สทฺทนีติ-สุตฺตมาลา (๒๗)
๘-จตุปทวิภาค
——————
นามปท
อิโตปรํปวกฺขามิจตุนฺนนฺตุวิภาชนํ.
วาโจคธปทานนฺตํสุณาถสุสมาหิตา.
ตตฺถ นามิกปทํ อาขฺยาตปทํ อุปสคฺคปทํ นิปาตปทนฺติ จตฺตาริ วาโจคธปทานิ นาม โหนฺติ. เอตสฺมิญฺหิ ปทจตุกฺเก ติปิฏเก วุตฺตานิ สพฺพานิ วิมุตฺติรสสาธกานิ๑ วจนานิ โอภาสนฺติ. เอเตสุ จตูสุ นามิกปทนฺติ เอตฺถ–
เหฏฺฐาการกภาเวนทสฺสิตานิกฺริยํปติ.
ปทานิสสมาสานิตทฺธิตานิกิตานิจ.
รูฬฺหีนามญฺจตํสพฺพํนามมิจฺเจวภาสิตํ.
ตโตอาขฺยาติกํวุตฺตํติกาลาทิสมายุตํ.
นามํอาขฺยาติกญฺเจตํทุวิธํสมุทีริตํ.
เอวํสนฺเตปิเอเตสุนาเมกิญฺจิวทามหํ.
ตตฺร นามนฺติ อตฺถาภิมุขํ นมตีติ นามํ; อตฺตนิ จ อตฺถํ นาเมตีติ นามํ; ฆฏปฏาทิโก โย โกจิ สทฺโท. โส หิ สยํ ฆฏปฏาทิอตฺถาภิมุขํ นมติ, อตฺเถ สติ ตทภิธานสฺส สมฺภวโต; ตํ ตํ อตฺถํ อตฺตนิ นาเมติ, อสติ อภิธาเน อตฺถาวโพธนสฺเสว อสมฺภวโต; ตญฺจ นามํ ทุวิธํ อนฺวตฺถรูฬฺหีวเสน. ตตฺถ–
เอกนฺเตเนวอนฺวตฺถํ “โลโก พุทฺโธ”ติอาทิกํ.
“เยวาปโน เตลปายี” อิจฺจาเทกนฺตรูฬฺหิกํ.
“สิรีวฑฺฒโก”อิจฺจาทิ ทาสาทีสุ ปวตฺติโต.
รูฬฺหีสิยาถวานฺวตฺถํอิสฺสเรจปวตฺติโต.
อนฺวตฺถนฺตุสมานมฺปิรูฬฺหีโคมหิสาทิกํ.
คติภูสยนาทีนํ๑ อญฺเญสุปิ ปวตฺติโต.
ตถา นามํ ทุวิธํ เนรุตฺติกยาทิจฺฉกวเสน. ตตฺถ เนรุตฺติกํ นาม สญฺญาสุ ธาตุรูปานิ เจว ปจฺจยญฺจ กตฺวา ตโต ปรํ วณฺณาคมาทิกญฺจ กตฺวา สทฺทลกฺขเณน สาธิกํ นามํ วุจฺจติ. ยาทิจฺฉกํ นาม ยทิจฺฉาย กตมตฺตํ พฺยญฺชนตฺถวิคตํ นามํ วุจฺจติ.
ตถา ติวิธํ นามํ อนฺวตฺถการิโมปจารีวเสน. ตตฺถ อนฺวตฺถํ นาม นิพฺพจนตฺถ-สาเปกฺขนามํ วุจฺจติ. การิมํ นาม ยทิจฺฉากตสงฺเกตํ นามํ วุจฺจติ. โอปจาริมํ นาม อตพฺภูตสฺส ตพฺภาวโวหาโร วุจฺจติ.
ตถา จตุพฺพิธํ นามํ สมญฺญานามํ คุณนามํ กิตฺติมนามํ โอปปาติกนามนฺติ. ตตฺถ ปฐมกปฺปิเตสุ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ฐปิตตฺตา “มหาสมฺมโต”ติ รญฺโญ นามํ สมญฺญานามํ นาม. ตถา หิ ตํสมญฺญาย ชนสมฺมุติยา ปวตฺตนามนฺติ สมญฺญานามํ นาม.
“ธมฺมกถิโก, ปํสุกูลิโก, วินยธโร, เตปิฏโก, สทฺธา, สทฺโธ”ติ เอวรูปํ คุณโต อาคตํ นามํ คุณนามํ นาม. “ภควา, อรหํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ”ติอาทีนิ ตถาคตสฺส อเนกานิ นามสตานิ คุณนามานิเยว.
ยํ ปน ชาตสฺส กุมารสฺส นามคฺคหณทิวเส ทกฺขิเณยฺยานํ สกฺการํ กตฺวา สมีเป ฐิตญาตกา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา “อยํ อสุโก นามา”ติ นามํ กโรนฺติ; อิทํ กิตฺติมนามํ นาม.
ยา ปน ปุริมปญฺญตฺติ อปรปญฺญตฺติยํ ปตติ; ปุริมโวหาโร ปจฺฉิมโวหาเร ปตติ; เสยฺยถิทํ ? ปุริมกปฺเปปิ จนฺโท จนฺโทเยว นาม; เอตรหิปิ จนฺโทเยว; อตีเตปิ สูริโย, สมุทฺโท, ปถวี, ปพฺพโตเยว นาม; เอตรหิปิ ปพฺพโตเยวาติ อิทํ โอปปาติกนามํ นาม; สยเมว อุปปาตนสีลํ นามนฺติ อตฺโถ.
ตถา ปญฺจวิธํ นามํ๑ ยาทิจฺฉกํ, อาวตฺถิกํ, เนมิตฺติกํ, ลิงฺคิกํ, รูฬฺหิกนฺติ.๒ ตตฺถ ยาทิจฺฉกํ นาม ยทิจฺฉาย กตสงฺเกตํ นามํ. อาวตฺถิกํ นาม “วจฺโฉ, ทมฺโม, พลิพทฺโท” อิจฺจาทิกํ. เนมิตฺติกํ “สีลวา, ปญฺญวา”อิจฺจาทิกํ. ลิงฺคิกํ “ทณฺฑี, ฉตฺตี”ติอาทิกํ. รูฬฺหิกํ ปน เลสมตฺเตน รูฬฺหี “โค, มหึโส”อิจฺจาทิกํ.
ปุน ฉพฺพิธํ นามํ นามนามํ กิตกนามํ สมาสนามํ ตทฺธิตนามํ สพฺพนามํ อนุกรณนามนฺติ. ตตฺถ นามนามํ จตุพฺพิธํ สามูหิกปจฺเจกวิกปฺปปาฏิปกฺขิกวเสน. ตตฺร “ฆโฏ ปโฏ”อิจฺจาทิ สามูหิกํ อเนกทพฺพสมุทาเย สมฺภูตนามตฺตา. “เวทนา สญฺญา”อิจฺจาทิ ปจฺเจกนามํ เอเกกเมว ธมฺมํ ปฏิจฺจ สมฺภูตนามตฺตา. “เทโส กาโล โอกาโส”อิจฺจาทิ วิกปฺปนามํ อสภาวธมฺเม วิกปฺปวเสน สมฺภูตนามตฺตา. “สีตํ อุณฺห”มิจฺจาทิ ปาฏิปกฺขิกํ อญฺญมญฺญปฏิปกฺขานํ อตฺถานํ วเสน สมฺภูตนามตฺตา. กิตกนามาทีนิ จตฺตาริ นามานิ เหฏฺฐา ทสฺสิตานิ. อนุกรณนามํ นาม “เยวาปโน, เยวาปนโก, สุวตฺถิคาถา, นตุมฺหากวคฺโค”ติ๓ เอวมาทีนิ ภวนฺติ.
อปโร นโย– ติวิธํ นามํ ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน; ยถา รุกฺโข มาลา ธนํ; จตุพฺพิธํ สามญฺญคุณกฺริยายาทิจฺฉกวเสน; ยถา รุกฺโข นีโล ปาจโก สิรีวฑฺฒโนติอาทีนิ. อฏฺฐวิธํ อวณฺณิวณฺณุวณฺโณการนิคฺคหีตนฺตปกติวเสน; สพฺพมฺเปตํ เหฏฺฐา ปกาสิตํ.
อาขฺยาติกปทมฺปิ สพฺพถาว วิภตฺตํ.
อุปสารปท
อิทานิ อุปสคฺคปทํ กถยาม. อุปสคฺคา จ นาม สทฺทสตฺเถ เวยฺยากรเณหิ ปสทฺทํ อาทึ กตฺวา ฐปิตา.๑ สาสเน ปน สาสนิเกสุ เอกจฺเจหิปิ ครูหิ ปสทฺทํ อาทึ กตฺวา ฐปิตา; เนรุตฺติเกหิ ปน ครูหิ สรานํ นิสฺสยตฺตา นิสฺสยภูตํ สุทฺธสฺสรํ อาสทฺทเมว อาทึ กตฺวา อญฺเญน กเมน ฐปิตา. เสยฺยถิทํ ? อา อุ อติ ปติ ป ปริ อว ปรา อธิ อภิ อนุ อุป อป อปิ สํ วิ นิ นี สุ ทุ;๒ เอเต วีสติ อุปสคฺคา.
ตตฺถ–
อาสทฺโทภิมุขีภาเว อุทฺธกมฺเม ตเถว จ.
มริยาทาภิวิธีสุปริสฺสชนปตฺติสุ.
อิจฺฉายํอาทิกมฺเมจนิวาเสคหเณปิจ.
อวฺหาเนจสมีปาทิ- อตฺเถสุปิ ปวตฺตติ.
ตตฺถ อภิมุขีภาเว– อาคจฺฉติ. อุทฺธกมฺเม– อาโรหติ. มริยาทายํ– อาปพฺพตา เขตฺตํ. อภิวิธิมฺหิ– อากุมารํ ยโส กจฺจานสฺส. ปริสฺสชเน– อาลิงฺคติ. ปตฺติยํ– อาปตฺตึ อาปนฺโน.๓ อิจฺฉายํ– อากงฺขา. อาทิกมฺเม– อารมฺโภ. นิวาเส– อาวสโถ๔ อาวาโส. คหเณ– อาทิยติ. อวฺหาเน– อามนฺเตสิ.๕ สมีเป– อาสนฺนนฺติ.
อุคฺคเตอุทฺธกมฺเมจปธาเนสมฺภเวปิจ.
สรูปกถเนเจวอตฺถลาเภจสตฺติยํ.
วิโยคาทีสุอตฺเถสุอุสทฺโท สมฺปวตฺตติ.
ตตฺถ อุคฺคเต– อุคฺคจฺฉติ. อุทฺธกมฺเม– อาสนา อุฏฺฐิโต; อุกฺเขโป. ปธาเน– อุตฺตโม; โลกุตฺตโร. สมฺภเว– อยํ อุพฺภโว; เอสา ยุตฺตีติ อตฺโถ. สรูปกถเน– อุทฺทิสติ สุตฺตํ.๑ อตฺถลาเภ– อุปฺปนฺนํ ญาณํ. สตฺติยํ– อุสฺสหติ คนฺตุํ. วิโยเค– อุฏฺฐาปิโตติ.
อติสทฺโท อติกฺกนฺเต ตถาติกฺกมเนปิ จ.
อติสเยภุสตฺถาทิ– อตฺเถสุ จ ปวตฺตติ.
ตตฺถ อติกฺกนฺเต– อจฺจนฺตํ.๒ อติกฺกมเน– อติโรจติ อมฺเหหิ.๓ อตีโต. อติสเย– อติกุสโล. ภุสตฺเถ– อติโกโธ; อติวุฏฺฐีติ.๔
ปติสทฺโท ปฏิคเต ตถา ปฏินิธิมฺหิ จ.
ปฏิทาเนนิเสเธจสาทิเสจนิวตฺตเน.
อาทาเนปฏิกรเณปฏิจฺเจปฏิโพธเน.
ลกฺขณิตฺถมฺภูตกฺขาน– ภาเคสุ ปฏิโลมเก.
วิจฺฉาทีสุจสมฺโภติวิญฺญูอิจฺจุปลกฺขเย.
ตตฺถ ปฏิคเต– ปจฺจกฺขํ. ปฏินิธิมฺหิ– อาจริยโต ปติ สิสฺโส. ปฏิทาเน– เตลตฺถิกสฺส ฆตํ ปฏิททาติ. นิเสเธ– ปฏิเสเธติ. สาทิเส– ปติรูปกํ.๕ นิวตฺตเน– ปฏิกฺกมติ. อาทาเน– ปฏิคฺคณฺหาติ. ปฏิกรเณ– ปฏิกาโร. ปฏิจฺเจ– ปจฺจโย.
ปฏิโพธเน– ปฏิเวโธ.๖ ลกฺขเณ– รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต วิชฺชุ. อิตฺถมฺภูตกฺขาเน– สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ. ภาเค– ยเทตฺถ มํ ปติ สิยา; ตํ ทียตุ. ปฏิโลเม– ปฏิโสตํ. วิจฺฉายํ– รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโทติ.
ปกาเรอภินิปฺผนฺเนอนฺโตภาเวจตปฺปเร.
ปธาเนอิสฺสเรเจววิโยเคสนฺทเนปิจ.
ภุสตฺเถติตฺติยญฺเจวปตฺถนายมนาวิเล.
เอวมาทีสุอตฺเถสุปสทฺโท สมฺปวตฺตติ.
ตตฺถ ปกาเร– ปญฺญา.๑ อภินิปฺผนฺเน– ปกตํ.๒ อนฺโตภาเว– ปกฺขิตฺตํ. ตปฺปเร– ปาจริโย. ปธาเน– ปณีตํ. อิสฺสเร– เทสสฺส ปภู. วิโยเค– ปวาสี.
สนฺทเน– หิมวตา คงฺคา ปภวติ. ภุสตฺเถ– ปวทฺธกาโย.๓ ติตฺติยํ– ปหูตวิตฺโต.๔ ปตฺถนายํ– ปณิธานํ.๕ อนาวิเล– ปสนฺนโมทกนฺติ.๖
ปริ สมนฺตโตภาเว ปริจฺเฉเท จ วชฺชเน.
อาลิงฺคเนนิวสเนปูชายํโภชเนปิจ.
ตถาวชานเนโทส– กฺขาเน จ ลกฺขณาทิสุ.
ตตฺถ สมนฺตโตภาเว– ปริวุโต.๗ ปริจฺเฉเท– ปริญฺเญยฺยํ.๘ วชฺชเน– ปริหรติ.๙ อาลิงฺคเน– ปริสฺสชติ. นิวสเน– วตฺถํ ปริวสติ. ปูชายํ– ปาริจริยา.๑๐
โภชเน– ภิกฺขุํ ปริวิสติ. อวชานเน– ปริภวติ. โทสกฺขาเน– ปริภาสติ. ลกฺขณาทีสุ– รุกฺขํ ปริวิชฺโชตเต วิชฺชุอิจฺจาทิ.
อโธภาเววิโยเคจเทเสนิจฺฉยสุทฺธิสุ.
ปริภเวชานเนจเถยฺยาทีสุจทิสฺสติ.
อวอิจฺจูปสคฺโคติ วิญฺญาตพฺพํ วิภาวินา.
ตตฺถ อโธภาเว– อวกุชฺโช;๑๑ อวกฺขิตฺตจกฺขุ; โอกฺขิตฺตจกฺขุ.๑๒ วิโยเค– โอมุกฺกอุปาหโน;๑๓ อวโกกิลํ วนํ.๑๔ เทเส– อวกาโส; โอกาโส. นิจฺฉเย– อวธารณํ. สุทฺธิยํ– โวทานํ.๑ ปริภเว– อวชานนํ; อวมญฺญติ; ทหโรติ น อุญฺญาตพฺโพ. ชานเน– อวคจฺฉติ. เถยฺเย– อวหาโรติ.๒
กลิคฺคาเหจคติยํวิกฺกเมปริหานิยํ.
อามสนาทิเกจตฺเถปราสทฺโท ปวตฺตติ.
ตตฺถ กลิคฺคาเห– ปราชิโต. คติยํ– ปรายณํ. วิกฺกเม– ปรกฺกมติ. ปริหานิยํ– ปราภโว.๓ อามสเน– องฺคสฺส ปรามสนนฺติ.๔
อธิเกอิสฺสเรเจโว– ปริภาเว จ นิจฺฉเย.
อธิฏฺฐาเนธิภวเนตถาอชฺฌยเนปิจ.
ปาปุณนาทิเกจตฺเถอธิสทฺโท ปวตฺตติ.
ตตฺถ อธิเก– อธิสีลํ.๕ อิสฺสเร– อธิพฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา. อุปริภาเว– อธิโรหติ; อธิสยติ; อธิวจนํ. นิจฺฉเย– อธิโมกฺโข.๖ อธิฏฺฐาเน– ภูมิกมฺมาทึ อธิฏฺฐาติ. อธิภวเน– อธิภวติ. อชฺฌยเน– พฺยากรณมธีเต. ปาปุณเน– โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉตีติ.๗
วิสิฏฺเฐภิมุขีภาเวอุทฺธกมฺเมตเถวจ.
อธิกตฺเถกุเลจาปิสารุปฺเปวนฺทเนปิจ.
ลกฺขณิตฺถมฺภูตกฺขาน– วิจฺฉาทีสุ จ ทิสฺสติ.
อภิอิจฺจุปสคฺโคติ เวทิตพฺพํ สุธีมตา.
ตตฺถ วิสิฏฺเฐ– อภิธมฺโม.๘ อภิมุขีภาเว– อภิมุโข;๙ อภิกฺกมติ.๙ อุทฺธกมฺเม– อภิรูหติ. อธิกตฺเถ– อภิวสฺสติ. กุเล– อภิชาโต. สารุปฺเป– อภิรูโป. วนฺทเน– อภิวาเทติ. ลกฺขเณ– รุกฺขมภิวิชฺโชตเต วิชฺชุ; อิตฺถมฺภูตกฺขาเน– สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ. วิจฺฉายํ– รุกฺขํ รุกฺขํ อภิ วิชฺโชตเต จนฺโทติ.
อนุสทฺโท อนุคเต อนุปจฺฉินฺเน จ วตฺตติ.
ปจฺฉาภุสตฺถสาทิส– หีเนสุ ตติยตฺถเก.
ลกฺขณิตฺถมฺภูตกฺขาน– ภาเคสุปิ จ วตฺตติ.
วิจฺฉาทีสุจสมฺโภติธีโรอิจฺจุปลกฺขเย.
ตตฺถอนุคเต– อเนฺวติ. อนุปจฺฉินฺเน– อนุสโย. ปจฺฉาตฺเถ– อนุรถํ. ภุสตฺเถ– อนุรตฺโต. สาทิเส– อนุรูปํ. หีเน– อนุ สาริปุตฺตํ ปญฺญวา.
ตติยตฺเถ– นทิมนฺวาวสิตา เสนา. ลกฺขเณ– รุกฺขมนุ วิชฺโชตเต วิชฺชุ. อิตฺถมฺภูตกฺขาเน– สาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุ. ภาเค– ยเทตฺถ มมนุ สิยา; ตํ ทียตุ. วิจฺฉายํ– รุกฺขํ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต จนฺโทติ.
อุปสทฺโท สมีปตฺเถ ตถา อุปคเมปิ จ.
สาทิเสอธิเกเจวยุตฺติยํอุปปตฺติยํ.
สญฺญายมุปริภาเวตถาอนสเนปิจ.
โทสกฺขาเนปุพฺพกมฺเมคยฺหากาเรจอจฺจเน.
ภุสตฺถาทีสุจตฺเถสุวตฺตตีติวิภาวเย.
ตตฺถ สมีปตฺเถ– อุปนครํ. อุปคมเน– นิสินฺนํ วา อุปนิสีเทยฺย.๑ สาทิเส– อุปมานํ; อุปมา. อธิเก– อุปขาริยํ โทโณ. ยุตฺติยํ– อุปปตฺติโต อิกฺขติ.๒ อุปปตฺติยํ– สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ.๓ สญฺญายํ– อุปธา; อุปสคฺโค. อุปริภาเว– อุปสมฺปนฺโน.๔ อนสเน– อุปวาโส. โทสกฺขาเน– ปรํ อุปวทติ. ปุพฺพกมฺเม– อุปกฺกโม; อุปกาโร. คยฺหากาเร– โสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ.๑ อจฺจเน– พุทฺธุปฏฺฐาโก; มาตุปฏฺฐานํ. ภุสตฺเถ– อุปาทานํ;๒ อุปายาโส;๓ อุปนิสฺสโยติ.๔
อปสทฺโท อปคเต ครหาวชฺชเนสุ จ.
ปทุสฺสเนปูชนาทิ– อตฺเถสุปิ จ ทิสฺสติ.
ตตฺถ อปคเต– อปคโต. ครหายํ– อปคพฺโภ สมโณ โคตโม.๕ วชฺชเน– อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา. ปทุสฺสเน– อปรชฺฌติ.๖ ปูชนายํ– วุทฺธาปจายีติ.๗
อปิ สมฺภาวนาเปกฺขา– ปญฺหสมุจฺจเยสุ จ.
ครหาทีสุจตฺเถสุวตฺตตีติปกาสเย.
ตตฺถ สมฺภาวนายํ– อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ– รตึ โส นาธิคจฺฉติ. ตณฺหากฺขยรโต โหติ; สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก.๘ เมรุมฺปิ วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺเฉยฺย. อเปกฺขายํ– อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโต.๙ ปญฺเห– อปิ ภนฺเต ภิกฺขํ ลภิตฺถ.๑๐ สมุจฺจเย– อิติปิ อรหํ.๑๑ อนฺตมฺปิ อนฺตคุณมฺปิ อาทาย.๑๒ ครหายํ– อมฺหากมฺปิ ปณฺฑิตกาติ.๑๓
สมฺมาสเมสุสํสทฺโท สโมธาเน จ สงฺคเต.
สมนฺตภาเวสงฺเขเปภุสตฺเถอปฺปเกปิจ.
สหตฺเถปภวตฺเถจสงฺคหาภิมุเขสุจ.
สํสรเณปิธาเนจสมิทฺธาทีสุทิสฺสติ.
ตตฺถ สมฺมาสเมสุ– สมาธิ.๑๔ สโมธาเน– สนฺธิ.๑๕ สงฺคเต– สงฺคโม.๑๖ สมนฺตภาเว– สํกิณฺณา– สมุลฺลปนา.๑ สงฺเขเป– สมาโส.๒ ภุสตฺเถ– สารตฺโต.๓ สารชฺชติ.๔ อปฺปเก– สมคฺโฆ.๕ สหตฺเถ– สํวาโส.๖ ปภวตฺเถ– สมฺภโว.๗ สงฺคเห– ปุตฺตทารสฺส สงฺคโห;๘ ปุตฺตทารํ สงฺคณฺหาติ; อภิมุเข– สมฺมุขํ. สํสรเณ– สนฺธาวติ.๙ ปิธาเน– สํวุตํ.๑๐ สมิทฺธิยํ– สมฺปนฺโนติ.๑๑
วิเสเสวิวิเธวีติ วิรุทฺเธ วิคเตปิ จ.
อาทิกมฺเมวิรูปตฺเถวิโยคาทีสุทิสฺสติ.
ตตฺถ วิเสเส– วิมุตฺติ;๑๒ วิสิฏฺโฐ.๑๓ วิวิเธ– วิมติ;๑๔ วิจิตฺรํ.๑๕ วิรุทฺเธ– วิวาโท.๑๖ วิคเต– วิมลํ.๑๗ อาทิกมฺเม– วิปฺปกตํ.๑๘ วิรูปตฺเถ– วิรูโป.๑๙ วิโยเค– วิปฺปยุตฺโตติ.๒๐
นิสฺเสเสนิคฺคเตเจวตถาอนฺโตปเวสเน.
นีหรเณอภาเวจนิกฺขนฺเตจนิเสธเน.
วิภชเนปาตุกมฺเมอวสาเนวธารเณ.
อุปธารณเฉเกสุอุปมาทีสุทิสฺสติ.
นิสทฺโท อิติ ชาเนยฺย อตฺถุทฺธารตฺถิโก นโร.
ตตฺถ นิสฺเสเส– นิรวเสสํ เทติ. นิคฺคเต– นิกฺกิเลโส;๒๑ นิยฺยาติ.๒๒
อนฺโตปเวสเน– นิขาโต.๒๓
นีหรเณ– นิทฺธารณํ;๑ นิรุตฺติ.๒ อภาเว– นิมฺมกฺขิกํ.๓ นิกฺขนฺเต– นิพฺพโน;๔ นิพฺพานํ.๕ นิเสธเน– นิวาเรติ.๖ วิภชเน– นิทฺเทโส.๗
ปาตุกมฺเม– นิมฺมิตํ.๘ อวสาเน– นิฏฺฐิตํ.๙ อวธารเณ– นิจฺฉโย.๑๐ อุปธารเณ– นิสามนํ.๑๑ เฉเก– นิปุโณ.๑๒ อุปมายํ– นิทสฺสนนฺติ.๑๓
นีหรเณอาวรเณนิคมาทีสุทิสฺสติ.
นีสทฺโท อิติ ชาเนยฺย อตฺถุทฺธารตฺถิโก นโร.
ตตฺถ นีหรเณ– นีหรติ.๑๔ อาวรเณ– นีวรณํ.๑๕ นิคฺคมเน– นิยฺยานิกํ มม สาสนนฺติ.๑๖
โสภนตฺเถสุขตฺเถจสุฏฺฐุสมฺมารตฺเถสุจ.
สมิทฺธิยาทีสุเจวสุสทฺโท สมฺปวตฺตติ.
ตตฺถ โสภนตฺเถ– สุคนฺโธ.๑๗ สุขตฺเถ– สุกโร.๑๘ สุฏฺฐุสมฺมารตฺเถสุ– สุฏฺฐุ คโต สมฺมา คโตติปิ สุคโต.๑๙ สมิทฺธิยํ– สุภิกฺขนฺติ.๒๐
อโสภเนอภาเวจกุจฺฉิเตอสมิทฺธิยํ.
กิจฺเฉวิรูปตาทิมฺหิทุสทฺโท สมฺปวตฺตติ.
ตตฺถ อโสภเน– ทุคฺคนฺโธ.๒๑ อภาเว– ทุพฺภิกฺขํ.๒๒ กุจฺฉิเต– ทุคฺคติ.๒๓ อสมิทฺธิยํ– ทุสฺสสฺสํ. กิจฺเฉ– ทุกฺขํ.๒๔ วิรูปตายํ– ทุพฺพณฺโณ.๒๕ ทุมฺมุโขติ.
เอวํ วีสติ อุปสคฺคา อเนกตฺถา หุตฺวา นามาขฺยาตวิเสสการกา ภวนฺติ.
อุเปจฺจ นามญฺจ อาขฺยาตญฺจ สชนฺติ ลคฺคนฺติ เตสํ อตฺถํ วิเสเสนฺตีติ อุปสคฺคา. ยทิ เอวํ กตฺถจิ ฐาเน อุปสคฺคมตฺตนฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ ? สจฺจํ, วิเสสิตพฺพสฺส อภาเวน เตสํ อุปสคฺคานํ นามาขฺยาตานุวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตถา หิ–
ธาตฺวตฺถํพาธเตโกจิโกจิตมนุวตฺตติ.
ตเมวญฺโญวิเสเสติอุปสคฺคคตีติธา.
ปติปริมนฺวภีติ จตุโร โอปสคฺคิกา.
อาทิมฺหีปิปทานํเวอนฺเตปิจปวตฺตเร.
เสสาโสฬสสพฺเพปิอาทิมฺหิเยววตฺตเร.
เนวกทาจิเตอนฺเตอิตินีตึมเนกเร.
อตฺร ปฏิเสวติ.๑ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต.๒ สูริยุคฺคมนํ ปติ.๓
ปริภุญฺชติ; ปริภุตฺตํ; รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุ;
อนุภวติ; อนุภูตํ; อนุสาริปุตฺตํ ปญฺญวา; สาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุ;
อภิภวติ; อภิภูตํ; สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ;
อิมานิ อุทาหรณานิ เวทิตพฺพานิ. อุปสคฺควิภาโคยํ.
นิปาตปท
อิทานิ นิปาตวิภาโค วุจฺจเต: สมุจฺจยวิกปฺปนปฏิเสธปูรณตฺถํ อสตฺววาจกํ เนปาติกํ. เอตฺถ จ สตฺวํ วุจฺจติ ทพฺพํ; ตโต อญฺญํ อสตฺวํ; สมุจฺจยาทิเยว; อสตฺวํ วทตีติ อสตฺววาจกํ. อถ วา สตฺวํ น วทตีติ อสตฺววาจกํ; ยถา “อจนฺทมุลฺโลกิกานิ มุขานี”ติ. นนุ จ ลกฺขเณน นาม อสาธารเณน ภวิตพฺพํ; ยถา “กกฺขฬลกฺขณา ปถวีธาตู”ติ.๑ อสตฺววาจกตฺตนฺตุ อาขฺยาโตปสคฺคิกานมฺปิ อตฺถีติ กถํ ลกฺขณํ ภวติ; นามเมว หิ สตฺวาภิธานมุปคตนฺติ ? นายํ นิยโม. ยํ สาธารณมฺปิ ยตฺถ วิเสสนมฺปิ ลภติ; ตํ ลกฺขณํ ภวติเยว; ยถา “รุปฺปนฏฺเฐน รูป”นฺติ๒ รุปฺปนญฺจ นาม วิรุทฺธปจฺจยสนฺนิปาเตน วิสทิสุปฺปตฺติ; ตญฺจ อรูปานมฺปิ วิชฺชเตว; รูปธมฺมานํ ปน รุปฺปนํ สีตาทิสนฺนิธานุปฺปตฺติยา ปากฏนฺติ ตเทว รุปฺปนฏฺเฐน รูปนฺติ วุตฺตํ; เอวเมตฺถาปิ ยํ วิเสสโต สตฺวํ น วทติ; ตเทว อสตฺววาจกนฺติ นิปาตปทเมว วุจฺจติ. อาขฺยาติกปทญฺหิ สตฺวนิสฺสิตํ กฺริยํ วทติ; อุปสคฺโค จ ตํ วิเสเสตีติ เต อุโภปิ สตฺววาจิโน วิย โหนฺติ. นิปาตปทํ ปน ทพฺพโต ทูรภูตํ สมุจฺจยาทึ วทตีติ ตเทว อสตฺววาจกํ.
ตตฺร จอิติ สมุจฺจยตฺเถ–
“อสโม จ สหลิ จ นิโก จ อาโกฏโก จ เวคพฺภริ จ มาณวคามิโย จา”ติ๓ วา “มิตฺตามจฺจา จ ภตฺตา จ; ปุตฺตทารา จ พนฺธวา”ติ๔ วา เอวํ สมุจฺจยตฺเถ จสทฺโท ปวตฺตติ. เอตฺถ สมุจฺจโย นาม ราสิกรณํ; สภาวภินฺนานํ อญฺญมญฺญํ สาเปกฺขกรณํ วุจฺจติ. ตถา หิ “อสโม”ติ วุตฺเต เอวํนามโก เทวปุตฺโตติ วิญฺญายติ; “อสโม จา”ติ วุตฺเต ปน อญฺโญปิ อตฺถีติ พุทฺธิ ชายติ.
ตถา จอิติ อนฺวาจเย อิตรีตรโยเค สมาหาเร พฺยติเรเก อวธารณาทีสุ จ ปวตฺตติ. ตตฺร อนฺวาจเย– “ภิกฺขญฺจ เทหิ; ควญฺจาเนหี”ติ วา “ทานญฺจ เทหิ; สีลญฺจ รกฺขาหี”ติ วา อิติ อนฺวาจโย ภินฺนกฺริยาวิสเย ทฏฺฐพฺโพ.
อิตรีตรโยเค– สมโณ จ ติฏฺฐติ; พฺราหฺมโณ จ ติฏฺฐติ; สมณพฺราหฺมณา ติฏฺฐนฺติ; อิติ อิตรีตรโยโค สมานกฺริยาวิสเย ทฏฺฐพฺโพ.
สมาหาเร– สีตญฺจ อุณฺหญฺจ สีตุณฺหํ; ปตฺโต จ จีวรญฺจ ปตฺตจีวรํ อิติ สมาหาโร เอกตฺตูปคเม ทฏฺฐพฺโพ; อิทมฺปิ ปเนตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ. อนฺวาจโย นาม เอกมตฺถํ ปธานวเสน คเหตฺวา “ยทิ นาม ภเวยฺยา”ติ อญฺญสฺสาปิ กถนํ, ยถา “ภิกฺขญฺจ เทหิ; ควญฺจ อาเนหี”ติ. อิตรีตรโยโค ทฺวนฺทสมาเส ลพฺภติ; ยตฺถ พหุวจนปฺปโยโค ยถา “สมณพฺราหฺมณา”ติ. สมาหาโรปิ ตตฺเถว; ยตฺถ เอกวจนปฺปโยโค ยถา “อเชฬก”นฺติ.
พฺยติเรเก– “โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจา”ติ๑ คาถายํ “โย จา”ติ เอตฺถ จสทฺโท พฺยติเรกตฺถวาจโก; โส จ จสทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตตฺถาเปกฺขโก. กถํ ?
พหุํเวสรณํยนฺติปพฺพตานิวนานิจ.
อารามรุกฺขเจตฺยานิมนุสฺสาภยตชฺชิตา.
เนตํโขสรณํเขมํเนตํสรณมุตฺตมํ.
เนตํสรณมาคมฺมสพฺพทุกฺขาปมุจฺจตีติ๒
อยํ ปุพฺเพ วุตฺโต อตฺโถ นาม. ตโต ปรํ–
โยจพุทฺธญฺจธมฺมญฺจสํฆญฺจสรณํคโต.
จตฺตาริอริยสจฺจานิสมฺมปฺปญฺญายปสฺสติ.
เอตํโขสรณํเขมํเอตํสรณมุตฺตมํ.
เอตํสรณมาคมฺมสพฺพทุกฺขาปมุจฺจตีติ๒
อยํ ปจฺฉิโม อตฺโถ. ตตฺร อตฺร จ อยมธิปฺปาโย พฺยติเรกตฺถทีปเน. กถํ ? ยทิ ปพฺพตาทิกํ เขมํ สรณํ น โหติ; อุตฺตมํ สรณํ น โหติ; เอตญฺจ สรณํ อาคมฺม สพฺพทุกฺขา น มุจฺจติ; กึ นาม วตฺถุ เขมํ สรณํ โหติ; อุตฺตมํ สรณํ โหติ; กึ นาม วตฺถุํ สรณํ อาคมฺม สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ เจ ? โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ ฯเปฯ เอตํ สรณมาคมฺม; สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ. เอตฺถ โย จาติ โย ปนาติอตฺโถ. เอตฺถ หิ พฺยติเรกตฺถวาจกสฺส จสทฺทสฺส อตฺโถ ปนสทฺทตฺโถ ภวตีติ ทฏฺฐพฺโพ. ตถา–
นเวกทริยาเทวโลกํวชนฺติ
พาลาหเวนปฺปสํสนฺติทานํ.
ธีโรจทานํอนุโมทมาโน
เตเนวโสโหติสุขีปรตฺถาติ๑
อาทีสุปิ จสทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตํ อตฺถํ อเปกฺขิตฺวา พฺยติเรกตฺถวาจโก โหติ. เอตฺถ หิ ธีโร จาติ ธีโร ปนาติ ปนสทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพ. อวธารณาทีสุ จสทฺทปฺปโยโค อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา คเหตพฺโพ.
วาอิติ วิกปฺปนตฺเถ. “ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา”๒ อิจฺจาทิ. ตถา วาอิติ สมุจฺจยตฺเถ สทิสตฺเถ ววตฺถิตวิภาสายญฺจ.
ตตฺถ สมุจฺจยตฺเถ– ปาฏลิปุตฺตสฺส โข อานนฺท ตโย อนฺตรายา ภวิสฺสนฺติ อคฺคิโต วา อุทกโต วา มิถุเภทา วา.๓ เอตฺถ หิ อคฺคินา จ อุทเกน จ มิถุเภเทน จ นสฺสิสฺสตีติ อตฺโถ.
สทิสตฺเถ– มธุ วา มญฺญติ พาโล; ยาว ปาปํ น ปจฺจติ.๔
ววตฺถิตวิภาสายํ วาสทฺทปฺปโยโค อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา คเหตพฺโพ.
น โน มา อ อลํ หลํอิจฺเจเต ปฏิเสธนตฺเถ. น วาหํ ปณฺณํ ภุญฺชามิ; น เหตํ มยฺห โภชนํ.๕ สุภาสิตํว ภาเสยฺย; โน จ ทุพฺภาสิตํ ภเณ. มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ; กามานํ วสนฺวคํ.๑
อญฺญาตํ อสุตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อปสฺสิตํ ปญฺญาย.๒
อลํ เม พุทฺเธนาติ วทติ วิญฺญาเปติ.๓
หลํ ทานิ ปกาสิตุํ.๔
เตสุ นอิติ อุปมาเนปิ วตฺตติ. ยํ น กญฺจนเทปิญฺฉ; อนฺเธน ตมสา กตํ.๕ เอตฺถ นสทฺทํ คเหตฺวา กตํสทฺเทน โยเชตฺวา นกตนฺติ ปทสฺส “กตํ วิยา”ติ อตฺโถ๖ ภวติ.
โนอิติ ปุจฺฉายมฺปิ. “อภิชานาสิ โน ตฺวํ มหาราช อิมํ ปญฺหํ อญฺเญ สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตา”ติ๗ เอตฺถ อภิชานาสิ โนติ อภิชานาสิ นุ.๘ โนอิติ อวธารเณปิ; น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตน;๙ สมํ รตนํ นตฺเถวาติ อตฺโถ. อตฺถุทฺธารวเสน ปน โนสทฺโท ปจฺจตฺโตปโยคสมฺปทานสามิวจเนสุปิ วตฺตติ. ตทา โส นิปาตปทํ น ภวติ; สพฺพนามิกปทเมว โหติ.
มาสทฺโท นามิกปทตฺตํ ปตฺวา จนฺทวาจโก สิรีวาจโก จ โหติ.
ออิติ วุทฺธิตพฺภาวาทีสุปิ ทิสฺสติ.๑๐
วุตฺตญฺจ–
ปฏิเสเธวุทฺธิตพฺภาเวอญฺญตฺเถสทิเสปิจ.
วิรุทฺเธครเหสุญฺเญอกาโรวิรหปฺปเกติ.
ตตฺถ ปฏิเสโธ วุตฺโตว. “อเสกฺขา ธมฺมา”ติ๑๑อาทีสุ วุทฺธิยํ. “อนวชฺชมริฏฺฐ”นฺติ๑๒อาทีสุ ตพฺภาเว. “อพฺยากตา ธมฺมา”ติ๑อาทีสุ อญฺญตฺเถ. “อมนุสฺโส”ติ๒อาทีสุ สทิเส. “อกุสลา ธมฺมา”ติ๑อาทีสุ วิรุทฺเธ. “อราชา”ติอาทีสุ ครเห. “อภาโว”ติ๓อาทีสุ สุญฺเญ. “อปุตฺตกํ สาปเตยฺย”นฺติ๔อาทีสุ วิรเห. “อนุทรา กญฺญา”ติ๕อาทีสุ อปฺปเก.
อปิจ ออิติ กตฺถจิ นิปาตมตฺตมฺปิ. ตถา หิ โคปาลวิมานวตฺถุมฺหิ “ขิปึ อนนฺตก”นฺติ๖ อิมสฺมึ ปาฬิปฺปเทเส อกาโร นิปาตมตฺตํ.
ตตฺถ ขิปินฺติ ปฏิคฺคหาปนวเสน สมณสฺส หตฺเถ ขิปึ อทาสึ.
อนนฺตกนฺติ นนฺตกํ ปิโลติกํ.
อลํอิติ ปริยตฺติภูสเนสุ จ. อลเมตํ สพฺพํ.๗ อลงฺกาโรติ.๘
ปูรณตฺถํ ทุวิธํ อตฺถปูรณญฺจ ปทปูรณญฺจ.
เตสุ อตฺถปูรณนฺติ ปทนฺตเรน ปกาสิตสฺเสวตฺถสฺส โชตนวเสน อธิกภาวกรณํ. ตถา หิ “ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เวสฺโส สุทฺโท"ติ๙ วุตฺเตปิ “ขตฺติโย จ พฺราหฺมโณ จ เวสฺโส จ สุทฺโท จา”ติ อยมตฺโถ วุตฺโตเยว โหติ. เอส นโย ยถารหํ เนตพฺโพ. “ปทนฺตเรนา”ติ อิทํ ปน น สพฺพตฺถกํ, อตฺถิสกฺกาลพฺภาอิจฺเจวมาทีสุ อนุปตฺติโต. ปทปูรณนฺติ อสติปิ อตฺถวิเสสาภิธาเน วาจาสิลิฏฺฐตาย ปทสฺส ปูรณํ.
นนุ จ ภควโต ปารมิตานุภาเวเนว นิรตฺถกเมกมกฺขรมฺปิ มุขํ นาโรหติ; สกลญฺจ สาสนํ ปเท ปเท จตุสจฺจปฺปกาสนนฺติ วุตฺตํ; กถํ ตสฺส ปทปูรณสฺส สมฺภโวติ ? สจฺจํ; ปทปูรณมฺปิ ปทนฺตราภิหิตสฺส อตฺถสฺส วิเสสนวเสน อนนฺตราตีตํ อตฺถํ วทติ เอว; โส ปน วินาปิ เตน ปทนฺตเรเนว สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ ปทปูรณมิจฺเจว วุตฺตนฺติ.
อถวา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปวเสน ภควโต เทสนา ปวตฺตติ; เวเนยฺยา จ อนาทิมติ สํสาเร โลกิเยสุเยว สทฺเทสุ ปริภาวิตจิตฺตา โลเก จ อสติปิ อตฺถวิเสสาวโพเธ วาจาสิลิฏฺฐตาย สทฺทปฺปโยโค ทิสฺสติ “ลพฺภติ อุปลพฺภติ; ขญฺญติ นิขญฺญติ; อาคจฺฉติ ปจฺจาคจฺฉตี”ติ. ตถาปริจิตานํ ตถาวิเธเนว สทฺทปฺปโยเคน อตฺถาวคโม สุโข โหตีติ ปทปูรณปฺปโยโค โน น ยุชฺชติ.
ตตฺร ปทปูรณํ พหุวิธํ อถ ขลุ วต วถ อโถ อสฺสุ ยคฺเฆ หิ จรหิ นํ จ วา โว ปน หเว กีว ห ตโต ยถา สุทํ โข เว กหํ เอนํ เสยฺยถิทํ อานํ ตํ อิจฺเจวมาทีนิ;
เตสํ ปโยคานิ วกฺขาม–
อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย.๑
สมโณ ขลุ โภ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต.๒
อจฺฉริยํ วต โภ; อพฺภุตํ วต โภ.๓
ตํ วถ ชยเสโน ราชกุมาโร.๔
อโถ มํ อนุกมฺปสิ.๕
นาสฺสุธ โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ.๖
ยคฺเฆ มหาราช ชาเนยฺยาสิ.๗
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ; ปสฺสํ ปสฺสติ.๘
กถํ จรหิ มหาปญฺโญ.
น นํ สุชาโต สมโณ โคตโม.
กึ จ ภิกฺขเว รูปํ วเทถ.
นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ.๑ อยํ วา โส มหานาโค.๒
เอเต โว สุขสมฺมตา.๓
กึ ปน ภวํ โคตโม ทหโร เจว ชาติยา; นโว จ ปพฺพชฺชาย.๔
หเว เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา.๕
ยาว กีวญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขูนํ.๖
มา ห ปน เม ภนฺเต ภควา.
ตโต จ มฆวา สกฺโก; อตฺถทสฺสี ปุรินฺทโท.๗
ยถา กถํ ปน ภนฺเต ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ.
ตตฺร สุทํ ภควา นาติเก วิหรติ คิญฺชกาวสเถ.๘
ตตฺร สุ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ.๙
ส เว เอเตน ยาเนน; นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก.๑๐
กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก.๑๑
ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ.๑๒
เสยฺยถิทํ ? รูปุปาทานกฺขนฺโธ.๑๓
ยทานํ มญฺญติ พาโล; ภยามฺยายํ ติติกฺขติ.๑๔
ตํ กิสฺส เหตุ.๑๕
ตตฺถ ยทานํ มญฺญตีติ ยํ อา นํ มญฺญตีติ ปทจฺเฉโท.๑๖ อาติ นิปาตมตฺตํ; ยสฺมา ตํ มญฺญตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ยทิ อาสทฺโท อุปสคฺโค ภเวยฺย; ธาตุโต ปุพฺโพ สิยา.
ตตฺถ เย เต “อถ ขลุ วตา”ติอาทินา ปทปูรณา นิปาตา ทสฺสิตา; เตสุ อถอิติ กตฺถจิ ปญฺหานนฺตริยาวิจฺฉินฺนาธิการนฺตเรสุปิ.
ตตฺถ ปญฺเห - อถ ตฺวํ เกน วณฺเณน เกน วา ปน เหตุนา, เกน วา อตฺถชาเตน; อตฺตานํ ปริโมจยิ.๑
อนนฺตริเย– อถ นํ อาห.๒
อวิจฺฉินฺนตฺเถ– อถ โข ภควา รตฺติยา ปฐมํ ยามํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมปฏิโลมํ มนสากาสิ.๓
อธิการนฺตเร– อถ ปุพฺพสฺสรโลโป; ตโต ปรนฺติ อตฺโถปิ. อถ ทกฺขสิ ภทฺทนฺเต; นิโคฺรธํ มธุรปฺผลํ.๔
ขลุอิติ อนุสฺสวตฺเถปิ. ตถา หิ “สมโณ ขลุ โภ โคตโม”ติ๕ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิ “ขลูติ อนุสฺสวตฺเถ นิปาโต”ติ๖ วุตฺตํ. สมโณ กิร โภ โคตโมติ อตฺโถ. ตถา ขลุอิติ กตฺถจิ ปฏิเสธาวธารเณสุปิ.
ตตฺถ ปฏิเสเธ– น ปจฺฉาภตฺติโก ขลุปจฺฉาภตฺติโก.๗
อวธารเณ– สาธุ ขลุ ปยโสปานํ ยญฺญทตฺเตน.
เอตฺถ หิ สาธุ ขลูติ สาธุ เอวาติ อตฺโถ.
วตอิติ เอกํสเขทานุกมฺปาสงฺกปฺเปสุปิ. ตตฺเถกํเส– อจฺเฉรํ วต โลกสฺมึ; อุปฺปชนฺติ วิจกฺขณา.๘ เขเท– กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน.๙ อนุกมฺปายํ– กปโณ วตายํ สมโณ; มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต. อมาตุโก อปิตุโก; รุกฺขมูลมฺหิ ฌายติ.๑๐ สงฺกปฺเป– อโห วตายํ นสฺเสยฺยาติ.
อโถอิติ อนฺวาเทเสปิ. สฺวาคตนฺเต มหาราช; อโถ เต อทุราคตํ.๑
หเว เวอิจฺเจเต เอกํสตฺเถปิ. ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา.๒ น เว อนตฺถกุสเลน; อตฺถจริยา สุขาวหา.๓ น วาหํ ปณฺณํ ภุญฺชามิ.๔ น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสิ.๕ น วายํ ภทฺทิกา สุรา.๖
โขอิติ อวธารณตฺเถปิ. ตถา หิ “อสฺโสสิ โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ”ติ๗ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺเตหิ “โขอิติ ปทปูรณตฺเถ; อวธารณตฺเถ วา นิปาโต”ติ วุตฺตํ. อสฺโสสิ โขติ อสฺโสสิ เอวาติ๘ อตฺโถ.
เสยฺยถิทํอิติ “โส กตโม”ติ วา, “เต กตเม”ติ วา, “สา กตมา”ติ วา, “ตา กตมา”ติ วา, “ตํ กตม”นฺติ วา, “ตานิ กตมานี”ติ วา เอวํ ลิงฺควจนวเสน อนิยมิเต อตฺเถปิ.
ตุอิติ เอกํเส วา, วจนาลงฺกาเร วา, วิเสสนิวตฺตเน วา. เวทนาทีสุเปกสฺมึ; ขนฺธสทฺโท ตุ รูฬฺหิยา.๙
ปนอิติ วิเสเส, กตฺถจิ วจนาลงฺกาเรปิ.
ตตฺถ วิเสเส– อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ “ขลูติ เอโก สกุโณ”ติ.๑๐
วจนาลงฺกาเร– อจฺจนฺตสนฺตา ปน ยา; อยํ นิพฺพานสมฺปทา.๑๑ อญฺเญปิ โยเชตพฺพา; ตตฺรายํ อตฺถุทฺธาโร–
ขลุสทฺโท นิปาตตฺเถ ปกฺขิเภเท จ ทิสฺสติ.
นิปาตตฺถมฺหิตํสทฺโทอุปโยเคจทิสฺสติ.
อสฺสุสทฺโท นิปาตตฺเถ ทิฏฺโฐ อสฺสุชเลปิ จ.
อาขฺยาตตฺตญฺจปตฺวานปุถุวจนโกภเว.
นิปาตตฺเถจปจฺจตฺเตอุปโยเคตเถวจ.
สมฺปทาเนจสามิมฺหิโวสทฺโทสมฺปวตฺตติ.
อตฺถปูรณํ ทุวิธํ วิภตฺติยุตฺตญฺจ อวิภตฺติยุตฺตญฺจ. อตฺถิสกฺกาลพฺภาอิจฺเจเต ปฐมาย. อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐํ.๑ สกฺกา ภิกฺขเว อกุสลํ ปชหิตุํ กุสลํ ภาเวตุํ. ลพฺภา ภิกฺขเว ปถวี เกตุํ วิกฺเกตุํ ฐาเปตุํ โอจินิตุํ วิจินิตุํ.
ทิวา ภิยฺโย นโมอิจฺเจเต ปฐมาย จ ทุติยาย จ. รตฺตึเยว สมานํ ทิวาติ สญฺชานนฺติ.๒ อุปฺปชฺชติ สุขํ; สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสํ.๓ นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุ; วิปฺปมุตฺโตสิ สพฺพธิ.๔ เอวํ ปฐมาย. ทิวาเยว สมานํ รตฺตีติ สญฺชานนฺติ.๒ ภิยฺโย ปลฺโลมมาปาทึ; อรญฺเญ วิหาราย.๕ นโม กโรหิ นาคสฺสาติ๖ เอวํ ทุติยาย จ.
สห วินา สทฺธึ สยํ สมํ สามํ สมฺมา มิจฺฉา สกฺขิ ปจฺจตฺตํ กินฺติ โต อิจฺเจเต ตติยาย. สํโฆ สห วา คคฺเคน, วินา วา คคฺเคน อุโปสถํ กเรยฺย๗. มหตา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธึ.๘ สยํ อภิญฺญาย กมุทฺทิเสยฺยํ.๙ สหสฺเสน สมํ มิตา. สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา.๑๐ เย เอวํ ชานนฺติ; เต สมฺมา ชานนฺติ; เย อญฺญถา ชานนฺติ; มิจฺฉา เตสํ ญาณํ; สาหํ ทานิ สกฺขิ ชานามิ; มุนิโน เทสยโต ธมฺมํ สุคตสฺส.๑๑ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหิ.๑๒ กินฺติ เม สาวกา สทฺธาย วฑฺเฒยฺยุํ. อนิจฺจโต; ทุกฺขโต; โรคโต; คณฺฑโต; สลฺลโต.๑๓
โส ธาอิจฺเจเต จ สุตฺตโส.๑ ปทโส.๒ เอกธา; ทฺวิธา อิจฺจาทิ.
ตุํอิติ จตุตฺถิยา, ตเวอิติ จ. ทาตุํ; วูปกาสาเปตุํ; วิโนเทตุํ; วิโนทาเปตุํ; วิเวเจตุํ; วิเวจาเปตุํ; กาตเว; ทาตเว.
โตอิติ ปญฺจมิยา โสอิติ จ. มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก.๓ นาสฺสุธ โกจิ โภคานํ อุปฆาโต อาคจฺฉติ ราชโต วา โจรโต วา อคฺคิโต วา อุทกโต วา อปฺปิยทายาทโต วา.๔ ทีฆโส.๕ โอรโส.
โต สตฺตมิยตฺเถ ตฺรถาทิปจฺจยนฺตา จ. เอกโต; ปุรโต; ปจฺฉโต; ปสฺสโต; ปิฏฺฐิโต; ปาทโต; สีสโต; อคฺคโต; มูลโต. ยตฺร; ยตฺถ; ยหึ; ตตฺร; ตตฺถ; ตหึ; กฺว; กุหึ; กุหํ; กหํ; กุหิญฺจนํ.
โกอิติ สตฺตมิยตฺเถ. โก เต พลํ มหาราช; โก นุ เต รถมณฺฑลํ.๖
กตฺถจิ กฺวจิ กฺวจนิจฺเจเต สตฺตมิยตฺเถ ปเทสวาจกา.
ยตฺถกตฺถจิอิติ สตฺตมิยตฺเถ อนวเสสปริยาทานวจนํ.
ยโตกุโตจิอิติ ปญฺจมิยตฺเถ อนวเสสปริยาทานวจนํ.
สมนฺตา สามนฺตา ปริโต อภิโต สมนฺตโต เอกชฺฌํ เหฏฺฐา อุปริ อุทฺธํ อโธ ติริยํ สมฺมุขา ปรมฺมุขา อาวิ รโห ติโร อุจฺจํ นีจํ อนฺโต อนฺตรา อนฺตํ อนฺตรํ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา พาหิรา พาหิรํ โอรํ ปารํ อารา อารกา ปจฺฉา ปุเร หุรํ เปจฺจ อปาจีนํ อิจฺเจเต สตฺตมิยา.
สมฺปติ อายตึ อชฺชุ อปรชฺชุ เสฺว สุเว อุตฺตรสุเว หิยฺโย ปเร สชฺช สายํ ปาโต กาลํ ทิวา รตฺติ นิจฺจํ สตตํ อภิณฺหํ อภิกฺขณํ มุหุํ มุหุตฺตํ ภูตปุพฺพํ ปุรา ยทา ตทา ตทานิ เอตรหิ อธุนา อิทานิ กทา กุทาจนํ สพฺพทา สทา อญฺญทา เอกทาอิจฺเจเต กาลสตฺตมิยา.
ยทา กทาจิอิติ กาลสตฺตมิยํ อนวเสสปริยาทานวจนํ.
อาวุโส อมฺโภ หมฺโภ หเร อเร เหอิจฺเจเต เอกวจนปุถุวจนวเสน ปุริสานํ อามนฺตเน.
ภเณอิติ เอกวจนปุถุวจนวเสน นีจปุริสานํ อามนฺตเน.
เชอิติ อิสฺสเรหิ เอกวจนปุถุวจนวเสน ทาสีนํ อามนฺตเน.
โภอิติ เอกวจนปุถุวจนวเสน ปุริสานํ อิตฺถีนญฺจ อามนฺตเน.
โภ ปุริส; โภ ธุตฺตา; โภ ยกฺขา; อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล; ปริปฺลว โภ ปุถุสิเล; คจฺฉถ โภ ฆรณิโยติ สพฺพาเนตานิ วิภตฺติยุตฺตาเนว.
เอตฺถ ปน อิทํ วทาม–
เอหิ สมฺม นิวตฺตสฺสุ.๑ มา สมฺมา เอวํ อวจุตฺถ.๒ ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ; เอวํ ชานาหิ มาริส.๓ สเจ มาริสา เทวานํ สงฺคามคตานํ อุปฺปชฺเชยฺย ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วาติ๔ จ.
เอตฺถ สมฺม สมฺมา มาริส มาริสาติ ปฐมาวิภตฺติยุตฺตานํ เอกวจนปุถุวจนนฺตานํ อามนฺตนปทานํ ทิฏฺฐตฺตา, ทุติยาตติยาทิวิภตฺติยุตฺตภาเวน เตสํ ปทานํ อทิฏฺฐตฺตา จ ตานิ ปทานิ นิปาตปเทสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพานิ.
อวิภตฺติยุตฺตํ พหุวิธํ พหูสุ อตฺเถสุ วตฺตติ.
อปฺเปว อปฺเปวนาม นุโขอิจฺเจเต สํสยตฺเถ. อปฺเปว มํ ภควา อฏฺฐิกํ โอวเทยฺย.๑
อปฺเปวนาม อยมายสฺมา อนุโลมิกานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวมาโน อญฺญมาราเธยฺย. อหํ นุโขสฺมิ; โน นุโขสฺมิ; กึ นุโขสฺมิ; กถํ นุโขสฺมิ.๒
อทฺธา อญฺญทตฺถุ ตคฺฆ ชาตุ กามํ สสกฺกํ ชาตุจฺเฉอิจฺเจเต เอกํสตฺเถ. อทฺธา อาวุโส ภควา ชานํ ชานาติ; ปสฺสํ ปสฺสติ.๓ อญฺญทตฺถุ มาณวกานญฺเญว สุตฺวา.๔ ตคฺฆ ภควา โพชฺฌงฺคา; ตคฺฆ สุคต โพชฺฌงฺคาติ.๕
อิทญฺหิ ชาตุ เม ทิฏฺฐํ; นยิทํ อิติหีติหํ.๖ กามํ จชาม อสุเรสุ ปาณํ.๗ เอวรูปนฺเต ราหุล กาเยน กมฺมํ สสกฺกํ น จ กรณิยํ.๘
นมิคาชินชาตุจฺเฉ; อหํ กิญฺจิ กุทาจนํ.
อธมฺเมนชิเนญาตึ; น จาปิ ญาตโย มมํ.๙
เอวอิติ อวฏฺฐานตฺเถ. ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ.๑๐
กจฺจิ นุ นนุอิจฺเจเต ปุจฺฉนตฺเถ. กจฺจิ ภิกฺขเว ขมนียํ; กจฺจิ ยาปนียํ.๑๑ โก นุ โข ภนฺเต เหตุ โก ปจฺจโย ภควโต สิตสฺส ปาตุกมฺมายาติ.๑๒ นนุ ตฺวํ ผคฺคุน กุลปุตฺโต สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต.๑๓
กถํอิติ อุปายปุจฺฉนตฺเถ. กถํ สุ ตรติ โอฆํ; กถํ สุ ตรติ อณฺณวํ.๑
กึสุ กึอิจฺเจเต วตฺถุปจฺฉนตฺเถ. กึสุ เฉตฺวา สุขํ เสติ.๒ กึ เสวมาโน ลภตีธ ปญฺญํ.๓
เอวํ อิตฺถํ อิติอิจฺเจเต นิทสฺสนตฺเถ. เอวมฺปิ เต มโน; อิตฺถมฺปิ เต มโน; อิติปิ เต จิตฺตํ.๔
ยาว ตาว ยาวตา ตาวตา กิตฺตาวตา เอตฺตาวตาอิจฺเจเต ปริจฺเฉทตฺเถ. ยาวสฺส กาโย ฐสฺสติ; ตาว นํ ทกฺขนฺติ เทวมนุสฺสา.๕ ยาวตา ภิกฺขเว กาสิโกสลา.๖ ตาวตา ตฺวํ ภวิสฺสสิ อิสิ วา อิสิตฺถาย วา ปฏิปนฺโน.๗ กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต อุปาสโก โหตีติ.๘ เอตฺตาวตา โข มหานาม อุปาสโก โหตีติ.๙
เอวํ สาหุ ลหุ โอปายิกํ ปติรูปํ อาม อาโมอิจฺเจเต สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ. เอวํ ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา.๑๐ สาหูติ วา ลหูติ วา โอปายิกนฺติ วา ปติรูปนฺติ วา.๑๑ อปาวุโส อมฺหากํ สตฺถารํ ชานาสีติ. อามาวุโส ชานามิ. อาโมติ โส ปฏิสฺสุตฺวา; มาธโร สุวปณฺฑิโต.๑๒
กิญฺจาปิอิติ อนุคฺคหตฺเถ. กิญฺจาปิ เม ภนฺเต ภควา สทฺธายิโก ปจฺจยิโก.๑๓ กิญฺจาปิ ภิกฺขเว ราชา จกฺกวตฺตี; กิญฺจาปิ ภิกฺขเว อริยสาวโก. กิญฺจาปิ โส กมฺม กโรติ ปาปกํ.๑๔
กิญฺจิอิติ อนุคฺคหตฺเถ ครหตฺเถ จ.
อญฺเญปิ เทโว โปเสติ; กิญฺจิ เทโว สกํ ปชํ.๑
ยถา ตถา ยเถว ตเถว เอวํ เอวเมว เอวเมวํ เอวมฺปิ ยถาปิ เสยฺยถาปิ เสยฺยถาปินาม วิย อิว ยถริว ตถริวอิจฺเจเต ปฏิภาคตฺเถ. นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ; คุตฺตํ สนฺตรพาหิรํ.๒ ตถูปมํ สปฺปุริสํ วทามิ.๓ ยเถว ตฺยาหํ วจนํ; อกรํ ภทฺทมตฺถุ เต.๔ ตเถว สทฺโธ สุตวา อภิสงฺขจฺจ โภชนํ.๕ เอวํ วิชิตสงฺคามํ; สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ.๖ เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํ.๗ เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต.๘ เอวมฺปิ โย เวทคู ภาวิตตฺโต.๙ ยถาปิ เสลา วิปุลา; นภํ อาหจฺจ ปพฺพตา.๑๐ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว มหารุกฺโข.๑๑ เสยฺยถาปินาม มหตี นงฺคลสีสา.๑๒ หตฺถิปฺปภินฺนํ วิย องฺกุสคฺคโห.๑๓ ตูลํ ภฏฺฐํว มาลุโต.๑๔ ยถริว โภตา โคตเมน.๑๕ ตถริว ภควาติ.
อโห นามอิจฺเจเต ครหตฺเถ. อโห วต เร อสฺมากํ ปณฺฑิตกา; อโห วต เร อสฺมากํ พหุสฺสุตกา; อโห วต เร อสฺมากํ เตวิชฺชกา.๑๖ อตฺถิ นาม ตุมฺเห อานนฺท เถเร ภิกฺขู วิเหฐิยมาเน อชฺชุเปกฺขิสฺสถ.๑๗ อตฺถิ นาม ตาต รฏฺฐปาล อมฺหากํ.๑๘
อโห นาม สาธุอิจฺเจเต ปสํสนตฺเถ. อโห พุทฺโธ; อโห ธมฺโม; อโห สํโฆ; อโห ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตา; อโห สํฆสฺส สุปฺปฏิปนฺนตา; อโห วต โน สตฺถุสมฺปทา.๑๙ อโห ทานํ ปรมทานํ; กสฺสเป สุปฺปติฏฺฐิตํ.๒๐ ยตฺร หิ นาม สาวโกปิ เอวํมหิทฺธิโก ภวิสฺสติ เอวํมหานุภาโว. สาธุ สาธุ สาริปุตฺต อานนฺโทว สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺย.๑
สาธุอิติ ยาจนสมฺปฏิจฺฉเนสุ. สาธุ เม ภนฺเต ภควา ธมฺมํ เทเสตุ; ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา อาชาเนยฺยนฺติ.๒ สาธูติ วตฺวาน ปหูตกาโม; ปกฺกมิ ยกฺโข วิธูเรน สทฺธึ.๓
อโหอิติ ปตฺถนตฺเถ. อโห วต มํ อรญฺเญ วสมานํ รชฺเช อภิสิญฺเจยฺยาติ.
อิงฺฆ หนฺทอิจฺเจเต โจทนตฺเถ. อิงฺฆ เม ตฺวํ อานนฺท ปานียํ อาหร; ปิปาสิโตสฺมิ อานนฺท ปิวิสฺสามีติ.๔ หนฺท ทานิ ภิกฺขเว อามนฺตยามิ โว; วยธมฺมา สงฺขารา; อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ.๕
เอวเมตํอิติ อนุโมทนตฺเถ. เอวเมตํ มหาราช; เอวเมตํ มหาราช; สพฺเพ สตฺตา มรณธมฺมา มรณปริโยสานา.๖
กิรอิติ อนุสฺสวตฺเถ อรุจิสูจนตฺเถ จ. ตตฺถ อนุสฺสวตฺเถ– อสฺโสสิ โข จิตฺโต คหปติ “นิคณฺโฐ กิร นาฏปุตฺโต มจฺฉิกาสณฺฑํ อนุปฺปตฺโต”ติ.๗
อรุจิสูจนตฺเถ–
ขณวตฺถุปริตฺตตฺตาอาปาตํนวชนฺติเย.
เตธมฺมารมฺมณานามเยสํรูปาทโยกิร.๘
นูนอิติ อนุมานานุสฺสรณปริวิตกฺกนตฺเถ.
นูน หิ น โส ธมฺมวินโย โอรโก; น สา โอรกา ปพฺพชฺชาติ๙ เอวํ อนุมานตฺเถ.
สา นูน’สา กปณิยา; อนฺธา อปริณายิกาติ๑ เอวํ อนุสฺสรณตฺเถ.
ยํนูนาหํ อนุปขชฺช ชีวิตา โวโรเปยฺยนฺติ๒ เอวํ ปริวิตกฺกนตฺเถ.
กสฺมาอิติ การณปุจฺฉนตฺเถ. กสฺมา ภวํ วิชนมรญฺญนิสฺสิโต; ตโป อิธ กฺรุพฺพสิ พฺรหฺมปตฺติยา.๓
ยสฺมา ตสฺมา ตถาหิ เตนอิจฺเจเต การณจฺเฉทนตฺเถ.
ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว รูปํ อนตฺตา; ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ.๔ ตถาหิ ปน เม อยฺยปุตฺตา ภควา นิมนฺติโต สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสํเฆน.๕ สุญฺญํ เม อคารํ ปวิสิตพฺพํ อโหสิ; เตน ปาวิสินฺติ.๖
ธีรตฺถุอิติ ครหตฺเถ. ธีรตฺถุ กณฺฑินํ สลฺลํ.* ธีรตฺถุ ตํ วิสํ วนฺตํ.๗
มตนฺตเร ธีอิติ ครหตฺเถ. ธี พฺราหฺมณสฺส หนฺตารํ.๘
หาอิติ วิสาเท ตทาการนิทสฺสเน จ. หา มฏฺฐกุณฺฑลี หา มฏฺฐกุณฺฑลี.๙ เอวํ วิสาเท. หา จนฺท หา จนฺท.๑๐ เอวํ วิสาทาการนิทสฺสเน.
ตุณฺหีอิติ อภาสเน. ตุณฺหีภูโต อุทิกฺเขยฺย.๑๑
สจฺฉิอิติ ปจฺจกฺเข. อรหตฺตผลํ สจฺฉิ อกาสิ.๑๒
ทุฏฺฐุ กุอิจฺเจเต กุจฺฉิตตฺเถ. ทุฏฺฐุลฺลํ.๑๓ กุปุตฺโต.
ยถาอิติ อติวิยาติอตฺเถ โยคฺคตาวิจฺฉาปฏิปาฏิปทตฺถานติวตฺตินิทสฺสเนสุ จ. ยถา อยํ นิมิราชา; ปณฺฑิโต กุสลตฺถิโก.๑๔ เอวํ อติวิยาติอตฺเถ. ตถา หิ ยถา อยนฺติ อยํ นิมิราชา ยถา ปณฺฑิโต อติวิย ปณฺฑิโตติ อตฺโถ.๑ ยถานุรูปํ อุปสํหรติ; เอวํ โยคฺคตายํ. เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒํ; เอวํ วิจฺฉายํ. วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ ยถาวุฑฺฒํ; เอวํ ปฏิปาฏิยํ. ยถากฺกมํ; เอวํ ปทตฺถานติวตฺติยํ. โก คสฺส; ยถา กุลูปโก.๒ เอวํ นิทสฺสเน.
สาธุ สุฏฺฐุอิจฺเจเต สมฺปฏิจฺฉนานุโมทนตฺเถสุ. สาธุ สุฏฺฐุ ภนฺเต สํวริสฺสามิ. เอวํ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ. สาธุ เต กตํ; สุฏฺฐุ ตยา กตํ; เอวํ อนุโมทนตฺเถ.
สห สทฺธึ อมาอิจฺเจเต สมกฺริยายํ. เวเทโห สห’มจฺเจหิ; อุมงฺเคน คมิสฺสติ.๓ มยา สทฺธึ คมิสฺสติ; อมาวาสี ทิวโส. อมาวาสิกา รตฺติ. สพฺพกิจฺเจสุ อมา วตฺตตีติ อมจฺโจ.๔
สหอิติ สมฺปนฺนตฺเถ จ. สห วตฺเถหิ โสภติ.๕ อิทํ พิมฺพํ วตฺเถหิ สมฺปนฺนํ โสภติ; น นคฺคนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ สหสทฺโท สมกฺริยายํ น วตฺตติ สมฺปนฺนตฺเถเยว วตฺตติ, “สมฺปนฺนํ เขตฺตํ สเขตฺต”นฺติ เอตฺถ วิย.
วินา ริเต รหิตาอิจฺเจเต วิปฺปโยเค. วินา สทฺธมฺมา นตฺถญฺโญ โกจิ โลเก นาโถ วิชฺชติ. ริเต สทฺธมฺมา กุโต สุขํ; รหิตา มาตุชา.
อญฺญตฺรอิติ ปริวชฺชนตฺเถ. อญฺญตฺร พุทฺธุปฺปาทา อภิสมโย นตฺถิ.
นานาปุถุอิจฺเจเต พหุปฺปกาเร. นานาผลธรา ทุมา.๖ เยน อนฺเนน ยาเปนฺติ; ปุถุ สมณพฺราหฺมณา.
นานํอิติ อสทิสตฺเถ. พฺยญฺชนเมว นานํ.๗
ปุถุ วิสุํอิจฺเจเต อสงฺฆาเต. อริเยหิ ปุถุ ภูโต ชโน; วิสุํ ภูโต ชโน.๘
กเตอิติ ปฏิจฺจตฺเถ.
นมโนวาสรีรํวา; มํ กเต สกฺก กสฺสจิ; กทาจิ อุปหญฺเญถ; เอตํ สกฺกวรํ วเร.๑
เอตฺถ หิ มํ กเตติ มํ ปฏิจฺจ; มม การณาติ อตฺโถ.๒
มนํอิติ อีสกํ อปฺปตฺตภาเว. มนํ วุฬฺโห อโหสิ.๓
นุอิติ เอวสทฺทตฺเถปิ. มารทิฏฺฐิคตํ นุ เต.๔ นามสทฺทตฺเถปิ ยํ นุ คิชฺโฌ โยชนสตํ; กุณปานิ อเวกฺขติ.๕
ปุน ปุโน ปุนํอิจฺเจเต อปฐเม. ปุน วทามิ; ปุโนปิ ธมฺมํ เทเสสิ; ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ.๖ น ปุโน อมตาการํ; ปสฺสิสฺสามิ มุขํ ตว.๗ นาหํ ปุนํ น จ ปุนํ; น จาปิ อปุนปฺปุนํ. หตฺถิโพนฺธึ ปเวกฺขามิ.๘ เอตฺถ จ อปุนปฺปุนนฺติ อกาโร นิปาตมตฺตํ.
ปุนปฺปุนํอิติ อภิณฺหตฺเถ. ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.๙
จิรํ จิรสฺสํอิจฺเจเต ทีฆกาเล. จิรํ ตฺวํ อนุตปฺปิสฺสสิ.๑๐ จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺฐนฺติ.๑๑ จิรสฺสํ วต ปสฺสามิ; พฺราหฺมณํ ปรินิพฺพุตํ.๑๒
เจ ยทิอิจฺเจเต สงฺกาวตฺถาเน. มญฺเจ ตฺวํ นิกฺขณํ วเน.๑๓ ยทิมสฺส โลกนาถสฺส; วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ.๑๔
ธุวํอิติ ถิเรกํสตฺเถสุ. นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต.๑๕ เอวํ ถิรตฺเถ. ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ.๑๖ เอวํ เอกํสตฺเถ.
สุอิติ สีฆตฺเถ. ลหุํ ลหุํ ภุญฺชติ คจฺฉตีติ สุทฺโธ.
โสตฺถิ สุวตฺถิอิจฺเจเต อาสีสตฺเถ. โสตฺถิ โหตุ สพฺพสตฺตานํ.๑๗ เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.๑๘ เอตฺเถเก วเทยฺยุํ–
“โสตฺถึ ปสฺสามิ ปาณินํ.๑ โสตฺถินา’มฺหิ สมุฏฺฐิโต”ติ๒ เอวํ โสตฺถิสทฺโท อลุตฺตวิภตฺติโก หุตฺวา อุปโยคกรณวจนวเสน ทฺวิปฺปกาโร ทิฏฺโฐ; ตสฺส ทฺวิปฺปการตฺเต ทิฏฺเฐเยว สุวตฺถิสทฺทสฺสาปิ ทฺวิปฺปการตา ทิฏฺฐาเยว โหติ ตคฺคติกตฺตา ตสฺส.
เอวญฺจ สติ–
สทิสํตีสุลิงฺเคสุสพฺพาสุจวิภตฺติสุ.
วจเนสุจสพฺเพสุยํนเพฺยติตทพฺยนฺติ
วจเนน วิรุชฺฌนโต อิเมสุ นิปาตปเทสุ สงฺคโห น กาตพฺโพติ ? สจฺจํ; เอวํ สนฺเตปิ เอเตสํ เสสวิภตฺติโย ปฏิจฺจ วโย นตฺถีติ อพฺยยตฺตา นิปาตปเทสุ สงฺคโหเยว กาตพฺโพ; เอส นโย อญฺญตฺราปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ.
ยทิอิติ กตฺถจิ วาสทฺทตฺเถ. ยญฺญเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ; ยทิ ขตฺติยปริสํ; ยทิ พฺราหฺมณปริสํ; ยทิ คหปติปริสํ๓ อิจฺจาทิ.
เอตฺถ หิ “ยทิ ขตฺติยปริส”นฺติอาทีนํ “ขตฺติยปริสํ วา”ติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอตฺถ จ ยทิสทฺทสฺส วาสทฺทตฺถตฺตา กถํ วิญฺญายตีติ เจ ? ยสฺมา กตฺถจิ ปาฬิปฺปเทเส ยทิสทฺเทน สทฺธึ วาสทฺโท สโมธานํ คจฺฉติ “ยถา อิมสฺส วจนํ; สจฺจํ วา ยทิ วา มุสา”ติ๔อาทีสุ; ตสฺมา วิญฺญายติ. สาสนสฺมิญฺหิ เกจิ สมานตฺถา สทฺทา เอกโต สโมธานํ คจฺฉนฺติ; ยถา “หตฺถี จ กุญฺชโร นาโค”ติ๕ จ “อปฺปํ วสฺสสตํ อายุ; อิทาเนตรหิ วิชฺชตี”ติ๖ จ “เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา”ติ๗ จ เอวํ เอตาย สาสนยุตฺติจินฺตาย ยทิสทฺทสฺส วาสทฺทตฺถตา วิญฺญายติ. อถวา กึ ยุตฺติจินฺตาย; นนุ วตฺถสุตฺตสํวณฺณนายํ อฏฺฐกถาจริเยหิ “ยทิ นีลกาย ฯเปฯ ยทิ ปีตกายา”ติ๘อาทีนํ “นีลกตฺถาย วา”ติ๙อาทินา อตฺโถ สํวณฺณิโต; ตทนุสาเรน “ยทิ ขตฺติยปริส”นฺติอาทีนมฺปิ ยทิสทฺทสฺส วาสทฺทตฺถตา วิญฺญายติเยวาติ นิฏฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพํ.
ยทีติ กตฺถจิ ยทาสทฺทสฺส อตฺเถปิ. ยทิ ปสฺสนฺติ ปวเน; ทารกา ผลิเน ทุเม.๑
กิสฺมึ วิยอิติ สชฺชนาการนิทสฺสเน. กิสฺมึ วิย ริตฺตหตฺถํ คนฺตุํ.๒
เอตฺถ จ กิสฺมึ วิยาติ ลชฺชนากาโร วิย; กิเลโส วิย โหตีติ อตฺโถ.๓
ตุอิติ เอกํสตฺเถ. เสยฺโย อมิตฺโต มติยา อุเปโต; น เตฺวว มิตฺโต มติวิปฺปหีโน.๔
ยญฺเจอิติ ปฏิเสธตฺเถ. เสยฺโย อมิตฺโต เมธาวี; ยญฺเจ พาลานุกมฺปโก.๕ ยญฺเจ ปุตฺตา อนสฺสวา.๖ ยญฺเจ ชีเว ตยา วินา.๗
ธาอิติ วิภาคตฺเถ. เอกธา; ทฺวิธา; ติธา.
กฺขตฺตุํ วารตฺเถ. เอกกฺขตฺตุํ; ทฺวิกฺขตฺตุํ; ติกฺขตฺตุํ.
เว หนฺทอิจฺเจเต ววสฺสคฺคตฺเถ. ททนฺติ เว ยถาสทฺธํ; ยตฺถ ปสาทนํ ชโน.๘ หนฺท ทานิ อปายามิ.๙
กินฺตุอิติ อปฺปมตฺตวิเสสปุจฺฉายํ. กินฺตุ วิปากานีติ นานากรณํ.
นนุจอิติ อจฺจนฺตวิโรเธ. นนุ จ โภ สทฺทกฺกมานุรูเปน อตฺเถน ภวิตพฺพํ.
ปนอิติ วิเสสโชตนตฺเถ วจนาลงฺกาเร จ. อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ. ฏีกายํ ปน วุตฺตํ; เอวํ วิเสสโชตนตฺเถ. กสฺมา ปเนตํ วุตฺตํ.๑๐ เอวํ วจนาลงฺกาเร.
อิติหีติ “เอวเมวา”ติ นิจฺฉยกรณตฺเถ. “สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ; จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ. อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ; โส อิมํ วิชฏเย ชฏ”นฺติ๑ อิติ หิทํ วุตฺตนฺติ.๒ หิ ตถาหิอิจฺเจเต ทฬฺหีกรณตฺเถ. วุตฺตญฺหิ.๓ ตถา หิ วุตฺตํ.๔
เอวอิติ สปฏิโยคิตาทิโชตนตฺเถ. ตถา หิ–
อโยคํโยคมญฺเญนอจฺจนฺตโยคเมวจ.
พฺยวจฺฉินฺทติวตฺถุสฺสเอวสทฺโทสกีทิโส.
วิเสสเนนสหิโตวิเสสนิยเกนจ.
กฺริยายจกเมนสฺสปโยคานิปวุจฺจเร.
อกฺโกตโมนุโทเอวพุทฺโธเอวตโมนุโท.
นีลํสโรชมตฺเถวเญยฺยเมตํปทตฺตยํ.
อิโต ปรํ สุวิทิตตฺตา ปโยคานิ น วกฺขาม.
กถญฺจิอิติ กิจฺฉตฺเถ.
อีสกมิติ อปฺปเก.
สณิกํอิติ มนฺทตฺเถ.
ขิปฺปํ อรํ ลหุํ อาสุํ ตุณฺณํ อจิรํ ตุวฏํอิจฺเจเต สีฆตฺเถ.
มุสา มิจฺฉา อลิกํอิจฺเจเต อสจฺเจ.
อปิจโขติ จ อปิตุขลูติ จ ยถานามาติ จ ตถานามาติ จ ยถาหีติ จ ตถาหีติ จ นิปาตสมุทาโย.
ยถาจาติ ปฏิภาคตฺเถ สมุจฺจโย.
ตุน ตฺวาน ตฺวาปจฺจยนฺตา อุสฺสุกฺกนตฺเถ. อุสฺสุกฺกนตฺโถ นาม อุสฺสาโห อตฺโถ. โย หิ อตฺโถ เอเกเนว ปเทน อปริสมตฺโถ ปทนฺตรตฺถํ อเปกฺขติ; โส อุสฺสุกฺกนตฺโถ; ยถา “ทิสฺวา”ติ วุตฺเต “เอวมาหา”ติ วา “เอวมกาสี”ติ วา สมฺพนฺโธ โหติ.
ปสฺสิตุน ปสฺสิตฺวาน ปสฺสิตฺวา, สุณิตุน สุณิตฺวาน สุณิตฺวา,
สมฺผุสฺส สมฺผุสิตฺวา, ลภิตฺวาน ลภิตฺวา ลทฺธา ลทฺธาน,
วิชฺฌิตฺวา วิชฺฌิตฺวาน วิทฺธา วิทฺธาน,
พุชฺฌิตฺวา พุชฺฌิตฺวาน พุทฺธา พุทฺธาน,
ทิสฺวา ทิสฺวาน ทิฏฺฐา ทิฏฺฐาน ทสฺเสตฺวา,
สาเวตฺวา ผุสาเปตฺวา ลภาเปตฺวา วิชฺฌาเปตฺวา
โพเธตฺวา, ทตฺตุน ทตฺวา ทตฺวาน ทาเปตฺวา อุปาทาย, วิญฺญาย วิเจยฺย วิเนยฺย นิหจฺจ สเมจฺจ อารพฺภ อาคมฺม อาคจฺฉ อาปุจฺฉ กตฺวา กริตฺวา กจฺจ อธิกจฺจ ขาทิตุน ขาทิตฺวาน ขาทิตฺวา ขาทิย ขาทิยาน ปริวิสิย ปริวิสิยาน อนุภวิย อนุภวิยาน อภิวนฺทิตุน อภิวนฺทิตฺวาน อภิวนฺทิย อภิวนฺทิยาน. อญฺเญปิ โยเชตพฺพา.
ตตฺร สมุจฺจยวิกปฺปปฏิเสธนตฺเถสุ จ วา น โน อ มา อลํ หลํอิจฺเจเตสุ อฏฺฐสุ นิปาเตสุ อมาอิจฺเจเต ปทาทิมฺหิเยว นิปตนฺติ น ปทมชฺเฌ, น ปทาวสาเน; “อทิฏฺฐํ, อสุตํ,๑ มา อกตฺถา”ติ๒อาทีสุ.
จ วาอิจฺเจเต ปทาวสาเน จ ทฺวินฺนํ สมานาธิกรณปทานํ มชฺเฌ จ นิปตนฺติ, น ปทาทิมฺหิ. ตํ ยถา ? สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ; สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา. เอโส จ สมโณ สาธุรูโป; เอโส จ พฺราหฺมโณ สาธุรูโป; เอโส วา สมโณ สงฺคเหตพฺโพ; เอโส วา พฺราหฺมโณ สงฺคเหตพฺโพติ.
น นุ จ โภ “วา ปโร อสรูปา, วา ณปฺปจฺเจ”ติอาทีสุ วาสทฺโท ปทาทิมฺหิ ทิสฺสตีติ ? สจฺจํ, อีทิโส ปน สทฺทรจนาวิเสโส อกฺขรสมเย เวยฺยากรณานํ มตํ คเหตฺวา ปฏฺฐปิโต; เอกนฺตโต มคธภาสาสุ เจว สกฺกฏภาสาสุ จ เอทิสี สทฺทคติ นตฺถิ; ตสฺมา อมฺหากํ มเต มคธภาสานุรูเปน “ปโร วา อสรูปา”ติ ลกฺขณํ ฐปิตนฺติ. ตถาปิ วเทยฺย “นนุ จ โภ วาสทฺโท ปทาทิมฺหิปิ ทิสฺสติ; ‘วานโร‘ติ เอตฺถ หิ นเรน สทิโสติ วานโร”ติ ? ตนฺน, สทิสตฺถวาจโก หิ วาสทฺโท ปทนฺเตเยว ติฏฺฐติ “มธุํ วา มญฺญติ พาโล”ติ.๑ “วานโร”ติ อิทํ ตุ “นิมฺมกฺขิก”นฺติ ปทํ วิย อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมํ อพฺยยีภาวสมาสปทมฺปิ น โหติ; อิติ ตสฺมา อุปฺปถมโนตริตฺวา วานํ วุจฺจติ คมนํ; ตํ เอตสฺส อตฺถีติ วานโร; ยถา “กุญฺชา หนุ อสฺสตฺถีติ กุญฺชโร”ติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อิติ ยถารหํ ปทานมาทิมฺหิ มชฺฌาวสาเนสุ จ นิปตนฺตีติ นิปาตา; จ วาทโย อถ ขลุ วตาทโย จ. กตฺวา วตฺวาทโย ปน อพฺยยตฺตา นิปาตปเทสุ สงฺคหํ คตตฺตา นิปาตา.
น โนอิจฺเจเต ปทาทิมฺหิ เจว ปทาวสาเน จ นิปตนฺติ, น ปทมชฺเฌ. ตํ ยถา ? น เว อนตฺถกุสเลน; อตฺถจริยา สุขาวหา.๒ โน เหตํ ภนฺเต.๓ ปมตฺโต ปุริโส ปุญฺญกมฺมํ กโรติ น. เอวมฺปิ เม โน๔อิจฺจาทิ.
อลํ หลํอิจฺเจเต ปทาทิมฺหิ เจว อวสาเน จ นิปตนฺติ, น ปทมชฺเฌ. อลํ ปุญฺญานิ กาตุํ; ปุญฺญานิ กาตุํ อลนฺติ วา. หลํ ทานิ ปกาสิตุํ;๕ ปกาสิตุํ หลนฺติ วา; อิมสฺมึ ปกรเณ อฏฺฐกถานุรูเปน ปิสทฺโทปิ นิปาเตสุ อิจฺฉิตพฺโพ; อปิสทฺโทปิ จ นิปาตปกฺขิโต กาตพฺโพ; ยตฺถ กฺริยาวาจกปทโต ปุพฺโพ น โหติ. ตํ ยถา ? อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ; รตึ โส นาธิคจฺฉติ.๖ ราชาปิ เทโวปิ อิติปิ โส ภควาติ. เตสุ ปิสทฺโท ปทมชฺเฌ ปทาวสาเน จ นิปตติ; อปิสทฺโท ปน ปทาทิมฺหิ ปทมชฺเฌ ปทาวสาเน จ นิปตติ; ติฏฺฐติปิ; นิสีทติปิ; จงฺกมติปิ; นิปชฺชติปิ; อนฺตราปิ ธายติ. ปทปูรเณสุปิ อถ ขลุ วต วถาทีนํ นิปาตาทีนํ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํ.
อิทานิ ยถารหํ เตสํ นิปาตานํ อตฺถุทฺธารํ กถยาม. ตตฺถ เอวํสทฺโท๑ อุปมูปเทส-สมฺปหํสนครหวจนสมฺปฏิคฺคหาการนิทสฺสนาวธารณาทิอเนกตฺถปฺปเภโท.
ตถา เหส “เอวํ ชาเตน มจฺเจน; กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุ”นฺติ๒เอวมาทีสุ อุปมายํ อาคโต. “เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ; เอวํ เต ปฏิกฺกมิตพฺพ”นฺติ๓อาทีสุ อุปเทเส.
"เอวเมตํ ภควา, เอวเมตํ สุคตา"ติ๔อาทีสุ สมฺปหํสเน. “เอวเมว ปนายํ วสลี ยสฺมึ วา ตสฺมึ วา ตสฺส มุณฺฑกสฺส สมณสฺส วณฺณํ ภาสตี”ติ๕อาทีสุ ครหเณ.
“เอวํ ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุ”นฺติ๖อาทีสุ วจนสมฺปฏิคฺคเห. “เอวํ พฺยาโข อหํ ภนฺเต ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี”ติ๗อาทีสุ อากาเร.
“เอหิ ตฺวํ มาณวก, เยน สมโณ อานนฺโท เตนุปสงฺกม; อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน สมณํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉ ‘สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต ภวนฺตํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉตี’ติ; เอวญฺจ วเทหิ ‘สาธุ กิร ภวํ อานนฺโท เยน สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส นิเวสนํ; เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา’ติ”อาทีสุ๘ นิทสฺสเน.
“ตํ กึ มญฺญถ กาลามา อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วาติ. อกุสลา ภนฺเต. สาวชฺชา วา อนวชฺชา วาติ; สาวชฺชา ภนฺเต. วิญฺญูครหิตา วา วิญฺญูปสตฺถา วาติ; วิญฺญูครหิตา ภนฺเต. สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ โน วา; กถํ โว เอตฺถ โหตีติ. สมตฺตา ภนฺเต สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ; เอวํ โน เอตฺถ โหตี”ติ๑อาทีสุ อวธารเณ. อิจฺเจวํ–
อุปมายํอุปเทเสอากาเรสมฺปหํสเน.
วจนสมฺปฏิคฺคเหครหายํนิทสฺสเน.
อตฺเถวธารณาทิมฺหิเอวํสทฺโท ปวตฺตติ.
ตตฺร อนฺตราสทฺโท๒ การณขณจิตฺตเวมชฺฌวิวราทีสุ วตฺตติ. “ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย; อญฺญตฺร ตถาคตา”ติ๓ จ “ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ; มญฺจ ตญฺจ กิมนฺตร”นฺติ๔ จ อาทีสุ การเณ อนฺตราสทฺโท. “อทฺทส มํ ภนฺเต อญฺญตรา อิตฺถี วิชฺชนฺตริกาย ภาชนํ โธวนฺตีติ๕ อาทีสุ ขเณ. "ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา"ติ๖ อาทีสุ จิตฺเต. "อนฺตรา โวสานมาปาที"ติ๗ อาทีสุ เวมชฺเฌ. "อปิจายํ ตโปทา ทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย คจฺฉตี”ติ๘อาทีสุ วิวเร. อญฺญสฺมึ ปน ฐาเน เวมชฺเฌติ อตฺโถ อธิปฺเปโต. อิจฺเจวํ–
การเณเจวจิตฺเตจขณสฺมึวิวเรปิจ.
เวมชฺฌาทีสุอตฺเถสุอนฺตราติ รโว คโต.
ตตฺร อชฺฌตฺตสทฺโท๙ โคจรชฺฌตฺเต นิยกชฺฌตฺเต อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต วิสยชฺฌตฺเตติ จตูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. “เตนานนฺท ภิกฺขุนา ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปตพฺพํ.๑๐ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต”ติ๑๑อาทีสุ อยํ โคจรชฺฌตฺเต ทิสฺสติ. “อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ.๑๒ อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี”ติ๑๓อาทีสุ นิยกชฺฌตฺเต. "ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี"ติ๑๔ อาทีสุ อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต. “อยํ โข ปนานนฺท วิหาโร ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ; ยทิทํ สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี”ติ๑๕อาทีสุ วิสยชฺฌตฺเต; อิสฺสริยฏฺฐาเนติ อตฺโถ. ผลสมาปตฺติ หิ พุทฺธานํ อิสฺสริยฏฺฐานํ นาม. อิจฺเจวํ นิปาตปทวิภตฺติ สมตฺตา.
อิจฺเฉนโรสุปฏุตํปริยตฺติธมฺเม
วาโจคเธจตุปเทวิปุลตฺถสาเร.
โยคํกเรยฺยสตตํพหุธาวิภตฺเต
โยคํกรํสุปฏุตํสนโรธิคจฺเฉ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปคตีสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ วาโจคธปทวิภตฺติ นาม สตฺตวีสติโม ปริจฺเฉโท.
——————
๙ - ปาฬินยาทิสงฺคห
——————
อิโตปรํปวกฺขามิปาฬินยาทิสงฺคหํ.
ปญฺญาเวปุลฺลกรณํปีติปาโมชฺชวฑฺฒนํ.
ตตฺถ ปาฬินโย อฏฺฐกถานโย ฏีกานโย ปกรณนฺตรนโยติ จตฺตาโร นยา อธิปฺเปตา. ตตฺร ปาฬินโยติ เตปิฏเก พุทฺธวจเน ปาฬิคติ. อฏฺฐกถานโยติ อฏฺฐกถาสุ อาคตา สทฺทคติ. ฏีกานโยติ ฏีกาสุ อาคตา สทฺทคติ. ปกรณนฺตรนโยติ อญฺเญสุ ปกรเณสุ อาคตา สทฺทคติ. ตตฺร ปาฬิคติยํ พฺยญฺชนฉกฺกอตฺถฉกฺเก ปธาเน กตฺวา อฏฺฐกถาฏีกาทีสุ ปวตฺตสทฺทคติวินิจฺฉเยน สห ยถารหํ คเหตฺวา ปาฬินยาทิสงฺคหํ ทสฺเสสฺสาม.
ตตฺร อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชนํ อาการโร นิรุตฺติ นิทฺเทโสติ ฉ พฺยญฺชนปทานิ.๑ สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณํ วิภชนํ อุตฺตานีกรณํ ปญฺญตฺตีติ ฉ อตฺถปทานิ๑ เอตานิเยว “พฺยญฺชนฉกฺกํ, อตฺถฉกฺก”นฺติปิ วุจฺจนฺติ. ตตฺร พฺยญฺชนปเทสุ อกฺขรํ นาม “รูปํ อนิจฺจนฺติ วุจฺจมาโน รูติ โอปาเตตี”ติ๒ วจนโต อตฺถโชตกปทนฺโตคธเมกกฺขรมิห อกฺขรนฺติ คเหตพฺพํ. อถวา “โย ปุพฺเพ”ติ๓ เอตฺถ โยกาโร วิย อตฺถโชตกเมกกฺขรมตฺร อกฺขรนฺติ คเหตพฺพํ; “สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานี”ติ๔ วตฺตุกาเมน วุตฺตํ อาทิอกฺขรมิว อปริสมตฺเต จ ปเท วณฺณมกฺขรมิติ คเหตพฺพํ.๕
วีตตณฺโหอนาทาโนนิรุตฺติปทโกวิโท.
อกฺขรานํสนฺนิปาตํชญฺญาปุพฺพาปรานิจาติ๖
เอตฺถ วุตฺตนเยน วิภตฺติยนฺตํ อตฺถโชตกํ อกฺขรปิณฺฑํ ปทํ นาม, “สีเล ปติฏฺฐายา”ติ๗ เอตฺถ “สีเล”ติ ปทํ วิย. อตฺถสมฺพนฺโธปเทสปริโยสาโน ปทสมูโห พฺยญฺชนํ นาม, “จตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺฐานา”ติ๑อาทิ วิย. พฺยญฺชนวิภาโค วิภาคปฺปกาโร อากาโร นาม, “กตเม จตฺตาโร; อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตี”ติ๑อาทีสุ วิย. อาการวิภาวิตสฺส นิพฺพจนํ นิรุตฺติ นาม, “ผุสตีติ ผสฺโส;๒ เวทยตีติ เวทนา”ติ๓อาทิ วิย. นิพฺพจนตฺถสฺส วิตฺถาโร นิสฺเสสโต เทโส นิทฺเทโส นาม, “สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา.๔ สุขยตีติ สุขา; ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา; เนว ทุกฺขยติ น สุขยตีติ อทุกฺขมสุขา เวทนา”ติ๕อาทิ วิย; อิมานิ ฉ พฺยญฺชนปทานิ.
อตฺถปเทสุ สงฺเขเปน กาสนา สงฺกาสนา.๖ ตตฺถ กาสนาติ ทีปนา; สงฺเขเปน อตฺถทีปนาติ วุตฺตํ โหติ, “อุปาทิยมาโน โข ภิกฺขเว พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต”ติ๗อาทิ วิย.
ปฐมเมว กาสนา ปกาสนา; ยตฺตโก อตฺโถ ปจฺฉา กเถตพฺโพ; ตํ สพฺพํ ปฐมวจเนเนว ทีเปตีติ วุตฺตํ โหติ, “สพฺพํ ภิกฺขเว อาทิตฺต”นฺติ๘อาทิ วิย.
สงฺกาสนปกาสนวเสน ทีปิตตฺถสฺส วิตฺถารํ ปุน วจนวเสน วิวริตฺวา ปากฏกรณํ วิวรณํ นาม, “รูปํ โข ภิกฺขเว อุปาทิยมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต”ติ๙อาทิ วิย; “กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ อาทิตฺตํ; จกฺขุ ภิกฺขเว อาทิตฺตํ; รูปา อาทิตฺตา”ติ๑๐อาทิ วิย.
วิวริตพฺพเมว อเนกภาวโต พุทฺธิสมฺมุขากรณํ วิภชนํ นาม, “กตมญฺจ ภิกฺขเว รูปํ; จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูป”นฺติ๑๑อาทิ วิย; “เกน อาทิตฺตํ; ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต”นฺติ๑๐อาทิ วิย.
วิภชิตตฺถสฺส วิตฺถารณวเสน อุปมาโยปโรปริยชนนวเสน จ สมฺปฏิปาทนํ อุตฺตานีกรณํ นาม, “ตตฺถ กตเม จตฺตาโร มหาภูตา; ปถวีธาตุ อาโปธาตู”ติอาทิ วิย.
“เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว นที ปพฺพเตยฺยา โอหารินี ทูรงฺคมา สีฆโสตา; ตสฺสา อุภยโต ตีเร กาสา เจปิ ชาตา อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; กุสา เจปิ ชาตา อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; ปพฺพชา เจปิ ชาตา อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; พีรณา เจปิ ชาตา อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; รุกฺขา เจปิ ชาตา อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; ตสฺสา โส ปุริโส โสเตน วุยฺหมาโน กาเส เจปิ คณฺเหยฺย; เต ปลุชฺเชยฺยุํ; โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺย. กุเส เจปิ คณฺเหยฺย; ปพฺพเช เจปิ คณฺเหยฺย; พีรเณ เจปิ คณฺเหยฺย; รุกฺเข เจปิ คณฺเหยฺย; เต ปลุชฺเชยฺยุํ; โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺย. เอวเมว โข ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ; รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ; รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; ตสฺส ตํ รูปํ ปลุชฺชติ; โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ. เวทนํ สญฺญํ สงฺขาเร วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ; วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ; วิญฺญาณสฺมึ วา อตฺตานํ; ตสฺส ตํ วิญฺญาณํ ปลุชฺชติ; โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺชตี”ติ๑อาทิ วิย.
ปกาเรน ญตฺติ ปญฺญตฺติ; อเนกปฺปกาเรหิ โสตูนํ ตุฏฺฐิสญฺชนนวเสน พุทฺธินิสฺสิตกรเณน จ อตฺถวิญฺญาปนาติ วุตฺตํ โหติ.
“ยํ กิญฺจิ ราหุล รูปํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขรีคตํ อุปาทินฺนํ. เสยฺยถิทํ ? เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ; มํสํ นฺหารุ อฏฺฐิ อฏฺฐิมิญฺจํ วกฺกํ; หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ; อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ; ยํ วา ปนญฺญมฺปิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขรีคตํ อุปาทินฺนํ; อยํ วุจฺจติ ราหุล อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ; ยา เจว โข อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ ยา จ พาหิรา. ปถวีธาตุเยเวสา; เนตํ มม; เนโสหมสฺมิ; น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา ปถวีธาตุยา นิพฺพินฺทติ; ปถวีธาตุยา จิตฺตํ วิราเชตี”ติ๑อาทิ วิย,
“ตตฺถ กตมํ รูปํ อตีตํ; ยํ รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตํ; อตีตํ อตีตํเสน สงฺคหิตํ; จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ; อิทํ วุจฺจติ รูปํ อตีตํ. ตตฺถ กตมํ รูปํ อนาคตํ; ยํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสญฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ อนุปฺปนฺนํ อสมุปฺปนฺนํ อนุฏฺฐิตํ อสมุฏฺฐิตํ; อนาคตํ อนาคตํเสน สงฺคหิตํ. จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ. อิทํ วุจฺจติ รูปํ อนาคตํ. ตตฺถ กตมํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ; ยํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ อุฏฺฐิตํ สมุฏฺฐิตํ; ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ เสน สงฺคหิตํ. จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย-รูปํ; อิทํ วุจฺจติ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนน”นฺติ๒อาทิ วิย จ. อิมานิ ฉ อตฺถ-ปทานิ.
ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาสยติ; ปเทหิ ปกาสยติ; พฺยญฺชเนหิ วิวรติ; อากาเรหิ วิภชติ; นิรุตฺตีหิ อุตฺตานึ กโรติ; นิทฺเทเสหิ ปญฺญาปยติ.๑ อถ วา อกฺขเรหิ สงฺกาสยิตฺวา ปเทหิ ปกาสยติ; พฺยญฺชเนหิ วิวริตฺวา อากาเรหิ วิภชติ; นิรุตฺตีหิ อุตฺตานึ กตฺวา นิทฺเทเสหิ ปญฺญาปยติ. อถ วา อกฺขเรหิ อตฺถทฺวารมุคฺฆาเฏตฺวา ปเทหิ ปกาเสนฺโต วินยติ อุคฺฆฏิตญฺญุํ; พฺยญฺชเนหิ วิวริตฺวา อากาเรหิ วิภชนฺโต วินยติ วิปญฺจิตญฺญุํ; นิรุตฺตีหิ อุตฺตานึ กตฺวา นิทฺเทเสหิ ปญฺญาเปนฺโต วินยติ เนยฺยํ; ตตฺถ ตตฺถ อนุรูปํ สลฺลกฺเขตฺวา เตสํ เวเนยฺยพนฺธวานํ อาสยานุสยจริยาธิมุตฺติวเสน ตํ ตํ เทสนํ วฑฺเฒตีติ อธิปฺปาโย. อตฺถโต ปเนตฺถ กตมํ พฺยญฺชนฉกฺกํ; กตมํ อตฺถฉกฺกนฺติ ? พุทฺธสฺส ภควโต ธมฺมํ เทสยโต โย อตฺถาวคมเหตุภูโต สวิญฺญตฺติกสทฺโท; ตํ พฺยญฺชนฉกฺกํ. โย เตน อภิสเมตพฺโพ ลกฺขณรสาทิสหิโต ธมฺโม; ตํ อตฺถฉกฺกนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิจฺเจวํ–
อกฺขรญฺจปทญฺเจวพฺยญฺชนญฺจตถาปโร.
อากาโรจนิรุตฺติจนิทฺเทโสจาติเมฉตุ.
อาหุพฺยญฺชนฉกฺกนฺติพฺยญฺชนตฺถวิทูวิทู.
สงฺกาสนาปกาสนาวิวรณํตโตปรํ.
วิภชนญฺจอุตฺตานี– กรณญฺจ ตโตปรา.
ปญฺญตฺติจาติฉยิเมอตฺถฉกฺกนฺติอพฺรวุํ.
ตตฺรพฺยญฺชนฉกฺกํตุพฺยญฺชนปทมีริตํ.
อตฺถฉกฺกํอตฺถปทํเอวมฺปิอุปลกฺขเย.
อิทํ ปเนตฺถ ววตฺถานํ– พฺยญฺชนฉกฺเก อกฺขรํ นาม “รูปํ อนิจฺจ”นฺติอาทีสุ อตฺถโชตกปทนฺโตคโธ รูอิจฺจาทิ เอเกโกเยว วณฺโณ เจว “โย ปุพฺเพ กรณียานิ;๑ โส อิมํ วิชฏเย ชฏ”นฺติ๒อาทีสุ อตฺถโชตโก โยการโสการาทิโก เอโก วณฺโณ จ “สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานี”ติอาทินา เอเกกํ คาถํ วตฺตุกาเมหิ วุตฺโต สอิจฺจาทิวณฺโณ จ “อกฺขร”นฺติ คเหตพฺโพ.
อกฺขรจินฺตกานํ มเต ปน อกฺขรสญฺญาวิสเย อการาทโย กการาทโย จ วณฺณา “อกฺขร”นฺติ คเหตพฺพา; โลกิยมหาชเนน กตฺตพฺเพ โลกิยมหาชเนน กตสญฺญาวิสเย “มหาสมฺมโต”เตฺวว ปฐมํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต”นฺติ๓อาทีสุ ปทภูโต อตฺถโชตโก วณฺณ-สมุทาโย “อกฺขร”นฺติ คเหตพฺโพ. ชาตกฏฺฐกถายมฺปิ๔ “กึ เต”ตฺถ จตุมฏฺฐสฺสา”ติ๕ อิมสฺส ปาฬิปฺปเทสสฺส พฺยญฺชนํ โสภนํ, อกฺขรตฺโถ อโสภโนติ อตฺถสํวณฺณนายํ ปทภูโต อตฺถโชตโก วณฺณสมุทาโยเยว “พฺยญฺชน”นฺติ “อกฺขร”นฺติ จ นาเมน วุตฺโตติ คเหตพฺพํ. ตถา พฺยญฺชนฉกฺเก ปทํ นาม “สีเล ปติฏฺฐายา”ติ เอตฺถ “สีเล”ติ ปทํ วิย วิภตฺติยนฺตํ อตฺถโชตกํ อกฺขรปิณฺฑนฺติ คเหตพฺพํ.
เนรุตฺติกานํ มเต ปน วิภตฺติยนฺโตปิ อวิภตฺติยนฺโตปิ อตฺถโชตโก อกฺขรสมูโห ตถาวิธํ เอกมกฺขรญฺจ อุปสคฺคา จ นิปาตา จ “ปทํ นามา”ติ คเหตพฺพํ.
ตถา พฺยญฺชนฉกฺเก พฺยญฺชนํ นาม “จตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺฐานา”ติอาทิ วิย อตฺถสมฺพนฺโธปเทสปริโยสาโน ปทสมูโหติ คเหตพฺพํ. อกฺขรจินฺตกานํ มเต ปน พฺยญฺชนสญฺญาวิสเย อการาทิสุทฺธสฺสรวชฺชิโต สรรหิโต กการาทิโก เอเกโก วณฺโณ พฺยญฺชนํ นามาติ คเหตพฺโพ. ตถา ปาวจนิกานํ สทฺธมฺมวิทูนํ มเต–
สิถิลํธนิตญฺจทีฆรสฺสํ
ครุกํลหุกญฺเจวนิคฺคหีตํ.
สมฺพนฺธววตฺถิตํวิมุตฺตํ
ทสธาพฺยญฺชนพุทฺธิยาปเภโทติ๑
เอตฺถ สสฺสรานิปิ กการาทีนิ วคฺคกฺขรานิ เจว สรมยา อการาทโย จ วณฺณา สญฺโญคปทานิ จ อสญฺโญคปทานิ จ อกฺขรานิ พินฺทุ จ สํหิตาปทญฺจ อสํหิตาปทญฺจ วิสฺสฏฺฐปฺปโยเคน วตฺตพฺพปทญฺจ สพฺพมฺเปตํ “พฺยญฺชนํ นามา”ติ คเหตพฺพํ.
ตถา พฺยญฺชนฉกฺเก “ผุสตีติ ผสฺโส”ติอาทิกํ นิพฺพจนํ นิรุตฺติ นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ “อภิสงฺขโรนฺตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สงฺขารา”ติ.๒ เอวํ นิทฺธาเรตฺวา สเหตุํ กตฺวา วุจฺจมานา อภิลาปา นิรุตฺติ นาม. นิรุตฺติปิฏเก ปน “สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป”ติ๓ อิเมหิ ทสหิ วุตฺตา ธมฺมชาติ นิรุตฺติ นาม. สา สรูปโต สวิญฺญตฺติวิกาโร สทฺโทเยว. อฏฺฐกถามคฺคํ ปน สํวณฺเณนฺตานํ เกสญฺจิ อาจริยานํ วาเท นามปญฺญตฺติ เจว อุปาทาปญฺญตฺติ จ อตฺถฉกฺเก ปญฺญตฺติ นาม. อเนกปฺปกาเรหิ โสตูนํ ตุฏฺฐิสญฺชนนวเสน พุทฺธินิสฺสิตกรเณน จ อตฺถวิภาวนาติ คเหตพฺพํ. ปญฺญตฺติทุเก ปน “สงฺขา สมญฺญา”อิจฺเจวมาทีหิ ยถาวุตฺเตหิ ทสหิ นาเมหิ วุตฺตา ธมฺมชาติ ปญฺญตฺติ นาม. สาปิ สรูปโต สวิญฺญตฺติวิกาโร สพฺโพ สทฺโทเยว. อฏฺฐกถามคฺคํ ปน สํวณฺเณนฺตานํ เกสญฺจิ อาจริยานํ วาเท นามปญฺญตฺติ เจว อุปาทาปญฺญตฺติ จาติ คเหตพฺพํ.
ววตฺถานมิทํญตฺวามยาเอตฺถปกาสิตํ.
โวหาโรสุฏฺฐุกาตพฺโพธีมตานยถาตถา.
ธีโรพฺยญฺชนฉกฺเกจอตฺถฉกฺเกจสพฺพโส.
โกสลฺลญฺจสมิจฺฉนฺโตอิมํนีตึมเนกเร.
โกสลฺลญฺจ นาเมตํ ปเภทโต โสฬสวิธํ โหติ.
กถํ ? สทฺทกุสลตา อกฺขรกุสลตา สมุจฺจยกุสลตา ลิงฺคกุสลตา วิภตฺติกุสลตา ปุพฺพาปรกุสลตา สนฺธิกุสลตา สมาสกุสลตา พฺยาสกุสลตา นิพฺพจนกุสลตา อายกุสลตา อปายกุสลตา อาเทสกุสลตา คหณกุสลตา ธารณกุสลตา สมฺปฏิปาทนกุสลตาติ.
ปาฬิยํ ปน ตํสมงฺคิปุคฺคลวเสน ปญฺจวิธํ โกสลฺลํ อาคตํ.
กถํ ? อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล นิรุตฺติกุสโล พฺยญฺชนกุสโล ปุพฺพาปรกุสโลติ.๑ ตตฺถ๒ โย อฏฺฐกถายํ เฉโก; โส อตฺถกุสโล. ปาฬิยํ เฉโก ธมฺมกุสโล. นิรุตฺติวจเนสุ เฉโก นิรุตฺติกุสโล. อกฺขรปฺปเภเท เฉโก พฺยญฺชนกุสโล. เอวํ อตฺถกุสลตา ธมฺมกุสลตา นิรุตฺติกุสลตา พฺยญฺชนกุสลตา ปุพฺพาปรกุสลตาติ อิมํ ปญฺจวิธํ โกสลฺลํ อิจฺฉนฺโตปิ อิมํ นีตึ มนสิกเรยฺย.
อิทานิ ปาฬินยาทินิสฺสิตํ ภควโต สาสเน ตุลาภูตํ สาสนิกานํ ปริยตฺติธรานํ ภิกฺขูนํ หิตาวหํ ปีติปาโมชฺชวฑฺฒนํ สติเวปุลฺลกรํ ปญฺญาเวปุลฺลกรํ นีตึ สุณาถ.
โย ปฐมปเท เอวกาโร; โส ยุตฺตฏฺฐาเน ทุติยปทาทีสุปิ โยเชตพฺโพ. วิวิจฺเจว กาเมหิ; วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ.๓ อิเธว สมโณ; อิธ ทุติโย; อิธ ตติโย; อิธ จตุตฺโถ๔ อิจฺเจวมาทิ.
ปุลฺลิงฺควิสเย เอกสทิสาติอตฺเถ วตฺตพฺเพ เอกาติ วตฺตพฺพํ. ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสติ “ปญฺจาโล จ วิเทโห จ; อุโภ เอกา ภวนฺตุ เต”ติ.๕ เอตฺถ หิ เอกา ภวนฺตูติ คงฺโคทกํ วิย ยมุโนทเกน สทฺธึ สํสนฺทติ; เอกสทิสา โหนฺตูติ อตฺโถ.๖ ตถา ปุลฺลิงฺควิสเย เอกสทิสาติ อตฺเถ เอกาติ อวตฺวา เอเกติ วุตฺเต เอกจฺเจติ อตฺโถ โหติ; เอวญฺจ สติ อตฺโถ ทุฏฺโฐติ.
ปุริเสน อตฺตานํ โอปเมยฺยฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อุปมํ วทนฺเตน ปุลฺลิงฺควเสน อุปมา วตฺตพฺพา. ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสติ “นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา; วิหรามิ อนาสโว”ติ.๑ อิตฺถิยา อตฺตานํ โอปเมยฺยฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อุปมํ วทนฺติยา เยภุยฺเยน อิตฺถิลิงฺควเสน อุปมา วตฺตพฺพา. ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสติ–
“นาคีว พนฺธนํ เฉตฺวา วิหรามิ อนาสวา”ติ๒ จ,
“สุกจฺฉวี เวธเวรา ทตฺวา สุภคมานิโน.
อกามาปริกฑฺฒนฺติอุลูกญฺเญววายสา”ติ๓ จ,
“ยถา อารญฺญกํ นาคํ ทนฺตึ อเนฺวติ หตฺถินี.
เชสฺสนฺตํคิริทุคฺเคสุสเมสุวิสเมสุจ.
เอวนฺตํอนุคจฺฉามิปุตฺเตอาทายปจฺฉโต.
สุภราเตภวิสฺสามินเตเทสฺสามิทุพฺภรา"ติ๔
จ. เยภุยฺเยนาติ กึ ?
อหํปติญฺจปุตฺเตจอาเจรมิวมาณโว
อนุฏฺฐิตาทิวารตฺตึชฏินีพฺรหฺมจารินีติ.๕
อตฺถสภาวํ อจินฺเตตฺวา อิตฺถิลงฺคภาวมตฺตํ ปน จินฺเตตฺวา สมลิงฺคตาเปกฺขเน อิตฺถิลิงฺควเสน อุปมา วตฺตพฺพา,
ตาวสาทีนวานมฺปิลกฺขเณติฏฺฐเตมติ.
นปสฺเสยาวสาตีรํสามุทฺทสกุณียถาติ๖
เอตฺถ วิย.
อิตฺถิลิงฺคภาวํ อจินฺเตตฺวา อตฺถสภาวมตฺตาเปกฺขเน ปุลฺลิงฺควเสน อุปมา วตฺตพฺพา,
สุปริญฺญาตสงฺขาเรสุสมฺมฏฺฐติลกฺขเณ.
อุเปกฺขนฺตสฺสตสฺเสวสิขาปฺปตฺตาวิปสฺสนา.
สงฺขารธมฺเมอารพฺภตาวกาลํปวตฺตติ.
ตีรทสฺสีวสกุโณยาวปารํนปสฺสตีติ๑
เอตฺถ วิย.
ปุลฺลิงฺควเสน นิทฺทิฏฺฐานมตฺถานํ อิตฺถิปทตฺถตฺตา กตฺถจิ อิตฺถิลิงฺควเสน ตํนิทฺเทโส กาตพฺโพ, “อิธ วิสาเข มาตุคาโม สุสํวิหิตกมฺมนฺตา โหติ; สงฺคหิตปริชนา; ภตฺตุ มนาปํ จรติ; สมฺภตํ อนุรกฺขตี”ติ๒อาทีสุ วิย.
กตฺถจีติ กึ ? อิธ มลฺลิเก เอกจฺโจ มาตุคาโม โกธโน โหติ.๓
นปุํสกลิงฺควเสน นิทฺทิฏฺฐานมตฺถานํ ปุริสปทตฺถตฺตา ปุลฺลิงฺควเสน ตํนิทฺเทโส กาตพฺโพ, “ปญฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสิโน อเหสุ”นฺติ๔ เอตฺถ วิย, “ตํ โข ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปริณายกรตนํ ญาตานํ ปเวเสตา อญฺญาตานํ นิวาเรตา”ติ เอตฺถ วิย จ.
ปุลฺลิงฺควเสน นิทฺทิสิตพฺพานํ ปุริสานํ ลิงฺคมตฺตาเปกฺขเน ปุลฺลิงฺเคน จ อิตฺถิลิงฺเคน จ นิทฺเทโส กาตพฺโพ,
อตฺถกาโมสิเมยกฺขหิตกามาสิเทวเต.
กโรมิเตตํวจนํตฺวํสิอาจริโยมมาติ๕
เอตฺถ วิย.
ลิงฺคตฺตยโต ตํสมานาธิกรณภาเวน เสยฺโย อิติ เยภุยฺเยน นิทฺเทโส กาตพฺโพ,
เสยฺโยอมิตฺโตมติยาอุเปโต.๑
เอสาวปูชนาเสยฺโย.๒ เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโยติ๒
อาทีสุ วิย. เยภุยฺเยนาติ กึ ?
อิตฺถีปิ หิ เอกจฺจิยา; เสยฺยา โปส ชนาธิป.๓
“ปานีย”นฺติ วตฺตพฺเพ “ปานี”ติ ปาโฐ; ปีตญฺจ เตสํ ภุสํ โหติ ปานิ.๔ “ขตฺติยา”ติ-อาทินา วตฺตพฺเพ “ขตฺยา”ติอาทินา นิทฺเทโส. อเถตฺเถกสตํ ขตฺยา.๕ เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ.๖ โอปุปฺผานิ จ ปทฺมานิ.๗ นิเสฺนหมภิกงฺขามิ๘ อิจฺเจวมาทิ; “ทิสฺวา”ติ วตฺตพฺเพ “ทิฏฺฐา”ติ นิทฺเทโส; อุมฺมาทนฺติมหํ ทิฏฺฐา.๙
อตฺถิ ปทํ กตฺถจิ กฺริยาปทํ โหติ; กตฺถจิ นามปทํ. เยเม พทฺธจรา อาสุํ; เตเม ปุปฺผํ อทุํ ตทา.๑๐ นยิทํ ทุกฺขํ อทุํ ทุกฺขํ.๑๑ ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ.๑๒ คจฺฉํ ปุตฺตนิวาทโก๑๓ อิจฺเจวมาทิ. ตตฺถ อทุนฺติ อทํสุ. ปุน อทุนฺติ ตํ.
อตฺถิ ปทํ อลุตฺตวิภตฺติกญฺเจว โหติ ลุตฺตวิภตฺติกญฺจ. ยถา มนสิกาโร; มนสฺมึ กาโรติ หิ มนสิกาโร. ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติปิ มนสิกาโร.๑๔
อตฺถิ ปทํ เอกวจนนฺตเมว โหติ, น ปุถุวจนนฺตํ. คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช.๑๕ มหนฺโต จรนฺโต อิจฺจาทิ.
อตฺถิ ปทํ ปุถุวจนนฺตเมว โหติ, น เอกวจนนฺตํ. อายสฺมนฺโต อายสฺมนฺตา.
อตฺถิ ปทํ กตฺถจิ เอกวจนนฺตํ โหติ; กตฺถจิ ปุถุวจนนฺตํ. หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน.๑๖ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ; หนฺติ เนสํ วรํ วรํ.๑ ชานํ ปสฺสํ วิหรามิ; ชานํ อกฺขาสิ ชานโต.๒ อปินุ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ชานํ ปสฺสํ วิหรถาติ.๓ วจนวิปลฺลาโส วา เอตฺถ ทฏฺฐพฺโพ.
อตฺถิ ปทํ กตฺถจิ อตฺถวิสเย เอกวจนนฺตํ โหติ; กตฺถจิ ปน อตฺถวิสเย ปุถุวจนนฺตํ. เอโส นานาสมฺปตฺตีหิ ภวนฺโต วฑฺฒนฺโต อาคจฺฉติ. เอโส ราชา ภวนฺโต สมฺปตฺตีหิ โมทติ. เอเต ภวนฺโต อาคจฺฉนฺตุ. สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี.๔ สนฺโต สปฺปริสา โลเก.๕
อตฺถิ ปทํ จุณฺณิยปทตฺเต ปุถุวจนนฺตํ หุตฺวา คาถํ ปตฺวา กฺวจิ เอกวจนนฺตํ โหติ. ราชาโน นาม ปญฺญวนฺโต โหนฺติ.
อหํเตนสมเยนนาคราชามหิทฺธิโก.
อตุโลนามนาเมนปุญฺญวนฺโตชุตินฺธโร”๖
อิจฺจาทิ. กฺวจีติ กึ ?
อิทฺธิมนฺโต ชุติมนฺโต; วณฺณวนฺโต ยสสฺสิโน.๗
เอสนโยอวุตฺเตปิฐาเนเญยฺโยสุธีมตา.
สงฺเขเปเนววุตฺโตปิสกฺกาญาตุํวิชานตา.
“ยํ พหุํ ธน”นฺติ วา “ยํ วิวิธํ ธน”นฺติ วา เอกวจนวเสน วตฺวา “ตานิ ธนานี”ติ วุตฺเตปิ น โกจิ โทโส; ตถา “โย มหาชโน”ติ วตฺวา “สา มหาชนตา”ติ วา “เต ชนา”ติ วา วุตฺเตปิ, ตถา “ยา ชนตา”ติ วตฺวา “เต ชนา”ติ วุตฺเตปิ น โกจิ โทโส. อตฺร กิญฺจิ ปาฬิปฺปเทสํ วทาม.
ยํอุสฺสุกฺกาสงฺฆรนฺติอลกฺขิกาพหุํธนํ.
สิปฺปวนฺโตอสิปฺปาวาลกฺขิวาตานิภุญฺชตีติ๘
คาถาปเทสุ อริยารหจริยาทิโยเค อธิกกฺขโรปิ ปาโท อนุปวชฺโช. เสยฺยถิทํ ?
ตโปจพฺรหฺมจริยญฺจอริยสจฺจานทสฺสนํ.
นิพฺพานสจฺฉิกิริยาจเอตํมงฺคลมุตฺตมํ.๑
ตเทวเมตฺวํวจนํยาจิโตกตฺตุมรหสิ๒ อิจฺจาทิ.
นนุ จ โภ ปาวจนวิสเย สพฺพถาปิ อธิกกฺขโรปิ ปาโท อนุปวชฺโชเยว อถ กิมตฺถํ อิทํ วุตฺตํ ? ปาวจนสฺมิญฺหิ “สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ; จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย”นฺติ จ, “อิเม มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ.๓ เย เม ชนา อธิมตฺตา ทุกฺขา ติพฺพา; ขรา กฏุกา เวทนา เวทิยนฺตี”ติ๔ จ เอวมาทโย อจฺจนฺตาธิกกฺขราปิ ปาทา อนุปวชฺชา ปูชารหาเยว โหนฺตีติ ? สจฺจํ; อิทํ ปน กวิสมเย สาสนิกานํ คาถาปาทํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตถา หิ กวิสมเย อริยาทิโยเค สาสนิเกหิ รจิโต อธิกกฺขโรปิ ปาโท อนุปวชฺโช ปูชารโหว โหติ. ตํ ยถา ? เขตฺตํ ชนานํ กุสลตฺถิกานํ; ตมริยสํฆํ สิรสา นมามิ๕ อิจฺเจวมาทิ.
“นาครุกฺโข”ติ วา “สีหหนุตฺต’มลภี”ติ วา อาทินา วตฺตพฺเพ เยหิ อกฺขเรหิ ปาโท น ปูรติ; เต ฉฑฺเฑตฺวา วจนาลงฺการตฺถํ อญฺเญ อธิกกฺขรา โยเชตพฺพา. ยถา “วารณ-วฺหยนา รุกฺขา.๖ ทฺวิทุคฺคมวรหนุตฺต’มลภี”ติ.๗
กฺวจิ วจนาลงฺการตฺถํ อภิธานนฺตรปกฺขิปนมฺปิ ภวติ. ชลชุตฺตรนามิโน; ปทุมุตฺตร-นามิโนติ อตฺโถ.
ปุพฺเพ วุตฺตภาเวน ปสิทฺธสฺส นามสฺส สามญฺเญน วจนํ วิเสเส อวติฏฺฐตีติ เญยฺยํ.
ตํ ยถา ?
ติสฺสทตฺโตจเมธาวีวินเยจวิสารโท.
ตสฺสสิสฺโสมหาปญฺโญปุปฺผนาโมติวิสฺสุโตติ.๑
เอตฺถ หิสฺส ปุพฺเพ สุมโนติ นามํ วุตฺตํ; ตํ “ปุพฺเพ”ติ คเหตพฺพํ. ตญฺจ นามํ สุมนาย นาม ราชกุมาริยา “สุมนา”ติ๒ นามํ วิย สุมนปุปฺผนามํ คเหตฺวา ปุคฺคเล อาโรปิตํ; น จิตฺตสฺส นามํ คเหตฺวา ปุคฺคเล อาโรปิตํ. เตนาห อฏฺฐกถายํ “ปุปฺผนาโมติ วิสฺสุโต”ติ.
เยสํ พหุตฺตา พหุวจนวเสน วตฺตพฺเพปิ สติ อตฺถาทิภาเวน เอกตฺตา เตสํ อตฺถานํ เยภุยฺเยน เอกวจเนน นิทฺเทโส ทิสฺสตีติ เญยฺยํ. ตํ ยถา ? ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสา เอว อตฺโถ ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสตฺโถ.๓ ฐเปตฺวา กมฺมปจฺจยํ อวเสเสสุ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ อเนเก ธมฺมา เอเกโก ปจฺจโย โหนฺติ. สพฺเพ มนุสฺสา ยกฺขภตฺตํ อเหสุํ อิจฺเจวมาทิ.
เยภุยฺเยนาติ กึ ? ปจฺจยา โหนฺติ.๔
ยํ นามปทํ ลิงฺคํ หุตฺวา ติฏฺฐติ; ตํ นามํ ปุคฺคลาทีสุ วตฺตพฺเพสุ ตโต ลิงฺคโต อญฺญตรลิงฺคํ โหตีติ เญยฺยํ. ตํ ยถา ? ปทุโม นาม ภควา.๕ ปทุมา นาม อิตฺถี.๖ ปทุโม นาม นิรโย.๗ จิตฺโต นาม คหปติ.๘ จิตฺตา นาม อิตฺถี อิจฺเจวมาทิ.
อตฺถิ ปทํ “สมาสปท”นฺติปิ วตฺตพฺพํ “อสมาสปท”นฺติปิ. ตํ ยถา ? สตฺถุทสฺสนํ; สตฺถุสาสนํ; กตฺตุนิทฺเทโส; อุภยตฺถกฏคฺคาโห๙ อิจฺเจวมาทิ. ตตฺถ อุภยตฺถกฏคฺคาโหติ ทิฏฺฐธมฺมิโก เจวตฺโถ สมฺปรายิโก จาติ อุภโย อตฺถา อุภยตฺถา. อุภยตฺถานํ กฏํ คาโห อุภยตฺถกฏคฺคาโห; เอวํ สมาสปทํ โหติ.
เอตฺถ จ อุภโยอิติ สทฺโท อุโภสทฺโท วิย พหุวจนนฺโตเยว โหติ; น กตฺถจิปิ เอกวจนนฺโต; อุภยตฺถ ฐาเนสุ กฏคฺคาโห อุภยตฺถกฏคฺคาโห; เอวํ อสมาสปทํ โหติ; เอส นโย อุภยตฺถกลิคฺคาโหติ๑อาทีสุปิ.
อตฺถิ ปทํ สมาสปทํเยว โหติ; น กตฺถจิปิ อสมาสปทํ. ตํ ยถา ? สตฺถารทสฺสนํ.๒ กตฺตารนิทฺเทโส. สตฺถารนิทฺเทโส. อมาตาปิตรสํวฑฺโฒติ.๓
อตฺถิ ปทํ ปโยควเสน อสมาสปทํเยว โหติ, น สมาสปทํ. ตํ ยถา ? สตฺถุ สาสนสฺส จ คุณํ อาโรเจติ. ปิตุ มาตุ จ’หํ จตฺโต.๔ ยทิ เอตฺถ เอตํ สมาสปทํ สิยา; “มาตาปิตูน”นฺติ สิยา ปาโฐ.
อตฺถิ ปทํ มาคธิกานํ มนุสฺสานํ อตฺถวนฺตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ; โน อกฺขรจินฺตกานํ มนุสฺสานํ อตฺถวนฺตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ. ตํ ยถา ? เอยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ อิจฺจาทิ วิภตฺติภูตปทํ.
อตฺถิ ปทํ อกฺขรจินฺตกานํ สงฺเกตวเสน อตฺถวนฺตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ; มาคธิกานํ ปน อญฺญถา คเหตพฺพตฺถํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ. ตํ ยถา ? สิโอ โส; อ จ อิ จ อุ จ อยุ อิจฺจาทิ.
อตฺถิ ปทํ สํหิตาปทญฺเจว โหติ อสํหิตาปทญฺจ. ตํ ยถา ? อาปตฺติ ปาราชิกสฺส๕ อิจฺจาทิ.
อตฺถิ ปทํ สตฺติสมเวเตน คเหตพฺพํ โหติ; อตฺถิ ปทํ สตฺติสมเวเตน คเหตพฺพํ น โหติ. ตตฺถ ปุริมปกฺเข “เสโต ธาวตี”ติ ปโยโค. เอตฺถายมธิปฺปาโย– โก อิโต ธาวติ ? เสโต ธาวติ.
กตรวณฺโณ ธาวติ ? เสโต ธาวติ.
ตตฺถ เสโตติ สา อิโตติ เฉโท;
สา วุจฺจติ สุนโข; สพฺพถาปิ เสโต สา อิโต ธาวตีติ วุตฺตํ โหติ.
อตฺถิ ปทํ เอกาธิปฺปายิกํ; อตฺถิ ปทํ ทฺวาธิปฺปายิกํ; อตฺถิ ปทํ อธิปฺปายตฺตยิกํ; อตฺถิ ปทํ จตุราธิปฺปายิกํ; อตฺถิ ปทํ พหฺวาธิปฺปายิกนฺติ เญยฺยํ.
ตตฺถ เอกาธิปฺปายิกํ นาม สจกฺขุโก อิจฺจาทิ; ตํ น ทุลฺลภํ.
ทฺวาธิปฺปายิกํ หีนสมฺมตํ อิจฺจาทิ;
ตตฺถ หีนนฺติ โลกสมฺมตํ; หีนสมฺมตํ; หีเนหิ วา สตฺเตหิ สมฺมตํ; คูถภตฺเตหิ คูโถ วิยาติ หีนสมฺมตํ.๑ เอวํ สาธุสมฺมโต๒อิจฺจาทิ.
อธิปฺปายตฺตยิกํ ยถา ? ทสฺสนปริณายกฏฺเฐน จกฺขุนา ภวตีติ จกฺขุภูโต; อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโต; ปญฺญาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติปิ จกฺขุภูโต๓ อิจฺเจวมาทิ.
จตุราธิปฺปายิกํ ยถา ? เอโก อยโน เอกายโน; เอเกน อยิตพฺโพ เอกายโน; เอกสฺส อยโน เอกายโน; เอกสฺมึ อยโน เอกายโน๔ อิจฺเจวมาทิ.
ตตฺรายํ ปาฬิ “เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ญายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย; ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา”ติ.๕
พหฺวาธิปฺปายิกํ ปน ปุถุชฺชโน, ภควา, ตถาคโต อิจฺจาทิ. ตตฺถ–
ปุถูนํชนนาทีหิการเณหิปุถุชฺชโน.
ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตาวาปุถุวายํชโนอิติ.๖
โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน.
ปุถุ กิเลเส ชเนนฺติ ยํ ตาวตาติ ปุถุชฺชโน.
ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺฐิกา ปุถุชฺชนา;
ปุถุ สตฺถารานํ มุขมุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา;
ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ ปุถุชฺชนา;
ปุถุ นานา อภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา;
ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา;
ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปนฺตีติ ปุถุชฺชนา;
ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ฑยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา;
ปุถุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา;
ปุถุ ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอวุฏา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนา.๑
ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ ชนานํ อนฺโตคธตฺตาติปิ ปุถุชฺชนา;
ปุถูหิ อยํ วิสุํเยว สงฺขํ คโต วิสํสฏฺโฐ สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชเนหีติปิ ปุถุชฺชโน;
เสสปเทสุ ปน อฏฺฐกถาตนฺตึ๒ โอโลเกตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ สทฺทนีติปฺปกรเณ โย โย อญฺโญปิ วินิจฺฉโย วตฺตพฺโพ อตฺถิ; ตํ ตํ วตฺตุกามาปิ มยํ คนฺถวิตฺถารภเยน น วทาม. อวุตฺโตปิ โส โส นโย วุตฺตนยานุสาเรน สกฺกา วิญฺญุนา ญาตุํ; ตสฺมา ปน สงฺเขปมคฺโค เอตฺถ ทสฺสิโต.
อิทมฺเปตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ.๓
ติสฺโส กถา– วาโท ชปฺโป วิตณฺฑาติ. เตสุ เยน ปมาณตกฺเกหิ๔ ปกฺขปฏิปกฺขานํ ปติฏฺฐาปนปฏิกฺเขปา โหนฺติ; โส วาโท.๑ เอกาธิกรณา หิ อญฺญมญฺญวิรุทฺธา ธมฺมา ปกฺขปฏิปกฺขา. ยถา ? “โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา; น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา”ติ.๒
นานาธิกรณา ปน อญฺญมญฺญวิรุทฺธาปิ ปกฺขปฏิปกฺขา นาม น โหนฺติ. ยถา ? “อนิจฺจํ รูปํ; นิจฺจํ นิพฺพาน”นฺติ.๑
เยน ฉลชาตินิคฺคหฏฺฐาเนหิ ปกฺขปฏิปกฺขานํ ปติฏฺฐาปนปฏิกฺเขปารมฺโภ; โส ชปฺโป.๓ อารมฺภมตฺตเมเวตฺถ, น อตฺถสิทฺธีติ ทสฺสนตฺถํ อารมฺภคฺคหณํ.
ยาย ปน ฉลชาตินิคฺคหฏฺฐาเนหิ ปฏิปกฺขปฏิกฺเขปาย วายมนฺติ; สา วิตณฺฑา.๔ ตตฺถ อตฺถวิกปฺปูปปตฺติยา วจนวิฆาโต ฉลํ.๕ ยถา ? “นวกมฺพโลยํ ปุริโส.๖ ราชา โน สกฺขี”ติ เอวมาทิ. ทูสนาภาสา ชาตโย; อุตฺตรปติรูปกาติ อตฺโถ.๗
ปฏิญฺญาเหตุทิฏฺฐนฺโตปนยนิคมลกฺขณํ ปญฺจาวยวํ วากฺยํ.
ตตฺร สาธนียนิทฺเทโส ปฏิญฺญา– “อคฺคิ ตตฺร.”
สาธนียสาธนนิทฺเทโส เหตุ– “ธูมภาวโต.”
ยตฺถ สาธนียสาธนานํ สธมฺมกถนํ; ตํ ทิฏฺฐนฺโต– “ยตฺถ ธูโม; ตตฺร อคฺคิ; ยถา มหานเส.”
ทิฏฺฐสฺส สธมฺมสฺส สธมฺมิยธมฺเม อุปนยนํ อุปนโย– “ธูโม จตฺร.”
ปฏิญฺญาย ปุนวจนํ นิคโม– “ตสฺมา อคฺคิ อตฺร.”
สพฺพเมตํ สมฺปิณฺเฑตฺวา เอวํ เวทิตพฺพํ– อคฺคิ อตฺร. ธูมภาวโต. ยตฺถ ธูโม; ตตฺร อคฺคิ; ยถา มหานเส. ธูโม จตฺร. ตสฺมา อคฺคิ ตตฺราติ.๑
พาตฺตึส ตนฺตยุตฺติโย๒ ภวนฺติ. ตํ ยถา? อธิกรณํ โยโค ปทตฺโถ เหตุตฺโถ อุทฺเทโส นิทฺเทโส อุปเทโส อปเทโส อติเทโส ปฏิเทโส อปวคฺโค วากฺยเสโส๓ อตฺถาปตฺติ วิปริยโย ปสงฺโค ๔ เอกนฺโต อเนกนฺโต ปุพฺพปกฺโข นิณฺณโย อนุมตํ วิธานํ อนาคตาเปกฺขนํ อตีตาเปกฺขนํ สํสโย พฺยาขฺยานํ (อนญฺญา)๕ สกสญฺญา นิพฺพจนํ นิทสฺสนํ นิโยโค วิกปฺโป สมุจฺจโย อูหนียนฺติ.
(๑) ตตฺถ ยํ อธิกจฺจ วุจฺจติ; ตํ อธิกรณํ.๑
(๒) ปุพฺพาปรวเสน วุตฺตานํ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตานํ ปทานํ เอกีกรณํ โยโค.๒
(๓) สุตฺตปเทสุ ปุพฺพาปรโยคโต โย อตฺโถ วิหิโต; โส ปทตฺโถ.๓
(๔) ยํ วุตฺตตฺถสาธกํ; โส เหตุตฺโถ.๔
(๕) สมาสวจนํ อุทฺเทโส.๕
(๖) วิตฺถารวจนํ นิทฺเทโส.๖
(๗) “เอว”นฺติ อุปเทโส.๗
(๘) “อเนน การเณนา”ติ อปเทโส.๘
(๙) ปกตสฺส อติกฺกนฺเตน สาธนํ อติเทโส.๙
(๑๐) ปกตสฺส อนาคเตน อตฺถสาธนํ ปฏิเทโส.๑๐
(๑๑) อภิพฺยาเปตฺวา อปนยนํ อปวคฺโค.๑๑
(๑๒) เยน ปเทน อวุตฺเตน วากฺยปริสมาปนํ ภวติ; โส วากฺยเสโส.๑๒
(๑๓) ยทกิตฺติตํ อตฺถโต อาปชฺชติ; สา อตฺถาปตฺติ.๑
(๑๔) ยํ ยตฺถ วิหิตํ; ตตฺร ยํ ตสฺส ปฏิโลมํ; โส วิปริยโย.๒
(๑๕) ปกรณนฺตเรน สมาโน อตฺโถ ปสงฺโค.๓
(๑๖) สพฺพตฺถ ยํ ตถา; โส เอกนฺโต.๔
(๑๗) โย ปน กตฺถจิ อญฺญถา; โส อเนกนฺโต.๕
(๑๘) โสตุนิสฺสนฺเทหมภิธียเต; โส ปุพฺพปกฺโข.๖
(๑๙) ตสฺส ยํ อุตฺตรํ; โส นิณฺณโย.๗
(๒๐) ปรมตมปฺปฏิสิทฺธํ อนุมตํ.๘
(๒๑) ปกรณานุปุพฺพํ วิธานํ.๙
(๒๒) “เอวํ วกฺขามี”ติ อนาคตาเปกฺขนํ.๑๐
(๒๓) “อิติ วุตฺต”นฺติ อตีตาเปกฺขนํ.๑๑
(๒๔) อุภยเหตุทสฺสนํ สํสโย.๑
(๒๕) สํวณฺณนา พฺยาขฺยานํ.๒
(ภูตานํ ปวตฺตา อารมฺภจินฺตา อนญฺญา.๓)
(๒๖) สสฺส สาธารณา สกสญฺญา.๔
(๒๗) โลกปฺปตีตมุทาหรณํ นิพฺพจนํ.๕
(๒๘) ทิฏฺฐนฺตสํโยโค นิทสฺสนํ.๖
(๒๙) “อิทเมวา”ติ นิโยโค.๗
(๓๐) “อิทํ วา”ติ วิกปฺโป.๘
(๓๑) สงฺเขปวจนํ สมุจฺจโย.๙
(๓๒) ยทนิทฺทิฏฺฐํ พุทฺธิยา อวคมนียํ; ตํ อูหนียนฺติ.๑๐
อิมา พาตฺตึส ตนฺตยุตฺติโย.
อิทานิ ตโต ตโต อุทฺธริตฺวา มตฺตาเภทวเสน วณฺณเภทวเสน รูฬฺหีเภทวเสนาติ ติวิธา สทฺทเภทํ กถยาม. ตตฺร มตฺตาเภโท ตาว–
อคารํ; อาคารํ.
อปภา; อาปภา.
อมริโส; อามริโส.
อคโม; อาคโม.
อรา; อารา.
อกุโร; องฺกุโร.
ภลฺลุโก; ภลฺลาโก.
กลโก; โกรโก.
ชมฺพโก; ชมฺพุโก.
สมฺพโก; สมฺพุโก.
ชตุโก; ชตุกา.
มสุโร; มสฺสุโร.
เวธนํ; วิธนํ.
อุสนํ; อูสนํ.
อุสรํ; อูสรํ.
หริโต; หาริโต.
ตุรโว; ตูรโว.
พนฺธุรํ; พนฺธูรํ.
ปาฏิหีรํ; ปาฏิเหรํ; ปาฏิหาริยํ.
อฬินฺโท; อาฬินฺโท.
ปฆโณ; ปฆาโณ.
กุวโร; กูวโร; กุพฺพโร.
อนุตฺตโม; อุตฺตโม.
อหตํ; อนาหตํ.
อนุทาโน; อุทาโน.
อุทคฺโค; อนุทคฺโค.
อุหํ; อูหํ.
คณฺฑิโต; คาณฺฑิโต;
อุทฺทิกตํ; อุทฺทิสฺสกตํ. อลาพุ; อาลาพุ.
หลาหลํ; หาลาหลํ.
อุหนํ; อูหนํ.
ฑหาลํ; ฑาหาลํ.
สามโก; สามาโก.
จมรํ; จามรํ.
อิริณํ; อีริณํ.
กสฺสโก; กสิโก.
สหจโร; สหาจโร.
ผาฏิตํ; ผฏิตํ.
ตโล; ตาโล.
ชกา; ชยา.
ลวณํ; โลณํ.
จฏุ; จาฏุ.
จมุ; จมู.
วญฺจ; พฺยญฺจ.
มหิลา; มาหิลา; มเหลา; มเหลิกา.
เฉโก; เฉกิโก.
ฉกโล; ฉกลโก.
องฺคุลํ; องฺคุลิ.
คุคฺคุโล; คุคฺคุลุ.
หิงฺคุโล; หิงฺคุลิ.
มนฺทิรํ; มนฺทีรํ.
วิริยํ; วีริยํ.
ยูถกํ; โยถกํ.
กปิลํ; กปีลํ.
กฏกํ; กุฏกํ; ปากฏํ.
มิหิโน; มิหีโน.
มกุโร; มงฺกุโร.
มกุลํ; มงฺกุลํ; มกุฏํ; มุกุฏํ.
มกุฏี; มุกุฏี.
ขลุกํ; ขลุงฺกํ.
ธานํ; อธานํ.
มาริสํ; มาริสฺสํ.
กณิกา; กาณิกา.
เพลิ; เพลา.
เหทามณิ; เหทามิณิ.
นิเมโส; นิมิโส.
ตปุสํ; ตปูสํ.
วาลิกา; วาลุกา.
ธาตุ; ธาตา.
สมาทาปนํ; สมาทปนํ.
อวิสิ; อาวิสิ.
จุพุโก; จูพุโก.
ยมลํ; ยามลํ.
ตนฺตวาโย; ตนฺตุวาโย.
เอสิกา; อิสิกา; เอสิกา; อีสิกา.
นนฺทิ; นนฺที.
ตลิ; ตลี.
วรุโฏ; วารุโฏ.
อหิตุณฺฑิโก; อาหิตุณฺฑิโก.
ภูตุโก; โภตุโก.
ติตฺติโร; ติตฺติริ.
กากริโก; กาการิโก.
พรฏิ; พรฏา.
กเรโฏ; กเรฏุ.
กนฺทรี; กนฺทรา.
วิสิฏฺโฐ; วิเสฏฺโฐ.
จิปิโฏ; จิปุโฏ. ตลินี; ตลํ.
กามโน; กามิโน.
อุณฺณนาโภ; อุณฺณนาภิ.
อรญฺญํ; อรญฺญานี.
เสวาลํ; สิวาลํ.
ชลายุกา; ชโลกา; ชลูกา; ชลายุโก; ชโลโก; ชลูโก; ชลายุกํ; ชโลกํ; ชลูกํ.
กุรณฺโฑ; กูรณฺโฑ.
ตุริ; ตูรี.
นาฬิเกริ; นาฬิเกโร.
กจฺจายโน; กจฺจาโน; กาติยาโน.
อกฺโขภณี; อกฺขุภิณี. มตฺตาเภโทยํ. อญฺโญปิ มคฺคิตพฺโพ.
ปารตํ; ปารทํ.
ติกิโก; ติกิโค.
กรญฺโช; กรโช.
อุปยานํ; อุปายนํ.
เปโต; ปเรโต.
อุทกํ; กํ; ทกํ.
กุทาโล; กุลาโล.
ชรโธ; ชรธโร.
ตาปิญฺฉํ; ติปิญฺฉํ.
สชฺฌา; สนฺธิ.
ตูณีโร; ติณีโร.
วลฺลรี; พฺยาสรี.
ภคีนิ; ภคินี.
ตรุณี; ตลุนี;
ตรุโณ; ตลุโน.
วสฺสํ; วสฺสาโน.
หสฺโส; หาโส.
อุลูกี; อุลุวินี.
มโธ; มนฺโธ; มนฺธาโก.
ทยํ; ทฺวยํ.
ปติสฺสาโร; ปติสฺสา.
วิกโร; วิกาโร.
มรนฺโต; มกรนฺโต.
รพิฑฺโฒ; รวิฑฺโฒ.
กลิลํ; กลลํ.
กรปาโล; กรปาลโก.
วนิยโก; วนิปโก; วนิพโก; วนิพฺพโก.
ปาราวโต; ปาเรวโต.
ปาวโก; ปาวโค.
กาโจ; กาโช.
มสกา; มกสา.
ปจฺจเวกฺขณา; ปจฺจเปกฺขณา.
สกฺกา; สกฺยา; สากิยา.
โมโร; มยูโร.
อหงฺกาโร; มมงฺกาโร; อหีกาโร; มมีกาโร.
อตุลฺโย; อตุลิโย.
คิชฺโฌ; คทฺโธ.
พุทฺโธ; พทฺโธ.
โลกิยา; โลกฺยา.
นารโค; นารงฺโค.
วิสํ; วิสกณฺฏกํ.
กิสลํ; กิสลยํ.
คุจฺโฉ; คุลจฺโฉ.
เครุกํ; คเวรุกํ.
กพฺพํ; กาวิยํ.
เอฬมูโค; เอฬมุโข.
ตุรงฺโค; ตุรงฺคโม.
โคทา; โคทาวรี. มธุรา; มาธุรา.
ตุณา; ตูณี.
วากาสโห; วาตสโห.
ตนฺติ; ตนฺทิ.
กมฺพลํ; กาพลํ.
วิทิฑฺฒา; วิทิฑฺโฒ.
อฬิ; อาฬิ.
คีวํ; เควํ; คีเวยฺยํ.
โขโฏ; โขโร.
ลลาโย; ลุลาโย.
กุวลํ; กุวํ.
อามณฺโฑ; มณฺโฑ.
อสโน; อาสโน.
โคนาโส; โคนโส.
กุณิ; กูณิ.
มตงฺโค; มาตงฺโค.
กุโธ; กุโถ.
วิกฺโก; สิกฺโก; หตฺถิโปโต.
วิริญฺโจ; วิริญฺจโน; พฺรหฺมา.
มาตุลุงฺโค; มาตุลิงฺโค.
กาโล อยติ; อายติ.
นิชฺฌโร; ฌโร; ฌรี.
ผเล; ผรุสกํ; ผรุสํ.
มาทโน; มาธโน; นิจุลรุกฺโข.
หิชฺโช; หิชฺชโก.
ปุปฺผวติยา นครํ; ปุปฺผวติยา นิฆรํ.
มฆเทโว; มาฆเทโว.
อลงฺกโต; อาลงฺกโต ทารโก.
อลงฺกตา; อาลงฺกตา นารี.
กุมุทํ; กุมุที. สรทา; สรที.
นคํ; นคา. วณฺณเภโทยํ. อญฺโญปิ มคฺคิตพฺโพ.
เยวาปโน; เยวาปนโก; รูฬฺหีเภโทยํ. อญฺโญปิ มคฺคิตพฺโพ.
อยมฺเปตฺถ สทฺทเภโท เวทิตพฺโพ. กถํ ?
ครุอิติ มาคธิกา ภาสา; “คารวํ โหติ เม ตทา.๑ คารโว จ นิวาโต จา”๒ติ ทสฺสนโต, “คารวพนฺธตา”ติ จ ทสฺสนโต.๓
ตตฺร ครูติ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ภาริยฏฺเฐน ครุ; อาจริโย. ภควา. ตถา หิ ภควาติ ครุ. ครุ หิ โลเก ภควาติ วุจฺจติ.๔
ครุสทฺโท มาตาปิตูสุ อลหุทุชฺชราทีสุ จ เญยฺโย. ตถา หิ “อิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ; ภวญฺหิ เม อญฺญตโร ครูนํ.๕ ครุโก ครูหิ โหติ เสโต”ติ จ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตตฺถ ครูนนฺติ มาตาปิตูนํ.๖
คุรุอิติ ปน สกฺกฏภาสา, ปาวจเน อทสฺสนโต; โพธิวํเส ปน “คุรุจรณ-ปริจริยาวสาเน”ติ๗ จ เอตฺถ คุรุสทฺโท โลกิยมหาชเน ปสิทฺธภาเวน สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา อาจริเยหิ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํ.
ตถา รูฬฺหีติ จ นิรูฬฺโหติ จ รูฬฺโหติ จ มาคธิกา ภาสา. รูฒีติ จ รูโฒติ จ นิรูโฒติ จ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตวจนํ.
กิริยาติ มาคธิกา ภาสา; “กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโต”ติ๘อาทีสุ ปน “กฺริยา”ติ ปทํ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตวจนํ ปาวจเน อทสฺสนโต.
กฺรุพฺพติ กฺรุพฺพนฺตีติอาทีนิ จ คฺริยติ คฺริยนฺตีติอาทีนิ จ ปทานิ มาคธิกา ภาสา เอว; “ตโป อิธ กฺรุพฺพติ๑ ตตฺถ สิกฺขา น คฺริยนฺตี”ติ๒ ปาฬิทสฺสนโต.
กิเลโส เกฺลโส สํกิเลโส สํเกฺลโส สํกิลิฏฺโฐ สํกฺลิฏฺโฐติ จ มาคธิกา ภาสา สํกฺลิฏฺฐสทฺทสฺส ปาวจเน๓ ทิสฺสนโต.
ตถา ปทุมานิ ปทฺมานิ. สฺวามิ สุวามิ สุวามินี สกา สุวกา ปุตฺตา. วิทฺธํสิตา วิทฺธสฺตา วงฺกฆสฺโตว สยติ.๔ ภสฺโต ภสฺมา. สิเนโห เสฺนโห. อสติ อสฺนาติ; อคฺคิ อคฺคินิ. รตนํ รตฺนํ; อิจฺเจวมาทีนิ มาคธิกา ภาสา เอว, ปาวจเน “นานารตฺเน จ มาณิเย”ติอาทินา อาคตตฺตา;
น ปน สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา เอตานิ วจนานิ วุตฺตานีติ จินฺเตตพฺพํ. น หิ สพฺพธมฺมานํ ปญฺญตฺติกุสโล สพฺพญฺญู สตฺถา สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วาจํ ภาสติ; มาคธิกาย เอว ปน ธมฺมนิรุตฺติยา วาจํ ภาสติ; ธมฺมํ เทเสติ.
ตถา หิ วุตฺตํ โปราเณหิ–
ธมฺโมชิเนนมาคเธนวินานวุตฺโต
เนรุตฺติกาจมาคธํวิภชนฺติตสฺมา”ติ.
ตถา วุจฺจติ อิติ มาคธิกา ภาสา; อุจฺจเต อุตฺตํ อิติ จ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตวจนํ; อิจฺเจวมาทิ; อญฺโญปิ สทฺทเภโท อุปปริกฺขิตพฺโพ.
ปริยตฺติสาสเน อาหริตฺวา วุตฺตานํ อมาคธิกานํ อญฺเญสํ สทฺทานํ วิโสธนตฺถํ อยมฺปิ ปเนตฺถ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา. กถํ ? “นาถตีติ นาโถ”ติอาทีสุ นาถตีติอาทีนิ กฺริยาปทานิ เจว “ภาสิตา โสธนญฺจโย”ติอาทีนิ จ อภิธานานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ มาคธิกา ภาสา เอว; ตานิ หิ ปาฬิยํ อนาคตตฺตา เอว น ทิสฺสนฺติ; น จ อวตฺตพฺพ-ภาเวน. “อุตฺตํ อุจฺจเต”ติอาทีนิ ปน อวตฺตพฺพภาเวเนว น ทิสฺสนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ ปน ชานนากาโร ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตานํ มหาขีณาสวานํ วิสโย, น ปุถุชฺชนานํ. เอวํ สนฺเตปิ ปาฬินยํ นิสฺสาย เอตมาการํ ปุถุชฺชนาปิ อปฺปมตฺตกํ ชานนฺติเยว.
ยสฺสุตฺตเร ปุลฺลิงฺควิสเย สีหพฺยคฺฆุสภกุญฺชรนาคสทฺทาทโย ติฏฺฐนฺติ; ตํ ปทํ เสฏฺฐวาจกํ;๑ ตํ ยถา ? สกฺยสีโห, ปุริสพฺยคฺโฆ, อุรคูสโภ, คชกุญฺชโร, ปุริสนาโค อิจฺเจวมาทิ.
ปวรวรสทฺเทสุ ปวรสทฺโท ปุพฺพนิปาตี; วรสทฺโท ปจฺฉานิปาตี. ปวรราชา; ราชวโร. อุตฺตมาทโย ปุพฺพุตฺตเรสุ. อุตฺตมราชา; ราชุตฺตโม; เสฏฺฐราชา; ราชเสฏฺโฐ อิจฺจาทิ. ราชสทฺทโต จ หํสสทฺโท. ราชหํโส หํสราโช.
อิทมฺปิ ปเนตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ.
เอเกกตฺถํ เอเกกาภิธานํ จาตุมหาราชิกา; ยามา; ตุสิตา อิจฺจาทิ;
นานตฺถํ เอเกกาภิธานํ ทสฺเสตุํ ธมฺมสมยสทฺทาที (วตฺตพฺพา)
นานาภิธาโน เอเกกตฺโถ– “ตาวตึสา ติทสา; สพฺพญฺญู สุคโต พุทฺโธ”อิจฺจาทิ จ “สกฺโก อินฺโท ปุรินฺทโท”อิจฺจาทิ จ ภวติ.
เอตฺถ จ ทุวิโธ อตฺโถ นิพฺพจนตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถติ.
ตตฺถ นิพฺพจนตฺโถ ธาตฺวตฺถวเสน คเหตพฺโพ; ยถา ราชติ รญฺชตีติ จ ราชา. อภิเธยฺยตฺโถ ปน สงฺเกตวเสน คเหตพฺโพ; กถํ ? ราชา นาม อภิเสกปฺปตฺโต ปถวิสฺสโร สกลโลกสฺส อตฺถานตฺถานุสาสโกติ.
ยทนฺตเรน ยํ น ภวติ; ตสฺมึ สติ ตทวสฺสํ ภวติ; ตทนนฺตริกํ. ยถา “ฆตตฺถิกสฺส ฆฏมานยา”ติ เอตฺถายมตฺโถ อธิปฺปาโย จ. “โภ ปุริส ตฺวํ สปฺปินา อตฺถิกสฺส อิมสฺส ปุริสสฺส สปฺปึ อานยา”ติ เอวํ เกนจิ วุตฺโต โส ปุริโส สปฺปึ อาเนนฺโต ยตฺถ สปฺปิ ปกฺขิตฺโต; เตน ฆเฏน สทฺธึ สปฺปึ อาเนติ. อถ วา ปน ตโต ฆฏโต อญฺญสฺมึ ภาชเน วา อนฺตมโส รุกฺขปตฺเต วา สปฺปึ ปกฺขิปิตฺวา เตน อาธารภูเตน วตฺถุนา สปฺปึ อาเนติ. อิติ อาเธยฺยภูเต สปฺปิมฺหิ อานีเตเยว ตํอาธารภูตํ ฆฏาทิกวตฺถุํ อาเนหีติ อวุตฺตมฺปิ อานีตํ โหติ อนนฺตริยภาวโต. อิมํ ปนตฺถํ สุภสุตฺตฏีกายํ วุตฺตวจเนน ทสฺสยิสฺสาม.
วุตฺตญฺหิ ตตฺถ “โลกิยา อภิญฺญา ปน สิชฺฌมานา ยสฺมา อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมเนน วินา น สิชฺฌนฺติ; ตสฺมา อภิญฺญาสุ เทสิยมานาสุ อรูปชฺฌานานิปิ เทสิตาเนว โหนฺติ อนนฺตริยภาวโต”ติ.๑
อิจฺเจวํ อมฺเหหิ อิมสฺมึ ปกรเณ เหฏฺฐา ฐปิตาย มาติกาย อนุกฺกเมน ธาตุโย จ ตํรูปานิ จ สลกฺขโณ สนฺธินามาทิเภโท จ จตุนฺนํ ปทานํ วิภตฺติ จ ปาฬินยาทโย จ อนฺตรนฺตรา วุตฺเตหิ อตฺถสาธกวจนาทีหิ มณฺเฑตฺวา ปกาสิตา; ยา จ ปน อมฺเหหิ ยถาสตฺติ ยถาพลํ นีติโย ฐปิตา; สพฺพาเนตานิ ภควโต สาสนสฺส จิรฏฺฐิตตฺถํ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ ปริยาปุณิตพฺพานิ ธาเรตพฺพานิ จ.
เยธีราสทฺทนีติ,ปฺปกรณปสุตา, นิจฺจกาลํ ภเวยฺยุํ
เตสาเรปาฬิธมฺเม, นิปุณนยสุเภ, อตฺถสารํ ลเภยฺยุํ.
เตลทฺธานตฺถสารํ, สุคตมตวเร, สุปฺปติฏฺเฐ สุขานํ
อจฺฉมฺภีสีหวุตฺตี, ปรมมวิตถํ, สีหนาทํ นเทยฺยุํ.
อิทมตฺถกรํกวิปีติกรํ
ธุวกงฺขนุทํนิสิตานิสิตํ.
วรสนฺติปทํปิหยํสุชโน
หิตยุตฺตมโนนสุเณยฺยนุโก.
อิทํสุนิสฺสายสุธีมตํมตํ
ตํตํสุวุตฺเตหิสมาหิตํหิตํ.
ตถตฺถสารํปริเยสตํสตํ
วิทูมเนเจตสิกากเรกเร.
วินยญฺจาปิสุตฺตนฺต– มภิธมฺมญฺจ ชาตกํ.
สาฏฺฐกถํนวงฺคนฺตุโอคาเหตฺวานสาสนํ.
นานาจริยวาเทหิมณฺเฑตฺวานิมฺมเลหิเว.
สทฺทนีติสมญฺญาตํอิทํปกรณํกตํ.
มูลคนฺเธสุกาฬานุ– สารี โลหิตจนฺทนํ.
สารคนฺเธสุปุปฺเผสุวสฺสิกํวิยโภอิทํ.
นานาปุปฺผธโรโหติยถามญฺชูสโกทุโม.
นีติมญฺชูสโกนานา– นยปุปฺผธโร ตถา.
ยถาจสาคโรนานา— รตนานนฺตุ อากโร.
ตเถวนีตินีรธินยรตนสญฺจโย
ยถาจคคเนตาราอนนฺตาอปริมาณกา
ตเถวสทฺทนีติมฺหิ นยา อปริมาณกา.
ยถาธมฺมิกราชูนํอมจฺจาจปุโรหิตา.
นีติสตฺถํสุนิสฺสายนิจฺฉยนฺติวินิจฺฉยํ.
ตเถวธมฺมราชสฺสสตฺถุปาวจเนพุธา.
สทฺทนีตึ สุนิสฺสาย นิจฺฉยนฺตุ วินิจฺฉยํ.
ยถาอุทยมาทิจฺโจวิโนเทสิมหาตมํ.
มหาตุฏฺฐึมหาปีตึชเนนฺโตสพฺพชนฺตุโน.
สทฺทนีติ ตถาเทสา สตฺถุ ปาวจเน คตํ.
โสตุกงฺขํวิโนเทตุชเนนฺตีตุฏฺฐิมุตฺตมนฺติ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ ปาฬินยาทิสงฺคโห นาม อฏฺฐวีสติโม ปริจฺเฉโท.
------------------------
นิคมนคาถา
ปริยตฺติปฏิปตฺติ– ปฏิเวธานเมว เม.
อตฺถายรจิตํเอตํตสฺมาโสตพฺพเมวิทํ.
ปริยตฺตินุโขมูลํสาสนสฺสมเหสิโน.
อุทาหุปฏิปตฺตีติปริยตฺตีตีทีปเย.
วุตฺตญฺเหตํภควตาพุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา.
ปญฺจวสฺสสหสฺสานิสาสนฏฺฐิติการินา.
ยาวติฏฺฐนฺติสุตฺตนฺตาวินโยยาวทิปฺปติ.
ตาวรกฺขนฺติอาโลกํสูริเยอพฺภุฏฺฐิเตยถา.
สุตฺตนฺเตสุอสนฺเตสุสมฺมุฏฺเฐวินยมฺหิจ.
ตโมภวิสฺสติโลเกสูริเยอตฺถงฺคเตยถา.
สุตฺตนฺเตรกฺขิเตสนฺเตปฏิปตฺติโหติรกฺขิตา.
ปฏิปตฺติยํฐิโตธีโรโยคกฺเขมานธํสตีติ.๑
ปริยตฺติเยว หิ สาสนสฺส มูลํ; ปฏิเวโธ๒ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ. เอกสฺมิญฺหิ กาเล ปฏิเวธธรา ภิกฺขู พหู โหนฺติ; “เอส ภิกฺขุ ปุถุชฺชโน”ติ องฺคุลึ ปสาเรตฺวา ทสฺเสตพฺโพ โหติ. ปฏิปตฺติปูรกาปิ กทาจิ พหู โหนฺติ; กทาจิ อปฺปา. อิติ สาสนสฺส จิรฏฺํ ฐิติยา ปริยตฺติ ปมาณํ. ปณฺฑิโต หิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สุตฺวา เทฺวปิ ปูเรติ.
ยถา หิ คุนฺนํ สเตปิ สหสฺเสปิ วิชฺชมาเน ปเวณีปาลิกาย เธนุยา อสติ โส วํโส สา ปเวณี น ฆฏยติ; เอวเมว ธุตงฺคธรานํ ภิกฺขูนํ สเตปิ สหสฺเสปิ วิชฺชมาเน ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย ปฏิเวโธ นาม น โหติ.
ยถา ปน นิธิกุมฺภิโย ชานนตฺถาย ปาสาณปิฏฺเฐ อกฺขเรสุ ฐปิเตสุ ยาว อกฺขรานิ ธรนฺติ; ตาว นิธิกุมฺภิโย นฏฺฐา นาม น โหนฺติ; เอวเมว ปริยตฺติยา ธรมานาย สาสนํ อนนฺตรหิตํ นาม โหติ.
ยถา จ มหโต ตฬากสฺส ปาฬิยา ถิราย อุทกํ น ฐสฺสตีติ น วตฺตพฺพํ; อุทเก สติ ปทุมาทีนิ ปุปฺผานิ น ปุปฺผิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพํ; เอวเมว มหาตฬากสฺส ถิรปาฬิสทิเส เตปิฏเก พุทฺธวจเน สติ อุทกสทิสา ปฏิปตฺติปูรกา กุลปุตฺตา นตฺถีติ น วตฺตพฺพา. เตสุ สติ ปทุมาทิปุปฺผสทิโส ปฏิเวโธ นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ.
เอวํ เอกนฺตโต ปริยตฺติ เอว ปมาณํ; ตสฺมา อนฺตมโส ทฺวีสุ ปาติโมกฺเขสุ วตฺตมาเนสุปิ สาสนํ อนนฺตรหิตเมว. ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย สุปฺปฏิปนฺนสฺสาปิ ธมฺมาภิสมโย นตฺถิ; อนนฺตรหิตาย เอว ธมฺมาภิสมโย อตฺถิ; ตสฺมา สาสนตฺตยสฺสตฺถาย อิทํ ปกรณํ มยา วิรจิตํ.
อิทํวิรจยนฺโตหํยํปุญฺญมลภึวรํ.
เตนายํสกโลโลโกยาตุโลกุตฺตรํสุขํ.
สารีริเกปริโภเคเจเตฺยอุทฺทิสเกปิจ.
สพฺเพอารกฺขกาเทวาสุขํยนฺตุนวํนวํ.
อารกฺขเทวตามยฺหํ ํญาตกาญฺํญาตกา จ เม.
ทายกาปิจเมสพฺเพสุขํยนฺตุนวํนวํ.
มาตลิโลกปาลาจสกฺโกพฺรหฺมาสหํปติ.
เมตฺเตยฺโยโพธิสตฺโตจรกฺขํคณฺหนฺตุสาสเน.
มหาเถราทโยเถราภิกฺขูจนวมชฺฌิมา.
กตฺวาสุทฺธมกิจฺเฉนจิรํปาเลนฺตุสาสนํ.
ราชาโนปิจปาเลนฺตุธมฺเมนสกลํมหึ.
สพฺพตฺถสมเยสมฺมาเทโวจาปิปวสฺสตุ.
อหํตุปรมํโพธึปาปุเณยฺยมนาคเต.
ตํปตฺวาสกเลสตฺเตโมเจยฺยํภวพนฺธนา.
ปากฏาเขรวินฺทูว ยสฺส กิตฺติ มหีตเล.
อคฺควํสาจริเยน เตน วิรจิตํ อิทํ.
อิติ สมนฺตภทฺทสฺส มหาอคฺคปณฺฑิตสฺส สนฺติเก คหิตุปชฺเฌน ตํสิสฺสสฺส สมนฺตภทฺทสฺส อคฺคปณฺฑิตสฺส ภาคิเนยฺเยน ปฏิลทฺธตํนามเธยฺเยน สุสมฺปทาเยน กรณสมฺปตฺติชนิตนิรวชฺชวจเนน อริมทฺทนปุรวาสินา อคฺควํสาจริเยน กตํ สทฺทนีติปฺปกรณํ นิฏฺฐิตํ.
ปมาณโต อิทํ ปกรณํ สตฺตติยา ภาณวาเรหิ
สตฺตตุตฺตเรหิ คาถาสเตหิ จ นิฏฺฐงฺคตํ.
สุตฺตมาลา นิฏฺฐิตา.
สทฺทนีติปฺปกรณํ นิฏฺฐิตํ.