุอิจฺจาทีสุ.
ปุนวจนํ ตปฺปุริเส อาการปฏิเสธนตฺถํ.
มาตา จ ปิตา จ มาตาปิตโร. เอวํ มาตาภาตโร. มาตาธีตโร. ปิตาภาตโร. ปิตาธีตโร. ภาตามาตโร. ภาตาปิตโร. ภาตาธีตโร. ธีตามาตโร. ธีตาปิตโร. ธีตาภาตโร. มาตาปุตฺตา. มาตาภคินี. ปิตาปุตฺตา. ปิตาภคินี. มาตาปิตาภาตาธีตโร. มาตาปิตาธีตาปุตฺตา. มาตาปิตาภาตาธีตา. ธีตาภคินิโยติ อตฺถปทานิ เวทิตพฺพานิ.
เอวํ ทฺวนฺเท มาตุอาทีนมนฺโต ปิตุอาทีสุ อตฺตมาปชฺชติ. ตถา หิ มหาปรินิพฺพาน-สุตฺตนฺตอฏฺฐกถายํ “มาตาปิตาภาตาภคินีอาทิเกหี”ติ สทฺทรจนา ทิสฺสติ.
ทฺวนฺเทติ กึ ?
ปิตุโน ภาตา ปิตุภาตา.
๗๓๗. พหุพฺพีหิมฺหิ จ สรูปานํ ปทานเมกเสโส.
พหุพิพีหิมฺหิ จ ทฺวนฺเท จ สรูปานํ ปทานํ เอกเสโส โหติ.
สุวณฺณสฺส วณฺโณ สุวณฺณวณฺโณ; สุวณฺณวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส ภควโต โสยํ สุวณฺณวณฺโณ.๑ เอวํ พฺรหฺมสฺสโร๒ อิจฺจาทิ.
เอตฺถ ปน “สุวณฺณสฺส วิย วณฺโณ ยสฺสา”ติ วิคฺคเห เอกเสสกิจฺจํ นตฺถิ. อธิปฺปายนฺตเรน ปน โหเตว; เอวํ พหุพฺพีหิมฺหิ เอกเสโส. ทฺวนฺเท ปน นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ นามรูปํ.๓ จิตฺโต จ เสโน จ จิตฺตเสโน จ จิตฺตเสโนติ๔ ภวติ.
๗๓๘. สมาเส ตทฺธิตนฺเต.
ตทฺธิตปจฺจยนฺเต สมาเส สรูปานํ ปทานํ เอกเสโส โหติ.
พฺรหฺมสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ เอตสฺส อตฺถีติ พฺรหฺมวณฺณี.๕
๗๓๙. อกฺขรานํ.
ทฺวนฺเท สรูปานมกฺขรานํ เอกเสโส โหติ.
เทวตฺตญฺจ มนุสฺสตฺตญฺจ เทวมนุสฺสตฺตํ. เอวํ นาคสุปณฺณตา; อิตฺถิปุมฺภาโว. เอตฺถาปิ “เทโว จ มนุสฺโส จ เทวมนุสฺสา; เทวมนุสฺสานํ ภาโว เทวมนุสฺสตฺต”นฺติอาทินา วิคฺคเห กเต เอกเสสกิจฺจํ นตฺถิ; อธิปฺปายนฺตเรน ปน โหเตว.
๗๔๐. ปุริสาติ ทฺวนฺโทติ เอเกน.
ปุริโส จ ปุริโส จ ปุริสปุริสาติ วตฺตพฺเพ สรูเปกเสสํ กตฺวา คหิตํ ปทํ เอกจฺเจ อกฺขรจินฺตกา วิพฺภนฺตพุทฺธิโน “ทฺวนฺทสมาโส”ติ วทนฺติ; ตํ น คเหตพฺพํ, วิสทิสนานา-ปทสมุทายสรูปตฺตาภาวโตติ.
๗๔๑. ปุริโสติ สมาโส สกมเต.
กเตกเสสํ “ปุริโส”ติ พหุวจนนฺตปทํ “สมาสปท”นฺติ อคฺคเหตฺวา อธิปฺปายนฺตเรน “ปุริโส”ติ เอกวจนนฺตปทเมว สมาโส โหติ อสฺมากํ มเตติ คเหตพฺพํ. ปุริเสตีติ ปุริโส;๑ อุจฺเจ ฐาเน ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ยถา หิ วเน ชายตีติ วเนโชติ๒ สมาโส ภวติ; เอวํ ปุริเสตีติ ปุริโสติ สมาโส ภวติ. ยถา จ “อุรโค ปาทโป อตฺรโช กุโตโช อิโตโช”ติอาทีนิ สมาสปทานิ โหนฺติ; ตถา “ปุริโส”ติ เอกมฺปิ สมาสปทํ โหติ. ยถา “มิคา สีหา”ติอาทีนิ สมาสปทานิ น โหนฺติ; ตถา “ปุริสา อิตฺถิโย”ติอาทีนิ กเตกเสสปทานิ. วุตฺตปฺปกาเรน ปน อธิปฺปายนฺตเรน วิคฺคเห กเต “ปุริโส ปุริสา”ติ เอกวจนพหุวจนนฺตปทานิ สมาสา เอว ภวนฺติ. ตานิเยว “อตฺตโน กุลํ ปูเรตีติ ปุริโส; ปูเรนฺตีติ ปุริสา”ติ วิคฺคเห สมาสา น ภวนฺตีติ. อตฺริทํ วุจฺจติ–
ปุริโส”ติ ปทญฺเจว; “ปุริสา”ติ ปทญฺจุโภ.
สมาสาจาสมาสาจ; นิพฺพจนวิเสสโต.
๗๔๒. สฬายตเน วิรูปสรูปานํ.
สฬายตนสทฺเท อาธารภูเต วิรูปสรูปานํ ปทานมกฺขรานญฺจ เอกเสโส โหติ. สฬายตนญฺจ ฉฏฺฐายตนญฺจ สฬายตนํ.
สฬายตนสทฺทนฺตํ; วิวชฺเชตฺวาน สพฺพโส.
อญฺเญสุจสมาเสสุ; ตทฺธิตนฺตปเทสุ จ.
วิรูปานเมกเสโส; อิจฺฉิตพฺโพ น โหตีติ.
๗๔๓. นทิยํ ขุทฺทสฺส กุนฺ.
นทีสทฺเท ปเร ขุทฺทสฺส กุนฺอาเทโส โหติ.
ขุทฺทา จ สา นที จาติ กุนฺนที.๓
๗๔๔. ขุ ขุทฺทาย ปิปาสายํ.
ปิปาสาสทฺเท ปเร ขุทฺทาสทฺทสฺส ขุอาเทโส โหติ. ขุปฺปิปาสาภิภูโต.๔
๗๔๕. กฺวจิ สมานสฺส โส.
สิงฺคีนิกฺเขน สมาโส วณฺโณ อสฺสาติ สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ.๑ หรินา สมาโน วณฺโณ อสฺสาติ หริสฺสวณฺโณ.๒ โคตมโคตฺตตฺตา สมาโน อาทิจฺจสฺส สูริยสฺส พนฺธุนา พนฺธุ เอตสฺสาติ สาทิจฺจพนฺธุ; พุทฺโธ จ โส สาทิจฺจพนฺธุ จาติ พุทฺธสาทิจฺจพนฺธุ. อยญฺจตฺโถ “นากาสึ สตฺถุวจนํ; พุทฺธสาทิจฺจพนฺธุโน”ติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อฏฺฐกถาวเสน๓ เวทิตพฺโพ; อยํ สมาโส นาเมน อติทุกฺกรทุราชานมคฺโค นามาติ วตฺตพฺโพ.
โกสิยโคตฺตตฺตา อินฺทสฺส โคตฺเตน สมานํ โคตฺตํ เอตสฺสาติ อินฺทสโคตฺโต; อุลูโก. “ยา สา อินฺทสโคตฺตสฺส; อุลูกสฺส ปวสฺสโต”ติ๔ หิ ปาฬิ ทิสฺสติ.
กฺวจีติ กึ ?
คโช ยถา อินฺทสมานโคตฺตํ.๕
๗๔๖. สหสฺส หสฺส จ โลโป วา.
กฺวจิ สหสทฺทสฺส สาเทโส โหติ อถวา หการสฺส โลโป.
สเทวโก; สธโน.๖ ทีปงฺกโร อิติ สห นาเมน วตฺตติ โย ภควา โส ทีปงฺกรสนามโก.๗ เอวํ กุมาโร จนฺทสวฺหโย.๘ พฺราหฺมโณ สงฺขสวฺหโย.๙
อฏฺฐกถาจริยา ปน จนฺทสวฺหโยติ จนฺทสทฺเทน อวฺหาตพฺโพติ สํวณฺณยึสุ.๑๐ อิมสฺมึ ฐาเน สทฺทสทฺทสฺส ทฺทการโลโป วุตฺโต วิย โหติ. เอวมฺปิ สลฺลกฺเขตพฺพํ.
อยํ ปน อสฺมากํ ขนฺติ– อวฺหาตพฺพนฺติ อวฺหยํ; นามํ; จนฺโท อิติ สห อวฺหเยน วตฺตติ โย กุมาโร โส จนฺทสวฺหโยติ.
กฺวจีติ กึ ?
ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ.๑๑ สโหฑฺฒํ โจรํ.๑๒
๗๔๗. สมาสคตนามมชฺเฌ เว โต จ นิปตนฺติ ฐาเน.
สมาสคตานํ นามานํ มชฺเฌ เวกาโร จ ตกาโร จ นิปตนฺติ ฐาเน.
วุฏฺฐิเวปรมา สรา.๑ กุหึ วงฺกตปพฺพโต.๒ ฉฬงฺคตมนฺตํ พฺยากรึสุ.๓ อตฺถิอตฺเถ สกตฺเถ วา ตกาโร ทฏฺฐพฺโพ.
ฐาเนติ กึ ? อาโรคฺยปรมา ลาภา.๔ สิเนรุปพฺพตุตฺตโม.๕
๗๔๘. ทินฺนสทฺทสฺส ทตฺโต สมาเส.
ทินฺนสทฺทสฺส ทตฺตาเทโส โหติ กฺวจิ สมาเส.
พุทฺเธน ทินฺโน พุทฺธทตฺโต. ปรทตฺตุปชีวี.๖
กฺวจีติ กึ ? ธมฺมทินฺนา ภิกฺขุนี.๗ ทินฺนาทายี; ทินฺนปาฏิกงฺขี.๘
สมาเสติ กึ ? ทานํ ทินฺนํ.๙
สาสนสฺมิญฺหิ พฺยาสวเสน วิสุํ ฐิโต คุณภูโต ทตฺตสทฺโท นตฺถิ; สกฺกฏภาสายํ ปน อตฺเถว “ทตฺตํ เยนปิ อปาทานํ ทตฺต”มิติ.
สาสเน จ พฺยาสวเสน วิสุํ ฐิโต ทตฺตสทฺโท วิชฺชมาโนปิ คุณภูโต น โหติ ปณฺณตฺติวเสน ฐิตตฺตา. ตํ ยถา ? ภูริทตฺตสฺส ทตฺโตติ นามํ.
๗๔๙. นิจฺจํ สกฺกาทิโต ทตฺติโย.
สกฺกสทฺทาทิโต ปรสฺส ทินฺนสทฺทสฺส นิจฺจํ ทตฺติยาเทโส โหติ สมาเส. สกฺกทตฺติเย อสฺสเม วสึสุ.๑๐ พฺรหฺมทตฺติยํ จีวรํ. เทวทตฺติยํ๑๑ ปํสุกูลจีวรํ. ตตฺถ สกฺเกน ทินฺนํ สกฺกทตฺติยนฺติ สมาโส. เอส นโย อิตรตฺราปิ. เกจิ ปน สกฺกฏภาสายํ กตปริจยา สกฺกฏภาสายํ สํวฑฺฒา สาสนิกา ปาฬินยํ อโนโลเกตฺวา “พฺรหฺมทตฺตํ จีวรํ, เทวทตฺโต ปตฺโต”ติ สทฺทรจนํ กุพฺพึสุ; ตํ สาสนํ ปตฺวา น ยุชฺชติ ตาทิสสฺส คุณสทฺทสฺส สาสเน อภาวโต, อฏฺฐกถาจริเยหิ จ ฉฑฺฑนโต.
๗๕๐. ทฺวิทิตินมิสฺเส.
ทฺวิทิติอิจฺเจเตสํ อิการสฺส กฺวจิ เอกาโร โหติ สมาเส.
เทฺวภาโว; มนโส อเทฺวชฺโฌ.๑ เตจตฺตาลีสํ. เทฺวจตฺตาลีสํ. กญฺจนวณฺณา ทฺวิปิญฺฉา ทฺวิปกฺขา ยสฺส หํสราชสฺส โสยํ กญฺจนเทปิญฺโฉ.๒
กฺวจีติ กึ ? ทฺวิภาโว. ทฺวิรตฺตํ. ติรตฺตํ. ติจตฺตาลีสํ. ทฺวิจตฺตาลีสํ.
สทฺทนีตญฺจนํเอตํ; ญาณจกฺขุวิโสธนํ.
โมหกฺขิปฏลุทฺธารึ; อนุยุญฺเช สทา สโตติ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ สมาสกปฺโป นาม เตวีสติโม ปริจฺเฉโท.
——————