สิรีลงฺกาทีเป

ภทนฺตพุทฺธปฺปิยาจริยตฺเถเรน

วิรจิตา

 

ปทรูปสิทฺธิฏีกา

 

นโม   ตสฺส   ภควโต   อรหโต  สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.

คนฺถารมฺภวณฺณนา

(ก)  ปกรณารมฺเภ  รตนตฺตยปณามปุพฺพกํ  สญฺาทิปุพฺพปญฺจกํ  ทสฺเสตุํ  “วิสุทฺธสทฺธมฺม”อิจฺจาทินา  คาถาทฺวยํ  อารทฺธํ.  ตาสุ  อาทิคาถา  วํสฏฺฐํ  นาม  วุตฺตํ,  อิตรา  อินฺทวชิรา  นาม  วุตฺตํ.  ตตฺถ  “สธมฺมสํฆํ  ชินํ  สิรสา  อภิวนฺทิย  ปทรุปสิทฺธึ  อุชุํ  กริสนฺสนฺ”ติ  สมฺพนฺโธ.

สตํ  ธมฺโม  สนฺโต  วา  ปสตฺโถ  สํวิชฺชมาโน  วา  ธมฺโม  สทฺธมฺโม,  ปริยตฺติธมฺโม.  สทฺธมฺโม  เอว  นานานยวิจิตฺตตาย  อวิชฺชนฺธการวิธมนโต    สหสฺสทีธิติ  อเนกสหสฺสรสฺมีติ   สทฺธมฺมสหสฺส-ทีธิตา.    วิสุทฺธา    นิรุปกฺเลสตาย   อจฺจนฺตปริสุทฺธา   สทฺธมฺมสงฺขาตา   สหสฺสทีธิติโย   อสฺสาติ      วิสุทฺธสทฺธมฺมสหสฺสทีธิติ,   พุทฺธาทิจฺโจ,   ตํ.

สุฏฺฐุ  สมฺมา  จตฺตาริ  สจฺจานิ  พุชฺฌิ  ยถาสกํ  ปริญฺาภิสมยาทิวเสน  ปฏิวิชฺฌีติ  สุพุทฺธา,  สาเยว   ปารมิปริภาวิตตาย   สยํ   สจฺจาภิสมฺพนฺโธธโต  สมฺโพธิ  จาติ  สุพุทฺธสมฺโพธิ,  สพฺพสฺสปิ  คุณสฺส  ทายกํ  พุทฺธสนฺตานสมฺภูตํ   อรหตฺตมคฺคาณํ.  อถ  วา  ภควตา  สุพุทฺธา  สุปฺปฏิวิทฺธา  อนุตฺตรวิโมกฺขาธิคเมน   ปฏิลทฺธา.   สาเยว   สพฺพากาเรน   สพฺพธมฺมาภิสมฺโพธโต   สมฺโพธิ   จาติ  สุพุทฺธสมฺโพธิ.  อากงฺขปฏิพทฺธวุตฺติ   อนาวรณาณสงฺขาตํ  สพฺพญฺญุตาณํ.  สาเยว  สาวกาธิ-โพธิโต  ตทญฺพุทฺธาณโต  วา  วิสิฏฺตาย  อจฺจุคฺคตฏฺเ  อุทยาธารภาเวน     ยุคนฺธรคิริ-สทิสตฺตา  ยุคนฺธโร  วิยาติ  ยุคนฺธโร.  อถ  วา  สมฺมาสมฺโพธิเยว  สาวกานํ  สจฺจาภิสมยเหตุตฺตา  อตฺตปรสนฺตานสงฺขาตํ   ยุคํ   ยุคฬํ   ธาเรตีติ   ยุคนฺธโร.   ตสฺมึ   ยุคนฺธเร  วิสยาธารภูเต  อุทิโต  กิเลสนฺธการวิธมนาทิกิจฺจจตุกฺกํ  สาเธนฺโต  มคฺคปฏิปาทิยา  คนฺตฺวา  อรหตฺตมคฺคสงฺขาตอุทยคิริปฺ-ปตฺติโต  สพฺพญฺญุตสาณมณฺฑโลปโสภิโต  หุตฺวา  อุคฺคโต,  สพฺพญฺญุตญฺสาโณทยคิริปิปตฺติโต  วา  สพฺพญฺญุพุทฺธภาเวน  สเทวเก  โลเก  อนุตฺตรํ  สมฺมาสมฺโพธึ  อภิสมฺพุทฺโธ  สยํ  าตภาเวน  วา  อุทิโต  ปากฎภาวํ  คโตติ  สุพุทฺธสมฺโพธิยุคนฺธโรทิโต,  ตํ.

ติพุทฺธเขตฺเตกทิวากรํ  ตโตเยว    ทิวากรสฺส  วิย  สกิเมว  ตีสุ  ทีเปสุ  เอกสฺเสว  สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส   ชาติอาณาาณานุภาวานํ  ปวตฺติฏฺานตาย  ชาติเขตฺตอาณาเขตฺตวิสยเขตฺต-สงฺขาเตสุ  ตีสุ  พุทฺธเขตฺเตสุ  เทสนาาณาโลกกรเณน  เอกทิวากรํ  อสาธารณาทิจฺจภูตํ   ตตฺร  ตทญฺสฺส  ตาทิสสฺส  สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส  สหุปฺปตฺติยา  นิรตฺถกาทิตาย  อนวกาสตฺตา.  ชินนฺติ  เทวปุตฺตกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุขนฺธมารสงฺขาเต  ปญฺจวิธมาเร  พลวิธมนสมุจฺเฉทปหานนิทานุปจฺเฉท-วิสยาติกฺกมาทิวเสน   ชิตวาติ   ชิโน,  ขีณาสวาทิตาย  พุทฺธสฺเสเวตํ  นามํ.  ตํ  ชินํ  วิชิตปญฺจมารํ.

นวโลกุตฺตรสงฺขาเตน  ปฏิเวธธมฺเมน    อฏฺอริยปุคฺคลสมูหสงฺขาเตน  สาวกสํเฆน    สห  สหิตํ  กตฺวา  วา  เตน  ปฏิวิทฺธภูตธมฺมรูปกายวิเสสตฺตา  สธมฺมสํฆํ  ชินํ  พุทฺธาทิจฺจํ  สิรสา  อุตฺตมงฺเคน  อภิวนฺทิย  อภิวนฺทิตฺวา,  ตีหิ  ทฺวาเรหิ  สกฺกจฺจํ  นมสิตฺวาติ  อตฺโถ.

ตตฺถ  “ชินนฺ”ติ  อิมินา  สตฺถุ  ปุพฺพจริยปรกฺกมวิชยปฺปหานปูชารหตาทิสมฺปทา  ทสฺสิตา,  ยา  ”อตฺถุทฺธาโร”ติปิ  วุจฺจติ.  “วิสุทฺธสทฺธมฺมสหสฺสทีธิตินฺ”ติ  อิมินา  เทสนาทิลกฺขณปรหิตปฏิปตฺติสมฺปทา  ทสฺสิตา,  ยา  “โลกุทาโร”ติปิ  วุจฺจติ.  “สุพุทฺธสมฺโพธิยุคยฺธโรทิตนฺ”ติ  วจเนน  อนาวรณาณาธิคมสมฺปทา  ทสฺสิตา,  ทสพลาทิคุณานุภาวปฏิลาภสมฺปทา    ทสฺสิตา,  ยา  “ธมฺมสาณุทฺธาโร”ติปิ  วุจฺจติ.  “ติพุทฺธเขตฺเตกทิวากรนฺ”ติ  อิมินา  ชาติอาณาาณอิทฺธิเทสนาทิอานุภาวสมฺปทา  อสทิสตา  จทสฺสิตา.  “สธมฺมสํฆนฺ”ติ  อิมินา  ธมฺมรูปกายปริวารสมฺปทา  ทสฺสิตา.  “สิรสาภิวนฺทิยา”ติ  อิมินา  ยถาวุตฺตคุณวิสิฏฺเ  ปูชารเห  สตฺถริ  กายวาจาจิตฺเตหิ  สตฺถุคุณนินฺนตาลกฺขโณ  อธิปฺเปตตฺถสาธโก  ปณาโม  ทสฺสิโตติ  ทฏฺพฺพํ.

(ข)  เอวํ  ปกรณารมฺเภ  มงฺคลาทิอตฺถํ  ถุติปฺปณาเมหิ  รตนตฺตยภูตสฺส  สตฺถุสฺส  สาทรํ  ปูชํ  วิธาย  อิทานิ  อารทฺธุมิจฺฉิตสฺส  ปกรณสฺส  นิสฺสยคนฺถกตฺตุโน  ปณามํ  ปกรณนิสฺสยปโยชนาภิเธยฺยกรณปฺปกาเร    ทสฺเสตุํ  “กจฺจายนญฺจา”ติอาทิ  วุตฺตํ.  ตตฺถ  กจฺจายนญฺจาติ  ภควตา  สํขิตฺเตน  ภาสิตสฺส  วิตฺถาเรน  อตฺถํ  วิภชนฺตานํ  สาวกานํ  เอตทคฺเค  ปิตํ  มหาสาวกํ  นิรุตฺติลกฺขณาจริยภูตตํ  มหากจฺจายนตฺเถรญฺจ  นมิตฺวา  นมสฺสิตฺวา  กจิจายนพฺยากรณญฺจ  ตพฺพณฺณนาภูตํ  าณญฺจ  อาทิสทฺเทน  สนฺธินิรุตฺติปฺปกรณาทิกญฺจ  นิสฺสาย  นิสฺสยํ  กตฺวา  พาลปฺปโพธตฺถํ  พาลานํ  สทฺทลกฺขณานุภิญฺานํ  ตทวโฑธนตฺถํ  พฺยตฺตํ  ลกฺขณวิสยววตฺถานสฺส  ลกฺขิยาภินิปฺผตฺติยา    ปริพฺยตฺติโต  อภิพฺยตฺตํ  สุปากฏํ  สนฺธิลิงฺคาทีสุ  กลาปตาย  สุกณฺฑํ  สุปริจฺเฉทํ  อุชุํ  ลกฺขณานุกฺกมํ  วิหาย  ลกฺขิยปทรูปสิทฺธิอนุกฺกมกถิตตาย  อุชุกํ  ปทรูปสิทฺธึ  นามาขฺยาโตปสคฺคนิปาตสงฺขาตานํ  จตุพฺพิธานํ  ปทานํ  วิภตฺยนฺตรูปนิปฺผตฺติสาธนตาย  ปทรูปสิทฺธิสญฺญิตํ  ปกรณํ  กริสฺสํ  กริสฺสามีติ  อตฺโถ.

 

๑.  สนฺธิกณฺฑ

สทฺทลกฺขณารมฺภวณฺณนา

อิทานิ  สทฺทลกฺขณารมฺเภ  ตํสวนิสํสทสฺสนตฺถํ  อาจริเยน  “อตฺโถ  อกฺขรสญฺสาโต”ติ  วากฺยมิทมารทฺธนฺติ  ทสฺเสตุํ  “ตตฺถ  ชินสาสนาธิคมสฺสา”ติอาทิ  วุตฺตํ.  ตตฺถาติ  ติสฺสํ  ปทรูปสิทฺธิยํ  อภิเธยฺยปฺปโยชนวากฺยมิทมุจฺจเตติ  สมฺพนฺโธ,  ชินสฺส  สาสนํ  ชินสาสนํ,  ตํปน  ติวิธํ  ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสาสนวเสน.  ตสฺส  ติวิธสฺส  ชินสาสนสฺส  อธิคโม  อวโพโธ  ชินสาสนาธิคโม,  ตสฺส.  อกฺขรโกสลฺลมูลกตฺตา  อกฺขเรสุ  สรพฺยญฺชนาทิเภเทสุ  อกฺขรสมุทายรูเปสุ  นามิกาทิปเทสุ    ยํ  โกสลฺลํ  กุสลตา  ปณฺฑิจฺจํ,  ตํ  มูลกตฺตา.  ตถา  หิ  อกฺขรโกสลฺเล  สติ  ติปิฏกสงฺขาตสฺส  สาฏฺกถสฺส  ปริยตฺติธมฺมสฺสาธิคโม  โหติ,  ตสฺมึ  สติ  สิกฺขตฺตยสงฺขาตสฺส  ปฏิปตฺติธมฺมสฺสาธิคโม  โหติ,  ตสฺมึ    สติ  นวโลกุตฺตรธมฺมสงฺขาตสฺส  ปฏิเวธธมฺมสฺสาธิคโม  โหติ,    วินา  เตนานุกฺกเมน.  ตสฺมา  ตํ  อกฺขรโลกลฺลํ  สมฺปาเทตพฺพนฺติ  ทสฺเสตุํ  ทสฺสนตฺถํ  อภิเธยฺยปฺปโยชนวากฺยํ  อภิเธยฺยสฺส  อกฺขรสงฺขาตสฺส  สทฺธานุสาสนาภิเธยฺยสฺส  พฺยากรณสตฺถสฺส  ยํ  ปโยชนํ  วจนตฺถาวโพโธธนลกฺขณํ  ผลํ,  ตสฺส  ปริทีปกํ  วากฺยํ  อญฺมญฺสมฺพนฺธึ  เอกตฺถปฏิปาทกปทสมุทายรูปํ  “อตฺโถ  อกฺขรสญฺาโต”ติ  อิทมาทิวากฺยมุจฺจเตติ  อตฺโถ.  อภิเธยฺยปฺปโยชนกถนญฺเจตฺถ  ปกรณสฺสารมฺภนียตาทสฺสนตฺถํ,  สติปิ  สกตฺถปฏิปาทกลกฺขเณ  ปกรณโยชเน  อภิเธยฺยปฺปโยชนาภาเว  วิตณฺฑสตฺถํ  วิย  อนารมฺภนียตาติ.

[๑]  ตตฺถ  อรียติ  ายตีติ  อตฺโถ.  อกฺขเรหิ  สมฺมา  ายตีติ  อกฺขรสญฺาโต.  “อตฺโถ”ติ  อวิเสเสน  วุตฺตตฺตา  วุตฺติยญฺจ  “สพฺพวจนานมตฺโถ”ติ  วจนตฺถวเสน  วุตฺตตฺตา  “โยโกจิ  วจนตฺโถ”ติ  สพฺพสงฺคาหกวเสน  วุตฺตํ.  เอวํ  อนวเสสวจนตฺถานุวาเทน  อปฺปสิทฺธสฺส  อกฺขรสญฺาปนตฺถสฺส  วิธานํ  วุตฺตํ    ตุ  อินฺทฺริยตฺถาทิกสฺส.  โลเก  วิทิโต  โลกิโย,  โส  ปน  เตภูมกวฏฺฏปริยาปนฺโน  กุสลาทิขนฺธายยตนาทิเภทภินฺโน  สาสวธมฺโม.  โลกุตฺตโร  นาม  มคฺคผลนิพฺพานสงฺขาโต  นววิโธ  อนาสวธมฺโม.  อาทิสทฺเทนสมูหสนฺตตานาทิเภทภินฺโน  โวหารตฺโถ  คยฺหติ.

สิถิลธนิตาทีสุ  สิถิลํ  นาม  วคฺเคสุ  มตติยา,  ธนิตํ  นาม  ทุติยจตุตฺถา.  ธนิตํ  นาม  ทุตินยจตุตฺถา.  อาทิสทฺเทน  ทีฆรสฺสครุกลหุกาทิ  คยฺหติ.  อกฺขรวิปตฺติ  นาม  สิถภิลาทีนํ  ธนิตาทิภาเวน  อญฺถตฺตคมนํ,  ยถา  “อกฺขรวิปตฺติยนฺ”ติ  วตฺตพฺเพ  “อกฺขรวิภตฺติยนฺ”ติ  วจนํ.  เอวํ  หิ  สติ  วจนตฺถสฺส  ทุนฺนยตา  ทุฏฺฐุ  นียภาโว  วิปรีเตน  คยฺหมานตา  โหติ,  ตสฺมา  อกฺขรานํ  สรูปาทิชานนํ  อิจฺฉิตพฺพํ.  เตน  วุตฺตํ  “อกฺขเรเหว  สญฺายเต”ติ  สาวธารณํ.  อกฺขรานิ  หิ  าปกเหตุตฺตา  วิญฺสาตสรูปสมฺพนฺธานิ  เอว  วจนตฺถํ  สมฺมา  เปนฺติ,  ยถา  ธูมาทิกํ  ลิงฺคํ  อคฺยาทิกมนุเมยฺยตฺถมิติ.  เอตฺถาติ  อาทิวากฺเย.  ตสฺมา  การณา  หิตตฺถิโก  สาสนาธิคมลกฺขเณน  หิเตน  อตฺถิโก  ตํ  หิตํ  ปตฺถยมาโน  ปุคฺคโล  อุฏฺานาทีหิ  อุฏฺานอุปฏฺานสุสฺสูสาปาริจริยาสกฺกจฺจํสิปฺปุคฺคหณสงฺขาเตหิ  ปญฺจหิ  การเณหิ  รุํ  อาจริยํ  สมฺมา  อุปฏฺหํ  สกฺกจฺจํ  อุปฏฺหนฺโต  อกฺขรโกสลฺลํ  อกฺขเรสุ  ปฏุตราณสงฺขาตํ  โกสลฺลํ  สมฺปาเทยฺย  นิปฺผาเทยฺยาติ  อตฺโถ.

--------------- 

 

สญฺสาวิธานวณฺณนา

ตตฺถ  ตสฺมึ  ปกรเณ  อาโท  อาทิมฺหิ  สนฺธิปเทเส  ตาว  มํ  สญฺาวิธานมารภียเตติ  สมฺพนฺโธ.  กิมตฺถนฺติ  เจ ?  เย  สทฺทลกฺขเณ  กจฺจายนพฺยากรณสุตฺเต  สรพฺยญฺชนโฆสาทิกา  อกฺขรโวหารา  ทิสฺสนฺติ,  เตสํ  วิญฺาปนตฺถํ  อวิญฺาตสญฺสฺส  โวหาราสิชฺฌนโตติ.

[๒]“สมฺพนฺโธ  จ ปทญฺเจว ปทตฺโถ  ปทวิคฺคโห,

โจทนา  ปริหาโร  จ ฉพฺพิธา  สุตฺตวณฺณนา”ติ.

าปกโต  สุตฺตํ  วณฺเณตุกาเมน  สุตฺตสฺส  สมฺพนฺธาทิกํ  วตฺตพฺพํ.  ตตฺถ  สุตฺเต  ปุพฺพาปรปทานํ  เอกวากฺยตาย  โยชนํ  สมฺพนฺโธ,  อิธ  สทฺทลกฺขเณ  สุตฺตสฺส  สาตฺถกตาทสฺสเนน  วา  สมฺพนฺธทสฺสนํ  เวทิตพฺพํ.  สุตฺเต  ปทจฺเฉทวเสน  ปทํ  เวทิตพฺพํ.  สุตฺตตฺถวเสน  ปทตฺโถ  เวทิตพฺโพ.  สุตฺเต  วิชฺชมานสมาสตทฺธิตกิตกปทานํ  สมาสาทิวิคฺคหวากฺยทสฺสนํ  วิคฺคโห.  สุตฺเต  ปทานํ  ปทโยชนาทิปุจฺฉนํ  โจทนา.  สุตฺเต  ปทานํ  สาตฺถกตาทิทสฺสนวเสน  ปริหรณํ  ปริหาโร.  ตตฺถ  “อกฺขราปาทโย  เอกจตฺตาลีสนฺติ  อกฺขรสญฺาวิธายกมิทํ  สุตฺตํ” อิติ  วุตฺเต  สุตฺตสมฺพนฺโธ  ปทสมฺพนฺโธ    ทสฺสิโตว  โหติ  อกฺขรสญฺาย  สทฺทลกฺขโณปโยคโต  อกฺขราทิปทานํ  อญฺมญฺสมฺพนฺธวเสน  ตเทกตฺตาภิธาน  วากฺเยน  ทสทาฬิมานํ  วิย  อสมฺพนฺธวากฺยภาวนิวตฺติโต  จ.

ตตฺถ  “อกฺขรา”ติ  สญฺานิทฺเทโส.  “อปี”ติ  สมุจฺจยนิทฺเทโส.  “อาทโย”ติ  สญฺานิทฺเทโส.  “เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ  สญฺวิเสสนํ.  “ปจฺเจกํ  อกฺขรา  นาม  โหนฺตี”ติ  อิมินา  อวยเว  วากฺยปริสมตฺถีติ  ทสฺสิตํ  โหติ,    สมุทาเย,  ยถา  คคฺคกุลสฺส  สตํ  ทณฺโฑติ.    ตํ  ยถาติ  เต  กตเมติ  สามญฺเ  วุตฺตานํ  สรูปปุจฺฉา.  อิติ  อกฺขราติ  เอวํ  อิมินานุกฺกเมน  วุตฺตา  การาทโย  เอกจตฺตาลลีสมตฺตา  อิธ  อกฺขรา  นามาติ  อตฺโถ.

“นกฺขรนฺตี”ติ  อิมินา  สมาสกิตกวิคฺคหวเสน  ปทวิคฺคโห  ทสฺสิโต.  ตตฺถ  ขรนฺติ  วินสฺสนฺตีติ  ขรา,  สงฺขตา.  “นกฺขรนฺตี”ติ  ปฏิกฺเขเปน  “อกฺขรา”ติ  การาทินามปญฺตฺติ  ทสฺสิตา.  สา  หิ  ปรมตฺถโต  อนิปฺผนฺนตฺตา    ทสฺเสติ.  วุตฺตํ  หิ  “นามโคตฺตํ    ชีรตี”ติ.  “อกฺขรา”ติ  ครุสญฺากรณมฺปิ  อนฺวตฺถสญฺาวเสน  การาทินามปญฺตฺติยา  อกฺขรสถาวทสฺสนตฺถเมว.  “อ  อาทิ  เยสํ   เต  อาทโย”ติ  อิมินา  ตคฺคุณสํวิญฺาณพหุพฺพีหิ  ทสฺสิโต.  อาทิสทฺโท  ปเนตฺถ  ปการตฺโถ.  อการาทีนํ  ปน  เอส  ยถาวุตฺโต  อนุกฺกโม    อุปฺปตฺติกฺกมสิทฺโธ,  นาปิ  อการสฺเสว  ปธานตฺตา,  อปิ  ตุ  กณฺาทิฏฺานปฏิปาฏึ  นิสฺสยาทิกฺกมญฺจ  นิสฺสายาติ  ทสฺเสตุํ  “อการาทีนมนุกฺกโม”ติอาทิ  วุตฺตํ.  านาทิกฺกมสนฺนิสฺสิโต”ติ  เอตฺถ  อาทิสทฺเทน  นิสฺสยาทิกรณํ  คยฺหติ.  สามญฺเ  วุตฺตมตฺถํ  วิเสเสน  ทสฺเสตุํ  “ตถา  หี”ติอาทิ  วุตฺตํ.  ติฏฺนฺติ  เอตฺถ  วณฺณา  ตทายตฺตวุตฺติตายาติ  านํ,  กณฺาทิ.  กรียนฺเต  อุจฺจารียนฺเต  เอเตนาติ  กรณํ,  ชิวฺหามชฺฌาทิ.  ปยตนํ  ปน  ยถารหํ  านกรณานํ  สํวุตาทิคุโณ.

ตตฺถ  านาทีสุ  วณฺโณ    วคฺโค    กาโร  จาติ  อฏฺฐิเม  วณฺณา  กณฺเ  ชายนฺตีติ  กณฺชา.  ยทิ  นาม  จิตฺตโช  วจีโฆโส,  ตถาปิ  กณฺาทีสุ  ตสฺส  อภิพฺยตฺติ  โหตีติ.  ตาลุ  นาม  ชิวฺหามชฺเฌน  ยสฺมึ  าเน  ฆฏิเต  อิวณฺณาทโย  ชายนฺติ,  ตํ  านํ.  ณ น มา  ปน  อนุนาสิกตฺตา  สกฏฺาเน    นาสิกฏฺาเน    ชายนฺติ.

การํ  ปเนตฺถ  “พฺรหฺมจริยนฺ”ติอาทีสุ  วิย  วคฺคปญฺจเมหิ    ปญฺจวคฺคานมนฺเต  ฐิตตฺตา  อนฺตฏฺนามเกหิ  สํยุตํ  สหยุตฺตํ  การํ  วา  “อรสํ  อุรสิ  ภวตีติ  วทนฺติ.  ตทสํยุตฺตนฺติ  เตหิ  อสํยุตฺตํ  “กณฺชนฺ”ติ  วทนฺตีติ  อตฺโถ.

อคฺคสฺส  อุป  สมีปํ  อุปคฺคํ,  ชิวฺหาย  อุปคฺคํ  ชิวฺโหปคฺคํ.  เตน  ชิวฺหาปเทเสน  อิติ  วุจฺจติ.  ทนฺเตสุ  ชายนฺตีติ  ทนฺตชา.  เสสา  วคฺควคฺคาทโย.  ตถา  หิ  ชิวฺหาฆฏฺฏนํ  วินา  สกฏฺานผุสเนเนว  “ปกติ  อิติ”ติเอวมาทินา  วุจฺจติ.

สํยุตตฺตนฺติ  อวิวฏตฺตํ.  กณฺชสเรสุปิ  เอกาโรการโตปิ  อาการสฺส  วิวฏตฺตํ  ปยตนํ.

สุติเภโท  โฆสาทิ.  กาลเภโท  เอกมตฺตาทิ.  พฺยญฺชเนหิ  นิสฺสิยนฺตีติ  นิสฺสยา.  สรา  อาโท  อาทิมฺหิเยว  ปธานภาเวน  วุตฺตา.  ตถา  หิ  “นิสฺสยนิสฺสิเตสุ  นิสฺสยาว  มํ  วตฺตพฺพา”ติ  สราว  มํ  วุตฺตา.  ตโต  ปจฺฉา  ปน  นิสฺสิตา  พฺยญฺชนา  วุตฺตา.  วคฺคา    เอกชา    พหุกตฺตา  อาโท  วุตฺตา.  ตตฺถ  สเรสุ  เย  เอกฏฺสานชา,  เต  พหุกา,  ทฺวิชา  อปฺปกาติ  “อปฺปกพหุเกสุ  พหุกาว  มํ  วตฺตพฺพา”ติ  พหุกตฺตา  เอกชา  วณฺณาทโย  มํ  วุตฺตา.  ปุน  กณฺตาลุโอฏฺฏฺานานุกฺกเมน  วุตฺตา.  ตโต  อปฺปกกตฺตา  ทฺวิชา  เอกาโรการา  ปจฺฉา  านานุกฺกเมน  วุตฺตา.  เอกเชสุปิ  “ครุกลหุเกสุ  ลหุกาว  มํ  วตฺตพฺพา”ติ  ปริภาสโต  ลหุกาว  มํ  วุตฺตา.  พฺยญฺชเนสนุปิ  วคฺคาวคฺเคสุ  วคฺคานํ  พหุกตฺตา  วคฺคาว  มํ  กณฺาทิฏฺานปฏิปาฏิยา  วุตฺตา.  ตตฺถาปิ  อปฺปกตฺตา  ทฺวิชา  ปญฺจมา  ปจฺฉา  วุตฺตา.  ลหุกตรตฺตา  วคฺเคสุ  อโฆสาว  มํ  วุตฺตา.  ตโต  ตรุกานีติ.  อวคฺเคสุ  พหุกตฺตา  โฆสภูตา  ยรลวา  านานุกฺกเมน  มํ  วุตฺตา.  กาโร  อโฆสตฺตา  อปฺปกตฺตา    ตโต  ปจฺฉา  วุตฺโต.  กาโร  ปน  กณฺชตฺตา  โฆสตฺตา    มํ  วตฺตพฺโพปิ  อุปฺปฏิปาฏิยาปิ  อกฺขรุปฺปตฺติสมฺภวทสฺสนตฺถํ  ปจฺฉา  วุตฺโต.  การํ  ปน  เกจิ  การฏฺาเนติ  ทสฺสนตฺถํ  โส  ปจฺฉา  วุตฺโต.  นิคฺคหีตํ  ปน  อสารตฺตา  อวคฺคตฺตา  โฆสาโฆสวินิมุตฺตตฺตาร    สพฺพปจฺฉา  วุตฺตนฺติ  ทฏฺพฺพํ.  อยํ  ปนานุกฺกเมน  เส  วุตฺโตติ  ทสฺสนตฺถํ  “ปญฺจนฺนํ  ปน  านานนฺ”ติอาทินา  สงฺคหคาถา  ทสฺสิตา.

“เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ  เมกวจนนฺตปทํ.  อาจริยาสโภ  เชฏฺอุสภสทิโส  อาจริโย  อาคมาธิคมสมฺปนฺโน  มหากจฺจายนตฺเถโร.  “เอกจตฺตาลีสนฺ”ติ  อิมินาสุตฺตนฺโตปการานมกฺขรานํ  คณรปริจฺเฉทวจเนน  อิโต  ยถาวุตฺตเอกจตฺตาลีสมตฺตโต  อธิกกฺขรวนฺตานิ  สกฺกตคนฺเถสุ  อุปลพฺภมาเนหิ  อธิกกฺขเรหิ  วิหิตานิ  ยานิ  ยานิ  วจนานิ,  ตานิ    พุทฺธวจนานีติ  าเปตีติ  อตฺโถ.  

เหฏฺ  วุตฺตานนฺติ  “อตฺโถ  อกฺขรสญฺาโต”ติ  เอตฺถ  วุตฺตานมกฺขรานนฺติ  อตฺโถ.

[๓]  ตตฺถาติ  นิทธารณตฺเถ  สตฺตมี  “ตฺวาทโย  วิภตฺติสญฺาโย”ติ  วิภตฺติสญฺาย  วุตฺตตฺตา,  “ทกาโร  สนฺธิโช”ติ  สิลิฏฺนิทฺเทสตฺถํ  สนฺธิวเสน  วุตฺโต,  “อฏฺา”ติ  คณนปริจฺเฉโท  พหิทฺธา  อธิกาปิ  สนฺตีติ  าปนตฺถํ.

[๔]  อจฺฉราสํฆาโต  นาม  องฺคุลิโผโฏ.  ฉนฺทสีติ  คาถาวิสเย  ครุลหุวิจาเร.  พฺยญฺชนสหิตตาย  ทิยฑฺฒมตฺโตปิ  รสฺโส  “ลหุโก”ติ  คยฺหติ.  ตสฺสาปิ คหณตฺถํ  “เอกมตฺโต”ติ  อวตฺวา  “ลหุมตฺโต”ติ  าเส  วุตฺตํ.  สิถิลธนิตาทีหิ  ทสวิธพิยญฺชนวิจาเร  สํโยคปุพฺโพ  รสฺโสปิ  “ครุโก”ติ  คยฺหติ.  อิธ  ปน  กาลนิยมสฺส  อวุตฺตตาย  ทีฆกาลปฏิกฺเขเปน  ลหุกาลโยคํ  อุปาทาย  อนฺวตฺถวเสน  “ลหุมตฺตา”ติ  วุตฺตนฺติ  ทฏฺพฺพํ.  รสฺสกาลวนฺโต  วาติ  รสฺสสงฺขาโต  กาโล  เอตฺถาติ  รสฺโส.  “สทฺธาทิโต  ณา”ติ  ปจฺจโย.

[๕]  “อญฺเ”ติ  วุตฺตตฺตา    ทฺวิมตฺตา  ปญฺจาติ  อตฺถโต  สิทฺธํ.  สํโยคปุพฺพาติ  สํโยคโต  ปุพฺพา.  “เอตฺถา”ติ  เกวลสฺส  เอการสฺส  อุทาหรณํ  อิตรํ  พฺยญฺชนสฺส.  ตถา  เสสทฺวยํ.

[๖]  ทุมฺหีติ  ทฺวิสทฺทโต  “สมูหตฺเถ  กณฺณา”ติ  ปจฺจยาทึ  กตฺวา  อิมินา  นิปาตเนน  ทฺวิสทฺทสฺส  ทุอาเทเส  กเต  รูปํ.  อยํ  ครุสญฺาปิ  สราทิการตฺตา  อิเธว  วุตฺตา  ทสฺสิตา.

[๘]  “เสสา  พฺยญฺชนา”ติ  วุตฺตตฺตา  อิธ  การาทโย  พฺยญฺชนา  นาม.  อญฺตฺร  สราปิ  ปทานิปิ  พฺยญฺชนาเนว.  เตนาห  “ทสธา  พฺยญฺชนพุทฺธิยา  ปเภโท”ติ.

[๙]  ปญฺจ    ปญฺจ    ปญฺจปญฺจ.  ตโต  วิภาคตฺเถ  “วิภาเค  ธา  เจ”ติ,  อสฺสตฺถตฺเถ  “ตทสฺสตฺถีติ  วี  จา”ติ  โสปจฺจโย.

[๑๐]  นิสฺสาย  นิคฺคยฺห  คยฺหตีติ  นิคฺคหีตํ.  อิธาปิ  ครุสญฺากรณํ  อนฺวตฺถสญฺาปนตฺถเมว.

[๑๑]  เอวํ  ปน  สกสาธารณํ  สรสาธารณวิเสสํ,  พฺยญฺชนสาธารณวิเสสญฺจ  สญฺชาตวเสน  สกสญฺญํ  วิธาย  ปโยชเน  สติ  ปรสมญฺญํ  จานุชานนฺโต  “ปรสมญฺ  ปโยเค”ติ  ปริภาสมาห.  ปริสมนฺตโต  ภาสียตีติ  ปริภาสา.  ปยุชฺชนํ  ปโยโค.  เอตฺถาติ  สิถิลธนิตาทิทสพฺยญฺชเน  วินยกมฺมวิสเย  อาคเต.  ววตฺถิตนฺติ  อสงฺกรโต  ฐิตํ.  นิคฺคหีตนฺติ  สานุนาสิกํ.  วิมุตฺตนฺติ  นานุนาสิกํ.  อญฺมญฺนฺติ  กาโร  อากาเรน,  อากาโร  กาเรน  จาติ  เอวํ  อญฺมญฺญํ  สชฺฌาติ  อตฺโถ.  สมานํ  รูปํ  สภาโว  เอเตสนฺติ  สรูปา,  สวณฺณา  เอว.  สเรหิ  อนนฺตริกานิ  อพฺยวฏฺฐิตานิ  พฺยญฺชนานิ  “สํโยโค”ติ  วุจฺจติ.  ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติงชฺชิตนฺติ  เอตฺถ  วิภตฺติคฺคหณํ  อิธ  ปจฺจยตฺเถ  วิภตฺตีนํ  กฺวจิ  อคฺคหณโต  วุตฺตํ.

อิติ  สญฺาวิธานวณฺณนา.

---------------

สรสนฺธิวิธานวณฺณนา

สรานํ  สเรสุ  วา  สนฺธิ  สรสนฺธิ.  สราทิสญฺายนฺติ  เอตฺถ  “โลกอคฺคปุคฺคโล”ติอาทีสุ  ปุริมปเท การาทีนํ  ตนฺนิสฺสยการาทีนญฺจ  “ตตฺโถ  ทนฺตา  สรา  อฏฺา”ติ  สรสญฺาย  “เสสา  พฺยญฺชนา”ติ  พฺยญฺชนสญฺาย    กตายํ  สตีติ  อตฺโถ.

[๑๒]   นิสฺสกฺเก  “ยสฺมา  นิสฺสรติ  ตํ  นิสฺสกฺกนฺ”ติ  วจนโต  อปคมนสฺส  อวธิภูตํ  วตฺถุ.  กรณวจนนฺติ  ตติยาวิภตฺติ,  “กตฺตริ  จา”ติ  สุตฺเต  สทฺเทน  ปญฺจมฺยตฺเถปิ  ตติยาวิภตฺติยา  สิชฺฌนโต  “สุมุตฺตา  มยํ  เตน  มหาสมเณนา”ติอาทีสุ  วิย  “สเรน  วิโยชเย”ติ  อิธาปิ  นิสฺสกฺเก  อิทํ  ตติยาวจนนฺติ  ทฏฺพฺพํ.  ยํ  ปน  าเส  วุตฺตํ “ปญฺจมฺยนฺตสฺสาติ  เอวรูปํ  ภวิสฺสตี”ติ,  ตํ    คเหตพฺกํ  นฺตุปจฺจยนฺตสฺส  สตฺถุปิตาทิโยคโต  สรสทฺทโต  สฺมาวจนสฺส  นาภาวาติเทสาสมฺภวโต  นิรตฺถกโต  จ.  กิญฺจ  ภิยฺโย  ปิเยหิ  สห  วิโยโค  วิย  สเรน  สห  พฺยญฺชนวิโยชนสฺส  ยุชฺชนโต  สหโยเคเยว  ตํ  กรณวจนํ  สิทฺธนฺติ  ทฏฺพฺพํ.  สนฺธิตพฺเพติ  สนฺธิตพฺพฏฺาเน.  อนติกฺกมนฺโตติ  ปฏิปาฏึ  อนติกฺกมนฺโต.  อสฺสรคฺคหณสามตฺถิเยนาติ  อสฺสรวจนสฺส  อญฺถา  อนุปปตฺติสามตฺถิยา.  เตน  สรสฺส  อสฺสรตฺตานุปฺปตฺติโต  “พฺยญฺชนนฺ”ติ  ลพฺภมานตฺตา  สุตฺเต  พฺยญฺชนคฺคหณมกตนฺติ  อธิปฺปาโย.

[๑๓]  ลุตฺติ  โลโป,  ปทจฺเฉเท  วิชฺชมานสฺส  สรสฺส  สนฺธิวเสน  กถนกาเล  อนุปลทฺธิ.    หิ  อุจฺจาริยมานสฺส  วณฺณสฺส  ตสฺมึ  ขเณ  สุตฺเตน  วินาสนํ  ยุชชติ,  ปจฺฉาปิ    ยุชฺชติ  ชาตสฺส  ขณภงฺควเสน  ตสฺส  วิโรธโต  ตสฺส  วินาสเหตุสฺส  อนุปฺปนฺนตา  จ.  อนุจฺจารณฏฺานสาปกเมว  สุตฺเตน  กิจฺจํ.  การิยิโน  านิโน  นิทฺเทโส  การิยีนิทฺเทโส.  “พหุวจนํ  ปนา”ติ  เอตฺถ  “สโร  สเร”ติ  อวตฺวา  “สรา”ติ  พหุวจนคฺคหณํ  เอเกกสฺมึ สเร  ปเรปิ  อนฺตสรานํ  การาทีนํ  สพฺเพสมฺปิ  โลโป  โหติ,  เตสํ  พหุภาวาปนตฺถํ.  ยํ  ปน  าเส  วุตฺตํ  “เอกสฺมึ  สเร  ทฺวิติจตุนฺนมฺปิ  โลโป  โหตีติ  สาปนตฺถนฺ”ติ,  ตํ    คเหตพฺพํ,  ตาทิสสฺส  ปโยคสฺส  ชินวจเน  อทิสฺสนโต.  “สขโต  คสฺเสวา”ติ  สุตฺเตปิ  เอกาเร ปเร  การาทีนํ  จตุนฺนมฺปิ  เอเกกสรโลปสมฺภเวน  เอกโต  สรโลปสฺส  นิรตฺถกตฺตา,  ตถาภาวสฺสาปิ  เอติ  นิปาตเนน  สิชฺฌนโต.  นิมิตฺตสตฺตมี  จายนฺติ  “สเร”ติ  อยํ  สตฺตมี  นิมิตฺตตฺเถ  วิหิตา,    จาธาเร.  นิมิตฺโตปาทานสามตฺถิยโตติ  ยทิ  วณฺเณน  กาเลน  พฺยวธาเนปิ  สนฺธิ,  ตทา  ”สเร”ติ  นิมิตฺโตปาทานํ  นิรตถกํ  ภเวยฺย,      นิรตฺถกํ.  ตสฺมา    ภวตีติ  สิทฺธํ.  ปุพฺพโลปวิธานนฺติ  สญฺาทิการวิธิปริภาสาสุตฺเตสุ  ปุพฺพสรโลปวิธิสุตฺตนฺติ  ทฏฺพฺพํ.  เอวํ  สพฺพตฺถาติ  ยตฺถ  ยตฺถ  นิมิตฺตสตฺตทีนิทฺเทโส,  ตตฺถ  ตตฺถ  สพฺพตฺถาปิ  ปุพฺพสฺเสว  วิธิ  โหติ  อาหจฺจปทสฺสาปิ  วิธาเน  สตีติ  สตฺถโต  อยํ  ปริภาสา  ทีปิตา  โหตีติ  อธิปฺปาโย.

[๑๔]  ปรกฺขรํ  นเยติ  อุปริ  ฐิตํ  วณฺณํ  ปาเปยฺยาติ  อตฺโถ.  นิคฺคหีตนิเสธนตฺถนฺติ  นิคฺคหีตสฺส  ปรนยนนิเสธนตฺถํ.  ตสฺสาปิ  อสฺสรตฺตา  อตฺถพฺยญฺชเนน  สญฺาปฏิลาเภน    พฺยญฺชนตฺตา    การาทิอาเทสนฺตราภาเวปิ  “นเย  ปรนฺ”ติ  วุตฺเต  “ปรนยนํ  กตฺตพฺพนฺ”ติ  สนฺเทโห  ภเวยฺย.  ตโต  ตนฺนิวตฺตนตฺถํ  ยุตฺตคฺคหณํ  กตนฺติ  ทฏฺพฺพํ.  เตน  จูฬสนฺธิยํ  นิคฺคหีตสฺส  พฺยญฺชนสญฺาย  อวิหิตตฺตา  “อสฺสรํ  พฺยญฺชนํ  ปรกฺขรํ  นเย”ติ  สุตฺเต  ยุตฺตคฺคหมตนฺติ  เวทิตพฺพํ.  อิธ  ปน  นิคฺคหีตสฺสปิ  ชินวจโนปการตฺตา  พฺยญฺชนสญฺ  วิหิตา.

[๑๕]  ยสฺมา  อาอุปสคฺโค  วิย  วาสทฺโท  ทฺวิธา  วตฺตเต  กฺวจิ  วิกปฺเป  ยถา  “วา  ณปจฺเจ”ติอาทีสุ,  กตฺถจิ  ยถาววตฺถิตานํ  อุทาหรณรูปานํ  ปริคฺคเห  ยถา  “วคฺคนฺตํ  วา  วคฺเค”ติอาทีสุ.  อิมสฺมึ  สุตฺเต  ปรนเยน  ยถาววตฺถิตรูปปริคฺคเห  วตฺตติ,  ตโต  นิจฺจญฺจ  อนิจฺจญฺจ  อสนฺตญฺจ  วิธิมตฺร  วาสทฺโท  ทีเปตีติ  โยชนา.

“สญฺ  อิตี”ติอาทีสุ  วิกปฺเป  รูเป  “สเร  กฺวจี”ติ  ปุพฺพสรสฺส  ปกติภาโว  ภวติ.  

สงฺคหคาถาย  ววตฺถิตวิภาสาย  เหตุนา  อสรูปภูตา  อวณฺณโต  ปโร  อิวณฺณุวณฺณาทิโก  สโร  เปตฺวา  “อิทานิ  อิติ  อิว  เอว”อิจฺเจวมาทิกํ    ลุปฺปตีติ  สมฺพนฺโธ.  เอตฺถาทิคฺคหเณน  “เอวํ  กิรเม”ติอาทิ  สงฺคยฺหติ.  อญฺสฺมา  อสรูปภูตา  อิวณฺณาทิโต  ปโร  ทีโฆ  สโร  “อาสิ  เอว”อิจฺจาทิวิวชฺชิโต    ลุปฺปติ.

สีหคติยาติ  สีหวิโกกเนน.

[๑๖]  ตตฺถ  อิวณฺณุกาเรสุ  กตโร  กตรํ  อสวณฺณตฺตมาปชฺชตีติ  สนฺเทเห  ชาเต  โย  อาสนฺโน,  ตสฺส  วเสน  ตาลุชสฺส  อิวณฺณสฺส  กณฺตาลุชตฺตา  เอกาโร  โหติ.  โอฏฺชสฺส  อุการสฺส  กณฺโฏฺชตฺตา  โอกาโร  โหตีติ  ทสฺเสตุํ  านาสนฺนวเสนา”ติอาทิ  วุตฺตํ.  เตเนว  “อยุวณฺณานญฺจาโย  วุทฺธี”ติ   ปริภาสา  วุตฺตา.  จูฬสนฺธิยมฺปิ  “ปุพฺพสรโลเป  ปโร  อิกาโร  เอการํ  อุกาโร  โอการนฺ”ติ    วุตฺตํ. าเส  ปน  “น  สวณฺโณ”ติ  ตปฺปุริโสปิ  ทสฺสิโต,  โส    สารโต  ปจฺเจตพฺโพ  วุตฺติยํ  อวณฺณโลเป  อิการูการานํ  เอกาโรการกรณตทกรณวเสน  มูโลทาหรณปจฺจุทาหรณานํ  นิทสฺสิตตฺตา,  อิตรถา  อนิฏฺปสงฺคโต    จานิฏฺตฺโถติ  สุตฺตารมฺโภ.

“กฺวจาสวณฺณํ  ลุตฺเต”ติ  อิโต  ยาว  “อิวณฺโณ  ยํ  นวา”ติ  สุตฺตํ,  ตาว  “กฺวจี”ติ  อยํ  อธิกาโร  วตฺตตีติ  อธิปฺปาโย.

[๑๗]  “โยปายนฺ”ติอาทีสุ  อสรูปสรสฺส  ทีฆตฺตนิทสฺสนํ.  “ปญฺจงฺคิโก”ติอาทีสุ  สํโยคนฺตสฺส  สภาเวเนว  ครุกตฺตา  เอว    ทีฆตฺตํ,  “วุทฺธาทิสรสฺส  วา  สํโยคนฺตสฺเส”ติ เอตฺถ  สํโยคนฺตสฺส  วุทฺธินิเสธโตปิ  วิญฺสายติ.

[๑๙]  “ตทนุปโรเธนา”ติ  อุปริ  ปริภาสโต  “เอทนฺตสฺสา”ติ  อวิเสเสน  วุตฺเตปิ  อการสฺมึ  “เตเมเย”อิจฺจาทินา  เอการสฺเสวายํ  วิธีติ  ปริคฺคหณํ  ทสฺเสตุํ  “อกาเร”ติอาทิ  วุตฺตํ.

[๒๐]  “โอทุทนฺตานนฺ”ติ  เอตฺถ  โอการสฺส  อนิยตตฺเถปิ  ชินวจนานุปโรธโต  ปริคฺคหณํ  ทสฺเสตุํ  “กขยตา”ติอาทิ  วุตฺตํ.  “โก  อตฺโถ”ติอาทีสุ  “สรา  สเร  โลปนฺ”ติ  ปุพฺพโลเป  สมฺปตฺเต  “สเร  กฺวจี”ติ  ปกติภาโวติ.

[๒๒]  อกตยการสฺเสวายนฺติ  “สพฺโพ  จนฺ”ติ  เอตฺถ  “ตฺยา”ติ  อวตฺวา  ติคฺคหณโต    วิญฺายติ  “อกตยการสฺส  ติสทฺทสฺเสวายํ  กาโร”ติ.  าเส  ปน  “สพฺพคฺคหณํ  ตการพทฺธสฺส  ยการสฺสปิ  อาปชฺชนตฺถํ.  เตนาห  ติสทฺโท  พฺยญฺชโน”ติ    ยํ  วุตฺตํ,  ตํ    ยุตฺตเมว.  ยทิ  ตฺยสฺส  การวิธานํ  อิธาธิปฺเปตํ  สิยา,  ตทา  “สพฺโพ  จํ  ตฺยา”ติ  วเทยฺย,  “กฺวจี”ติ  กึ  ?  อิติสฺส  มุหุตฺตมฺปี”ติ  ปจฺจุทาหรณมฺปิ    วเทยฺย,  “อตีริตนฺ”ติอาทีนมตฺถาย  “อติสฺส  จนฺตสฺสา”ติ  สุตฺตมฺปิ  อาจริโย    วเทยฺย  นิรตฺถกภาวาปชฺชนโต.  ยสฺมา  วุตฺตํ  จ,  เตน  วิญฺายติ  “อกตยการสฺเสวายํ  วิธี”ติ.  สพฺพคฺคหณมฺปิ  สสรสฺเสวาเมทสตฺถนฺติ.  “ติสทฺโท  พฺยญฺชโน”ติ  เอตฺถ  พฺยญฺชนคฺคหณมฺปิ  ติสทฺทสฺส  สรรหิตสฺสาภาเวเนว  พฺยญฺชนตฺตสฺส  สาธกํ  พฺยญฺชเนสุ  นิรุตฺติปฺปตฺติสทฺทสฺส  “พฺยญฺชนพุทฺธิยา”ติอาทีสุ  จ วิย  สรสฺสาปิ  อกฺขรสมุทายสฺส  อตฺถพฺยญฺชนฏฺเ  พฺยญฺชนภาวาปตฺติโต.  ตสฺมา  ติสทฺทภูโต  พฺยญฺชนกฺขรสมุทาโย  การํ  ปปฺโปตีติ  อยํ  เหตฺถ  อตฺโถติ    กิญฺจิ  อนุปปนฺนํ.

ปจฺจนฺตํ  อจฺโจทาตาติ  กาโรการภูตอาทิอนฺตสฺส  ปรวเสน  อุทาหรณทสฺสนํ  ยถารหํ  เสสปเทสุปิ  โยชนตฺถํ.  เอตฺถ  เอวํ  สพฺพตฺถ.  อิจฺจาทีติ  อิทํ  ปน  าเส  “อิตฺยาที”ติ  ปโยคสฺส  อยุตฺตตตาทสฺสนตฺถํ.

[๒๓]  วุตฺตรูปนฺติ  เหฏฺ  “สพฺโพ  จนฺ”ติ  ติสทฺทสฺส  ยํ  วุตฺตํ  การตฺตํ,  ตํ  อติสฺส  อิวณฺเณ  ปเร    โหตีติ  อตฺถโต  สิทะเมว  วุตฺตํ.  สทฺทวิธินิเสธปฺปกรณโตติ  “เตน  วา  อิวณฺเณ”ติ  อภิอธิสทฺทานํ  อิวณฺเณ  ปเร  อพฺภอชฺฌาเทสวิธึ  นิเสเธตฺวา  ยโต  “อติสฺส  จนฺตสฺสา”ติ  สุตฺตํ  อารทฺธํ    อิตรถา,  ตโต  สทฺทวิธินิเสธปฺปกรเณ  อิมสฺส  วุตฺตตฺตา  สทฺทวิธเมว  อิมินาปิ  นิเสธียตีติ  วิญฺยติ    อิวณฺณวิธิ.  เตนาห  วุตฺติยํ  “อติอิจฺเจตสฺส  อนฺตภูตสฺส  ติสทฺทสฺส  สพฺโพ  จนฺตีติ  วุตฺตรูปํ    โหตี”ติ.  เอเตน  สทฺทวิธินิเสธเนน  ยเทตํ  “อติสฺสนฺตสฺส  อิวณฺณตฺตา  ‘อิวณฺโณ  ยํ  นวา’ติ  วุตฺตวิธิ  ปฏิเสธนตฺถนฺติ  สกฺกา  วิญฺาตุนฺ”ติ  วุตฺตํ,  ตํ  ปฏิกฺขิตฺตํ  โหติ.  ยญฺจ  อนิฏฺปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ  “อติสฺส  ติ  อตี”ติ  สทฺทนฺตโรปปาทานํ  าเส  วุตฺตํ  ทมสฺสิตํ,  ตมฺปิ  นิรตฺถกเมว.

ยาเทโส  จาติ  “อิวณฺโณ  ยํ  นวา”ติ  สุตฺเต  สรูปปวตฺตสฺส  อิวณฺณสฺส  สรูปภูเต อิวณฺเณ  การาเทโส  เอว    สมฺภวติ,  ตโต  ตนฺนิวตฺตนตฺถํ  อวิชฺชมานติสทฺทนฺตรเปกฺขปนํ  วิชฺชมานสฺส  อนฺตคฺคหณสฺส  ฉฑฺฑนญฺจ  นิรตฺถกเมวาติ  ทฏฺพฺพํ.

อนุตฺตสมุจฺจยนํ  อตฺโถ  ปโยชนํ  อสฺสาติ  อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ.

“โค  สเร”ติ  อิโต  สเรติ  วตฺตเต.

  [๒๔]  อาเทสาเปกฺขโตติ  “อพฺโภ  อภี”ติ  เอวํ  สุตฺเต  มาวิภตฺยนฺตวเสน  วุตฺตสฺสาปิ  ยเทตํ  “อภิ อิจฺเจตสฺส  อพฺภาเทโส  โหตี”ติ  เอวํ  วุตฺติยยา  ฉฏฺฐิยา  โยชนํว  วุตฺตํ,  ตํ  “อาเทโส  โหตี”ติ  วุตฺตมาเทสมเปกฺขิตฺวา  อาเทสสฺสาปิ  ภาวสมฺพนฺธวเสน  วุตฺตํ.  ยถา  “อํโม  นิคฺคหีตํ  ฌลเปหี”ติ  เอตฺถ  “อํโม”ติ  มาวิภตฺยนฺตวเสน  วุตฺตานมฺปิ  อาเทสาเปกฺขโต  “อํวจนสฺส  การสฺส    นิคฺคหีตํ  โหตี”ติ  เอวํ  ฉฏฺฐิยนฺตวเสน  โยชนา  กตา,  ตถา  เอตฺถาปิ  ทฏฺพฺพํ.  ยํ  ปน  “อาเทสสฺส  มาย  นิทฺทิฏฺตฺตา  ‘อภิสฺสา’ติ  วตฺตพฺเพ  อภิสทฺทา  ฉฏฺ  กตฺวา  ตสฺส  ‘เสสโต  โลปํ  คสิปี’ตฺยธิกิจฺจ  ‘สพฺพาสมาวุโสปสคฺคนิปาตาทีหิ  เจ’ติ  โลปํ  กตฺวา  อภีติ  นิทฺทิฏฺตฺตา”ติ  าเส  วุตฺตํ,  ตํ  วุตฺติยํ  ฉฏฺฐีโยชนํ  กตฺวา  กรณํ  ทิสฺวา  สุตฺเตปิ  อุปสคฺคปรตฺตา  ฉฏฺฐิยา  โลปํ  กตฺวา  เอวํ  วุตฺตนฺติ  มญฺมาเนน  วุตฺตํ.    เจตฺถ  “อภี”ติทํ  อุปสคฺควจนํ,  อปิ  ตุ  อุปสคฺคานุกรณวจนเมตํ.  อิตรถา  “กฺวจิ  ปฏิ  ปติสฺส  โอ  อวสฺสา”ติอาทีสุปิ  อุปสคฺคปรตฺตา  ฉฏฺฐิยา  โลปปสงฺโค  สิยา,  นาปิ  อาเทสสฺส  มาย  นิทฺทิฏฺตฺเตปิ  อวสฺสํ  สานิโน  ฉฏฺฐิยนฺตโยชนํ  ทิสฺสติ,  ยถา  “อํ  พฺยญฺชเน  นิคคฺคหีตนฺ”ติอาทิ.

[๒๖]  วาติ  กินฺติ  “เต    อิวณฺเณ”ติ  เอตฺตกเมวาวตฺวา  วาคฺคหํ  กิมตฺถํ  กตนฺติ  โจทนา.  ”อพฺภีริตนฺ”ติอาทีสุ  กฺวจิ  อิวณฺเณ  ปเรปิ  อพฺภาเทสาทิอาปชฺชนตฺถนฺติ  ปริหาโร.

[๒๖]  “สรมฺหา  ปรสฺสา”ติ  อนุวตฺตมาเน  อิธ  วิภตฺติปริณาเมน  ปญฺจมฺยนฺตวเสน  อนุวตฺตตีติ  อธิปฺปาโย.  “ทีฆสรมฺหา”ติ  อิทํ  ปน  “ปุพฺโพ    รสฺโส”ติ  วจเนน  สิทฺธํ.  เอวสฺส  อาทิ  เอวาทิ,  เอกาโร.

สญฺาติ  วตฺตเตติ  “อาลปเน  สิ  คสญฺโ”ติ  อิโต  สญฺคฺคหณํ  อนุวตฺตเต.

[๒๙]    ลิงฺคนฺตํว  นิสฺสิตาติ  ยถา  อิติ  สญฺ  “เต  อิตฺถิขฺยา  โป”ติ  วุตฺตตฺตา  อิตฺถิลิงฺคนฺตสนฺนิสฺสิตาว  โหติ  น เอวํ  ฌลอิติ  อิมา  สญฺ  ลิงฺคนฺตเมว  นิสฺสิตา. กสฺมา ?  อาขฺยาเต  ฌลสญฺานิมิตฺตสฺส  อาเทสสฺส  ทสฺสนโต  ยถา  “กุพฺพนฺ”ติ,  ลิงฺคมชฺเฌปิ  ยถา  “กุพฺพนฺโต  ปุลฺลิงฺคนฺ”ติอาทิ,  ปุมนปุํสกวเสน  ทฺวิลิงฺคนฺเตปิ  ยถา  “ฌลโต  สสฺส  โน  วา”ติอาทิ.

[๓๐]  อิโย    อุโว    อิยุวา.  ภิกฺขุวาสเน  นิสีทตีติ  สมฺพนฺโธ.

โค  อโว  สมาเสติ    วตฺตเตติ  “คาว  เส”ติ  อิโต  “โค”ติ    “อวํมฺหิ  จา”ติ  อิโต  “อโว”ติ    “ตโต  นมํ  ปติมฺหาลุตฺเต    สมาเส”ติ  อิโต  “สมาเส”ติ    วตฺตเต.

[๓๑]  “ภุวี”ติ  อุวาเทสสฺส  อุทาหรณํ.  “ปสโว  คารโว  มทฺทวนฺ”ติอาทิ  อวาเทสสฺส.

[๓๒]  สราธิกาเร  โลปสนฺธึ  อาเทสสนฺธิญฺจ  ทสฺเสตฺวา  อิทานิ  อาคมสนฺธึ  ทสฺเสตุํ  “โค  สเร”ติอาทิ  อารทฺธํ.  อสนฺตสฺส  ปุพฺเพ  อวิชฺชมานสฺส  วณฺณสฺส  อุปฺปตฺติ  อาคโม  นาม.  สเรติ  นิมิตฺตาสนฺนวเสนาติ  “สเร  ปเร  ปุถสฺส  อาทิมฺหิ  อนฺเต  วา”ติ  นิยมาภาเว  สติ  “สเร”ติ  วุตฺตนิมิตฺตสฺสาสนฺนตฺตา  ปุถสฺส  อนฺเต  การาคโม  โหตีติ  อยมตฺโถ  ลพฺภตีติ  อธิปฺปาโย.

[๓๓]  อนฺเต  จาติ  อนิยเมน  วุตฺเตปิ  “ปาสฺสา”ติ  สุตฺเต  วุตฺตตฺตา  “ตสฺเสว  อนฺเต”ติ  ลพฺภติ.

วา  สเรติ    วตฺตเตติ  “วคฺคนฺตํ  วา  วคฺเค”ติ  อิโต  “วา”ติ    “มทา  สเร”ติ  อิโต  “สเร”ติ    วตฺตเต.

[๓๔]  โย    โว    โม    โท    โน    โต    โร    โล    ยวมทนตรลา.

ยถาทิโตติ  อากติคโณยํ.

วิปริยาทิโต  อุปสคฺคโต    ยการาคโมติ  สมฺพนฺโธ.  นิจฺจนติ  ปริโต  สเร  นิจฺจํ  การาคโม.  “ปริกฺขโต  อุปริกฺขตี”ติอาทีสุ      โหติ  วาธิการสฺส  ววตฺถิตวิภาสตฺตา.

“เยน  มิเธกจฺเจ”ติอาทิ  สุตฺตสุขุจฺจารณฏฺาโนทาหรณํ.

อิติ  สรสนฺธิวิธานวณฺณนา.

---------------

ปกติสนฺธิวิธานวณฺณนา

[๓๕]  ฉนฺทาสุขุจฺจารณฏฺาเนติ  ยถา  สรนาเส  สติ  ปกติคาถาสุ  ฉนฺทสฺส  เฉโท  ยานิ  โหติ,  สุตฺเตสุ    อสุขุจฺจารณํ  สุขุจฺจารณสฺส  หานิ  โหติ,   สุตฺเตสุ    อสุขุจฺจารณํ  สุขุจฺจารณสฺส  หานิ  โหติ,  ตสฺมึ  ฉนฺทเภทฏฺาเน  อสุขุจฺจขารณฏฺาเน จ.  ยตฺถ    ปทจฺเฉทปทวิคฺคหาทิทสฺสนกามตาย  สนฺธิจฺฉา  สนฺธิกรเณ  อิจฺฉา    โหติ,  ตสฺมึ  สนฺธิจฺฉารหิตฏฺาเน    สรา  ปกติรูปานิ  โหนฺติ  ปกติยา  ฐิตวเสเนว  ติฏฺนฺติ.  โลปาเทสาคมสงฺขาเตสุ  ตีสุ  สนฺธีสุ  โลปสงฺขาตํ  อาเทสสงฺขาตญฺจ  วิการํ  อญฺถตฺตํ  นาปชฺชตีติ  อตฺโถ.  อิทญฺจ  ตีสุ  าเนสุ  ปกติรูปาปชฺชนํ  กฺวจิคฺคหณกรณสามตฺถิยโต  สิทฺธนฺติ  ทฏฺพฺพํ.

ยํ  ปน  าเส  “สรา สเร โลปนฺ’ติอาทีนิ  วตฺวา  ‘สเร  กฺวจี’ติ   วุตฺตตฺตา  กฺวจิคฺคหเณน  วินาปิ  อิมสฺสานิยตภาเว  วิญฺายมาเนปิ  ปุน  กฺวจิคฺคหกรเณ  ปโยชนํ  ปน    ‘กตฺถจิ  โหติ,  กตฺถจิ    โหตี’ติ  อิทเมว  าปนตฺถํ.  อถ  โข  เอเกกสฺส  รูปทฺวยุปฺปาทนตฺถนฺ”ติ  วุตฺตํ,  ตํ    ยุชฺชติ  อนิยตภาเว  สิทฺเธ  ปุน  อนิยตภาวาย  กฺวจิคฺคหณสฺส  นิรตฺถกตฺตา.  ยญฺจ  ตตฺเถว  ปุริมสุตฺตวณฺณนายํ  “สเร  กฺวจี”ติ  เอตฺถ  กฺวจิสทฺโท  วาตฺโถ”ติ    วุตฺตํ,  ตญฺจ    คเหตพฺพํ.  เอวํ  หิ  สติ  “วา  ปโร  อสรูปา”ติ  เอตฺถ  วาคฺคหณมกตฺวา  “สรา  สเร  โลปนฺ”ติ  เอตฺเถว  วาคฺคหณํ  กเรยฺย,    กตํ.  อิมญฺจ  สุตฺตํ  อาจริโย  นารเภยฺย,  อารทฺธญฺจ.  เตน  วิญฺยติ  “น  จายํ  กฺวจิสทฺโท  วาตฺโถ”ติ.

ปกติฏฺานํ  นามาติ  ฉนฺทเภทฏฺานอสุขุจฺจารณฏฺานสนฺธิจฺฉารหิตฏฺานสงฺขาตํ  ปกติฏฺานํ  ทสฺเสตุํ  “อาลปนนฺตา”ติอาทิ  วุตฺตํ.  อาลปนสงฺขาตํ  วิภตฺติวจนํ  อนฺโต  เอเคสนฺติ  อาปนนฺตา.  อาลปนสฺส  วา  สทฺทสฺส  อนฺตา  สรา  อาลปนนฺตา.  อนิติสฺมินฺติ  อิติสทฺทวชฺชิเต.  อาลปนสฺสาปิ  ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ  สนฺธิปิ  โหตีติ  ทสฺสนตฺถํ  ฉนฺทานุรกฺขเณติ  วิสยนิทสฺสนํ.

“กตมา  จานนฺท  อนิจฺจสญฺา”ติอาทิ  การาทีนํ  กเมน  อุทาหรณํ. 

[๓๖]  เยภุยฺเยนาติ  “ทีฆ๊  รสฺสํ  โลปญฺจ  ตตฺรากาโร”ติ  สุตฺเต  กฺวจิคฺคหณานุวตฺตมาเนปิ  ปุน  ปกติภาวารพฺภโต  พฺยญฺชเน  ปเร  สรา  เยภุยฺเยน  ปกติภาวา  โหนฺตีติ  อธิปฺปาโย.

“ปจฺจโย”ติอาทีสุ  ทีฆาภาโว,  “เวทนากฺขนฺโธ”ติ  อาทีสุ  รสฺสตฺตาภาโส,  “โส  ธมฺมนฺ”ติ  เอตฺถ  โลปาภาโว.

อิติ  ปกติสนฺธิวิธานวณฺณนา.

---------------

พฺยญฺชนสนฺธิ

“สรา  ปกตี  พฺยญฺชเน”ติ  อิโต  “สรา  พฺยญฺชเน”ติ    “สเร  กฺวจี”ติ  อิโต  “กฺวจี”ติ    วตฺตเต.

[๓๗]  สุตฺเต  สุขุจฺจารณฏฺาเน  สิลิฏฺกถเน,  คาถาสุ  ปน  ฉนฺทสฺส  วุตฺตนิยมสฺส  อนุรกฺขณฏฺาเน  จ.

[๓๘]  “ปรกฺกโม  อสฺสาโท”ติ  สคฺคาทิโต  ยาว  การา  สํโยคปราอาอุปสคฺคานมุทาหรณํ.  ลาภี  อมฺหิ  ลาภีมฺหิ.  วสี  อมฺหิ  วสิมฺหิ.  ถูโล  อจฺจโย  ถุลฺลจฺจโย.

[๓๙]  เอตสทฺทสฺส  อนฺโต    สทฺทสฺส  อนฺโต    โย  โอกาโร,  ตสฺเสว  อยํ  โลโป.  “ส  สีลวา”ติอาทินา  วุตฺติยํ  เตสํ  เอว  อุทาหรณทสฺสนโต  “ตทนุปโรเธนา”ติ  สุตฺตวจนโต  สิทฺธนฺติ  ทฏฺพฺพํ.

วิปริณาเมนาติ  ปรสทฺทโยคโต  สรคฺคหณํ  ปญฺจมิยนฺตวเสน  พฺยญฺชนคฺคหณํ  านิกตฺตา  ฉฏฺฐิยนฺตวเสนานุวตฺตติ.

[๔๐]  “ปรสฺส  เทฺวภาโว”ติ  วตฺตพฺเพ อิมินา  นิปาตเนน  วิภตฺติโลปํ  กตฺวา  “ปร  เทฺวภาโว  าเน”ติ  วุตฺตนฺติ  ทฏฺพฺพํ,  “ปรสฺส  พฺยญฺชนสฺส  เททฺวภาโว  โหตี”ติ  วุตฺตตฺตา    ปรสทฺทสฺส  พฺยญฺชนวิเสสนตฺเต  เทฺวภาวสทฺเทน  อยุตฺตตฺถตาย  สมาสานุปปตฺติโต.

เทฺวภาวสฺส  านนิยมํ  ทสฺเสตุํ  “รสฺสาการโต”ติอาทิ  อารทฺธํ.  รสฺสสรโต    อาการโต    ปรภูตานํ  ติอุปสคฺคานํ  ปฏิอาเทสสฺส    กมาทิธาตูนํ  อาทิพฺยญฺชนานญฺจ  ทฺวิภาวํ  อาปชฺชตีติ  สมฺพนฺโธ.  ตตฺถ  กมาทโย  นาม --- กมุ  ปทวิกฺเขเป,  กุส  อกฺโกเส,  กุธ  โกเป,  กี  ทพฺพวินิมเย,  คห  อุปาทาเน,  ชุต  ทิตฺติมฺหิ,    อวโพธเน,  สิ  เสวายํ,  สุ  สวเน,  สุ  คติมฺหิ,  สมฺภู  วิสฺสมฺเภ,  สร  คติจินฺตายํ,  สส  ปาณเน,  อาทิสทฺเทน  สช  วิสฺสคฺเค,  จช  หานิมฺหิ,  กิลิส  วิพาธายนฺติ อิจฺจาทโย,  เย  สญฺโคกฺขรวเสน  พาหิรธาตุปาเ  ฐียนฺติ.

ติกาทีนมาทิพฺยญฺชนานญฺจ  ทฺวิภาวมิจฺเจว  สมฺพนฺโธ.  เอวํ  อุปริปิ.  วตุ  วตฺตเน,  วฏุ  วฏฺฏเน,  ทิส  เปกฺขเนติ  เอวมาทีนํ  ธาตูนํ  ทฺวิตฺตํ.  อุปสคฺคโต  ตจตุฉสทฺทโต  สนฺตสทฺทสฺสาเทสภูตสทฺทโต  จาติ  เอวมาทิโต  ปรญฺจ  พิยญฺชนํ  ทฺวิตฺตํ  อาปชฺชติ.  อปทนฺโต    โส  อนาการภูโต  ทีโฆ    ตโต  ปรํ.  เอตฺถ  อปทนฺตคฺคหณํ  “ชมฺพู  ยสฺสานุภาเวนา”ติอาทีสุ  ทฺวิภาวนิวตฺตนตฺถํ.  อนาการคฺคหณํ  “ฉายา  มายา”ติอาทีสุ  ทฺวิตฺตนิวตฺตนตฺถํ.

ยวตํ  การสุตฺตานํ  ตลนทการาทีนํ  อาเทโส    “สเย  จา”ติอาทินา  วุตฺตานํ  สหการาทีนํ  อาเทโส    “ตสฺส  จวคฺคยการวการตฺตํ  สธาตฺวนฺตสฺสา”ติ  เอวํ  สธาตฺวนฺตสฺส  กาการสฺส  อาเทโส    “ตปาทิโต  สี”ติ  วิหิตสีปจฺจยสฺส  กาโร    ทฺวิภาวํ  อาปชฺชตีติ  คาถาย  โยชนา.

คาถาสุ  ฉนฺทานุรกฺณฏฺาเน --  ฆร  เสจเน,  เฌ  จินฺตายํ,  ธํสุ  คติมฺหิ,  ภมุ  อนวฏฺสาเนติ  เอวมาทีนํ  อาทิพยฺญชนานญฺจ.

“ปกฺกโม”ติอาทิ  รสฺสปรสฺส  กมุสฺส  ทฺวิตฺตทสฺสนํ.  “อกฺกมตี”ติอาทิ  อาการปรสฺส  อุทาหรณํ.  เอวํ  เสเสสุปิ  อฃทฏฺพฺพํ.

“สรมฺหา”ติ  อธิการคฺคหณผลทสฺสนํ  “สมฺปยุตฺโต”ติอาทิ.

ยถา  “ปฏิคฺคเหตฺวา  ปคฺคหณฺหนฺโต”ติอาทีสุ  ทฺวิตฺตํ  ภวติ,  เนวํ  “ปฏิคฺคณฺหาติ  อนุคณฺหาติ  วจีโกปํ  รกฺเขยฺยนฺ”ติอาทีสุ  อฏฺนตฺตา  ทฺวิตฺตํ  ภวตีติ.

อุ ทุ นิอุปสคฺคโต  ปรภูตานํ  ปุพฺเพ  วุตฺตกมาทิธาตูนญฺจ  อญฺเสญฺจ  นามาขฺยาตานํ  ทฺวิภาวสมฺภวโต  อญฺเสํเยว  วเสน  วคฺคโต  ปฏฺาย  อตฺตนิ  กตวเสน  ทสฺเสตุํ  “อุกฺกํโส”ติอาทิ  วุตฺตํ.  เตน  “อุคฺโฆโส,  นิคฺโฆโสติอาทิ  อุปริสุตฺตวิสยตฺตา  อิธ    ทสฺสิตา.

“ตกฺกรา”ติอาทิ  ตจตุสทฺทาทิปรสฺส  อุทาหรณํ.

“นิกาโย”ติอาทีสุ  นิอุปสคฺโคยํ  อปฺปฏิเสธวาจี.

[๔๑]  “ต ต น ทการานนฺ”ติ  เอตฺถ  ยวตํ  ยการยุตฺตานํ  ตฺย ลฺย นฺย ทฺย อิจฺเจเตสํ  พฺยญฺชนานํ  ตฺต ตฺต ตฺต ตฺตมาปชฺชตีติ  อตฺโถ.

ยวตํ  สการกจฏปวคฺคานนฺติ  การยุตฺตการสฺส    วคฺคสฺส    วคฺคสฺส    วคฺคสฺส    วคฺคสฺส    ยถากฺกมํ  การการวคฺควคฺควคฺคาเทสตฺถํ,  ตถา  ยวตํ  การการการานํ  การการการาเทสตฺถญฺจ  อิธ  การคฺคหณํ  กตนฺติ  อธิปฺปาโย.

[๔๒]  โฆโส    อโฆโส  จาติ  โฆสาโฆสา.  สมฺปตฺเต  นิยมตฺตาติ  กิญฺจาปิ  วคฺเค  โฆสา  นาม  ตติยจตุตฺถปญฺจมา,  อโฆสา  มทุติยา,  เอวํ  สนฺเตปิ  “ปร เททฺวภาโว  าเน”ติ  สทิสวเสน  ทฺวิตฺเต  สมฺปตฺเต  วคฺเค  จตุตฺถทุติยานํ  ตติยปมาติ    เทฺวภาวํ  คจฺฉนฺตีติ  นิยมตฺถมิทมารทฺธํ,  เตน  วคฺเค  มตติยานํ  วิย  ปญฺจมานมฺปิ  สทิสวเสน  ทฺวิภาโว  ปุริมสุตฺเตเนว  สิชฺฌติ.  อถ  วา  ปญฺจมานมฺปิ  สติ  โฆสตฺเต  อิธ  านาธิการโตปิ  วคฺคตติยวเสน  เทฺวภาวปฺปสงฺโค    โหตีติ  ทฏฺพฺพํ.  ยํ  ปน  มหาสนฺธิปฺปกรเณ  “วคฺเค  โฆสาโฆสานํ  ตติยปมา”ติ  วคฺคปญฺจมานํ  ตติยเททฺวภาวปฺปสงฺคโต  นิวตฺตนตฺถํ  ตุสทฺทปกฺเขปนํ  กตํ,  ตํ  นิรตฺถกเมว  านาธิการโต    ตนฺนิวตฺติยา  สิทฺธตฺตาติ.

“ชมฺพุจฺฉายา”ติ  เอตฺถ  สมาเส  รสฺสตฺเต    กเต  ทฺวิตฺตํ.  ปปฺโผเฏตีติ  สิธุนาตีติ  อตฺโถ.

อปฺโผเฏติ  ภุเช  อาหนตีติ  อตฺโถ.

อิมินาติ  “วคฺเค  โฆสาโฆสานนฺ”ติอาทินา  ทฺวิตฺตํ.

กุว อิจฺจสฺส  ทิวาทิธาตูนํ  วชาทีนญฺจ  ทฺวิรูปสฺส  สฺส  กาโร  ภวตีติ  ตฺเต  ทฺวิตฺตํ.  ทิพฺพติ,  ทิพฺเพติ.  เอวํ  เสเสสุ.

“ปณิธานนฺ”ติอาทีสุ  อุปสคฺคสฺส  “ปณาโม,  ปณีตนฺ”ติอาทีสุ  ธาตูนํ  การสฺส    ตฺตํ.

[๔๓]  อวิเสเสน  วุตฺตตฺตา  “สเร  วา  พฺยญฺชเน  วา”ติ  วุตฺตํ.

[๔๔]  “อติสฺส  จนฺตสฺสา”ติ  อิโต  อนุวตฺเตน  อนฺตคฺคหณาธิกาเรน  อปุถนฺตสฺส  ปุถสทฺทโต  อญฺสฺส  มโนปภุสทฺทนฺตสฺสปิ  อุตฺตํ.

“อวํมฺหิ  จา”ติ  อิโต  “อวสฺสา”ติ  วตฺตเต  “โอ  สเร  จา”ติ  อิโต  โอคฺคหณญฺจ.

[๔๖]  “ตพฺพิปรีโต”ติ  เอตฺถ  สทฺเทน  อธิกโต  โอกาโร  ปรามสียตีติ.  ตสฺส  วิปรีโต  นาม  อุกาโร.”อวสฺสุกาโร”ติ  อวตฺวา  เอวํ  วจนํ  อุการสฺส  โอการวิปรีตสญฺาวิญฺาปนตฺถนฺติ  ทฏฺพฺพํ.  เตน    “จิตฺตู”ติอาทีสุ โอการสฺสุกาโรว  วิปรีตภาเวน  โหติ.  อุการสฺส  โอกาโร    วุทฺธิ.  ยํ  ปน  าเส  อวสทฺทปรามสนตฺถํ  “ตตพฺพิปรีโต”ติ  ทุติยํ  สทฺทคฺคหณํ  ลุตฺตนิทฺทิฏฺฐํ  กตฺวา  วุตฺตํ,  ตํ  นิรตฺถกเมวาติ  เวทิตพฺพํ.  อุโปจฺจาริตํ  นามาขฺยาตานํ  วิเสสภาเวน  สีโปจฺจารณยุตฺตํ  อววทฺทภูตํ  ปทํ  อุปปทํ  นาม.  อุปปทคฺคหณญฺเจตฺถ  อธิกตอววทฺทวฺส  อุปสคฺคภาวาปนตฺถนฺติ  ทฏฺพฺพํ.  

[๔๐]  เอเตสนฺติ  อนฺตาเปกฺขายํ  ฉฏฺฐี,  นิมิตฺตาสนฺนตฺตา  “เอเตสมนฺโต  โอ  โหตี”ติ  วตฺตพฺเพ  “โอตฺตมาปชฺชตี”ติ  วจนํ  อาเทสปากฏีกรณตฺถํ.  โลเปติ  ตทฺธิตสมาสานมนฺโต    วิภตฺติโลเป  สตีติ  อธิปฺปาโย.

มนสา  นิพฺพตฺตํ  มโนมยํ,  รูปํ.  อยสา  นิพฺพตฺตํ  ภาชนํ  อโยมยํ.

สีหคติยาติ  “ส  สเร  วาคโม”ติ  อิโต  วา.  

อิติ  พฺยญฺชนสนฺธิวิธานวณฺณนา.

---------------

นิคฺคหีตสนฺธิวิธานวณฺณนา

“อํ  พฺยญฺชเน  นิคฺคหีตนฺ”ติ  อิโต  “นิคฺคหีตนฺติ  อธิกาโร,  “พฺยญฺชเน”ติ  จ.

[๔๙]  วคฺคสฺส  อนฺโต  วคฺคปญฺจโม,    สห  วคฺเคกเทสสฺสานนฺตโร.  อิตรถา  อนฺตคฺคหณสฺส  นิรตฺถกภาวาปตฺติโต.  นิมิตฺตานุสฺวรานํ  านาสนฺนวเสนาติ  “วคฺเค”ติ  วุตฺตวคฺคาทินิมิตฺตสฺส  การิยิโน  อนุสฺวรนามเธยฺยสฺส  นิคฺคหีตสฺส    กณฺสาทิฏฺาเนน  นาสิกฏฺาเนน    วคฺคปญฺจเมสุปิ  ตพฺพคฺคปญฺจมสฺส  อาสนฺนตฺตา  วคฺคาทิมฺหิ  ปเร  ยถากฺกมํ  ณนมา  นิคฺคหีตสฺส  อาเทสตฺตมาปชฺชนฺตีติ  สิทฺธํ.  เตน  ยํ  ปน  าเส  “เอกสฺส  วคฺคคฺคหณสฺส  อติเรกตฺถปริกปฺปเนน  ตพฺพคฺคปญฺจมตฺตํ  ‘ตุยฺหมฺมยฺหญฺจา’ติอาทีสุ  ปโยคทสฺสนโต  ปกพเลน  ตพฺพคฺคปญฺจมตฺตญฺจ  โหตี”ติ  วุตฺตํ,  ตํ  นิรตฺถกเมวาติ  ทฏฺพฺพํ.

“สมฺมโต”ติอาทีสุ  นิจฺจนฺติ  “ตณฺหงฺกโร”ติอาทิปฺปการสญฺสทฺทาทิเก    สงฺคาหกสญฺชานนกาทิกิตกุณาทิปเรสุ    นิคฺคหีตสฺส  นิจฺจํ  วคฺคนฺตตฺตํ  โหตีติ  ทฏฺพฺพํ.

“กิงฺกโต,  ทาตุงฺคโต”ติ  อิทํ  ทฺวยํ  อิการุการโตปิ  ปรสฺส  นิคฺคหีตสฺส  วคฺคนฺตปตฺติทสฺสนตฺถํ  วุตฺตํ.

สติ  โจปริ  วาคฺคหเณ  วิชฺฌนฺตเร  วาติ  เอตฺถ  อุปริ  “ปโร  วา  สโร”ติ  สุตฺเต  สติ    วาคฺคหเณ  เหฏฺ  “อํ  พฺยญฺชเน นิคฺคหีตนฺ”ติ  วิธฺยนฺตรสฺส  วคฺคนฺตโต  อญฺสฺส  วิธาเน    สติ  วคฺคนฺตกรณสฺส  อนิยตตฺเต  สิทฺเธปิ  “วคฺคนฺตํ  วา”ติ  อิธ  วาคฺคหณํ  อตฺถนฺตรวิญฺาปนตฺถํ,  เตน  นิคฺคหีตสฺส  “สํ”อิติ  อุปสคฺคนฺตสฺส  ปุมสทฺทนฺตสฺส    กาเร  ปเร  การํ  โหตีติ  ทสฺสิตํ  โหติ.

[๕๐]  เอ    โห    เอหํ,  ตสฺมึ  เอเห.

[๕๑]  “สห  เย  จา”ติ  วตฺตพฺเพ  การโลเปน  สเย  จาติ  วุตฺตํ.  “สเย”ติ  วุตฺตนิมิตฺตโต  อญฺสฺส  อสฺสุตตฺตา  “สห  ยกาเรนา”ติ  วตฺตโต  สิทฺธํ.

สพฺพนามยการปรโตติ  สพฺพนามภูโต  กาโร  ปโร.  ยสฺมา  นิคฺคหีตา  ตํ  สพฺพนามการปรํ,  ตโต  สพฺพนามการปรโต    สํปทนฺตโต    นิคฺคหีตมฺหา  อญฺตฺร  นิคฺคหีตสฺส  ตฺตํ     โหตีติ  อธิปฺปาโย.

[๕๒]  โม    โท  จ, มทาติ  โยควิภาเคน    “ตทฺธิตนฺ”ติ  เอตฺถ    นิคฺคหีตสฺส  กาโร,  ตทฺธิตํ.

[๕๓]  “อริยสจฺจานทสฺสนนฺ”ติ  ฉนฺทสิ  อิจฺฉิตตฺตา  นิคฺคหีตโลโป.

“นิคฺคหีตญฺจา”ติ  อนุวตฺตมานํ  “ปโร  วา  สโร”ติ  เอตฺถ  ปรสทฺทโยคโต  วิปริณาเมน  “นิคฺคหีตมฺหา”ติ  อนุวตฺตเต.

[๕๕]  “อยมฺปี”ติ    “ปโร  วา  สโร”ติ  วุตฺตโลโปปิ  อิติ  อิว  อิทานิ  อสิ  อปิ อิจฺจาทีนํ  ปรโต  อญฺตฺถ  วาสทฺทสฺส  ววตฺถิตวิภาสตฺตา    โหตีติ  อตฺโถ

[๕๖]  พฺยญฺชโน  สญฺโโค  เจติ  อิทํ  วิสญฺโควิธานสามตฺถิยโต  สิทฺธํ.  วิสญฺโคฺคหเณน  เจตฺถ  สํโยคานํ  อาทิโลปมาห.

สรูปานํ  สมานรูปานํ  สํโยโค  สรูปสํโยโค.

“มทา  สเร”ติ  อิโต  “สเร”ติ    ยวมทาทิสถตฺตโต  “อาคโม”ติ    “กฺวจิ  โอ  พฺยญฺชเน”ติ  อิโต  “กฺวจิ  พฺยญฺชเน”ติ  จานุวตฺตเต.

[๕๗]  ตสฺส  อปวาทตฺถํ  ปฏิเสธตฺถํ.

[๕๘]  นิคฺคหีตสฺส  อํวิธานํ  นาม  เยภุยฺเยน  ตสฺส  ปกติภาวตฺถนฺติ  ทฏฺพฺพํ.  ตสฺส  หิ  สเร  วคฺเค  หยวรเลสุ    อาเทสโลโป    วุตฺตา.  เตน  การการาทิพฺยญฺชเน    เยภุยฺเยน  ปกติภาวตฺถมิทํ  สุตฺตมธีตนฺติ  เวทิตพฺพํ.

อิธ  สนฺธิกปฺเป.  อวุตฺโต  อนุปทิฏฺโ  วิเสโส  วิเสสวิธิ  เยสํ  นิปาโตปสคฺคาทีนํ  เตสํ  อวุตฺตวิเสสานํ  วุตฺตนยาติเทสตฺถํ  สรสนฺธิพฺยญฺชนสนฺธิอาทีสุ  วุตฺตนยสฺส  วุตตวิธิสฺส  อติเทสตฺถํ  “วุตฺตนยานุสาเรน  เวทิตพฺพนฺ”ติ  ทสฺสนตฺถนฺติ  อตฺโถ.

[๕๙]  วิปริยโย  นาม  เหฏฺฐุปริยตา,  เตน  โลปอาคมวิการวิปริยวเสน  อิธ  จตุพฺพิธการิยา  ทสฺสิตา  โหนฺติ.

อิติ  นิคฺคหีตสนฺธิวิธานวณฺณนา.

---------------

มเยตฺถ  วุตฺโต  สนฺธิกปฺเป  สญฺาวิธาเนน  สห  โย  อาจริเยน  ปญฺจวิโธ  สนฺธิ  วุตฺโต,  โส  สพฺโพปิ  สุนิจฺฉโย  โสภนวินิจฺฉยยุตฺโตว  เอตฺถ  รูปสิทฺธิยํ  มยา  วุตฺโตติ  โยชนา.

อิติ  ปทรูปสิทฺธิฏีกายํ  สนฺธิกณฺฑวณฺณนา.