สทฺทนีติ-สุตฺตมาลา (๑๗)
๒-นามกปฺป
——————
อิโตปรํปวกฺขามิ; นามกปฺปํ หิตาวหํ
โสตูนํปาฏวตฺถาย; ปรเม โสคเต มเต.
๑๙๒. วิสทตฺตาทิสหิตํ ลีนตฺถคมกํ นิปฺผนฺนวจนํ ลิงฺคํ.
วิสทภาวาทิสหิตํ ลีนสฺสตฺถสฺส คมกํ นิปฺผนฺนวจนํ ลิงฺคํ นาม ภวติ.
พุทฺโธ; ภควา อิจฺจาทิ.
วุตฺตญฺหิ—
รุกฺโขติวจนํลิงฺคํ; ลิงฺคตฺโถ เตน ทีปิโต.
เอวํลิงฺคญฺจลิงฺคตฺถํ; ญตฺวา โยเชยฺย ปณฺฑิโตติ.
๑๙๓. วิสทํ ปุลฺลิงฺคํ.
วิสทํ วจนํ ปุลฺลิงฺคํ นาม ภวติ.
ปุริโส; นปุํสโก; อาโป; มาตุคาโม; ราชา อิจฺจาทิ.
๑๙๔. อวิสทมิตฺถิลิงฺคํ.
เทวตา; รตฺติ; วีสติ อิจฺจาทิ.
๑๙๕. เนววิสทํ นาวิสทํ นปุํสกลิงฺคํ.
จิตฺตํ; รูปํ; กลตฺตํ; อกฺขํ อิจฺจาทิ.
๑๙๖. ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคํ.
ธาตุปจฺจยวิภตฺตีหิ วิวิชฺชิตํ อตฺถวนฺตํ ปฏิจฺฉนฺนมงฺคํ นิปฺผนฺนปทานํ ปฐมํ ฐเปตพฺพรูปํ ลิงฺคํ นาม ภวติ. ปุริส; จิตฺต; มาลา อิจฺจาทิ.
๑๙๗. อุปสคฺคนิปาตา จ.
อุปสคฺคนิปาตา จ ลิงฺคํ นาม ภวนฺติ.
ปติ; อตฺถิ; สกฺกา อิจฺจาทโย.
๑๙๘. สฺยาทโย ตฺยาทโย จ วิภตฺติโย.
สฺยาทโย ตฺยาทโย จ สทฺทา วิภตฺตินามกา ภวนฺติ.
กมฺมาทิวเสน เอกตฺตาทิวเสน จ วิวิธา ภชิยนฺตีติ วิภตฺติโย.
๑๙๙. สฺยาทโย นาเม ตฺยาทโย อาขฺยาเต.
สฺยาทิกา วิภตฺติโย นาเม ทฏฺฐพฺพา; ตฺยาทิกา จ อาขฺยาเต.
๒๐๐. สิ โย อํ โย นา หิ ส นํ สฺมา หิ ส นํ สฺมึ สุ.1
ยา วิภตฺติโย นาเมติ วุตฺตา;
ตา สรูปโต สิ โย อํ โย นา หิ ส นํ สฺมา หิ ส นํ สฺมึ สูติ จุทฺทส ภวนฺติ.
สิ โย อิติ เทฺว สทฺทา ปฐมา วิภตฺติ นาม; อํ โย อิติ ทุติยา. นา หิ อิติ ตติยา. ส นํ อิติ จตุตฺถี. สฺมา หิ อิติ ปญฺจมี. ส นํ อิติ ฉฏฺฐี. สฺมึ สุ อิติ เทฺว สตฺตมี วิภตฺติ นาม.
๒๐๑. ทฺวีสุ ทฺวีสุ ปฐมํ ปฐมํ เอกวจนํ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ พหุวจนํ.2
๒๐๒. ลีนงฺคโต ตา.3
ตา วิภตฺติโย วุตฺตปฺปการา ลีนงฺคภูตสฺมา ลิงฺคโต ปรา โหนฺติ; น นิปฺผนฺน-ลิงฺคมฺหา, นิปฺผนฺนสฺส ปุน นิปฺผาเทตพฺพาภาวโต.
๒๐๓. รูฬฺหานุกรโณปสคฺคาทิโต จ.
ตา วิภตฺติโย รูฬฺหีสทฺทโต, อนุกรณสทฺทโต, อุปสคฺคาทิโต จ ปรา โหนฺติ. ตถา หิ วิฑุฑโภ.๑ เยวาปนโก.๒ ทิโส; รุโจ; กโรติสฺส; อภิสฺส; ปติสฺส; จณฺโฑรณํ
ปติ.๑ นโม อตฺถุ.๒ นโม กโรหิ๓ อิจฺเจวมาทโย สวิภตฺติกา ภวนฺติ.
๒๐๔. อามนฺตเน สิ คสญฺโญ.1
อามนฺตนตฺเถ สิสทฺโท คสญฺโญ โหติ. โภ ปุริส; โภติ อเยฺย.
๒๐๕. ฌลิวณฺณุวณฺณา.2
อิวณฺณุวณฺณา ยถากฺกมํ ฌลสญฺญา โหนฺติ.
อิสิโน; ทณฺฑิโน; อคฺคิโน; ภิกฺขุโน; สยมฺภุโน; วาทิโน.
๒๐๖. อิตฺถิยํ เต โป.3
เต อิวณฺณุวณฺณา อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ปสญฺญา โหนฺติ.
รตฺติยา; อิตฺถิยา; วีสติยา; นวุติยา; เธนุยา; วธุยา.
๒๐๗. อากาโร โฆ.4
อากาโร อิตฺถิยํ วตฺตพฺพายํ ฆสญฺโญ โหติ. สทฺธาย; กญฺญาย
๒๐๘. ปุํนปุํสเกสุ เส สาคโม.5
ปุํนปุํสเกสุ วตฺตพฺเพสุ สการาคโม โหติ เส วิภตฺติยํ.
ปุริสสฺส; อคฺคิสฺส; ทณฺฑิสฺส; ภิกฺขุสฺส; สยมฺภุสฺส; จิตฺตสฺส.
๒๐๙. สํสาเสฺวกวจเนสุ ถิยํ.6
อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ สํสาสุ เอกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ สการาคโม โหติ.
ยสฺสํ; ยสฺสา; อมุสฺสํ; อมุสฺสา.
๒๑๐. เอติมาทีนมิ.7
เอตา อิมาอิจฺเจวมาทีนมนฺโต สโร อิกาโร โหติ สํสาสุ เอกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ. เอติสฺสํ; เอติสฺสา; อิมิสฺสํ; อิมิสฺสา; อญฺญิสฺสํ; อญฺญิสฺสา; อญฺญตริสฺสํ; อญฺญตริสฺสา; อญฺญตมิสฺสํ; อญฺญตมิสฺสา; เอกิสฺสํ; เอกิสฺสา.
๒๑๑. ตาย วา.1
ตาสทฺทสฺส อนฺโต สโร อิกาโร โหติ วา สํสาสุ เอกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ.
ติสฺสํ; ติสฺสา. ตสฺสํ; ตสฺสา.
๒๑๒. เตติมาโต สสฺส สฺสาย.2
ตา เอตา อิมาโต สสฺส วิภตฺติสฺส สฺสายาเทโส โหติ วา.
ติสฺสาย; ติสฺสา; เอติสฺสาย; เอติสฺสา; อิมิสฺสาย; อิมิสฺสา.
๒๑๓. รสฺสตฺตํ โฆ.3
โฆ รสฺสตฺตมาปชฺชเต สํสาเสฺวกวจเนสุ วิภตฺตาเทเสสุ.
ตสฺสํ; ตสฺสา; ยสฺสํ; ยสฺสา; สพฺพสฺสํ; สพฺพสฺสา.
๒๑๔. ทฺวาทิโต ทสนฺตา นาคโม นํมฺหิ.4
ทฺวิอิจฺเจวมาทิโต ทสสทฺทปริโยสานา สงฺขฺยาสทฺทโต นการาคโม โหติ นํมฺหิ วิภตฺติยํ. ทฺวินฺนํ. ตินฺนํ. จตุนฺนํ. ปญฺจนฺนํ. ฉนฺนํ. สตฺตนฺนํ. อฏฺฐนฺนํ. วนฺนํ. ทสนฺนํ. เอกาทสนฺนํ. อฏฺฐารสนฺนํ.
๒๑๕. ติจตุโต ถิยํ อิสฺสมสฺสํ.
อิตฺถิลิงฺเค ติจตุสทฺทโต ยถากฺกมํ อิสฺสํ อสฺสํ อิจฺเจเต อาคมา โหนฺติ.
ติสฺสนฺนํ เวทนานํ. จตสฺสนฺนํ อิตฺถีนํ.
๒๑๖.ปโต สฺมึสฺมานํ อมา วา.5
ปโต ปเรสํ สฺมึสฺมาอิจฺเจเตสํ อํอาอาเทสา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ.
มตฺยํ; มติยํ; มตฺยา; มติยา; ปถพฺยํ; ปถวิยํ; ปถพฺยา; ปถวิยา.
๒๑๗. นาสสฺมึนมา.
ปโต ปเรสํ นาสสฺมึอิจฺเจเตสํ อาอาเทโส โหติ วา. นิกตฺยา สุขเมธติ.๑ รตฺยา รุจฺจติ จนฺโท; รตฺยา ติยามํ; ปถพฺยา จารุปุพฺพงฺคี.๒ วาติ กึ ? มติยา อุเปโต.๓
๒๑๘. อาทิโต อํโอ.1
อาทิอิจฺเจตสฺมา สฺมึวจนสฺส อํโออาเทสา โหนฺติ วา.
อาทึ; อาโท; อาทิสฺมึ; อาทิมฺหิ.
๒๑๙. อญฺญสฺมา อา จ.1
อญฺญสฺมา สทฺทโต สฺมึวจนสฺส อํโออาอาเทสา โหนฺติ วา. ทิวา จ รตฺโต จ หรนฺติ เย พลึ.๑ ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ.๒ พาราณสึ อหุ ราชา.๓
วาติ กึ ? พาราณสฺยํ มหาราช.๔ พาราณสฺสนฺติปิ ปาโฐ.
๒๒๐. สเร ฌลานมิยุวา.2
สเร ปเร ฌลานํ อิยอุวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา.
ติยนฺตํ; ปจฺฉิยาคาเร; อคฺคิยาคาเร; ภิกฺขุวาสเน. ปุถุวาสเน.
สเรติ กิมตฺถํ ? ติมลํ. วาติ กิมตฺถํ ? ปญฺจหงฺเคหิ; จกฺขายตนํ.
๒๒๑. อิการสฺส อโย ณานุพนฺเธ.
อิการสฺส อยาเทโส โหติ ณานุพนฺเธ สเร ปเร.
วตฺถุตฺตยํ; อตฺถทฺวยํ; อตฺถทยํ วา.
๒๒๒. ปสฺส โย.3
ปสญฺญสฺส สรสฺส วิภตฺตาเทเส สเร ปเร ยการาเทโส โหติ.
นิกตฺยา; นิกตฺยํ; ปถพฺยา ปพฺพเต เจว.๕ ปถพฺยํ ฐิโต.
๒๒๓. ปิตุสฺสุโลโป นามฺหิ นาสฺส จ ยา วา.
ปิตุสทฺทสฺส อุการสฺส โลโป โหติ นามฺหิ วิภตฺติยํ; นาวิภตฺติยา จ ยาอาเทโส โหติ วา. ปิตฺยา กตํ; ปิตรา กตํ วา.
เอตฺถ จ “ปิตฺยา”ติ อิทํ “เหตุโย ชนฺตุโย อธิปติยา”ติ รูปานิ วิย อิตฺถิลิงฺครูปสทิสํ ปุลฺลิงฺครูปนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. “มตฺยา จ ปิตฺยา จ กตํ สุ สาธู”ติ๖ ปาฬิ จ.
๒๒๔. โคสฺสาวาวา โยอํนาสสฺมาสฺมึสุสุ.1
โคสทฺทสฺโสการสฺส อาวอวาเทสา โหนฺติ โยอํนาสสฺมาสฺมึสุ อิจฺเจตาสุ วิภตฺตีสุ. คาโว; คโว; คจฺฉนฺติ. โภนฺโต คาโว; คโว ติฏฺฐถ. คาโว; คโว. คาวํ; ควํ ปสฺสติ. คาเวน; คเวน. คาวสฺส; ควสฺส เทติ; สนฺตกํ วา; คาวา; ควา อเปติ. คาเว; คเว. คาเวสุ; คเวสุ ปติฏฺฐิตํ.
๒๒๕. อาเว กเต โยนมี.
โคสทฺทสฺโสการสฺส อาวาเทเส กเต โยนํ อีกาโร โหติ.
คาวี คจฺฉนฺติ. ชโน คาวี ปสฺสติ.
๒๒๖. อํมฺหาวสฺสุ วา.2
อาวอิจฺเจตสฺส คาวาเทสสฺส อนฺตสรสฺส อุกาโร โหติ วา อํมฺหิ วิภตฺติยํ.
คาวุํ; คาวํ วา.
๒๒๗. โคโต นมํ.3
โคสทฺทโต นํวจนสฺส อํอาเทโส โหติ; โคสทฺทสฺโสการสฺส อวาเทโส โหติ.
ควญฺเจ ตรมานานํ.๑
๒๒๘. ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเส.3
อลุตฺเต จ สมาเส ปติมฺหิ ปเร โคสทฺทโต นํวจนสฺส อํอาเทโส โหติ; โคสทฺทสฺโสการสฺส อวาเทโส โหติ. อายสฺมา ควํปติ.๒ มุหุตฺตชาโตว ควํปตี ยถา.๓ อลุตฺเตติ กึ ? โคปติ.
๒๒๙. ลุตฺเต โอ สเร พฺยญฺชเน จ.
ลุตฺเต สมาเส โคสทฺทสฺโสการสฺส อวาเทโส โหติ สเร ปเร พฺยญฺชเน จ. ควสฺสกํ; คเวฬกํ; ควาชินํ; สควจณฺโฑ.๔ ปรควจณฺโฑ.๔ อิธ โกจิ วเทยฺย “ควปานนฺติ เอตฺถ กถ”นฺติ ? เอตฺถ ปน โคภิ นิพฺพตฺตํ ขีรํ ควํ; ปาตพฺพฏฺเฐน ปานํ; ควญฺจ ตํ ปานญฺจาติ ควปานนฺติ ภวติ. “สกฺยปุงฺคโว”ติ๑ อาทีสุ กถนฺติ ? เอตฺถ ปน ปุงฺควสทฺโท เสฏฺฐวาจโกติ ควสทฺทสฺส นิปฺผตฺติ น จินฺเตตพฺพา.
๒๓๐. โคสฺส สพฺพสฺส วา นํมฺหิ คุ.
โคสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว คุอาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติยํ.
คุนฺนํ เทติ; คุนฺนํ สิงฺคานิ.
๒๓๑. มตนฺตเร สุนํหิสุ โคณ.1
ครูนํ มตนฺตเร โคสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว โคณาเทโส โหติ วา สุนํหิอิจฺเจตาสุ วิภตฺตีสุ. โคเณสุ; โคณานํ; โคเณหิ; โคเณภิ.
วาติ กึ ? โคสุ; โคนํ; โคหิ; โคภิ.
๒๓๒. สฺยาทิเสสาสุ จ.1
ครูนํ มตนฺตเร โคสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว โคณาเทโส โหติ วา สฺยาทีสุ เสสาสุ จ วิภตฺตีสุ. โคโณ; โคณา. โภ โคณ; ภวนฺโต โคณา. โคณํ; โคเณ. โคเณน. โคณสฺส. โคณา; โคณสฺมา; โคณมฺหา. โคณสฺมึ; โคณมฺหิ.
วาติ กึ ? โค; คาโว.
๒๓๓. คุณธาตุโต น โคสฺส โคโณ.
อมฺหากํ ปน มเต “คุณ อามนฺตเน“ติ ธาตุวเสน นิปฺผนฺนตฺตา โคสทฺทสฺส โคณาเทโส น อิจฺฉิโต.
๒๓๔. อุวณฺณนฺตานํ สฺมึโยสุ อุวอวอุรา กฺวจิ.2
อุวณฺณนฺตานํ ลิงฺคานํ อนฺตสรสฺส สฺมึโยวจเนสุ กฺวจิ อุวอวอุราเทสา โหนฺติ.
ภุวิ; ปสโว; ปสู; ครโว; ครู; จตุโร; จตฺตาโร.
๒๓๕. ฌลเปหิ นิคฺคหีตมํมานํ.1
อิสึ; มเหสึ; ภิกฺขุํ; สยมฺภุํ; อฏฺฐึ; อายุํ; รตฺตึ; อิตฺถึ; ยาคุํ; วธุํ; ปุลฺลิงฺคํ;
ปุมฺภาโว ปุงฺโกกิโล.
๒๓๖. อมาเทสปจฺจยาคเมสุ กฺวจิ สรโลโป เตสํ ปกติ จ.2
ปุริสํ; ปุริเส; ปาปํ; ปาเป; ปาปิโย; ปาปิฏฺโฐ; ปโรปณฺณาส ธมฺมา.๑ สรโทสตํ.๒ อมาเทสปจฺจยาคเมสูติ กึ ? รตฺติโย; เหตุนา. กฺวจีติ กึ ? ภิกฺขุํ; สยมฺภุํ; เธนุํ; ยาคุ; ภิกฺขุนี; คหปตานี; สมฺมทกฺขาโต.๓ ปกติคฺคหณสามตฺถิเยน สนฺธิกิจฺจญฺจ ภวติ. เสยฺโย; เสฏฺโฐ; เชยฺโย; เชฏฺโฐ.
๒๓๗. อมาเทเสกวจนโยเคสฺวโฆ รสฺสํ.3
อิตฺถึ; วธุํ; อิตฺถิยา; วธุยา; อิตฺถิโย; วธุโย; โภติ อิตฺถิ; โภติ วธุ; สยมฺภุํ; ทณฺฑึ; สยมฺภุนา; ทณฺฑินา; สยมฺภุมฺหา; สยมฺภุมฺหิ; ทณฺฑิโน; โภ สยมฺภุ; โภ ทณฺฑิ.
๒๓๘. น โลเปตพฺเพ โยมฺหิ.3
อโฆ สโร โลเปตพฺเพ โยมฺหิ สติ รสฺสํ นาปชฺชติ. สยมฺภู ติฏฺฐนฺติ. เอวํ ทณฺฑี; อิตฺถี; วธู. โภ สยมฺภู ตุมฺเห ติฏฺฐถ.
๒๓๙. อนปุํสกานิ สิมฺหิ.4
อนปุํสกานิ ลิงฺคานิ สิมฺหิ รสฺสํ นาปชฺชนฺติ;
สา อิตฺถี; โส ทณฺฑี; โส สยมฺภู; สา วธู; สา ภิกฺขุนี.
๒๔๐. นปุํสกานิ รสฺสํ.4
นปุํสกานิ ลิงฺคานิ สิมฺหิ รสฺสํ อาปชฺชนฺติ.
สุขการิ ทานํ; สุขการิ สีลํ; สีฆยายิ จิตฺตํ; โคตฺรภุ จิตฺตํ.
๒๔๑. อุภสฺมา นมินฺนํ.5
อุภินฺนํ.
๒๔๒. มตนฺตเร ทฺวิโต จ.
ทฺวินฺนํ.
๒๔๓. ติโต อิณฺณมิณฺณนฺนํ.1
ติอิจฺเจตสฺมา สงฺขฺยาสทฺทโต นํวจนสฺส อิณฺณํ อิณฺณนฺนํ อิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ. ติณฺณํ; ติณฺณนฺนํ.
๒๔๔. นํมฺหิ ทฺวิสฺส ทุวิ.
ทุวินฺนํ.
๒๔๕. โยสุ ทีฆํ กตโลปนิกาเรสุ.2
อคฺคี; ภิกฺขู; รตฺตี; ยาคู; อฏฺฐี; อฏฺฐีนิ; อายู; อายูนิ; สพฺพานิ; ยานิ; ตานิ; กานิ; อมูนิ; อิมานิ.
๒๔๖. สุนํหิสุ.3
อคฺคีสุ; อคฺคีนํ; อคฺคีหิ; ภิกฺขูสุ; ภิกฺขูนํ; ภิกฺขูหิ; ปุริสานํ. อิธ ปน ทีฆตฺตํ น ภวติ “สุเขตฺเตสุ พฺรหฺมจาริสู”ติ๑อาทีสุ วุตฺติรกฺขณตฺถํ.
๒๔๗. ปญฺจาทีนมนฺโต อตฺตํ โยสุ จ.4
ปญฺจาทีนํ สงฺขฺยานํ อนฺโต อตฺตมาปชฺชติ โยมฺหิ สุนํหิ อิจฺเจเตสุ.
ปญฺจ ปุริสา; ปญฺจ ปุริเส; ปญฺจ อิตฺถิโย; ปญฺจ จิตฺตานิ; ฉ; สตฺต; อฏฺฐ; นว; ทส. ปญฺจสุ; ปญฺจนฺนํ; ปญฺจหิ; ฉสุ; ฉนฺนํ; ฉหิ; สตฺตสุ; สตฺตนฺนํ; สตฺตหิ; อฏฺฐสุ; อฏฺฐนฺนํ; อฏฺฐหิ; นวสุ; นวนฺนํ; นวหิ; ทสสุ; ทสนฺนํ; ทสหิ.
อนฺตคฺคหณสามตฺถิเยน กฺวจิ พฺยญฺชเน ปเร ฉสทฺทสฺสนฺโต ทีฆมาปชฺชติ. ฉารตฺตํ วิปฺปวเสยฺย.๒ ฉาปิ ปาจีนโต นินฺนา วุตฺตา.๓
๒๔๘. ปติสฺสินีปจฺจเย.5
ปติสฺส อนฺโต อตฺตมาปชฺชติ อินีปจฺจเย ปเร. นกุลมาตา คหปตานี.๔
๒๔๙. นฺตุสฺส อํโยนาหิสนํสุสฺมาสฺมึสุ.6
นฺตุปจฺจยสฺส อนฺโต อตฺตมาปชฺชติ อํโยนาหิสนํสุสฺมาสฺมึอิจฺเจเตสุ วจเนสุ. อายสฺมนฺตํ; อายสฺมนฺเต. คุณวนฺตํ; คุณวนฺเต. คุณวนฺเตน; คุณวนฺเตหิ; คุณวนฺเตภิ. สติมนฺเตน; สติมนฺเตหิ; สติมนฺตเตภิ. คุณวนฺตสฺส; สติมนฺตสฺส; คุณวนฺตานํ; สติมนฺตานํ; คุณวนฺเตสุ; สติมนฺเตสุ; คุณวนฺตสฺมา; คุณวนฺตมฺหา; คุณวนฺตา; หิมวนฺตา อาคตมฺห; คุณวนฺตสฺมึ; คุณวนฺตมฺหิ; คุณวนฺเต. หิมวนฺเต วสามิ.๑ คุณวนฺเตสุ.
๒๕๐. นปุํสเก โยสุ โยนญฺจิตฺตํ.
นฺตุปจฺจยสฺส นปุํสเก วตฺตมานสฺส อนฺโต อตฺตมาปชฺชติ โยสุ วจเนสุ; โยนญฺจ อิการตฺตํ โหติ. คุณวนฺติ กุลานิ.
๒๕๑. อํเสสุ วา สพฺพสฺส.1
นฺตุปจฺจยสฺส สกลสฺเสว อตฺตํ โหติ วา อํสอิจฺเจเตสุ.
สติมํ ภิกฺขุํ; สติมนฺตํ ภิกฺขุํ วา.
พนฺธุมสฺส รญฺโญ; พนฺธุมโต รญฺโญ วา.
๒๕๒. สิมฺหิ กตฺถจิ.2
กตฺถจิ นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ โหติ วา สิมฺหิ วิภตฺติยํ.
เอตฺถ จ กตฺถจีติ อิมินา คาถาวิสโย คเหตพฺโพ. หิมวนฺโตว ปพฺพโต.๒ ปุญฺญวนฺโต ชุตินฺธโร.๓ คติมนฺโต สติมนฺโต; ธิติมนฺโต จ โส อิสิ.๔
วาติ กิมตฺถํ ? หิมวา ปพฺพโต.๕
๒๕๓. อภิธาตพฺเพ นิปฺปชฺชเต.
อภิธาตพฺเพ นิปฺปชฺชเต; อิจฺเจตํ อธิการตฺถํ เวทิตพฺพํ.
๒๕๔. อคฺคิมฺหิ อคฺคินีติ คินีติ จ.3
อคฺคิมฺหิ อภิธาตพฺเพ อคฺคินีติ นิปฺปชฺชเต, คินีติ จ นิปฺปชฺชเต. “อคฺคินิ; อคฺคินี, อคฺคินโย. อคฺคินิ”นฺติ สพฺพา วิภตฺติโย ปรา ลพฺภนฺติ. ตถา “คินิ; คินี; คินโย”ติ; อุภินฺนํ ปาฬิปฺปเทโส เหฏฺฐา ปกาสิโต.
๒๕๕. สตฺเต สตฺตวาติ.
สตฺเต อภิธาตพฺเพ สตฺตวอิติ นิปฺปชฺชเต. ตฺวญฺจ อุตฺตมสตฺตโว.๑ สตฺตวา; สตฺตวนฺติ สพฺพา วิภตฺติโย ปรา ลพฺภนฺติ. สตฺเตติ กึ ? รูปาทีสุ สตฺโต วิสตฺโต ลคฺโค.๒
๒๕๖. อุทเก ทกนฺติ กนฺติ จ.
อุทเก อภิธาตพฺเพ ทกนฺติ นิปฺปชฺชเต กนฺติ จ. ทกํ; ทกานิ. กํ; กานิ; สพฺพา วิภตฺติโย ปรา ลพฺภนฺติ. ถลชา ทกชา ปุปฺผา.๓ อมฺพปกฺกํ ทกํ สีตํ.๔ กนฺตารํ นิตฺถิณฺโณ.๕
๒๕๗. อุทกสฺส กฺวจิ กโลโป จ.
อุทธิ; มโหทธิ; นีโลทํ วนมชฺฌโต.๖ ปมตฺตํ อุทหาริยํ.๗ อุทกุมฺโภปิ ปูรติ.๘ กฺวจีติ กึ ? เตสาหํ อุทกาหาโร.๙ อุทกกุมฺภมาทาย.๑๐
เอตฺถ ปน “อุทธี”ติอาทีนิ จตฺตาริ กิญฺจาปิ สนฺธิกปฺเป วตฺตพฺพานิ; ตถาปิ ติณฺณํ ก ทก อุทก สทฺทานํ ปจฺเจกํ อาวิภาวทสฺสนตฺถํ อุทกสทฺเท กการโลโปปิ กตฺถจิ โหตีติ ทสฺสนตฺถญฺจ อานีตานีติ ทฏฺฐพฺพํ.
๒๕๘. มูเฬฺห มุทฺธาติ.
มูฬฺเห อภิธาตพฺเพ มุทฺธอิติ นิปฺปชฺชเต. มุทฺโธ; มุทฺธา.
๒๕๙. โยสฺวตฺตมกตรสฺโส โฌ.1
โยสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺตมาปชฺชติ. อคฺคโย; มุนโย; อิสโย.
๒๖๐. โล จ เวโวสุ.2
อกตรสฺโส โล จ เวโวอิจฺเจเตสุ อตฺตมาปชฺชติ. เทฺวเม ภิกฺขเว อนฺตา.๑๑ อาวุโส ภิกฺขเวติ.๑๒ สุโณถ ภิกฺขโว มยฺหํ.๑๓ ภิกฺขู อามนฺเตสิ “ภิกฺขโว”ติ.๑๔ เหตเว; เหตโว.
๒๖๑. มาตุลาทีนมนฺโต อาโน อีปจฺจเย.1
มาตุลานี; อยฺยิกานี; วรุณานี; สากิยานี.
อีปจฺจเยติ กึ ? ภิกฺขุนี; ชาลินี; คหปตานี.
๒๖๒. นทิยา ทิสฺส ชฺชา โยสุ วา.
นทีสทฺทสฺส ทีการสฺส ชฺชาอาเทโส โหติ วา โยสุ.
นชฺชาโย สุปฺปติตฺถาโย.๑ นชฺชาโยติ นทิโย.๒
๒๖๓. โยหิ สห ชฺโช.
นทีสทฺทสฺส ทีการสฺส โยหิ สห ชฺโชอิติ อาเทโส โหติ วา. นชฺโช สนฺทนฺติ.๓ นชฺโช ปสฺสติ. วาติ กึ ? นทิโย สนฺทนฺติ; นทิโย ปสฺสติ.
๒๖๔. นาเทฺยกวจเนหิ ชฺชา สฺมึนา ชฺชญฺจ.
นทีสทฺทสฺส ทีการสฺส นาทีหิ เอกวจเนหิ สห ชฺชาอิติอาเทโส โหติ วา สฺมึนา สห ชฺชมิติ จ. นชฺชา กตํ; นชฺชา ปุปฺผํ ททาติ; นชฺชา อเปติ; นชฺชา เนรญฺชราย ตีเร.๔ นชฺชา; นชฺชํ ปติฏฺฐิตํ. วาติ กึ ? นทิยา; นทิยํ.
๒๖๕. สพฺพโต หิสฺส ภิ วา.2
สพฺพโต ลิงฺคโต หิวจนสฺส ภิอาเทโส โหติ วา.
ปุริเสภิ; ปุริเสหิ; อิตฺถีภิ; อิตฺถีหิ; จิตฺเตภิ; จิตฺเตหิ.
๒๖๖. สฺมาสฺมึนํ ยถากฺกมํ ยถารหํ มฺหามฺหิ.2
สพฺพโต ลิงฺคโต สฺมาสฺมึนํ มฺหามฺหิอาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ ยถารหํ. ปุริสมฺหา; ปุริสสฺมา; ปุริสมฺหิ; ปุริสสฺมึ. จิตฺตมฺหา; จิตฺตสฺมา; จิตฺตมฺหิ; จิตฺตสฺมึ. ปาฬินยวเสน คาถายํเยว เอกจฺจโต อิตฺถิลิงฺคโต มฺหามฺหิ อิจฺเจเต ปรา ทิสฺสนฺติ “กุสาวติมฺหิ นคเร.๕ ยถา พลากโยนิมฺหี”ติ.๖ กุสาวติยํ พลากโยนิยนฺติ อกฺขรวิปลฺลาโส ทฏฺฐพฺโพ.
ยถารหนฺติ กึ ? สตฺถารา อเปติ; สตฺถริ ปติฏฺฐิตํ.
อปิจ “ยถารห”นฺติ อิทํ ปาฬินยวเสน จุณฺณิยปเทสุ อิตฺถิลิงฺคโต มฺหามฺหิสทฺทานํ อนุปลพฺภนียตมฺปิ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํ.
๒๖๗. กตากาเรหิ น ติเมหิ.1
กตากาเรหิ ตอิมอิจฺเจเตหิ สฺมาสฺมึนํ มฺหามฺหิอิจฺเจเต อาเทสา น โหนฺติ. อสฺมา; อสฺมึ. กตากาเรหีติ กิมตฺถํ ? ตมฺหา; ตมฺหิ; อิมมฺหา; อิมมฺหิ.
๒๖๘. สุหิสุ ลิงฺคากาโร เอ.2
สพฺเพสุ; เยสุ; เตสุ; เกสุ; ปุริเสสุ; อิเมสุ; กุสเลสุ;
ตุมฺเหสุ; อมฺเหสุ; สพฺเพหิ; เยหิ.
๒๖๙. สพฺพกตราทโย สพฺพนามานิ.
สพฺพกตรอิจฺจาทโย สทฺทา สพฺพนามานิ ภวนฺติ.
เตสํ สรูปํ สพฺพถาปิ เหฏฺฐา ปกาสิตํ.
๒๗๐. สพฺพนามานํ ปน นํมฺหิ.3
สพฺพนามานํ ปน อกาโร นํมฺหิวิภตฺติยํ เอตฺตมาปชฺชติ.
สพฺเพสํ; สพฺเพสานํ; กตเรสํ; กตเรสานํ.
๒๗๑. อโต นาเยน.4
สพฺเพน; เยน; เตน; เกน; อเนน; ปุริเสน; รูเปน.
๒๗๒. สิสฺส โอ.5
อการโต สิวจนสฺส โอกาโร โหติ. สพฺโพ; โย; โส; โก; อมุโก; ปุริโส.
๒๗๓. โส วา ฐาเน.
อการโต นาวจนสฺส โสอาเทโส โหติ วา ฐาเน.
อตฺถโส; พฺยญฺชนโส; อกฺขรโส; สุตฺตโส.๑ ปทโส; ยสโส; อุปายโส. วาติ กึ ? อตฺเถน; พฺยญฺชเนน.
ฐาเนติ กึ ? ปุริเสน; จิตฺเตน.
๒๗๔. ทีโฆรโต สฺมาสฺส.1
ทีฆโอรสทฺเทหิ สฺมาวจนสฺส โส โหติ วา.
ทีฆโส.๑ ทีฆมฺหา; โอรโส; โอรมฺหา.
๒๗๕. โยนํ นินญฺจาเอ.
อการโต ปเรสํ ปฐมาทุติยาโยนํ ยถากฺกมํ อาเออาเทสา โหนฺติ; ตถา ปฐมาทุติยานินํ อาเออาเทสา โหนฺติ วา. ปุริสา ติฏฺฐนฺติ; ปุริเส ปสฺสติ; รูปา ติฏฺฐนฺติ; รูเป ปสฺสติ. วาติ กึ ? รูปานิ ติฏฺฐนฺติ; รูปานิ ปสฺสนฺติ.
๒๗๖. สฺมาสฺมึนํ.2
อการโต สฺมาสฺมึนํ อาเออาเทสา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ.
ปุริสา อเปติ; ปุริสสฺมา วา. ปุริเส ปติฏฺฐิตํ; ปุริสสฺมึ วา.
๒๗๗. ติลิงฺคโต ฐาเน สิโยนเม.
ตีหิ อิตฺถิปุริสนปุํสกลิงฺเคหิ ปเรสํ สิโยวจนานํ เอการาเทโส โหติ วา ฐาเน. วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค.๒ เก จ ฉเว ปาถิกปุตฺเต.๓ เก ปณฺฑิเต สพฺพกามทเท.๔ ทีฆรตฺตํ ภตฺตา เม ภวิสฺสติ.๔ ตโต วาตาตเป โฆเร; สญฺชาเต ปฏิหญฺญติ.๕ วิหาเร น ปฏิหญฺญตีติ อตฺโถ โยเชตพฺโพ.
โรหิตา นฬเป สิงฺคุ.๖ พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ.๗ อิมานิ ปทานิ ปุลฺลิงฺคานํ เอกวจนพหุวจนวเสน วุตฺตานิ. สุเข ทุกฺเข๘ อฏฺฐ นาคาวาสสเต.๙ อิมานิ นปุํสกานํ เอกวจนพหุวจนวเสน. วิรตฺเต โกสิยายเน.๑๐ อิมานิ อิตฺถิลิงฺคานํ เอกวจนวเสน วุตฺตานิ.
วาติ กึ ? วนปฺปคุมฺโพ. สุขํ; ทุกฺขํ. วิรตฺตา โกสิยายนี.
ฐาเนติ กึ ? ราชา; อตฺตา; กญฺญา; พฺราหฺมณี.
๒๗๘. เฉทนาทีสุ ยํ ปโยชนํ โส ตทตฺโถ.
เฉทนกฺริยาทีสุ ยํ วตฺถุ ปโยชนํ โหติ; โส ตทตฺโถ นาม ภวติ.
๒๗๙. ตทตฺเถ จตุตฺเถกวจนสฺสาโย อตฺถญฺจ.1
ตทตฺเถ วตฺตมานสฺส อการโต จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทโส โหติ อตฺถํ อิจฺจาเทโส จ. เอตฺตกา รุกฺขา ฉิชฺชนฺตุ ยูปตฺถาย.๑ เอตฺถ รุกฺขจฺเฉทนกฺริยาย ยูโป ปโยชนํ. อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ.๒ อตฺถตฺถํ. หิตตฺถํ. สุขตฺถํ. กิมตฺถํ. ตทตฺถํ. ปตฺตมกฺขนเตลาทิอตฺถํ. มมาปิ ปุญฺโญทยพุทฺธิอตฺถํ.๓
๒๘๐. กฺวจิ ทุติยาตติยาปญฺจมีฉฏฺฐีสตฺตมีนมตฺเถ ปุนฺนปุํสเกหิ จตุตฺเถกวจนํ ตสฺส จาโย.1
๒๘๑. น ตโย สพฺพนามโต.2
สพฺพนามโต สฺมาสฺมึสานํ น ภวนฺติ ตโย อาเออายาเทสา.
สพฺพสฺมา; สพฺพสฺมึ; สพฺพสฺส.
ยสฺมา; ยสฺมึ; ยสฺส. ตสฺมา; ตสฺมึ; ตสฺส. อิมสฺมา; อิมสฺมึ; อิมสฺส.
อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.
๒๘๒. อถเวกจฺเจหิ สฺมาสฺมึนมาเอ ภวนฺติ.
ตานิ รูปานิ อปฺปกตมานิ;
สพฺเพ อิจฺจาทีนิ สตฺตมีสหิตรูปานิ ตตฺถ ตตฺถ นิทฺเทสปาฬิอาทีสุ ทิสฺสนฺติ. ยมกมหาเถเรน ปน “สพฺเพ สพฺพา”ติอาทินา สตฺตมีปญฺจมีรูปานิ กถิตานิ.
๒๘๓. ฆโต นาทีนเมกวจนานมาโย.1
กญฺญาย กตํ. กญฺญาย เทติ. กญฺญาย อเปติ.
กญฺญาย ปริคฺคโห. กญฺญาย ปติฏฺฐิตํ.
๒๘๔. ปสฺมา ยา. 2
รตฺติยา. อิตฺถิยา. เทวิยา. เธนุยา. วธุยา.
๒๘๕. สขโต คสฺสาวณฺโณ.3
โภ สข; โภ สขา. ตตฺรายํ ปาฬิ “หเร สขา กิสฺส นุ มํ ชหาสี”ติ.๑
๒๘๖. อิวณฺเณการตฺตํ มตนฺตเร.
อาจริยานํ มตนฺตเร สขสทฺทโต คสฺส อิการอีการเอการาเทสา โหนฺติ.
โภ สขิ; โภ สขี; โภ สเข.
๒๘๗. พฺรหฺมมุนาทิโต เอ วา.4
พฺรหฺมมุนิอาทิโต คสฺส เอการาเทโส โหติ วา. ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม.๒ เอส เสโล มหาพฺรหฺเม.๓ กปฺปํ ติฏฺฐ มหามุเน.๔ ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส.๕ องฺคาริโนทานิ ทุมา ภทนฺเต๖ อิจฺเจวมาทิ. วาติ กึ ? ปุจฺฉามิ ตํ มหาพฺรหฺม.
๒๘๘. ฆโต นิจฺจํ เอ.5
ฆโต คสฺส นิจฺจํ เอกาโร โหติ.
เอหิ พาเล ขมาเปหิ.๗ โภติ อเยฺย. โภติ กญฺเญ. โภติ ขราทิเย.๘
๒๘๙. สมาเส มาตาทิโต จ.
สมาสวิสเย มาตุอาทิโต คสฺส เอกาโร โหติ วา. อจฺฉริยํ นนฺทมาเต; อพฺภุตํ นนฺทมาเต.๙ โภติ เสฏฺฐิธีเต. โภติ ราชธีเต. สมาเสติ กึ ? โภติ มาตา โภติ ธีตา.
๒๙๐. เนวมฺมาทิโต.1
อมฺมาทิโต คสฺส เนว เอการตฺตํ โหติ.
โภติ อมฺมา. โภติ อนฺนา. โภติ ตาตา.
๒๙๑. รสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว.2
ภิกฺขเว; ภิกฺขโว; เหตเว; เหตโว; ชนฺตเว; ชนฺตโว.
๒๙๒. ฌเลหิ วา สสฺส โน.3
อคฺคิโน; อคฺคิสฺส. ทณฺฑิโน; ทณฺฑิสฺส. ภิกฺขุโน; ภิกฺขุสฺส. สยมฺภุโน; สยมฺภุสฺส.
๒๙๓. ฆปโต จ โยนํ ลุตฺติ.4
ฆปฌเลหิ โยนํ ลุตฺติ ภวติ วา.
กญฺญา; กญฺญาโย. รตฺตี; รตฺติโย. อิตฺถี; อิตฺถิโย.
วธู; วธุโย. ยาคู; ยาคุโย. อมู; อมุโย. อคฺคี; อคฺคโย. ภิกฺขู; ภิกฺขโว. สยมฺภู; สยมฺภุโว. อฏฺฐี; อฏฺฐีนิ. อายู; อายูนิ.
๒๙๔. ลโต ยถาสมฺภวํ โว โน จ.5
ลโต โยนํ โวโนอาเทสา โหนฺติ วา ยถาสมฺภวํ.
ภิกฺขโว; ภิกฺขู. สยมฺภุโว; สยมฺภู. เหตโว; เหตู; เหตุโย. ชนฺตโว; ชนฺตุโน; ชนฺตู; ชนฺตุโย. จสทฺทคฺคหณมวธารณตฺถํ. อมู ปุริสา ติฏฺฐนฺติ; อมู ปุริเส ปสฺสถ.
๒๙๕. อมฺหสฺส สวิภตฺติกสฺส มมํ เส.6
อมฺหสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส มมํอาเทโส โหติ สวิภตฺติยํ.
มมํ ทียเต; มมํ ปริคฺคโห.
๒๙๖. โยมฺหิ ปฐเม มยํ.7
อมฺหสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส มยํอาเทโส โหติ โยมฺหิ ปฐเม.
มยํ คจฺฉาม. อมฺหสฺสาติ กิมตฺถํ ? ปุริสา ติฏฺฐนฺติ. โยมฺหีติ กิมตฺถํ ? อหํ คจฺฉามิ. ปฐเมติ กิมตฺถํ ? อมฺหากํ ปสฺสสิ. อิมสฺมึ ปกรเณ วนฺตุมนฺตุปจฺจยานํ วการมการํ เทสโต๑ วิโยเชตฺวา สุขุจฺจารณตฺถํ อการํ คเหตฺวา อนฺตุปจฺจโยติ โวหาโร กริยติ. ปจฺจยาวยโว หิ ปจฺจโยติ นามํ ลภติ. ตสฺส จ ปโยคานุรูปโต อาเทโส วิธิยฺยติ.
๒๙๗. นฺตุสฺส นฺโต อา จ.1
นฺตุปจฺจยสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส นฺโตอิจฺจาเทโส โหติ อา จ โยมฺหิ ปฐเม.
คุณวนฺโต ติฏฺฐนฺติ. สติมนฺโต ติฏฺฐนฺติ. สติมา ติฏฺฐนฺติ.
จกฺขุมา อนฺธิกา โหนฺติ.๒
๒๙๘. เส วา นฺตสฺส.2
นฺตุปจฺจยสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส นฺตสฺสอิจฺจาเทโส โหติ วา เส วิภตฺติยํ.
สีลวนฺตสฺส.๓ สีลวโต วา.
๒๙๙. สิมฺหา นิจฺจํ.3
นฺตุปจฺจยสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส อาอาเทโส โหติ นิจฺจํ สิมฺหิ วิภตฺติยํ.
คุณวา; ปญฺญวา; สติมา; ธิติมา.
๓๐๐. นปุํสเก อํ วา.4
นฺตุปจฺจยสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส อํ โหติ วา สิมฺหิ วิภตฺติยํ นปุํสเก วตฺตมานสฺส. คุณวํ จิตฺตํ ติฏฺฐติ; รุจิมํ ปุปฺผํ.๔
วาติ กสฺมา ? วณฺณวนฺตํ อคนฺธกํ.๔
๓๐๑. มตนฺตเร เค.5
นฺตุปจฺจยสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส อํ โหติ เค ปเร อาจริยานํ มตนฺตเร.
โภ คุณวํ.๕ สาสนสฺมิญฺหิ สานุสารํ อาลปนํ นตฺถิ; “ยสฺสสิ นํ ปญฺญวนฺตํ วิสยฺหา”ติ๖ เอตฺถ ปน วุตฺติอนุรกฺขณตฺถํ ปญฺญวนฺตสทฺทโต อนุสาราคโม กโต;
นนฺติ ปทปูรเณ นิปาตปทํ; โภ ยสสฺสิ ปญฺญวนฺต อิติ อตฺโถ; ตสฺมา “โภ คุณว”นฺติ เอตฺถาปิ อนุสาราคเมน น ภวิตพฺพํ.
๓๐๒. อวณฺโณ ยถารหํ.
อสฺมากํ มเต นฺตุปจฺจยสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส ออาสงฺขาโต อวณฺโณ โหติ เค ปเร ยถารหํ.
โภ คุณว; โภ คุณวา. โภ สติม; โภ สติมา.
ปาเท วนฺทามิ จกฺขุม.๑ เอวํ ชานาหิ ปาปิม.๒
ตคฺฆ ภควา โพชฺฌงฺคา.๓ กถํ นุ ภควา ตุยฺหํ.๑ อายสฺมา ติสฺส.
๓๐๓. นาสฺมึเสสุ วา ตาติโต.1
นฺตุปจฺจยสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส ตาติโตอาเทสา โหนฺติ วา นาสฺมึสอิจฺเจเตสุ ยถากฺกมํ. คุณวตา; คุณวนฺเตน; คุณวติ; คุณวนฺตสฺมึ; คุณวโต; คุณวนฺตสฺส. สติมตา; สติมนฺเตน; สติมติ; สติมนฺตสฺมึ; สติมโต; สติมนฺตสฺส.
๓๐๔. ตํ นํมฺหิ.2
นฺตุปจฺจยสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส ตํอาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติยํ.
คุณวตํ; คุณวนฺตานํ. สติมตํ; สติมนฺตานํ.
๓๐๕. อิทสฺสิมํ สิมฺหิ นปุํสเก.3
อิทํสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส อิมํอาเทโส โหติ วา สิมฺหิ วิภตฺติยํ นปุํสเก วตฺตมานสฺส. อิมํ จิตฺตํ ติฏฺฐติ. อิทํ จิตฺตํ ติฏฺฐติ วา.
๓๐๖. อยมนปุํสกสฺส นิจฺจํ.4
อิทํสทฺทสฺส อนปุํสกสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส อยํอิจฺจาเทโส โหติ นิจฺจํ.
อยํ ปุริโส; อยํ อิตฺถี.
๓๐๗. โยอํนาทีสุ จ เตลิงฺคิกสฺสิโม วา.
อิทํสทฺทสฺส ติลิงฺเค นิยุตฺตสฺส สพฺพสฺเสว อิมอิจฺจาเทโส โหติ วา โยอํนาทีสุ ปเรสุ. จสทฺทคฺคหณํ สวิภตฺติคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ.
อิเม ปุริสา ติฏฺฐนฺติ; อิเม ปุริเส ปสฺสถ. อิมํ ปุริสํ; อิมํ อิตฺถึ; อิมํ จิตฺตํ ปสฺสติ; อิทํ จิตฺตํ ปสฺสติ วา. อิมา คาถาโย; อิมาย; อิมาหิ; อิมิสฺสาย; อิมิสฺสํ; อิมาสํ; อิมาสุ; อิมสฺส; อิเมสํ; อิมสฺมา; อิเมหิ; อิมสฺมึ; อิเมสุ.
๓๐๘. อมุสฺสาทุมํสิสุ นปุํสเก.1
อมุสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส อทุํ โหติ อํสิสุ นปุํสเก วตฺตมานสฺส.
อทุํ ปุปฺผํ ปสฺสติ; อทุํ ปุปฺผํ วิโรจติ.
๓๐๙. อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยํ.
อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขฺยํอิจฺเจตํ อธิการตฺถํ เวทิตพฺพํ.
อยํ วุตฺติ; อยํ ปนาธิปฺปายวิญฺญาปิกา อนุวุตฺติ;
อิตฺถิปุมนปุํสกวาจกตฺตา อิตฺถิปุมนปุํสกสงฺขาตํ สงฺขฺยาสทฺทรูปํ อิทานิ อมฺเหหิ วุจฺจเต; เอตฺถ วจเน อิตฺถิปุมนปุํสกสทฺโท จ สงฺขฺยาสทฺโท จ เทฺวปิ วตฺตนฺตีติ.
๓๑๐. โยสุ ทฺวินฺนํ เทฺว ทุเว.2
ทฺวินฺนํ สงฺขฺยานํ อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานานํ สวิภตฺติกานํ เทฺวทุเวอาเทสา โหนฺติ โยสุ. เทฺว อิตฺถิโย; เทฺว ธมฺมา; เทฺว รูปานิ; เทฺว นปุํสกา; ทุเว กญฺญาโย; ทุเว สมณา; ทุเว จิตฺตานิ.
๓๑๑. ติจตุนฺนํ ติสฺโส จตสฺโส ตโย จตฺตาโร ตีณิ จตฺตาริ.3
ติจตุนฺนํ สงฺขฺยานํ อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมานานํ สวิภตฺติกานํ ติสฺโส จตสฺโส ตโย จตฺตาโร ตีณิ จตฺตาริอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ โยอิจฺเจเตสุ.
ติสฺโส เวทนา;๑ จตสฺโส ทิสา.
ตโย ชนา;๑ ตโย ชเน; จตฺตาโร ปุริสา; จตฺตาโร ปุริเส. ตีณิ อายตนานิ; จตฺตาริ อริยสจฺจานิ.๒
๓๑๒. อุภูภยโต โยนโม.
อิตฺถิปุมนปุํสเก วตฺตมาเนหิ อุภอุภยอิจฺเจเตหิ สพฺพนาเมหิ ปเรสํ โยนํ โอการาเทโส โหติ. อุโภ กุมารา.๓ อุโภ กุมาเร.๔ อุโภ อิตฺถิโย; อุโภ ปาทานิ.๕ อุภโย เทวมานุสา.๖ อุภโย อิตฺถิโย; อุภโย จิตฺตานิ.
๓๑๓. สุหิสุ อนฺโต จ.
อุภสทฺทสฺส อนฺโต จ โอกาโร โหติ สุหิสุ.
อุโภสุ อนฺเตสุ.๗ อุโภสุ ปุริเสสุ; อุโภสุ อิตฺถีสุ; อุโภสุ ปสฺเสสุ; อุโภสุ จิตฺเตสุ; อุโภหิ หตฺเถหิ.๘ อุโภหิ พาหาหิ; อุโภหิ จิตฺเตหิ. อาจริยา ปน “อุเภหิ อุเภภิ อุเภสู”ติปิ รูปานิ อิจฺฉนฺติ; เตสํ สิทฺธิ น ทุกฺกรา.
๓๑๔. ราชสฺส สวิภตฺติกสฺส เส รญฺโญ ราชิโน.1
ปณฺณาการํ รญฺโญ อทาสิ; รญฺโญ รฏฺฐํ; ราชิโน รุจฺจติ ธมฺมจริยา;
ราชิโน สนฺตกํ.
๓๑๕. นํมฺหิ รญฺญํ วา.2
รญฺญํ; ราชูนํ.
๓๑๖. นามฺหิ รญฺญา ราชินา.3
เตน รญฺญา; สพฺพทตฺเตน ราชินา.๙
๓๑๗. สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินิ.4
รญฺเญ ปติฏฺฐิตํ; ราชินิ ปติฏฺฐิตํ.
๓๑๘. ตุมฺหามฺหสฺส ตยิ มยิ.5
ตยิ; มยิ.
๓๑๙. อหมหกํ สิมฺหิ.1
สพฺพสฺส อมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติกสฺส อหํอหกํอิจฺจาเทสา โหนฺติ สิมฺหิ วิภตฺติยํ. อหํ คจฺฉามิ; อหกํ คจฺฉามิ; อหกญฺจ จิตฺตวสานุภาสิตํ.๑
๓๒๐. อิตรสฺส ตุวํ ตฺวํ.1
อิตรสฺสาติ ตุมฺหสทฺทํ นิทฺทิสติ. ตุวํ สตฺถา.๒ ตฺวํ เสนาปติ.
๓๒๑. ตวมม ตุยฺหํมยฺหญฺจ เส.2
สพฺเพสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺติกานํ ตวมมอิจฺจเต อาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ เส วิภตฺติยํ ตุยฺหํมยฺหํอิจฺจาเทสา จ. ตว; มม; ตุยฺหํ; มยฺหํ.
๓๒๒. อํมฺหิ ตํมํ ตวํมมญฺจ.3
ตํ; มํ; ตวํ; มมํ.
๓๒๓. ตยา มยา นาสฺมึ.4
ตยา; มยา.
๓๒๔. ตุมฺหสฺสํมฺหิ ตุวํตฺวํ.5
สพฺพสฺส ตุมฺหสทฺทสฺส สวิภตฺติกสฺส ตุวํตฺวํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ อํมฺหิ วิภตฺติยํ. กลิงฺครสฺส ตุวํ มญฺเญ; กฏฺฐสฺส ตฺวํ มญฺเญ; อหํ ตฺวํ มาเรสฺสามีติ อฏฺฐกถาปโยโค.
๓๒๕. ปทสฺมา ทุติยาจตุตฺถีฉฏฺฐีสุ โวโน นวา.6
สพฺเพสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺติกานํ ปทสฺมา ปเรสํ โวโนอาเทสา โหนฺติ นวา ยถาสงฺขฺยํ ทุติยาจตุตฺถีฉฏฺฐีวิภตฺตีสุ.
ปหาย โว คมิสฺสามิ.๓ มา โน อชฺช วิกนฺตึสุ.๔ ธมฺมํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ.๕ สํวิภเชถ โน รชฺเชน.๖ ตุฏฺโฐสฺมิ โว ภิกฺขเว ปกติยา.๗ สตฺถา โน ภควา อนุปฺปตฺโต.๘
นวาติ กิมตฺถํ ? เอโส อมฺหากํ สตฺถา.
ตุมฺหมฺหากมีติ กิมตฺถํ ? เอเต อิสโย ปสฺสสิ.
ปทสฺมาติ กิมตฺถํ ? ตุมฺหากํ สตฺถา.
ทุติยาจตุตฺถีฉฏฺฐีสูติ กิมตฺถํ ? คจฺฉถ ตุมฺเห.
๓๒๖. ปจฺฉิมานเมกวจเน นวา เตเม.1
สพฺเพสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺติกานํ ปทสฺมา ปเรสํ เตเมอาเทสา โหนฺติ นวา ยถาสงฺขฺยํ จตุตฺถีฉฏฺฐีนํ เอกวจเน.
ททามิ เต คามวรานิ ปญฺจ.๑
ททาหิ เม คามวรํ.๒ อิทํ เต รฏฺฐํ.๓ อยํ เม ปุตฺโต.
๓๒๗. น ทุติเยกวจเน.2
สพฺเพสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺติกานํ ปทสฺมา ปเรสํ เตเมอาเทสา น โหนฺติ ทุติเยกวจเน ปเร.
ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อาโรคฺยํ.๔ โส มํ พฺรวีติ.
๓๒๘. ตติเยกวจเน วา.
ตติเยกวจเน ปเร สพฺเพสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺติกานํ ปทสฺมา ปเรสํ เตเมอาเทสา โหนฺติ วา ยถาสงฺขฺยํ.
กตํ เต ปาปํ; กตํ ตยา ปาปํ. กตํ เม ปาปํ; กตํ มยา ปาปํ.
๓๒๙. โวโน พหุวจเน.3
สพฺเพสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺติกานํ ปทสฺมา ปเรสํ โวโนอาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ ตติยาพหุวจเน ปเร. กตํ โว กมฺมํ; กตํ โน กมฺมํ.
๓๓๐. โยมฺหิ ปฐเม จ.
สพฺเพสํ ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สวิภตฺติกานํ ปทสฺมา ปเรสํ โวโนอาเทสา โหนฺติ โยมฺหิ ปฐเม ปเร. คามํ โว คจฺเฉยฺยาถ; คามํ โน คจฺเฉยฺยาม.
๓๓๑. ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ วา.1
ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติกสฺส อาอาเทโส โหติ วา สิมฺหิ วิภตฺติยํ. ปุมา ติฏฺฐติ.
วาติ กิมตฺถํ ? น วิชฺชติ ปุโม สทา.๑
๓๓๒. มฆวาทีนํ นิจฺจํ.
มฆวสทฺทาทีนมนฺตสฺส สวิภตฺติกสฺส นิจฺจํ อาอาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติยํ.
มฆวา; ยุวา.
๓๓๓. มตนฺตเร ปุมสฺส อมาลปเนกวจเน.2
ครูนํ มตนฺตเร ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติกสฺส อํ โหติ อาลปเนกวจเน ปเร.
เห ปุมํ.
๓๓๔. สมาเส จ วิภาสา.
สมาเส จ ปุมสทฺทนฺตสฺส อํ โหติ วิภาสา. อิตฺถิปุมนฺนปุํสกสมูโห.
วิภาสาติ กิมตฺถํ ? อิตฺถิปุมนปุํสกา.
๓๓๕. อาโน โยสุ.3
ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติกสฺส อาโนอาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสุ.
ปุมาโน; เห ปุมาโน.
๓๓๖. สฺมึมฺหาเน วา.
ปุมสทฺทนฺตสฺส สวิภตฺติกสฺส อาเนอาเทโส โหติ วา สฺมึมฺหิ วิภตฺติยํ.
ปุมาเน ปติฏฺฐิตํ; ปุเม วา.
๓๓๗. หิวิภตฺติยํ.4
ปุมสทฺทนฺตสฺส หิวิภตฺติยํ อาเนอาเทโส โหติ.
ปุมาเนหิ; ปุมาเนภิ. ปุน วิภตฺติคฺคหณํ กิมตฺถํ ? สวิภตฺติคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ.
๓๓๘. สสฺมาสุ ปุมกมฺมถามานมุ.4
ปุมกมฺมถามานมนฺตสฺส อุการาเทโส โหติ วา สสฺมาสุ วิภตฺตีสุ.
ปุมุโน; ปุมสฺส. ปุมุนา อเปติ; ปุมสฺมา วา. กมฺมุโน;
กมฺมสฺส. กมฺมุนา นิสฺสฏํ; กมฺมสฺมา วา.
ถามุโน. ถามสฺส. ถามุนา นิสฺสฏํ; ถามสฺมา วา.
๓๓๙. อา วา สุสฺมึ.1
ปุมสทฺทนฺตสฺส สุวิภตฺติยํ อาอาเทโส โหติ วา. ปุมาสุ; ปุเมสุ วา.
๓๔๐. นามฺหิ จ.2
ปุมสทฺทนฺตสฺส อาอุอาเทสา โหนฺติ วา นามฺหิ วิภตฺติยํ.
ปุมานา กตํ; ปุมุนา; ปุเมน วา.
๓๔๑. กมฺมนฺตสฺส อการุการา.3
กมฺมสทฺทนฺตสฺส อการอุการาเทสา โหนฺติ วา นามฺหิ วิภตฺติยํ.
กมฺมนา กตํ ผลํ; กมฺมุนา; กมฺเมน วา.
๓๔๒. กฺวจิ ยุวาทีนมา สุนาสุ.
ยุวาทีนมนฺตสฺส อาอาเทโส โหติ วา กฺวจิ สุนาอิจฺเจตาสุ วิภตฺตีสุ.
ยุวาสุ. ยุวานา กตํ; ยุเวน วา. มฆวาสุ. มฆวานา กตํ; มฆเวน วา.
๓๔๓. สพฺพาสฺวาน.
ยุวาทีนมนฺตสฺส อานอาเทโส โหติ วา สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ. ยุวาโน ติฏฺฐติ; ยุวานา ติฏฺฐนฺติ. ยุวานํ; ยุวํ ปสฺสติ. ยุวาเน; ยุเว ปสฺสติ. เสสํ ปริปุณฺณํ กาตพฺพํ. มฆวาโน ติฏฺฐติ; มฆวา ติฏฺฐติ. มฆวานา ติฏฺฐนฺติ. มฆวานํ; มฆวํ ปสฺสถ. มฆวาเน; มฆเว ปสฺสติ. เสสํ ปริปุณฺณํ กาตพฺพํ. อิมสฺมึ ฐาเน “มฆวา; มฆวนฺโต”ติ อยมฺปิ นโย ลพฺภติ.
๓๔๔. ตุมฺหมฺเหหิ นมากํ.4
ตุมฺหอมฺเหหิ นํวจนสฺส อากํ โหติ. ตุมฺหากํ; อมฺหากํ.
๓๔๕. อํอานญฺจ อปฺปฐโม โย.5
เตหิ ตุมฺหอมฺเหหิ โย อปฺปฐโม อากํอํอานญฺจ โหติ. ตุมฺหากํ ปสฺสามิ; ตุมฺเห ปสฺสามิ วา. อมฺหากํ ปสฺสสิ; อมฺเห ปสฺสสิ วา. เอวํ ตุมฺหํ; ตุมฺหานํ. อมฺหํ; อมฺหานํ.
๓๔๖. มตนฺตเร สสฺส วา อํ.1
ครูนํ มตนฺตเร ตุมฺหอมฺหสทฺเทหิ สสฺส วิภตฺติยา อํอาเทโส โหติ วา. ตุมฺหํ ทียเต; ตว ทียเต. ตุมฺหํ ปริคฺคโห; ตว ปริคฺคโห. อมฺหํ; มม.
๓๔๗. สพฺพนามการโต โย ปฐโม เอ.2
สพฺเพ; เย; เต; เก; อิเม; ตุมฺเห; กถํ อมฺเห กโรมเส.๑
๓๔๘. ทฺวนฺเท ฐิตา วา.3
ทฺวนฺเท สมาเส ฐิตา สพฺพนามการโต โย ปฐโม เอตฺตมาปชฺชติ วา.
กตรกตเม; กตรกตมา วา.
๓๔๙. นาญฺโญ สพฺพนามวิธิ.4
ทฺวนฺเท สมาเส ฐิตา สพฺพนามการโต ปรสฺส โยวจนสฺส ฐเปตฺวา เอตฺตํ อญฺโญ สพฺพนามวิธิ กาตพฺโพ น โหติ. ปุพฺพาปรานํ; ปุพฺพุตฺตรานํ; อธุตฺตรานํ.
๓๕๐. ตติยาตปฺปุริเส จ.
ตติยาตปฺปุริเส จ สมาเส อญฺโญ สพฺพนามวิธิ กาตพฺโพ น โหติ. มาสปุพฺพาย อิตฺถิยา; มาสปุพฺพานํ ปุริสานํ; อิตฺถีนํ วา.
๓๕๑. พหุพฺพีหิสฺมิญฺจ.5
พหุพฺพีหิสฺมิญฺจ สมาเส อญฺโญ สพฺพนามวิธิ กาตพฺโพ น โหติ. ปิยปุพฺพาย อิตฺถิยา; ปิยปุพฺพานํ อิตฺถีนํ; ปุริสานํ วา.
๓๕๒. โหติ ทิสาสพฺพนามานํ.
ทิสาวาจกานํ สพฺพนามานํ พหุพฺพีหิมฺหิ สมาเส สพฺพนามวิธิ โหติเยว. ทกฺขิณ-ปุพฺพสฺสํ; ทกฺขิณปุพฺพสฺสา. อุตฺตรปุพฺพสฺสํ; อุตฺตรปุพฺพสฺสา.
๓๕๓. สพฺพนามโต นํ สํสานํ.6
กตเมสํ; กตเมสานํ. กตมาสํ; กตมาสานํ. สพฺเพสํ; สพฺเพสานํ. สพฺพาสํ; สพฺพาสานํ. เยสํ; เยสานํ. ยาสํ; ยาสานํ. เตสํ; เตสานํ. ตาสํ; ตาสานํ. เกสํ; เกสานํ. กาสํ; กาสานํ. อิเมสํ; อิเมสานํ. อิมาสํ; อิมาสานํ. อมูสํ; อมูสานํ.
๓๕๔. ราชสฺส สุนํหิสุ ราชุ.1
ราชูสุ; ราชูนํ; ราชูหิ; ราชูภิ.
๓๕๕. กฺวจิ สมาสุตฺตรปทตฺเถ ราชาทโย ปุริสนยา.
สมาสวิสเย อุตฺตรปทตฺเถ วตฺตมานา ราชสทฺทาทโย กฺวจิ ปุริสนเยน โยเชตพฺพา.
มหาราโช; จตฺตาโร มหาราชา.๑ มหาราชํ; มหาราเช. มหาราเชน;
สิวิราเชน เปสิโต.๒ มหาราเชหิ; มหาราเชภิ. มหาราชสฺส;
ธมฺมราชสฺส สตฺถุโน.๓
มหาราชานํ. มหาราชา; มหาราชสฺมา; มหาราชมฺหา; มหาราเชหิ; มหาราเชภิ. มหาราชสฺส; มหาราชานํ. อุภินฺนํ เทวราชานํ;
สงฺคาโม ปจฺจุปฏฺฐิโต.๔ นิกฺขมนฺเต มหาราเช.๕
มหาราชสฺมึ; มหาราชมฺหิ. มหาราเชสุ. โภ มหาราช; ภวนฺโต มหาราชา.
เอวํ “สพฺพสโข ภาวิตตฺโต”ติ๖อาทีสุ.
อสมาเสปิ จตุตฺถีฉฏฺฐีวเสน “ราชาน”มิติ เญยฺยํ “อาราธยติ ราชน”นฺติ๗ ปาฬิทสฺสนโต. กฺวจีติ กึ ? มหาราชูสุ; มหาราชูนํ; มหาราชูหิ.
๓๕๖. อิทสฺเส สพฺพสฺส.2
อิทํสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว เอกาโร โหติ วา สุนํหิอิจฺเจเตสุ. อิทํสทฺทสฺส ปกติภาโว “อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปาโท”ติ๘ ปาฬิวเสน วิญฺญายติ. อิเมสํ ปจฺจยาติ หิ อิทปฺปจฺจยา; อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา.๙ เอสุ; อิเมสุ; เอสํ; อิเมสํ; เอหิ; อิเมหิ.
๓๕๗. นามฺหิ อนิมิ.1
อิทํสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อนอิมิอาเทสา โหนฺติ นามฺหิ วิภตฺติยํ.
อเนน; อิมินา.
๓๕๘. สิมฺหายมนปุํสกสฺส.
อิทํสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อนปุํสกสฺส อยํอิจฺจาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติยํ. อยํ ปุริโส; อยํ อิตฺถี; อยํ มาตุคาโม; อยํ โอโรโธ; อยํ ครูนํ ทาโร; อยํ อาโป; อยํ นปุํสโก.
๓๕๙. อมุโน โม สํ.2
อมุสทฺทสฺส อนปุํสกสฺส มกาโร สการมาปชฺชติ วา สิมฺหิ วิภตฺติยํ. อสุ ราชา; อมุโก ราชา; อสุ อิตฺถี; อมุกา อิตฺถี.
๓๖๐. เตตเตสํ.3
เอตตอิจฺเจเตสํ อนปุํสกานํ ตกาโร สการํ อาปชฺชติ สิมฺหิ วิภตฺติยํ. เอโส ปุริโส; เอสา อิตฺถี; โส ปุริโส; สา อิตฺถี.
๓๖๑. นตฺตํ ตสฺส วา สพฺพลิงฺเคสุ.4
สพฺพนามสฺส ตการสฺส นตฺตํ โหติ วา สพฺพลิงฺเคสุ.
นํ; ตํ; เน; เต; เนน; เตน; เนสุ; เตสุ; นมฺหิ; ตมฺหิ; นาย; ตาย; นาหิ; ตาหิ; นาภิ; ตาภิ. อิธ สาสนยุตฺติยา ปทโต ปรสฺเสว ตการสฺส นการาเทโส อวคนฺตพฺโพ “น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวา; น จ นํ ปฏินนฺทตี”ติ๑ อาทิทสฺสนโต.
๓๖๒. อตฺตํ สสฺมาสฺมึสํสาสุ.5
สพฺพนามสฺส ตการสฺส อตฺตํ โหติ วา สสฺมาสฺมึสํสาอิจฺเจเตสุ สพฺพสฺมึ ลิงฺเค. อสฺส; ตสฺส; อสฺมา; ตสฺมา อสฺมึ; ตสฺมึ; อสฺสํ; ตสฺสํ; อสฺสา; ตสฺสา อิตฺถิยา กตํ; อสฺสา; ตสฺสา อิตฺถิยา เทติ. อสฺสา; ตสฺสา อิตฺถิยา อเปติ. อสฺสา; ตสฺสา อิตฺถิยา ปริคฺคโห; อสฺสา; ตสฺสา อิตฺถิยา ปติฏฺฐิตํ.
๓๖๓. อิทํสทฺทสฺส จ.1
สพฺพสฺมึ ลิงฺเค อิทํสทฺทสฺส จ สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ วา สสฺมาสฺมึสํสาอิจฺเจเตสุ.
อสฺส; อิมสฺส; อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ.๑ อิมสฺมา; อสฺมึ โลกสฺมึ เทวเต.๒
อิมสฺมึ; อสฺสํ; อิมิสฺสํ; อสฺสา; อิมิสฺสา กญฺญาย กตํ; อสฺสา; อิมิสฺสา กญฺญาย รุจฺจติ อลงฺกาโร. อสฺสา; อิมิสฺสา กญฺญาย นิสฺสฏํ; อสฺสา อิมิสฺสา กญฺญาย สนฺตกํ. อสฺสา; อิมิสฺสา กญฺญาย ปติฏฺฐิตํ.
๓๖๔. สพฺพนามโต กการาคโม ยถาตนฺติ.2
อมุโก; อสุโก; อมุกํ; อสุกํ; อมุกา; อสุกา.
ยถาตนฺตีติ กึ ? โย โส ภควา.๓ ยา อิตฺถี; สา อิตฺถี.
๓๖๕. ฆเปหิ สฺมึสานํ สํสา.3
สพฺพนาเมหิ ฆปสญฺเญหิ ปเรสํ สฺมึสอิจฺเจเตสํ สํสาอาเทสา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ.
สพฺพสฺสํ; สพฺพายํ ปติฏฺฐิตํ. สพฺพสฺสา; สพฺพาย เทติ; ปริคฺคโห วา; เอวํ อิมิสฺสํ; อิมายํ; อิมิสฺสา; อิมาย. อมุสฺสํ; อมุยํ; อมุสฺสา; อมุยา.
๓๖๖. นาสฺมาสฺมึอิจฺเจตานิ เสว.4
สพฺพนาเมหิ ฆปสญฺเญหิ ปรานิ นาสฺมาสฺมึอิจฺเจตานิ วจนานิ สวจนํ อิว ทฏฺฐพฺพานิ.
สพฺพสฺสา อิตฺถิยา กตํ. สพฺพสฺสา อิตฺถิยา อเปติ.
สพฺพสฺสา อิตฺถิยา ปติฏฺฐิตํ. ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธึ.๔
กสฺสาหํ เกน หายามิ.๕ ตสฺสา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ.๖
อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ.๗
อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา.๘ ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา.๙
๓๖๗. ถิยํ โต สํ นํมฺหิ วา.1
อิตฺถิลิงฺเคหิ สพฺพนามิโก ตกาโร สการมาปชฺชติ วา นํมฺหิ วิภตฺติยํ. อภิกฺกโม สานํ ปญฺญายติ.๑ วาติ กึ ? ตาสํ.
๓๖๘. อา จ ติลิงฺเค.1,2
ติลิงฺเค สพฺพนามิโก ตกาโร อาการตฺตญฺจ อาปชฺชติ วา นํมฺหิ วิภตฺติยํ.
อาสํ อิตฺถีนํ; ตาสํ วา; อาสํ ปุริสานํ; อาสํ จิตฺตานํ; เตสํ วา. อตฺริมา ปาฬิโย นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา.๒ สพฺพาสํ โสกา นสฺสนฺติ.๓ เนวาสํ เกสา ทิสฺสนฺติ; หตฺถปาทา จ ชาลิโนติ.;๔ ตตฺถ นาสนฺติ น อาสนฺติ เฉโท. สพฺพาสนฺติ สพฺเพ อาสนฺติ เฉโท. อาสนฺติ เจตฺถ เตสํ ทฺวินฺนํ ชนานนฺติ อตฺโถ.
เอตฺถ จ ปุลฺลิงฺคนเย ทิฏฺเฐเยว นปุํสกนโยปิ ตํสมานคติกตฺตา ทิฏฺโฐ นาม โหตีติ “อาสํ จิตฺตาน”นฺติ วุตฺตํ. กตฺถจิ ปน โปตฺถเก “สพฺเพสํ โสกา วินสฺสนฺตี”ติ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตตฺถ “สพฺเพ เอส”นฺติ เฉโท, “สุตํ เมตํ โภ โคตมา”ติ๕ เอตฺถ วิย.
๓๖๙. มตนฺตเร ฆเปหิ สฺมึ นายยา.3
ครูนํ มตนฺตเร ฆปสญฺเญหิ สพฺพนาเมหิ สฺมึวจนสฺส เนว อายยาอาเทสา โหนฺติ. เอติสฺสํ; เอตายํ; อิมิสฺสํ; อิมายํ; อมุสฺสํ; อมุยํ.
๓๗๐. โหนฺเตว.3
อสฺมากํ มเต ปน เต อาเทสา โหนฺติเยว.
เอตาย ปติฏฺฐิตํ; อิมาย ปติฏฺฐิตํ; อมุยา ปติฏฺฐิตํ.
๓๗๑. มนวจาทโย มโนคณา.
มนวจอิจฺเจมาทโย สทฺทา มโนคณา นาม ภวนฺติ.
เตสํ สรูปํ เหฏฺฐา วิภาวิตํ.
๓๗๒. พิลปทาทโย มโนคณาทิกา.
๓๗๓. มโนคณาทีหิ วา สฺมึโน อิ นาสฺมานมา.1
มนสิ; มนสฺมึ. วจสิ; วจสฺมึ. อยสิ; อยสฺมึ. อยสา; กตํ; อเยน วา; อยสาว มลํ สมุฏฺฐิตํ.๑ อยสฺมา วา. เอวํ มนสา.๒ วจสา.๓ วยสา.๔ สพฺโพ มโนคโณ วิตฺถาเรตพฺโพ.
พิลสิ; พิลสฺมึ; ปทสิ; ปทสฺมึ; พิลสา; พิเลน; ปทสา; ปเทน; มุขสา; เวคสา.๕ รสสา.๖ อายุสา.๗ อายุนา. เอวํ อญฺเญปิ มโนคณาทิกา วิตฺถาเรตพฺพา.
มโนคณาทีหีติ กึ ?
ปุริสสฺมึ; ปุริเสน; ปุริสสฺมา. จิตฺตสฺมึ; จิตฺเตน; จิตฺตสฺมา. กญฺญายํ; กญฺญาย.
๓๗๔. โอ สสฺส.2
มโนคณาทีหิ สสฺส โอกาโร โหติ วา.
มนโส; มนสฺส. ตปโส; ตปสฺส. พิลโส; พิลสฺส.
๓๗๕. ตทนฺโต วิภตฺติโลเป.3
เตสํ มโนคณาทีนมนฺโต โอตฺตมาปชฺชติ วา วิภตฺติโลเป กเต.
มโนมยํ.๘ อโยมยํ.๙ เตโชธาตุ.๑๐ ตโปธโน; สิโรรุโห; อาโปกสิณํ; วาโยกสิณํ.๑๑
วาติ กึ ? อยสลากํ.
๓๗๖. มโนคณโต สเร สาคโม.4
มโนคณโต วิภตฺตาเทเส วา ปจฺจเย วา สเร ปเร สการาคโม โหติ วา.
มนสา; วจสา. มนสิ; วจสิ. อพฺยคฺคมนโส นโร.๑๒ ถิรเจตสํ กุลํ. สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา.๑๓ มานสิกํ; วาจสิกํ.๑๔
วาติ กึ ? มโน; มนา. มนํ; มเน. มเนน. มนอายตนํ.
๓๗๗. อํวจนสฺโส.
มโนคณโต อํวจนสฺส โอการาเทโส โหติ วา.
อทาเน กุรุเต มโน.๑ กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา.๒ ตโป อิธ กฺรุพฺพสิ.๓
ยโส ลทฺธา น มชฺเชยฺย.๔
วาติ กึ ? ยสํ ลทฺธาน ทุมฺเมโธ.๕ มนํ อญฺญาสิ.
มโนคณโตติ กึ ? พิลํ ปวิส ชมฺพุก.๖ จิตฺตมญฺญาสิ. กญฺญํ ปสฺสติ.
๓๗๘. สนฺตสฺส โส เภ อนฺเต โพ.1
สนฺตสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สการาเทโส โหติ ภกาเร; อนฺเต ปน พการาคโม โหติ. สพฺภิเรว สมาเสถ.๗ สพฺภูโต; สพฺภาโว.
๓๗๙. การาทีสุ จ.
สนฺตสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สการาเทโส โหติ การสทฺทาทีสุ จ ปเรสุ.
สกฺกาโร; สกฺกโต; สกฺกตฺวา.
๓๘๐. สฺยาทีสุ สพฺภิ.
สนฺตสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สฺยาทีสุ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ สพฺภิอาเทโส โหติ.
สพฺภิ; สพฺภี; สพฺภโย. สพฺภินฺติ เสสํ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. อิมสฺมึ ฐาเน “สพฺภีหิ สทฺธึ.๘ พหุเปตํ อสพฺภิชาตเวท.๙ อสพฺภิรูโป ปุริโส”ติ๑๐ เอวมาทีหิ ปเทหิ วิสุํ วิสุํ สพฺภิสทฺทสฺส วิชฺชมานตา สารโต ปจฺเจตพฺพา.
๓๘๑. สทภิทิโตถวา สพฺภีติ สิทฺธิ.
อถวา สทภิทิธาตุวเสน สพฺภีติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
สพฺภิ นิพฺพานํ.
๓๘๒. ปญฺญตฺติยํ สนฺตสฺส นฺโต สิมฺหิ.1
ปญฺญตฺติยํ วตฺตมานสฺส สนฺตสทฺทสฺส นฺตสทฺโท อมาปชฺชติ สิมฺหิ.
สํ; สปฺปุริโส. สิมฺหีติ กึ ? สนฺโต สปฺปุริสา โลเก.๑
ปญฺญตฺติยนฺติ กึ ? สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี.๒
๓๘๓. คจฺฉนฺตาทีนํ วา.
คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อมาปชฺชติ สิมฺหิ วา. คจฺฉํ; คจฺฉนฺโต; มหํ; มหนฺโต อิจฺจาทิ. คจฺฉนฺตาทีนมิติ กึ ? อนฺโต; ทนฺโต; วนฺโต.
๓๘๔. ถิยมฺปิ วา.
อปเรน ปาฬินเยน อิตฺถิลิงฺเคปิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํ อาปชฺชติ วา สิมฺหิ. สา คจฺฉํ คจฺฉนฺตี. สา ชานํ เอวมาห น ชานามีติ; ปสฺสํ เอวมาห น ปสฺสามีติ.
ถิยนฺติ กึ ? คจฺฉนฺตํ กุลํ; ชานนฺตํ จิตฺตํ.
๓๘๕. อถ วา ปุเม โยปฐเม.
อปเรน ปาฬินเยน ปุลฺลิงฺเค คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํ อาปชฺชติ วา โยมฺหิ ปฐเม. เย คจฺฉํ; จกฺขุํ ลจฺฉาม โน ภวํ.๓ อปินุ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ฯเปฯ ชานํ ปสฺสํ วิหรถาติ.๔ อเนน ลกฺขเณน “เต คจฺฉนฺโต ภวนฺโต”ติอาทีนิ ปฏิสิทฺธานิ ภวนฺติ.
๓๘๖. สสฺมึนานํสุ นฺตุว.2
คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท นฺตุปจฺจโยว ทฏฺฐพฺโพ สสฺมึนานมิจฺเจเตสุ.
คจฺฉโต มหโต; คจฺฉติ; มหติ; คจฺฉตา; มหตา; คจฺฉตํ; มหตํ.
๓๘๗. อรหนฺตาทีนญฺจ โยปฐเม.
อรหนฺตสทฺทาทีนญฺจ นฺตสทฺโท นฺตุปจฺจโยว ทฏฺฐพฺโพ โยปฐเม วา. อรหนฺโต วิหรนฺติ.๕ สนฺโต สปฺปุริสา โลเก.๑ ภวนฺโต อาคจฺฉนฺตุ. วาติ กึ ? มยญฺจมฺห อนรหนฺตา.๖ อเนน จ ลกฺขเณน ”เต คจฺฉนฺโต; ภวนฺโต คจฺฉนฺโต”ติอาทีนิ ปฏิสิทฺธานิ ภวนฺติ.
๓๘๘. สนฺตสฺส นฺโต อตฺตมํมฺหิ วา.
สํ ภชติ ยทิ วา อสํ.๑
วาติ กึ ? สนฺตํ; อสนฺตํ.
๓๘๙. อายสฺมนฺตุโต นิจฺจํ ยฺวา ทฺวีสุ.
ภควโต ปญฺญตฺตวินยโวหารวเสน ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ วตฺตพฺเพสุ อายสฺมนฺตุสทฺทโต ปโร โยปฐโม อา โหติ นิจฺจํ.
สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา.๒
ปฐโมติ กึ ? อายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ.๓
ทฺวีสูติ กึ ? อุทฺทิฏฺฐํ โข อายสฺมนฺโต นิทานํ.๔
อเนน ลกฺขเณน อเนน จ มูโลทาหรเณน “คุณวนฺตา สติมนฺตา”ติอาทีนิ ปฏิสิทฺธานิ ภวนฺติ. ยถา ปน ปาฬิยํ “อนรหนฺตา”ติ ปทสฺส ทสฺสเนน “อรหนฺตา”ติ ปทํ คเหตพฺพํ โหติ; น ตถา “อายสฺมนฺตา”ติปทสฺส ทสฺสเนน “คุณวนฺตา, สติมนฺตา”ติอาทีนิ คเหตพฺพานิ โหนฺติ ตาทิสานํ ปาฬิยํ อนาคตตฺตา.
ยถา จ ปน “อายสฺมนฺโต, อรหนฺโต”ติ ปทานิ ปาฬิยํ ทิสฺสนฺติ; น ตถา “คจฺฉนฺโต, มหนฺโต, จรนฺโต”ติอาทีนิ พหุวจนนฺตปทานิ ทิสฺสนฺติ. ยถา จ “สนฺโต, อยฺโย”ติ ปทานิ ปาฬิยํ เอกวจนพหุวจนวเสน ทิสฺสนฺติ; น ตถา “คจฺฉนฺโต, มหนฺโต, จรนฺโต”ติอาทีสุ อเนกปทสหสฺเสสุ เอกมฺปิ ปทํ พหุวจนวเสน น ทิสฺสติ.
๓๙๐. พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต สฺยา.1
พฺรหฺมา ติฏฺฐติ. เอวํ อตฺตา; อาตุมา; สขา; ราชา; สา; ปุมา; รหา; ทฬฺหธมฺมา; ปจฺจกฺขธมฺมา; วิวฏจฺฉทา; วตฺตหา; ยุวา; มฆวา; อทฺธา; มุทฺธา อิมานิ ปทานิ กาสุจิ วิภตฺตีสุ อญฺญมญฺญํ สมสมานิ ภวนฺติ กาสุจิ วิสทิสานิ.
๓๙๑. โยวา ปฐโม.
พฺรหฺมอิจฺเจวมาทิโต โยปฐโม อา โหติ วา. พฺรหฺมา ติฏฺฐนฺติ. อตฺตา ติฏฺฐนฺติ; เนตาทิสา สขา โหนฺติ.๑ จตฺตาโร มหาราชา.๒ เสสํ เนตพฺพํ.
วาติ กึ ? พฺรหฺมาโน ติฏฺฐนฺติ.
๓๙๒. อาโน โยนํ.1
พฺรหฺมอิจฺเจวมาทิโต โยนํ อาโนอาเทโส โหติ วา. พฺรหฺมาโน คจฺฉนฺติ; พฺรหฺมาโน ปสฺสติ. เอวํ อตฺตาโน; สขาโน; ราชาโน; สาโน.
วาติ กึ ? สขาโย ติฏฺฐนฺติ; สขาโย ปสฺสติ; สาเน ปสฺสติ.
๓๙๓. อมานํ.2
พฺรหฺมาทิโต อํวจนสฺส อานํอาเทโส โหติ วา. พฺรหฺมานํ; พฺรหฺมํ; อตฺตานํ; อตฺตํ; สขานํ; สขํ; ราชานํ; ราชํ. วาติ กึ ? สขารํ ปสฺสติ.
๓๙๔. อาโยโน สขโต โยนํ.3
สขาโย; สขิโน ติฏฺฐนฺติ; สขาโย; สขิโน ปสฺสติ.
๓๙๕. รหโต โยปฐมสฺส โน อนฺโต จิกาโร.
รหิโน ติฏฺฐนฺติ; โภนฺโต รหิโน ติฏฺฐถ.
๓๙๖. นามฺหิ รหทฬฺหธมฺมานํ.
รหทฬฺหอิจฺเจเตสมนฺโต อิกาโร โหติ นามฺหิ วิภตฺติยํ. รหินา กตํ; ทฬฺหธมฺมินา กตํ. นามฺหีติ กึ ? รหา อเปติ.
๓๙๗. วตฺตหาทิโต อิตรสฺสาเน.
วตฺตหาทิโต อิตรสฺส โยอปฐมสฺส อาเนอาเทโส โหติ. วตฺตหาเน ปสฺสติ. เอวํ รหาเน; ทฬฺหธมฺมาเน; วิวฏจฺฉทาเน; สาเน; วุตฺตสิราเน; อทฺธาเน; มุทฺธาเน ปสฺสติ.
๓๙๘. วตฺตหรหทฺธสาโต สฺมิมาเน.
วตฺตหรหอทฺธสาอิจฺเจวมาทิโต สฺมึวจนสฺส อาเนอาเทโส โหติ.
วตฺตหาเน ปติฏฺฐิตํ. เอวํ รหาเน; อทฺธาเน; สาเน.
๓๙๙. ตทนฺโต สุสฺมิมานํ.
เตสํ วตฺตหรหอทฺธสาอิจฺเจเตสมนฺโต อานตฺตมาปชฺชติ สุสฺมึ วิภตฺติยํ.
วตฺตหาเนสุ; รหาเนสุ; อทฺธาเนสุ; สาเนสุ.
๔๐๐. วุตฺตสิราทีนํ หิสฺมึ.
วุตฺตสิราทีนมนฺโต อานตฺตมาปชฺชติ หิสฺมึ วิภตฺติยํ.
วุตฺตสิราเนหิ; วตฺตหาเนหิ; อทฺธาเนหิ.
๔๐๑. รหสฺสินํ.
รหสทฺทสฺสนฺโต อินตฺตมาปชฺชติ หิสฺมึ วิภตฺติยํ. รหิเนหิ.
๔๐๒. สสฺมึ วตฺตหสฺสิ.
วตฺตหสทฺทสฺสนฺโต อิกาโร โหติ สสฺมึ วิภตฺติยํ.
วตฺตหิโน ททาติ. วตฺตหิโน เทวรชฺชํ.
๔๐๓. อทฺธสฺสุ นาสฺมาเสสุ.
อทฺธสทฺทสฺสนฺโต อุกาโร โหติ นาสฺมาสวิภตฺตีสุ. ทีเฆน อทฺธุนา.๑ อทฺธุนา ปฏินิสฺสฏํ. อทฺธุโน รุจฺจติ. ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน.๒
๔๐๔. อทฺธมุทฺธกมฺมจมฺมฆมฺมาทิโต วา สฺมึ นิ.
อทฺธนิ; อทฺธาเน. มุทฺธนิ; มุทฺธาเน. กมฺมนิ; กมฺมสฺมึ. จมฺมนิ; จมฺมสฺมึ. ฆมฺมนิ; ฆมฺมสฺมึ. เวสฺมนิ; เวสฺมสฺมึ.
๔๐๕. พฺรหฺมตฺตโต นิจฺจํ.1
พฺรหฺมอตฺตอิจฺเจเตหิ สฺมึวจนสฺส นิอาเทโส โหติ นิจฺจํ. พฺรหฺมนิ. อตฺตนิ.
๔๐๖. สสฺยาทิโต วา.2
สสีอิจฺเจวมาทิโต อีการนฺตโต สฺมึวจนสฺส นิอาเทโส โหติ วา. สมุปคจฺฉติ สสินิ คคนาตลํ.๓ ทณฺฑินิ. โภคินิ. วาติ กึ ? สสิมฺหิ.
๔๐๗. สขนฺตสฺสิตฺตํ โนนานํเสสุ.1
สขิโน. สขินา. สขีนํ. สขิสฺส.
๔๐๘. อาโร หิมฺหิ.2
สขนฺตสฺส อาราเทโส โหติ วา หิมฺหิ วิภตฺติยํ.
สขาเรหิ. สเขหิ.
๔๐๙. อํสุนํสุ.3
สขนฺตสฺส อาโร โหติ วา อํสุนํอิจฺเจเตสุ.
สขารํ; สขํ. สขาเรสุ; สเขสุ. สขารานํ; สขีนํ.
๔๑๐. พฺรหฺมสฺสุตฺตํ สนํนาสุ.4
พฺรหฺมสทฺทสฺส อนฺโต อุตฺตมาปชฺชติ สนํนาอิจฺเจเตสุ.
พฺรหฺมุโน; พฺรหฺมูนํ; พฺรหฺมุนา.
๔๑๑. สตฺถุปิตาทีนมา สิโยสุ ตํโลโป จ.5
สตฺถุปิตุอาทีนมนฺโต อาตฺตมาปชฺชติ สิโยอิจฺเจเตสุ; เตสํ สิโยนํ โลโป จ โหติ. สตฺถา ติฏฺฐติ. เอวํ ปิตา; มาตา; ภาตา; กตฺตา; วตฺตา. สตฺถา ติฏฺฐนฺติ; ปิตา ติฏฺฐนฺติ. อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺติ.๑ ภวนฺโต สตฺถา. ภวนฺโต ปิตา. โภติโย มาตา.
๔๑๒. ยฺวาทีสฺวาโร วา.6
สตฺถุปิตุอาทีนมนฺโต โยอํอาทีสุ วจเนสุ อารตฺตมาปชฺชติ วา. สตฺถาโร. ปิตโร. มาตโร. สตฺถารํ. ปิตรํ. มาตรํ. วตฺตารํ. คนฺตารํ. สตฺถารา. สตฺถาเรหิ. สตฺถารานํ. วาติ กึ ? อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺติ.๑ ติณฺณนฺนํ สตฺถูนํ.๒
๔๑๓. ปิตาทีนํ สมาเส สฺยาทีสุ.
สมาสวิสเย สฺยาทีสุ ปเรสุ ปิตาทีนมนฺโต อารตฺตมาปชฺชติ วา. อิมินา ปุริเสน เอกมาตโร อยํ ปุริโส. นิมฺมาตาปิตโร ปุริโส. นิมฺมาตาปิตรํ ปุริสํ. เอกปิตรา เต ชนา. เอกมาตรา. เอกธีตโร ปุริโส. อสฺสมณี โหติ อสกฺยธีตโร.๑
๔๑๔. สตฺถาทีนํ โตมฺหิ.
สตฺถุอาทีนมนฺโต อารตฺตมาปชฺชติ โตมฺหิ ปจฺจเย ปเร.
สตฺถารโต อเปติ. เอวํ วตฺตารโต. คนฺตารโต.
อตฺรายํ ปาฬิ “สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉตี”ติ.๒
๔๑๕. สมาสคตนาเม กฺวจิ.
สตฺถุอาทีนมนฺโต อารตฺตมาปชฺชติ สมาสคตนาเม ปเร กฺวจิ.
เหตุสตฺถารทสฺสนํ.๓ อมาตาปิตรสํวฑฺโฒ.๔ สตฺถารนิทฺเทโส. กตฺตารนิทฺเทโส.
กฺวจีติ กึ ? สตฺถุทสฺสนํ. กตฺตุนิทฺเทโส.๕
๔๑๖. นํมฺหิ.1
สตฺถุปิตุอาทีนมนฺโต อารตฺตมาปชฺชติ วา นํมฺหิ วิภตฺติยํ.
สตฺถารานํ. ปิตรานํ. ภาตรานํ. สตฺถูนํ. ปิตูนํ. ภาตูนํ.
๔๑๗. อาตฺตญฺจ.2
สตฺถุปิตุอาทีนมนฺโต อาตฺตมาปชฺชติ วา นํมฺหิ วิภตฺติยํ.
สตฺถานํ. ปิตานํ. ภาตานํ. ธีตานํ. กตฺตานํ.
๔๑๘. อุ สมฺหิ สลุตฺติ จ.3
สตฺถุปิตุอาทีนมนฺตสฺส อุตฺตํ โหติ วา สมฺหิ วิภตฺติยํ; ตสฺส จ สสฺส ลุตฺติ โหติ.
สตฺถุ; สตฺถุสฺส; สตฺถุโน. ปิตุ; ปิตุสฺส; ปิตุโน. ภาตุ; ภาตุสฺส; ภาตุโน. ยาย มาตุภโต โปโส.๖ มาตุยา; พุทฺธมาตุสฺส สกฺการํ; กโรตุ สุคโตรโส.๗ อีทิสี ปาฬิ อปฺปกา. มนฺธาตุ; มนฺธาตุสฺส; มนฺธาตุโน.
๔๑๙. มนฺธาตุสฺสตฺตํ สมาเส.
สมาสวิสเย มนฺธาตุสฺส อนฺโต อตฺตมาปชฺชติ วา. มนฺธาตชาตกํ.๑ สพฺพญฺญุมนฺธาตสุสีหนาโท. วาติ กึ ? มนฺธาตุมหาราชา.๒
๔๒๐. มาตาทีนมา นิจฺจํ.
มาตุอาทีนมนฺตสฺส อาการตฺตํ โหติ สมาเส นิจฺจํ.
มาตาปิตุอุปฏฺฐานํ.๓ มาตาปิตโร; มาตาธีตโร; มาตาปุตฺตา. อทูสกา ปิตาปุตฺตา.๔ ธีตาภาตโร; มาตา ปิตา ภาตา ภคินีอาทโย.
๔๒๑. อารา โยนโม.1
อาราเทสโต โยนํ โอกาโร โหติ. สตฺถาโร ติฏฺฐนฺติ. โภนฺโต สตฺถาโร ตุมฺเห ธมฺมํ เทเสถ. ปิตโร. มาตโร. วตฺตาโร. คนฺตาโร.
๔๒๒. สฺมิมิ.2
อาราเทสโต สฺมึวจนสฺส อิกาโร โหติ. สตฺถริ; ปิตริ; ธีตริ.
๔๒๓. นาสฺสา.3
อาราเทสโต นาวจนสฺส อาอาเทโส โหติ. สตฺถารา; ปิตรา; มาตรา.
๔๒๔. อาโร รสฺสมิมฺหิ.4
อาราเทโส รสฺสมาปชฺชติ อิกาเร ปเร. สตฺถริ; ปิตริ; มาตริ.
๔๒๕. อสิสฺมึ ปิตาทีนมา.5
ปิตุอาทีนมาราเทโส รสฺสมาปชฺชติ อสิสฺมึ วิภตฺติยํ. ปิตรา. มาตรา. ภาตรา. ธีตรา. ปิตโร. อโรคา มยฺห มาตโร.๕
๔๒๖. คนฺตาทีนํ นาโร วา อํมฺหิ.
คนฺตุอาทีนมนฺตสฺส อารตฺตํ น โหติ วา อํมฺหิ วจเน. คนฺตํ; คนฺตารํ วา; รมยนฺเตว อาคนฺตํ.๖ อาคนฺตารํ วา. วตฺตํ; วตฺตารํ วา. คนฺตาทีนนฺติ กึ ? สตฺถารํ.
๔๒๗. มาตาทีนมนฺตสฺสิ โตภราทีสุ.
มาตุอาทีนมนฺตสฺส อิกาโร โหติ โตปจฺจเย ภรสทฺทาทีสุ จ ปเรสุ.
มาติโต. ปิติโต. ภาติโต. ธีติโต. ทุหิติโต. มาตาเปตฺติภโร จสฺสํ.๑ มาติปกฺโข; ปิติปกฺโข. มาติสญฺญา; ปิติสญฺญา. อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.
๔๒๘. สมาเส มาตุธีตูนเม เค.
สมาสวิสเย มาตุธีตุอิจฺเจเตสมนฺตสฺส เอกาโร โหติ เค ปเร.
โภติ ติสฺสมาเต. โภติ ผุสฺสมาเต. โภติ เสฏฺฐิธีเต. โภติ ราชทุหิเต. อฏฺฐหิ โข นกุลมาเต ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต มาตุคาโม.๒
สมาเสติ กึ ? เห มาต. เห ธีต.
๔๒๙. อา จ นาสสฺมาสฺมึสุ.
สมาสวิสเย มาตุธีตุอิจฺเจเตสมนฺตสฺส อา จ โหติ วา นาสสฺมาสฺมึอิจฺเจตาสุ วิภตฺตีสุ. ราชมาตาย. ราชธีตาย. เสฏฺฐิธีตาย. สมาเสติ กึ ? มาตุ. มาตุยา. มตฺยา. วาติ กึ? ราชมาตุยา. เสฏฺฐิธีตุยา.
๔๓๐. เนตฺตุโต สฺมิเม.
เนตฺตุโต สฺมึวจนสฺส เอตฺตํ โหติ วา. เนตฺเต อุชุํ คเต สติ.๓ วาติ กึ ? เนตฺตริ.
๔๓๑. นิสาโต จ.
นิสาสทฺทโต จ สฺมึวจนสฺส เอตฺตํ โหติ วา.
นิเส อคฺคีว ภาสติ.๔ วาติ กึ ? นิสายํ.
๔๓๒. กตฺตาทิเต คสฺส จ.
กตฺตุอาทิโต คสฺส จ เอตฺตํ โหติ วา.
อุฏฺเฐหิ กตฺเต.๕ เอหิ ขตฺเต. วาติ กึ ? โภ กตฺต. เห ขตฺต.
๔๓๓. ปิตุภาตาทิโต สาคโม สสฺมึ.
ปิตุสฺส. ภาตุสฺส. สตฺถุสฺส. วตฺตุสฺส.
ปิตุภาตาทิโตติ กึ ? ธีตุยา.
ปาฬิยญฺหิ อิตฺถิลิงฺเคสุ สกาโร สรูเปน น ติฏฺฐติ ฐเปตฺวา “มาตุสฺสา”ติ ปทํ. มาตุสฺสาติ วา อกฺขรวิปลฺลาโส; เตน มาตุยาติ โยเชตพฺพํ.
๔๓๔. ธีตุยา อตฺตมํมฺหิ.
อํมฺหิวจเน ธีตุสทฺทสฺส อตฺตํ โหติ วา. กณฺหาชินํ ธีตํ.๑ ธีตรํ วา.
๔๓๕. ตยาตยินํ โต ตฺวตฺตํ.1
ตยาตยิอิจฺเจเตสํ ตกาโร ตฺวตฺตมาปชฺชติ วา.
ตฺวยา; ตยา. ตฺวยิ; ตยิ. ตฺวยิ คธิตจิตฺโตสฺมิ.๒
๔๓๖. ตาสุตมฺหินํ ตฺยตฺตํ.2
ตาสุตมฺหิอิจฺเจเตสํ ตกาโร ตฺยตฺตมาปชฺชติ วา.
ตฺยมฺหิ ปุริสมฺหิ. ตฺยมฺหิ จิตฺตมฺหิ. ตฺยาสุ อิตฺถีสุ. กถํ นุ วิสฺสเส ตฺยมฺหิ.๓ อถ วิสฺสสเต ตฺยมฺหิ.๔ ขิฑฺฑาปณิหิตา ตฺยาสุ.๕ รติ ตฺยาสุ ปติฏฺฐิตา.
วาติ กึ ? ตมฺหิ; ตาสุ.
๔๓๗. ตํสทฺทสฺส ตุมฺหตฺถสฺส ตฺยํ.
ตุมฺหสทฺทตฺถวาจกสฺส ตํสทฺทสฺส ตฺยํอาเทโส โหติ วา.
อาตุโร ตฺยานุปุจฺฉามิ.๖ วาติ กึ ? ตํ อนุปุจฺฉามิ.
๔๓๘. อมฺหากมมฺเหสุนํ โมฺห สฺมตฺตํ.
อมฺหากํอมฺเหสุอิจฺเจเตสํ มฺหกาโร สฺมตฺตมาปชฺชติ วา. อสฺมากํ. อมฺหากํ. อเสฺมสุ. อมฺเหสุ. วุตฺติรกฺขณฏฺฐาเน ปน “อสฺมิสุ”อิติ ทิสฺสติ เอการสฺส อิการาเทสวเสน “อิธ เหมนฺตคิมฺหิสู”ติ๗ ปเท วิย.
๔๓๙. อตฺตนฺโต อนตฺตํ หิมฺหิ.1 อตฺตเนหิ; อตฺตเนภิ.
๔๔๐. ตมฺหา สสฺส โน.2
ตมฺหา อตฺตโต สสฺส วิภตฺติสฺส โน โหติ. อตฺตโน.
๔๔๑. สฺมาสฺส นา.3
อตฺตโต สฺมาวจนสฺส นา โหติ. อตฺตนา นิสฺสฏํ.
๔๔๒. ฌเลหิ จ.4
ฌเลหิ จ สฺมาวจนสฺส นา โหติ. อคฺคินา อเปติ. เอวํ ทณฺฑินา; สยมฺภุนา.
๔๔๓. ฆเปหิ สฺมึ ยํ วา.5
กญฺญายํ; กญฺญาย. รตฺติยํ; รตฺติยา.
อิตฺถิยํ; อิตฺถิยา. ยาคุยํ; ยาคุยา. วธุยํ; วธุยา.
๔๔๔. นปุํสเกหิ โยนํ นิ.6
อฏฺฐีนิ; อฏฺฐี. อายูนิ; อายู.
๔๔๕. นิจฺจมโต.7
อการนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ โยนํ นิจฺจํ นิ โหติ. ยานิ จิตฺตานิ ติฏฺฐนฺติ. ยานิ กุลานิ ปสฺสติ; ตานิ; ตานิ; กานิ; กานิ; ภยานิ; ภยานิ. รูปานิ; รูปานิ. รูปา สทฺทา รสา คนฺธา.๑ “รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จา”ติ๒อาทีสุ ปน “รูปา รูเป”ติอาทีนิ นินํ อาเออาเทสวเสน สิทฺธานิ. อิทํ ลกฺขณํ นิจฺจภาวทีปกํ ภวตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
๔๔๖. สิโน อํ.8
อการนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ สิวจนสฺส อํอาเทโส โหติ. สพฺพํ; อิทํ; ยํ; ตํ; กํ; รูปํ.
๔๔๗. เสเสหิ โลปํ โค สิ จ.9
“สิโน อํ; สิสฺส โอ” อิจฺเจวมาทีหิ สุตฺเตหิ ยานิ นิทฺทิฏฺฐานิ อุทาหรณานิ; ตโต เสเสหิ ปโร โค โลปํ ปปฺโปติ สิวจนญฺจ. ภทฺเท ผุสฺสติ; โภติ อิตฺถิ; สา อิตฺถี; โภ ทณฺฑิ; โส ทณฺฑี; โภ สตฺถ; โส สตฺถา. โภ ราช; โส ราชา.
เสเสหีติ กึ ? ปุริโส คจฺฉติ.
โค สิ จาติ กึ ? อิตฺถิยา; สตฺถุสฺส.
๔๔๘. สพฺพาสมาขฺยาตวชฺชิโตปสคฺคนิปาตาทีหิ จ ยถารหํ.
นามาขฺยาโตปสคฺคนิปาตสงฺขาเตสุ จตูสุ ปเทสุ อาขฺยาตวชฺชิเตหิ อุปสคฺค-นิปาตาทีหิ จ ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ เอกวจนพหุวจนิกานํ ปฐมาทุติยาตติยาจตุตฺถี-ปญฺจมีฉฏฺฐีสตฺตมีนํ ยถารหํ โลโป โหติ.
สทฺทสตฺถวิทู อสงฺขฺยาสทฺทตฺตา อุปสคฺคนิปาเตหิ พหุวจนโลปํ น อิจฺฉนฺติ; สาสนิกา ปน อิจฺฉนฺติ. ตถา หิ สาสเน อสงฺขฺยาสทฺทโตปิ พหุวจนโลโป อิจฺฉิตพฺโพ โหติ อตฺถสฺส ครุํ กตฺวา คเหตพฺพตฺตา. อตฺถวเสน หิ วิภตฺตุปฺปตฺติ ภวติ; ยถา “อตฺถิยา นว; นตฺถิยา น วา”ติ.๑ ตสฺมา “อตฺถิยา ภาโว อตฺถิตา; นตฺถิยา ภาโว นตฺถิตา”ติ นิพฺพจนกรเณ วิโรโธ น กาตพฺโพ.
ตตฺริมานิ อุทาหรณานิ. เสยฺยถิทํ ?
สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ; สกฺโก พฺราหฺมณวณฺเณน; ปาโต เนสํ อทิสฺสถ;๒ พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต. อยํ ภิกฺขุ อนุ สาริปุตฺตํ ปญฺญวา อิจฺเจวมาทีสุ ปฐเมกวจนสฺส โลโป. เอตฺถ หิ ปติสทฺทํ ปฏิจฺจ อุคฺคมนตฺถสฺส กมฺมภาโว; ปติสทฺโท จ สกฺกสทฺทตฺถํ อเปกฺขติ; เตน ตโต ปจฺจตฺเตกวจนํ ภวติ; ปจฺฉา ตสฺส โลโป; เอส นโย ยถารหํ เนตพฺโพ. “อิเม ภิกฺขู อนุ สาริปุตฺตํ ปญฺญวนฺโต; สาธุ พุทฺธรกฺขิตธมฺมรกฺขิตา มาตรํ อนุ”อิจฺเจวมาทีสุ ปฐมาพหุวจนสฺส โลโป. เอวํ พฺยาสปเทสุ เอกจฺเจหิ อุปสคฺเคหิ ปรา เอกจฺจา วิภตฺติโย โลปํ ปาปุณนฺติ, น สพฺพา. อายสฺมตา ปน มหากจฺจายเนน นิรุตฺติปิฏเก สพฺเพสมฺปิ วีสติยา อุปสคฺคานํ อวิภตฺติกตฺตํ วุตฺตํ; นิปาเตสุ ปน เอกจฺจานํ สวิภตฺติกตฺตํ, เอกจฺจานํ อวิภตฺติกตฺตํ; มยํ ปน พฺยาสปเทสุ เอกจฺจานํ อุปสคฺคานํ สวิภตฺติกตฺตํ, เอกจฺจานํ อวิภตฺติกตฺตํ “ปภวติ ปราภวตี”ติอาทีสุ สพฺเพสุปิ กฺริยาปเทสุ สพฺพถา อวิภตฺติกตฺตํ อิจฺฉาม. สมาสปเทสุ ปน สพฺพถา วิภตฺติกตฺตํ อิจฺฉาม; นิปาเตสุ ปน ยถาวุตฺตเมว นยํ อิจฺฉาม; ปกาเรน ชานนา ปชานนาติ๑ ตติเยกวจนสฺส โลโป; อุทฺธํ ขิตฺตานิ อุกฺขิตฺตานิ; อนฺโต ขิตฺตานิ ปกฺขิตฺตานิ; สตฺตมิยา เอกวจนสฺส โลโป. อิมินา นเยน วิตฺถาโร กาตพฺโพ.
อตฺถิ ธนํ; อตฺถิ ธนานิ;
ปุตฺตา มตฺถิ; ธนา มตฺถิ.๒
รญฺญา ปจฺจามิตฺเต เชตุํ
สกฺกา; สตฺตโว เชตุํ สกฺกา;
อิทํ ทุกฺขํ ปุมุนา ลพฺภา.๓
อิมานิ ทุกฺขานิ ปุมุนา ลพฺภา.
เอหิ อาวุโส; เอถ อาวุโส; เอหิ ภนฺเต; เอถ ภนฺเต; เอหิ สมฺม นิวตฺตสฺสุ.๔ มา สมฺม เอวํ อวจุตฺถ.๕ อยํ นิปาตโต ปฐเมกวจนปุถุวจนานํ โลโป.
นโม อตฺถุ. นโม กโรหิ นาคสฺส.๖
อยํ ปฐมาทุติยานํ เอกวจนสฺส โลโป. เอวํ พฺยาสวเสน.
สมาสวเสน ปน อตฺถิ ขีรํ เอติสฺสาติ อตฺถิขีรา; พฺราหฺมณีติ สิโลโป.
กินฺติ เม สาวกา สทฺธาย วฑฺเฒยฺยุํ; ตติเยกวจนสฺส โลโป.
ทานานิ ทาตุํ.๗ ทาตุกาโม ยสฺส โสยํ ทาตุกาโม; จตุตฺเถกวจนสฺส โลโป;
อิมินา นเยน วิตฺถาโร กาตพฺโพ.
สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ; สมณา จ พฺราหฺมณา จ; สมณญฺจ พฺราหฺมณญฺจ ฯเปฯ สมเณสุ จ พฺราหฺมเณสุ จ; อยํ พฺยาโส. เอตฺถ จ สทฺทโต ปฐมทุติยาทีนํ เอกวจนพหุวจนิกานํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป ทฏฺฐพฺโพ. เตน วุตฺตํ “ยถารห”นฺติ.
เอตฺถ สิยา “นนุ จ โภ อาขฺยาตวิสเย สฺยาทีนมุปฺปตฺติเยว นตฺถิ; อถ กสฺมา ‘อาขฺยาตวชฺชิโตปสคฺคนิปาตาทีหี’ติ วุตฺต”นฺติ ?
สจฺจํ; เอวํ สนฺเตปิ กสฺสจิ พุทฺธิ สิยา “อาขฺยาตปทโตปิ สฺยาทิวิภตฺตุปฺปตฺติ โหติ; ‘กโรติสฺส, คจฺฉติโน, โหติสฺสา”ติ จ รูปานํ ทสฺสนโต”ติ; ตนฺนิเสธนตฺถํ วชฺชิตวจนํ วุตฺตํ. “กโรติธาตุ, คจฺฉติธาตู”ติอาทีสุ หิ กโรติ จ สา ธาตุ จาติ กโรติธาตูติอาทีหิ รูฬฺหีสทฺเทหิปิ วิภตฺติโลโป โหตีติ ทสฺสนตฺถํ. “อตฺถีติ อส; สีทตีติ สต”๑อิจฺเจเตหิ นามปเทหิ จ วิภตฺติโลโป จ โหตีติ ทสฺสนตฺถญฺจ “นิปาตาทีหี”ติ อาทิคฺคหณํ กตํ. อิมสฺมึ ปน ฐาเน วีสติยา อุปสคฺคานํ สรูปญฺจ นิปาตานํ สรูปญฺจ วตฺตพฺพมฺปิ สมานํ อุปริ จตุนฺนํ ปทานํ วิภาเค อาวิภวิสฺสตีติ อิธ น ทสฺสิตํ.
๔๔๙. ปุมสฺส สมาเส ลิงฺคาทีสุ.1
สมาสวิสเย ปุมสทฺทสฺสนฺโต โลปมาปชฺชติ ลิงฺคาทีสุ ปเรสุ.
ปุลฺลิงฺคํ. ปุมฺภาโว. ปุงฺโกกิโล.
๔๕๐. อํ ยมิวณฺณา ปา วา.2
อิวณฺณา ปสญฺญโต อํวจนสฺส ยํอาเทโส โหติ วา.
โพธิยํ; โพธึ. ทาสิยํ; ทาสึ. อิตฺถิยํ; อิตฺถึ.
พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิยํ.๒
ฆเร ชาตํว ทาสิยํ.๓
๔๕๑. ฌมฺหา นํ กตรสฺสา.3
กตรสฺสา ฌมฺหา อํวจนสฺส นํ โหติ วา.
ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ.๔
วชฺชทสฺสึ; เวรินํ.๕ ทณฺฑินํ. โภคินํ.
๔๕๒. โยนํ ตมฺหา โน.4
ตมฺหา กตรสฺสา ฌมฺหา โยนํ โน โหติ วา.
ทณฺฑิโน; ทณฺฑี. โภคิโน; โภคี. เห ทณฺฑิโน; เห โภคิโน.
๔๕๓. วชฺชทสฺยาทีนมิโน อํโยสฺมึสูสุ.
อปเรน นเยน วชฺชทสฺสีอิจฺเจวมาทีนมนฺโต อํโยสฺมึสุอิจฺเจเตสุ อินตฺตมาปชฺชติ วา.
วชฺชทสฺสินํ ปสฺสติ. ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ.๑
วชฺชทสฺสิเน ปสฺสติ. วชฺชทสฺสิเน ปติฏฺฐิตํ; วชฺชทสฺสิเนสุ ปติตํ.
ปาณินํ ปสฺสติ. ปาณิเน ปสฺสติ.
อธิวตฺตนฺติ ปาณิเน.๒ ปาณิเน ปติฏฺฐิตํ; ปาณิเนสุ ปติฏฺฐิตํ;
ยสสฺสินํ ปสฺสติ; ยสสฺสิเน ปสฺสติ; ยสสฺสิเน ปติฏฺฐิตํ.
มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน.๓ ยสสฺสิเนสุ ปติฏฺฐิตํ;
เวรินํ; เวริเน ปสฺสติ. เวริเน ปติฏฺฐิตํ. เวริเนสุ อเวริโน.๔
ทณฺฑินํ; ทณฺฑิเน ปสฺสติ. ทณฺฑิเน; ทณฺฑิเนสุ ปติฏฺฐิตํ.
โภคินํ; โภคิเน ปสฺสติ. โภคิเน; โภคิเนสุ ปติฏฺฐิตํ.
อิมินา นเยน ปุลฺลิงฺเค อเนกสตานิ “สิขี กรี”ติอาทีนิ อีการนฺตปทานิ โยเชตพฺพานิ. ปชฺชุนฺนคติกมิทํ ลกฺขณํ.
วาติ กึ ? วชฺชทสฺสึ; วชฺชทสฺสิโน ปสฺสติ. วชฺชทสฺสิมฺหิ; วชฺชทสฺสีสุ ปติฏฺฐิตํ.
๔๕๔. ปุณฺณมาโต สฺมึโน อาเย คาถายํ.
คาถาวิสเย ปุณฺณมาสทฺทโต สฺมึวจนสฺส อาเยอิจฺจาเทโส โหติ. ปุณฺณมาเย อุโปสเถ.๕ ปุณฺณมาเย ยถา จนฺโท.๖ คาถายนฺติ กึ ? วิสาขาปุณฺณมาย รตฺติยา.๗
๔๕๕. ลชฺชิโต ตพฺพสฺส สวิภตฺติกสฺส ตาเย.
คาถายํ ลชฺชิสทฺทโต ปรสฺส ตพฺพสทฺทสฺส สวิภตฺติกสฺส ตาเยอิจฺจาเทโส โหติ. เอตฺถ จ ลชฺชิสทฺเทน อลชฺชิสทฺโทปิ คหิโต. อลชฺชิตาเย ลชฺชนฺติ; ลชฺชิตาเย น ลชฺชเร.๘ อิมสฺมึ ปน ฐาเน อลชฺชิตพฺพลชฺชิตพฺพสทฺเทหิ สฺมึวจนํ กตฺวา ตสฺส ตาเยอาเทโส กาตพฺโพ. ตตฺถ อลชฺชิตาเยติ อลชฺชิตพฺเพ. ลชฺชิตาเยติ ลชฺชิตพฺเพ.
๔๕๖. กิสฺส เว ก.1
กึสทฺทสฺส วปจฺจเย ปเร กอิติ รูปํ โหติ.
กฺว นจฺจํ. กฺว คีตํ.๑ กฺว คํโตสิ ตฺวํ เทวานํปิยติสฺส.๒
๔๕๗. ถํหํสฺยาทีสุ จ.2
กึสทฺทสฺส ถํหํปจฺจเยสุ สฺยาทีสุ วจเนสุ ปเรสุ กอิติ รูปํ โหติ.
กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ.๓ กหํ มํ ทกฺขิสฺสติ;
โก ตํ นินฺทิตุมรหติ.๔ เก ตุมฺเห. กํ ตฺวํ อตฺถวสํ ญตฺวา.๕ กา อิตฺถี.
โก ปกาโร กถํ; กํ ปการํ กถํ; เกน ปกาเรน กถํ อิจฺจาทิ.
เอตฺถ “โก ปกาโร, กํ ปการ”นฺติอาทีนิ กถํสทฺทสฺส อตฺถวากฺยวเสน อุทาหรณวเสน จ คหิตานิ, น เกวลํ อตฺถวากฺยวเสน.
เอตฺถ หิ “โก ปกาโร กถ”นฺติอาทินา วากฺเยน เอกกฺขเณเยว เทฺว เทฺว ปโยคา ทสฺสิตา. ตถา หิ เอเกโนทกฆเฏน อมฺพเสจนยตินฺหาปนาทิ ภวติ. อตฺรายํ ปาฬิ “อมฺโพ จ สิตฺโต สมโณ จ นฺหาปิโต. มยา จ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปก”นฺติ.๒ ครู ปน ยถา เอเกโนทกฆเฏน อมฺพเสจนครุสินนานิ ภวนฺตีติ อุปมํ อาหรนฺติ.
๔๕๘. นปุํสเก อํสิสุ วา.
กึสทฺทสฺส นปุํสเก วตฺตมานสฺส อํสิอิจฺเจเตสุ กอิติ รูปํ โหติ วา.
กํ จิตฺตํ; กํ รูปํ. กึ จิตฺตํ; กึ รูปํ.
๔๕๙. โก อิติ สมาเส นาเม.
สมาสวิสเย กึสทฺทสฺส นามสทฺเท ปเร โกอิติ รูปํ โหติ วา.
โกนาโม ปุริโส; กึนาโม วา. โกนามา อิตฺถี;
กึนามา วา. โกนามํ กุลํ; กึนามํ วา. โกนาโม เต อุปชฺฌาโย.๑
สมาเสติ กึ ? กา นาม อยํ อิตฺถี.
นาเมติ กึ ? กึโคตฺโต ตฺวํ. กึปุริโส. กํกุลํ.
๔๖๐. กุ หึหํหิญฺจิหิญฺจนํตฺรโตถทาจนํทาสุ.1
กึสทฺทสฺส กุ โหติ หึหึหิญฺจิหิญฺจนํตฺรโตถทาจนํทาอิจฺเจเตสุ. กุหึ; กุหํ; กุหิญฺจิ; กุหิญฺจนํ; กุตฺร; กุโต; กุตฺถ; กุทาจนํ; กุทา.
๔๖๑. สพฺพสฺเสตสฺสตฺตํ โตเถสุ วา.2
สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส อตฺตํ โหติ วา โตเถสุ ปจฺจเยสุ.
อโต; อตฺถ. เอตฺโต; เอตฺถ.
๔๖๒. นิจฺจํ เตฺร.3
สพฺพสฺส เอตสทฺทสฺส อกาโร โหติ นิจฺจํ เตฺรปจฺจเย ปเร. อตฺร.
๔๖๓. อิทสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ.4
อิทํสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อิกาโร โหติ ถํทานิหโตธอิจฺเจเตสุ.
อิตฺถํ; อิทานิ; อิห; อิโต; อิธ.
๔๖๔. ธุนามฺหตฺตํ.5
อิทํสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ ธุนามฺหิ ปจฺจเย ปเร. อธุนา.
๔๖๕. รหิมฺเหต.6
อิทํสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว เอตาเทโส โหติ รหิมฺหิ ปจฺจเย ปเร. เอตรหิ.
๔๖๖. อวณฺณนฺติตฺถิยา อาปจฺจโย.7
อวณฺณนฺตา อิตฺถิลิงฺคโต อาปจฺจโย โหติ. กญฺญา; สทฺธา; สาลา; สพฺพา; ยา; สา; กา; กตรา; สพฺพญฺญุตา; ชนตา; เทวตา.
๔๖๗. อี นทาทีหิ วา.1
นทาทีหิ วา อนทาทีหิ วา อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ อีปจฺจโย โหติ.
นที; มหี; กุมารี; ตรุณี; สขี; อิตฺถี; ยกฺขี; นาคี.
๔๖๘. ณวณิกณนฺตุเณเยฺยหิ.2
ณวณิกณนฺตุเณยฺยอิจฺเจเตหิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ อีปจฺจโย โหติ.
มาณวี; ปณฺฑวี; นาวิกี; โคตมี; คุณวตี; สติมตี เวนเตยฺยี; โกนฺเตยฺยี.
๔๖๙. ปตฺยาทิภิกฺขาทิราชาทีทนฺเตหิ อินี.3
ปติอาทีหิ จ ภิกฺขุอาทีหิ จ ราชาทีหิ อีการนฺเตหิ จ อินีปจฺจโย โหติ.
คหปตานี; อิสินี; กปินี; กิมินี; อรินี; ภิกฺขุนี; ปรจิตฺตวิทุนี; อุตุนี; ราชินี; ยกฺขินี; นาคินี; ขตฺตยานี; สากิยานี; อรญฺญานี; โปกฺขรณี; สีหินี; ตาปสินี; ทณฺฑินี; โภคินี; สุขินี; สิขีนี; หตฺถินี; เมธาวินี; ตปสฺสินี; ปิยภาณินี. อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.
๔๗๐. อิทฺธิมนฺตุโต จ.3
อิตฺถิยํ วตฺตมานา อิทฺธิมนฺตุสทฺทโต จ อินีปจฺจโย โหติ.
อิทฺธิมนฺตินี; อิทฺธิมนฺตินิโย.
๔๗๑. นฺตุสฺส โต อีกาเร.4
นฺตุปจฺจยสฺส สพฺพสฺเสว ตกาโร โหติ อีกาเร ปเร.
คุณวตี; สติมตี; จกฺขุมตี; ภิกฺขุนี; ภาวิตินฺทฺริยา.๑ อิตฺถี สิยา รูปวตี.๒ อิทฺธิมตี; มหตี นงฺคลสีสา.๓ คุรู ปน วิกปฺเปน นฺตุปจฺจยสฺส ตการตฺตมิจฺฉนฺติ; เตสํ มเต “คุณวตี; คุณวนฺตี; กุลวตี; กุลวนฺตี; สติมตี สติมนฺตี; มหตี; มหนฺตี”ติอาทีนิ รูปานิ ภวนฺติ; เตสุ คุณวนฺตีปการานิ สาสเน อปฺปสิทฺธานิ.
๔๗๒. ภวนฺตสฺส โภต.5
ภวนฺตสฺส สพฺพสฺเสว โภตอิจฺจาเทโส โหติ อีกาเร อิตฺถิคเต ปเร. โภติ อยฺเย; โภติ กญฺเญ; โภติ ขราทิเย.
๔๗๓. โภ เค.1
ภวนฺตสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว โภ โหติ เค ปเร.
โภ ปุริส; โภ อคฺคิ.
๔๗๔. อถเวกพหฺวตฺเถสุ โภ นิปาโต.
อถวา เอกพหฺวตฺเถสุ โภอิติ นิปาโต ปตตีติ เวทิตพฺโพ. โภ ปุริส ตฺวํ ปติฏฺฐ; โภ ปุริสา ตุมฺเห ปติฏฺฐถ; โภ จิตฺต; โภ จิตฺตานิ. เอวํ โภ ปุริส ชานาหิ.๑ โส เต ปุริเส อาห “โภ ตุมฺเห มํ มาเรนฺตา รญฺโญ ทสฺเสตฺวาว มาเรถา”ติ.๒ โภ ยกฺขา; โภ ธุตฺตา. อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล.๓ คจฺฉถ โภ ฆรณิโย.๔ ธมฺมาลปเน โภสทฺโท เอกวจนนฺโต “อจฺฉริยํ วต โภ; อพฺภุตํ วต โภ”ติ.๕
๔๗๕. มตนฺตเร อการปิตาทีนมา.2
ครูนํ มตนฺตเร อกาโร จ ปิตาทีนมนฺโต จ อาการตฺตมาปชฺชติ เค ปเร.
โภ ปุริสา ตฺวํ ติฏฺฐ; โภ ปิตา; โภ ภาตา; โภติ มาตา; โภ สตฺถา อิจฺจาทิ.
๔๗๖. โส รสฺสํ วา.3
ครูนํ มตนฺตเร โสอาเทสภูโต อากาโร รสฺสมาปชฺชติ วา เค ปเร.
โภ ราช; โภ ราชา; โภ อตฺต; โภ อตฺตา; โภ สตฺถ; โภ สตฺถา อิจฺจาทีนิ มตนฺตเร เอกวจนวเสน วุตฺตานิ.
๔๗๗. ปฌลา นิจฺจํ.4
ปฌลอิจฺเจเต วณฺณา นิจฺจํ รสฺสมาปชฺชนฺติ เค ปเร. โภติ อิตฺถิ; โภติ วธุ; ผุสฺสติ วรวณฺณาเภ;๖ โภ ทณฺฑิ; โภ สยมฺภุ.
๔๗๘. ราชาทิสตฺถาทิโต คสฺสตฺตํ.
ราชาทิโต สตฺถุอาทิโต จ คสฺส อตฺตํ โหติ นิจฺจํ. ธมฺมญฺจร มหาราช.๗ น ราช กปโณ โหมิ.๘ โภ อตฺต; โภ สตฺถ; โภ ปิต.
๔๗๙. พฺรหฺมาทิกตฺตาทิโต วา.
พฺรหฺมาทิโต กตฺตุอาทิโต จ คสฺส อตฺตํ โหติ วา.
โภ พฺรหฺม; โภ สข; โภ กตฺต; โภ ขตฺต.
วาติ กึ ? ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม.๑ ปริพฺพช มหาพฺรหฺเม.๒ หเร สขา กิสฺส นุ มํ ชหาสิ.๓ อุฏฺเฐหิ กตฺเต.๔ เตน หิ ขตฺเต.๕ ขตฺตาติ เจตฺถ สพฺพกมฺมิโก อมจฺโจ. กตฺตาติ จ ขตฺตาติ จ อุภยมฺเปตํ อนตฺถนฺตรํ.
๔๘๐. มตนฺตเร ภวนฺตสฺส โภนฺตภนฺเตโภนฺโต ภทฺเท เค คโลโป.
ครูนํ มตนฺตเร ภวนฺตสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว โภนฺตภนฺเตโภนฺโตภทฺเทอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เค ปเร; คสฺส จ โลโป โหติ.
โภนฺต; ภนฺเต; โภนฺโต; ภทฺเท.
๔๘๑. โภนฺตีติ อปฺปสิทฺธํ.
อิมสฺมึ ภควโต ปาวจเน เตสุ จตูสุ รูเปสุ โภนฺตอิติ รูปํ อปฺปสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ.
๔๘๒. ภนฺเตภทฺเทติ เอก ปุถุวจนนฺตมพฺยยํ.
ภนฺเตภทฺเทติ ปททฺวยํ “อาวุโส”ติ ปทํ วิย เอกวจนนฺตํ ปุถุวจนนฺตญฺจ อพฺยยํ ทฏฺฐพฺพํ. เอหิ ภนฺเต.๖ โส เต ภิกฺขู ขมาเปสิ “ขมถ ภนฺเต”ติ. ตฺวํ ภทฺเท มเหสิ;
ภทฺเท ตุมฺเห คจฺฉถ.
๔๘๓. อยฺยโต อาลปเนกวจนพหุวจนานโม วา.
อยฺยสทฺทโต ปเรสํ อาลปเนกวจนพหุวจนานํ โอการาเทโส โหติ วา.
โภ อยฺโย ตฺวํ คจฺฉ; ภวนฺโต อยฺโย ตุมฺเห คจฺฉถ; มายฺโย เอวรูปมกาสิ; เอถยฺโย ราชวสตึ.๗ วาติ กึ ? โภ อยฺย; ภวนฺโต อยฺยา.
๔๘๔. สวิภตฺติกสฺส โภนฺโต ปจฺจตฺตาลปนตฺเถ โยสุ.1
ภวนฺตสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส โภนฺโตอิจฺจาเทโส โหติ วา ปจฺจตฺตาลปนตฺเถ วตฺตมานาสุ โยสุ วิภตฺตีสุ.
อปฺปสทฺทา โภนฺโต โหนฺตุ.๑ เอวํ ปจฺจตฺตวจนตฺเถ. มา โภนฺโต สทฺทมกตฺถ.๑ อิมํ โภนฺโต นิสาเมถ.๒ เอวํ อาลปนตฺเถ.
วาติ กึ ? เอเต ภวนฺโต อาคจฺฉนฺติ; ภวนฺโต ตุมฺเห เอถ.
๔๘๕. นาสฺมาเสสุ โภตาโภโต.1
ภวนฺตสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สวิภตฺติกสฺส โภตาโภโตอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา นาสฺมาสอิจฺเจตาสุ วิภตฺตีสุ.
โภตา โคตเมน.๓ โภตา นิสฺสรติ. กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ.๔ โภโต ปริคฺคโห.
วาติ กึ ? ภวนฺเตน; ภวตา; ภวนฺตสฺส; ภวโต.
๔๘๖. มตนฺตเร วสฺโสภาโว กฺวจิ โยสุ.1
ครูนํ มตนฺตเร ภวนฺตสทฺทสฺส วการสฺส โอภาโว โหติ กฺวจิ โยสุ.
โภนฺโต ตุมฺเห ติฏฺฐถ; โภนฺโต ปสฺสติ.
กฺวจีติ กึ ? ภวนฺตา อิมานิ ตีณิ นิชฺฌานํ ขมนฺติ เจ; คเหตพฺพานิ.
๔๘๗. ภทฺทนฺตสฺส วา ภทนฺเต เค.2
ภทฺทนฺตสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว ภทนฺเตอิจฺจาเทโส โหติ วา เค ปเร.
องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต.๕ ปญฺจ ปณฺฑิตา มยํ ภทนฺเต.๖
วาติ กึ ? เห ภทฺทนฺเต.
๔๘๘. มตนฺตเร ภทนฺตภนฺเต โยสุ จ.2
ครูนํ มตนฺตเร ภทฺทนฺตสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว ภทนฺตภนฺเตอิจฺจาเทสา โหนฺติ กฺวจิ เค ปเร โยสุ จ. ภทนฺต; ภนฺเต.
กฺวจีติ กึ ? ภทฺทนฺต; ภทฺทนฺตา.
๔๘๙. สทฺทนิทฺเทโสว อตฺถนิทฺเทโส.
กฺวจิ อตฺถสฺส นิทฺเทโส สทฺทสฺส นิทฺเทโส วิย โปราเณหิ กโต. เสยฺยถิทํ ? ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ.๑ วุจฺจตีติ วจนํ; อตฺโถ.๒ ภควาติ อตฺโถ; เสฏฺโฐติ อตฺโถ.๒
กฺวจีติ กึ ? ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา; เทวินฺโท เอตทพฺรวิ.๓
๔๙๐. อตฺถนิทฺเทโสว สทฺทนิทฺเทโส.
กฺวจิ สทฺทสฺส นิทฺเทโส อตฺถนิทฺเทโส วิย อกฺขรจินฺตเกหิ กโต, น อธุนา อมฺเหเหว. ยถา “ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ.
๔๙๑. อมฺหตุมฺหานํ โตมฺหิ มมตว.
สพฺเพสํ อมฺหตุมฺหสทฺทานํ โตมฺหิ ปจฺจเย ปเร นิจฺจํ มมตวอิจฺจาเทสา โหนฺติ.
มมโต อเปติ; ตวโต อเปติ,
มมโต อุตฺตริตโร นตฺถิ.
ตวโต อยํ อธิโก. ตวโต อยํ หีโน.
อตฺรายํ ปาฬิ “อิทฺธิยา อิตฺถิมาเปติ; มมโตปิ สุรูปินิ”นฺติ.๔
เอตฺถ จ “มมโต”ติ ปาฬิคติทสฺสเนน อทิฏฺฐสฺสปิ “ตวโต”ติ ปทสฺส คหณํ ทฏฺฐพฺพํ, ทิฏฺเฐน นเยน อทิฏฺฐสฺสปิ ตคฺคติกสฺส นยสฺส นยญฺญูหิ วิญฺญูหิ คเหตพฺพตฺตา.
โตมฺหีติ กึ ? มยา อเปติ; ตยา อเปติ; มยา อธิโก นตฺถิ; ตยา อยํ หีโน.
๔๙๒. ตฺวาทโย เอกพวฺหตฺเถสุ วิภตฺติสญฺญา.1
โตอาทโย ปจฺจยา ทาจนํปริยนฺตา เอกตฺเถ จ พหฺวตฺเถ จ ยถารหํ วตฺตมานา วิภตฺติสญฺญา ภวนฺติ. สพฺพโต; ยโต; ตโต; กุโต; อโต; อิโต; สพฺพทา; ยทา; ตทา; อิธ; อิทานิ อิจฺเจวมาทีนิ.
๔๙๓. ตติยาปญฺจมีฉฏฺฐีสตฺตมียตฺเถสุ โต กฺวจิ.2
อนิจฺจโต; ทุกฺขโต; โรคโต; อิจฺจาทีนิ ตติยตฺเถ.
อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโกติ จ.๑ นาสฺสุธ โกจิ โภคานํ อุปฆาโต อาคจฺฉติ ราชโต วา โจรโต วา อคฺคิโต วาติ๒ จ อิจฺจาทีนิ ปญฺจมียตฺเถ. น จาหเมตํ อิจฺฉามิ; ยํ ปรโต ทานปจฺจยา.๓ เอวํ ฉฏฺฐียตฺเถ. ปรสฺส ทานปจฺจยาติ อตฺโถ. เอกโต; ปุรโต; ปจฺฉโต; ปสฺสโต; ปิฏฺฐิโต; ปาทโต; สีสโต; มูลโต; เหฏฺฐโต; อิจฺจาทีนิ สตฺตมียตฺเถ. สพฺพโต; กตรโต; ยโต; ตโต; อิจฺจาทีนิ ยถารหํ ตติยาปญฺจมีสตฺตมียตฺเถสุ วตฺตนฺติ.
กฺวจีติ กึ ? สพฺเพน; สพฺพสฺมา; สพฺพสฺมึ.
๔๙๔. สตฺตมิยา ตฺรถ สพฺพนามโต.1
สพฺพตฺร; สพฺพตฺถ; สพฺพสฺมึ วา; ยตฺร; ยตฺถ;
ตตฺร; ตตฺถ; อมุตฺร; อมุตฺถ.
๔๙๕. ยมฺหา ปฐมตฺเถ.
ตฺรถปจฺจยา ปฐมาย วิภตฺติยา อตฺเถ ยสทฺทโต ปรา โหนฺติ กฺวจิ.
ยตฺร หิ นาม สาวโกปิ.๔ ยตฺถ เอตาทิโส สตฺถา.๕
กฺวจีติ กึ ? โย หิ นาม, โย เอตาทิโส.
๔๙๖. อิตินา นิทฺทิสิตพฺเพ โต.
อิติสทฺเทน นิทฺทิสิตพฺเพ ปฐมตฺเถ กฺวจิ โตปจฺจโย โหติ.
ทิฏฺฐิจริตา รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ.๖ สุภโต นํ มญฺญติ พาโล.๗ อนิจฺจโต วิปสฺสนฺติ.๘ ตตฺถ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺตีติ อตฺตาติ คณฺหนฺติ. เอส นโย อิตรตฺราปิ.
๔๙๗. ยเตหิ ปจฺจตฺตวจนสฺส โต นิทานาทีสุ.
นิทานสทฺทาทีสุ ปเรสุ ยตสทฺเทหิ ปรสฺส ปจฺจตฺตวจนสฺส กฺวจิ โตอาเทโส
โหติ. ยโตนิทานํ.๙
โส ตโตนิทานํ.๑ ยตฺวาธิกรณเมนํ.๒
กฺวจีติ กึ ? ยํนิทานํ.
๔๙๘. กึสทฺทสฺส นิคฺคหีตโลโป สฺมึเสสุ.
กิสฺมึ เม สิวโย กุทฺธา.๓ กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก.๔
๔๙๙. สตฺตมิยา ว กิมฺหา.1
กึสทฺทโต วปจฺจโย โหติ กฺวจิ สตฺตมฺยตฺเถ.
กฺว นจฺจํ; กฺว คีตํ.๕ กฺว คโตสิ ตฺวํ เทวานํปิยติสฺส.
๕๐๐. หึหํหิญฺจนํหิญฺจิ.2
กุหึ; กุหํ; กุหิญฺจนํ; กุหิญฺจิ; “กิสฺมึ เม สิวโย กุทฺธา”ติ๓ เอตฺถ น โหติ.
๕๐๑. ตโต หึหํ.3
ตหึ; ตหํ; ตสฺมึ วา.
๕๐๒. สพฺพสฺมา ธิ.4
สพฺพธิ; สพฺพสฺมึ วา.
๕๐๓. อิทโต หธา.5
อิห; อิธ; อิมสฺมึ วา.
๕๐๔. ยสฺมา หึ.6
ยหึ; ยสฺมึ; เยสุ วา.
๕๐๕. กึสพฺพญฺเญกกุหิ กาเล ทาทาจนํ.7
กาเล วตฺตพฺเพ กฺวจิ สตฺตมียตฺเถ กึ สพฺพ อญฺญ เอก ย กุอิจฺเจเตหิ สทฺเทหิ ทาทาจนํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ยถารหํ. กทา; สพฺพทา; อญฺญทา; เอกทา; ยทา; กุทา; กุทาจนํ; มา โว ธมฺมํ อธมฺมํ วา; อทฺทสาม กุทาจนํ.๖ ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.๗
๕๐๖. ตมฺหา ทาทานิ.8
ตทา; ตทานิ.
๕๐๗. อิทโต รหิธุนาทานิ.1
เอตรหิ; อธุนา; อิทานิ. เกจิ ปน ครู “ยทา ตทา สทา อิทานี”ติ อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ สทฺธึ ปจฺเจกํ “กาเล”ติ ปทํ โยเชตฺวา วทนฺติ “ยทา กาเล”ติอาทินา; ตํ น คเหตพฺพํ ทาทานิปจฺจยานํ กาลวาจกตฺตา, “ยสฺมึ กาเล”ติ วุตฺตสทิสตาปชฺชนโต จ สาฏฺฐกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเน ตาทิสสฺส นยสฺส อทสฺสนโต จ. เววจนนโย ปน อาหจฺจภาสิเต ทิสฺสติ “อปฺปํ วสฺสสตํ อายุ;1 อิทาเนตรหิ2 วิชฺชตี”ติ.๑
ตถา “ยสฺมา ตสฺมา”ติ ปเทหิปิ สทฺธึ ปจฺเจกํ “การณา”ติ ปทํ โยเชตฺวา วทนฺติ “ยสฺมา การณา”ติอาทีนิ; ตมฺปิ น คเหตพฺพํ, “ยสฺมา ตสฺมา กสฺมา”ติ นิปาตปเทเหว การณตฺถสฺส ปกาสิตตฺตา, ปาฬิยํ โปราณฏฺฐกถาทีสุ จ ตาทิสสฺส นยสฺส โลกโวหารวเสน อาคตสฺส อทสฺสนโต จ. ตสฺมา ยตฺถ กตฺถจิ ตาทิสสฺส ทสฺสนํ วิญฺญูนํ อปฺปมาณํ.
เอวญฺหิ อฏฺฐกถาทีสุ ทิสฺสติ “ยสฺมาติ ยํการณา; ยสฺมาติ เยน การเณน; ตสฺมาติ ตํการณา; ตสฺมาติ เตน การเณน; กสฺมาติ กึการณา; กสฺมาติ เกน การเณน” อิติ วา. “กึ การณํ” อิจฺจปิ เนตฺติอาทีสุ ทิสฺสติ “ตตฺถ กึ การณํ ยํ ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยาตี”ติ.๒
ยทา ปน ปรมตฺถวิสเย อวิชฺชาทิการณํ กเถตพฺพํ โหติ; ตทา ตสฺมา การณาติ วตฺตพฺพํ; ตโต เหตุโตติ อตฺโถ.
อฏฺฐกถายมฺปิ หิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย “ตสฺมา การณา”ติ วุตฺตฏฺฐานมฺปิ ทิสฺสติ; ตํ ฐานมฺปิ มยํ น ทสฺเสม. เย เย วิจกฺขณา วิญฺญุชาติกา นยคฺคหเณ ปฏิพลา; เต เต ตํ ฐานํ ปริเยสนฺตุ.3 อิติ โลกโวหารวิสเย “ยสฺมา การณา”ติอาทีนิ น วตฺตพฺพานิ; ปรมตฺถวิสเย ปน วุตฺตปฺปการมตฺถํ ปฏิจฺจ วตฺตพฺพนฺติ อยํ นีติ สาธุกํ มนสิกาตพฺพา.
๕๐๘. สพฺพสฺส ทามฺหิ โส วา.1
สพฺพอิจฺเจตสฺส สการาเทโส โหติ วา ทามฺหิ ปจฺจเย ปเร.
สทา รมติ ปณฺฑิโต.๑
วาติ กึ ? สพฺพทา สีลสมฺปนฺโน.๒
อตฺริทํ วตฺตพฺพํ; กตฺถจิ ปริตฺตโปตฺถเก “สพฺพพุทฺธานุภาเวน, สพฺพธมฺมานุภาเวน, สพฺพสํฆานุภาเวน สพฺพทา สทา โสตฺถิ ภวนฺตุ เต”ติ* ปาโฐ ทิสฺสติ; โส อยุตฺโต. น หิ “สพฺพทา”ติ ปเทน สทฺธึ "สทา"ติ ปทํ "สทา"ติ ปเทน จ "สพฺพทา"ติ ปทํ สมาคจฺฉติ; ตสฺมา “สทา โสตฺถิ ภวนฺตุ เต”ติ ปทเมว วตฺตพฺพํ.
เอตฺถ สิยา “นนุ จ โภ ยถา ‘อปฺปํ วสฺสสตํ อายุ; อิทาเนตรหิ วิชฺชตี’ติ๓ ปาฬิยํ อิทานิเอตรหิสทฺทานํ สมานตฺถานมฺปิ เววจนภาเวน สมาคโม ทิสฺสติ; ตถา สพฺพทาสทาสทฺทานมฺปิ เววจนภาเวน สมาคโม โหติเยวา”ติ ? ตนฺน, ตาทิสสฺส นยสฺส อาจริเยหิ วิจาริตโปตฺถเกสุ อยุตฺติโต, คาถาปาทสฺส จ อธิกกฺขรตฺตา.
เอตฺถ ปน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ หิ ทาสทฺทวชฺชิโต เกวโล สพฺพสทฺโท เปยฺยาลนยวเสน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพ. ตถา หิ โปราณโปตฺถเก “สพฺพสํฆานุภาเวน สพฺพ สทา โสตฺถิ ภวนฺตุ เต”ติ วิคตทาสทฺโท สพฺพสทฺโท ทิสฺสติ. เอวํภูเตน สพฺพสทฺทเปยฺยาเลน “ยํกิญฺจิ รตนํ โลเก”ติอาทิปทวตีนํ ติณฺณํ คาถานํ จตุตฺถปาทฏฺฐาเน “สทา โสตฺถิ ภวนฺตุ เต”ติ ปทํ วิย “ภวตุ สพฺพมงฺคล”นฺติ คาถา ติธา กตฺวา “สพฺพพุทฺธานุภาเวนา”ติอาทีสุ ปเทสุ เอเกกสฺส ปาทสฺส อวสาเน จตุตฺถปาทฏฺฐาเน “สทา โสตฺถิ ภวนฺตุ เต”ติ ปทํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ “สพฺพ สทา โสตฺถิ ภวนฺตุ เต”ติ ปาฐํ วทึสุ ครู. ตถา หิ เอตฺถ อวิภตฺติเกน สพฺพสทฺเทน เปยฺยาลนโย นิทฺทิฏฺโฐ; เตน “สทา โสตฺถิ ภวนฺตุ เต”ติ อิทํ ปทํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพนฺติ ญายติ. เย ปน เอวรูปํ นยํ อจินฺเตตฺวา เอตฺถ อกฺขรํ ปติตนฺติ มญฺญมานา ทาสทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา “สพฺพทา สทา โสตฺถิ ภวนฺตุ เต”ติ ปฐนฺติ; เตสํ โส ปาโฐ น คเหตพฺโพ; ยถา-วิตฺถาริตนโยเยว ปาโฐ อุจฺจาเรตพฺโพ.
ตตฺถ เปยฺยาลนโยติ วิตฺถารนโย. เอตฺถ ฐตฺวา ติวิโธ เปยฺยาลนโย วตฺตพฺโพ อาทิญฺเจว อวสานญฺจ ปทกฺขรํ คเหตฺวา มชฺเฌ มุญฺจิตฺวา อิติสทฺเทน นิทฺทิสิตพฺโพ เปยฺยาโล จ อาทิสทฺเทน นิทฺทิสิตพฺโพ เปยฺยาโล จ สพฺพสทฺเทน นิทฺทิสิตพฺโพ เปยฺยาโล จาติ. เอตฺถ ปน โสตูนํ สุขคฺคหณตฺถํ ปโยคํ รจยิตฺวา ทสฺเสสฺสาม.
เสยฺยถิทํ ? โย ปฏิสนฺธิปญฺญาย ปญฺญวา อาตาปี นิปโก หุตฺวา สีเล ปติฏฺฐาย สมาธิญฺเจว วิปสฺสนญฺจ ภาเวติ; โส ตณฺหาชฏํ ฉินฺทิตฺวา นิพฺพานปฺปตฺโต โหติ. เตนาห ภควา “สีเล ปติฏฺฐาย ฯเปฯ โส อิมํ วิชฏเย ชฏ”นฺติ.๑
เอตฺถ อาหสทฺโท อิติสทฺเทน สห โยเชตพฺโพ “อิติ อาหา”ติ. อยํ มชฺเฌ มุญฺจิตฺวา อาทิอนฺตญฺจ คเหตฺวา อิติสทฺเทน นิทฺทิฏฺโฐ เปยฺยาโล นาม. ยตฺถ ปน เอวํ อนิทฺทิสิตฺวา เตนาห ภควา “สีเล ปติฏฺฐายา”ติอาทิ. เอวํ ปจฺจตฺตวจนยุตฺเตน อาทิสทฺเทน วิตฺถารนโย ทสฺสิโต; อยํ อาทิสทฺเทน นิทฺทิฏฺโฐ เปยฺยาโล นาม.
เอตฺถ อิติสทฺทมตฺตสฺส อภาวโต อาหสทฺโท อิติสทฺเทน สห สมฺพนฺธํ น ลภติ “อิติ อาหา”ติ; ตถา อาหสทฺโท อาทิสทฺทสฺส อุปโยควเสน อวุตฺตตฺตา อิติอาทิสทฺเทน สหาปิ สมฺพนฺธํ น ลภติ “อิติอาทิมาหา”ติ; ตสฺมา “เตนาห ภควา”ติ ปทํ วิจฺฉินฺทิตฺวา “สีเล ปติฏฺฐายาติอาที”ติ อาทิสทฺเทน สห อิติสทฺเทน ปกาเสตพฺพา “โส อิมํ วิชฏเย ชฏ”นฺติ ปทปริโยสานา คาถา ปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺสิตา ภวติ.1
สพฺพสทฺทเปยฺยาโล ปน วุตฺโตเยว.
มชฺเฌเปยฺยาลโกเจวํ; อาทิเปยฺยาลเมว จ.
สพฺพเปยฺยาลโกจาติ; เปยฺยาลา ติวิธา สิยุํ.
อยมฺปิ นีติ สาธุกํ มนสิกาตพฺพา.
๕๐๙. อวณฺโณ ยมฺหิ โลปํ.1
อวณฺโณ ยปจฺจเย ปเร โลปมาปชฺชติ.
พาหุสฺสจฺจํ; ปณฺฑิจฺจํ; เวปุลฺลํ; การุญฺญํ; โกสลฺลํ;
สามญฺญํ; โสหชฺชํ.
๕๑๐. ปสฺตสฺส สตฺโถ นิจฺจํ.
ปสฺตสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สตฺถาเทโส โหติ นิจฺจํ;
อยํ วุตฺติ. อยํ ปนาธิปฺปายวิญฺญาปิกา อนุวุตฺติ.
“สํส ปสํสเน”ติ ธาตุโต ปรสฺส กมฺมนิ วิหิตสฺส ตปจฺจยสฺส วเสน สมฺภูตสฺส ปสฺตสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สตฺถาเทโส โหติ นิจฺจํ.
สํสิยติ ปสํสิยติ โส ชเนหีติ สตฺโถ; เอวํ ปสตฺโถ.
เอตฺถ จ “สตฺโถ ปสตฺโถ”ติ อิมานิ “ตกฺโก วิตกฺโกติ๑ ปทานิ วิย “จาโร วิจาโร”ติ๑ ปทานิ วิย จ อนุปสคฺคโสปสคฺคมตฺเตน สวิเสสานิ; อตฺถโต ปน นินฺนานากรณานีติ อวคนฺตพฺพํ. ปสฺตสฺสาติ กึ ? วิทฺธสฺตา วินฬีกตา.๒ อุทฺธสฺเต อรุเณ.๓
๕๑๑. สตฺถสฺส โส ตเม.
สตฺถสทฺทสฺส ปสตฺถวาจกสฺส สการาเทโส โหติ ตมปจฺจเย ปเร. อยญฺจ สตฺโถ อยญฺจ สตฺโถ; อยมิเมสํ วิเสเสน สตฺโถติ สตฺตโม; ปสตฺถตโรติ อตฺโถ. ตถา หิ สตฺตมสทฺโท อตฺถุทฺธารวเสน สงฺขฺยาปูรณตฺเถ สาธุชเน จ ทิสฺสติ.
สตฺตมํ อิสิสตฺตโม.๑ เอตฺถ จ สตฺตมนฺติ สงฺขฺยาปูรณตฺถวเสเนว วุตฺตํ. อิสิสตฺตโมติ อิทํ ปน สงฺขฺยาปูรณตฺถวเสน เจว ปสตฺถตรปุคฺคลสงฺขาตสาธุชนวเสน จ วุตฺตนฺติ วตฺตพฺพํ. ตถา หิ ปฏฺฐานํ นาม ปกรณํ ธมฺมสงฺคณีอาทีนิ อุปาทาย สตฺตมํ โหติ. สกฺยสีโหปิ ภควา วิปสฺสีอาทโย อุปาทาย สตฺตโม โหติ, ปสตฺถตรปุคฺคลภาเวน ปน สตฺตโมติ วุจฺจติ.
ตถา หิ อภิธมฺมฏีกายํ อิทํ วุตฺตํ “อิสิสตฺตโมติ จตุสจฺจาวโพธคติยา อิสโยติ สงฺขํ คตานํ สตํ ปสตฺถานํ อิสีนํ อติสเยน สตฺโถ ปสตฺโถติ อตฺโถ. วิปสฺสีอาทโย จ อุปทาย ภควา สตฺตโมติ วุตฺโต”ติ.๒
เอตฺถ จ “จตุสจฺจาวโพธคติยา”ติ อิทํ สทฺทสตฺถนเยน “อิส คติย”นฺติ ธาตุอตฺถํ คเหตฺวา วุตฺตํ. อิทํ ปเนตฺถนิพฺพจนํ ภวติ— อิสีนํ สตฺตโม, อิสีสุ วา สตฺตโมติ, อถ วา สปรสนฺตาเนสุ สีลาทิคุณานํ เอสนฏฺเฐน อิสโย พุทฺธาทโย อริยา. อิสิ จ สตฺตโม จาติ อิสิสตฺตโมติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
๕๑๒. ปสตฺถสฺส อิยิฏฺเฐสุ.1
ปสตฺถสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว สการาเทโส โหติ อิยอิฏฺฐอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ.
เสยฺโย เสฏฺโฐ.
๕๑๓. โช วุฑฺฒสฺส.2
เชยฺโย; เชฏฺโฐ.
๕๑๔. เนทนฺติกสฺส.3
เนทิโย; เนทิฏฺโฐ.
๕๑๕. สาโธ พาฬฺหสฺส.4
สาธิโย; สาธิฏฺโฐ.
๕๑๖. ขุทฺทกสฺส กโณ.5
กณิโย; กณิฏฺโฐ.
๕๑๗. มตนฺตเร ยุวสฺส จ.1
ครูนํ มตนฺตเร ยุวสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว กณาเทโส โหติ อิยอิฏฺฐอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ.
กณิโย; กณิฏฺโฐ.
๕๑๘. ลุตฺติ วนฺตุมนฺตุวีนํ.2
วนฺตุมนฺตุวีอิจฺเจเตสํ ปจฺจยานํ ลุตฺติ โหติ อิยอิฏฺฐอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ.
คุณิโย; คุณิฏฺโฐ. สติโย; สติฏฺโฐ. เมธิโย; เมธิฏฺโฐ.
๕๑๙. นิทาเน กิสฺส กุโต สมาเส.
สมาเส วตฺตมานสฺส กึสทฺทสฺส นิทานสทฺเท ปเร กุโตอาเทโส โหติ.
กึ นิทานํ เอเตสํ ธมฺมานนฺติ กุโตนิทานา.
๕๒๐. อิทสฺส อิโต.
สมาเส วตฺตมานสฺส อิทํสทฺทสฺส นิทานสทฺเท ปเร อิโตอิจฺจาเทโส โหติ.
อยํ อตฺตภาโว นิทานํ เอเตสนฺติ อิโตนิทานา.
๕๒๑. อิตฺถญฺจ นาเม.
นามสทฺเท ปเร สมาเส วตฺตมานสฺส อิทํสทฺทสฺส อิตฺถํอิจฺจาเทโส โหติ.
อิทํ นามํ เอตสฺสาติ อิตฺถนฺนาโม; เอวํนาโมติ อตฺโถ. “อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุฬินถุปิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถา”ติ๑อาทีสุ ปน อิมินา ปกาเรน อิตฺถนฺติ ปการตฺเถ ถํปจฺจโย ทฏฺฐพฺโพ.
๕๒๒. กฺวจิ กฺวสฺส โก อิติ.
กฺวจิ วิสเย กฺวสทฺทสฺส โกอิติ อาเทโส โหติ.
โก เต พลํ มหาราช; โก นุ เต รถมณฺฑลํ.๒ กฺวจีติ กึ ? กฺว นจฺจํ.
๕๒๓. โสสฺส สุ.
โสอิจฺเจตสฺส สุอิติ อาเทโส โหติ กฺวจิ. มิโคว ชาตรูเปน; น เตนตฺถํ อพนฺธิ สุ.๓ กฺวจีติ กึ ? เอวํ โส นิหโต เสติ.๔
๕๒๔. โนสฺส นุ อมฺหตฺเถ.
อมฺหากนฺติ อตฺเถ วตฺตมานสฺส โนอิจฺเจตสฺส นุอิติ อาเทโส โหติ กฺวจิ.
อปิ นุ หนุกา สนฺตา.๑
กฺวจีติ กึ ? อปิ โน.
โนติ กึ ? สานิ มํสานิ.
๕๒๕. กิตเก อนฺตโต สิสฺสุ วา.
กิตเก ปริยาปนฺนโต อนฺตปจฺจยโต ปรสฺส สิวจนสฺส อุกาโร โหติ วา.
อวฺหายนฺตุ สุยุทฺเธน.๒
วาติ กึ ? อวฺหายนฺโต อฏฺฐาสิ.
๕๒๖. อาจริยสฺสาเจโร.
อาจริยสทฺทสฺส อาเจราเทโส โหติ วา.
อาเจโร; อาจริโย วา. อาเจรมิว มาณโว.๓ ญตฺวา อาเจรกํ มตํ.
๕๒๗. สํสทฺทสฺส นิคฺคหีตํ มตฺตมีกาเร สโร ทีฆํ เม.
สํสทฺทสฺส นิคฺคหีตํ อีกาเร อตฺถิอตฺถวติปจฺจเย ปเร มการตฺตมาปชฺชติ; มกาเร จ ปเร สโร ทีฆํ ปปฺโปติ. สํ อสฺส อตฺถีติ สามี; อิสฺสราธิวจนเมตํ. รสฺสตฺเต สามิ. อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ สามินีติ อินีปจฺจยวเสน สิชฺฌติ.
๕๒๘. เก กตฺตญฺจ.
สํสทฺทสฺส นิคฺคหีตํ อตฺถิอตฺถวติกปจฺจเย ปเร กการตฺตมาปชฺชติ. อริยธนสงฺขาตํ พหุวิธํ สํ อสฺส ภควโต อตฺถิ โส ภควา สกฺโก.
เกติ กึ ? สกฺยา วต โภ กุมารา.๔
๕๒๙. สามีสามินีนมากาโร อุวา เม.
สามีสามินีอิจฺเจเตสํ อากาโร มกาเร ปเร อุวาอิจฺจาเทโส โหติ วา.
สุวามี; สุวามินี.
๕๓๐. สกสฺสสฺสุว.
สกสทฺทสฺส อการสฺส อุวอาเทโส โหติ วา.
สุวกํ; สกํ วา; เอโส ขณฺฑหาโล; ยชตํ สุวเกหิ ปุตฺเตหิ.๑ สุวเกหีติ สเกหิ.
๕๓๑. ชนฺตุวาจีสตฺตสฺสโว.
ชนฺตุวาจกสฺส สตฺตสทฺทสฺส อกาโร อวาเทโส โหติ วา.
สตฺตโว; สตฺโต วา; ตฺวญฺจ อุตฺตมสตฺตโว.;๒
๕๓๒. จนฺทสฺส จนฺทโร อาภาย คาถายํ.
คาถาวิสเย จนฺทสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว จนฺทรอิจฺจาเทโส โหติ วา อาภาสทฺเท ปเร. อติโภนฺติ น ตสฺสาภา; จนฺทราภาสตารกา.๓ เอตฺถ จ จนฺทราภาติ จนฺทาภา. จนฺทาภาติ จ อิทํ สกฺกฏภาสาภาวํ ปตฺวา ทการรการสญฺโญควเสน ติฏฺฐติ; มาคธภาสตฺตํ ปน ปตฺวา จนฺทราภาติ วิสุํ ติฏฺฐติ.
เอตฺถ รกาโร อาคโมติ เจ ? น; สาสเน พหิทฺธา จ ปสิทฺธปทฺมสทฺทโต วิสุํ ปทุมสทฺทวจนํ วิย. พหิทฺธา จ ปสิทฺธจนฺทฺรสทฺทโต วิสุํ จนฺทรวจนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. “อาภาสทฺเท ปเร”ติ วจนํ ปเนตฺถ สญฺญาปนตฺถํ วุตฺตํ; ตสฺมึ อสนฺเตปิ สตฺตวสทฺทสฺส วิย จนฺทรสทฺทสฺส เกวลสฺสาปิ ฐิตภาโว ยุชฺชเตว. คาถายนฺติ อยมธิกาโร เหฏฺฐิมสุตฺเตสุ จ อุปริมสุตฺเตสุ จ สีหคติวเสน วตฺตตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
๕๓๓. รตนสฺส รตฺโน.
รตนสทฺทสฺส สพฺพสฺเสว รตฺนาเทโส โหติ วา คาถายํ.
นานารตฺเน จ มาณิเย.๔
อยํ ตาว ปาฬิปฺปเทโส. อยํ ปน อฏฺฐกถาปเทโส— อรินฺทมํ นาม นราธิปสฺส; เตเนว ตํ วุจฺจติ จกฺกรตฺนนฺติ. กตฺถจิ อฏฺฐกถาโปตฺถเก เตเนว ตํ วุจฺจติ “จกฺกรตน”นฺติ วิสุํ ตการนการา ฐิตา; เกจิ จ ตถา ปฐนฺติ. ยถา ปน ปาฬิอาทีสุ “โอปุปฺผานิ จ ปทฺมานิ;๑ อุทฺธสฺเต อรุเณ;๒ วิทฺธสฺตา วินฬีกตา;๓ อสฺนาถ ขาทถา”ติ๔ ทการมการานํ, สการตการานํ สการนการานญฺจ สญฺโญโค ทิสฺสติ; ตถา “นานารตฺเน จ มาณิเย”ติอาทีสุปิ ตการนการสญฺโญโค ทิสฺสติ.
วาติ กึ ? รตนานิ ปวตฺตยึสุ.
๕๓๔. เมรยสฺส มชฺฌากาโร เอตฺตํ.
เมรยสทฺทสฺส มชฺเฌ อกาโร เอตฺตมาปชฺชติ วา คาถายํ.
สุราเมเรยปานานิ; โย นโร อนุยุญฺชติ.๕
๕๓๕. เหตาธิปติโต สฺมึโน ยาปจฺจยวจเน.
เหตุยา ตีณิ; อธิปติยา สตฺต. วาธิการตฺตา
วาติ กึ ? เหตุสฺมึ; อธิปติสฺมึ.
๕๓๖. อตฺถินตฺถิโต ปจฺจยวจเน วา นิจฺจํ สสฺสจ.
อตฺถินตฺถิสทฺทโต สสฺส จ สฺมึโน จ นิจฺจํ ยาอาเทโส โหติ ปจฺจยวจเน วา อปจฺจยวจเน วา.
อตฺถิยา ภาโว อตฺถิตา. นตฺถิยา ภาโว นตฺถิตา.
อตฺถิยา นว. นตฺถิยา นว.
เอตฺถ จ “อตฺถิตา อตฺถิตฺต”นฺติอาทิทสฺสนสามตฺถิเยน “อตฺถิยา นวา”ติอาทิสตฺตมี-ปโยคทสฺสนสามตฺถิเยน จ “อตฺถิยา ภาโว”ติอาทิ ฉฏฺฐีปโยโคปิ สมตฺถิโต ภวตีติ ทฏฺฐพฺพํ.
๕๓๗. อิตฺถิยมุปาสกาทิกสฺสิโก นิจฺจํ.
อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ อุปาสกสทฺทาทีนํ อกสฺส อิกาเทโส โหติ นิจฺจํ.
อุปาสิกา; อคฺคสาวิกา; มาณวิกา; ทาริกา อิจฺจาทีนิ.
อิตฺถิยนฺติ กึ ? อุปาสโก; อคฺคสาวโก.
๕๓๘. สญฺญายํ ยถารุตเมว.
สญฺญายํ วตฺตพฺพายํ อาคเมสุ อาคตํ ยถารุตเมว รูปํ คเหตพฺพํ; น ตตฺถ อิกาเทสวิธานํ กาตพฺพํ. สาฬิโก; สาฬิกา; เสผาลิกา; นวมาลิกา; มลฺลิกา; เอสิกา; มานิกา อิจฺจาทีนิ.
๕๓๙. ตูริยสฺส ตูโร.
ตูริยสทฺทสฺส อตฺตโน สมานเลเสน ตูราเทโส โหติ.
ตูรํ; ตูริยํ วา. เทวตูราปิ วชฺชยุํ.๑
๕๔๐. สูริยสฺส สูร.
สูโร; สูริโย วา. อุสฺสูโร ชาโต; จนฺทสูรสหสฺสานิ.๒
๕๔๑. พฺยคฺฆสฺส วคฺฆ.
วคฺโฆ; พฺยคฺโฆ วา. อุภินฺนเมเตสํ ปทานํ วิอคฺโฆติ เฉโท.
อคฺโฆติ เจตฺถ อาสทฺโท ภุสตฺเถ อุปสคฺคปทํ; สญฺโญคปรตฺตา ปน รสฺโส ชาโต. วิวิเธ สตฺเต อาฆาเตตีติ วคฺโฆ; เอวํ พฺยคฺโฆ.
๕๔๒. อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทิโต สฺมานาว.1
อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมอตฺตสขปิตุอิจฺเจวมาทิโต สฺมาวจนํ นาวจนมิว ทฏฺฐพฺพํ. มยา อเปติ. เอวํ ตยา; คุณวตา; รญฺญา; พฺรหฺมุนา. อตฺตนา. สขินา. โก สตฺถารา สทิโส อตฺถิ; ปุตฺโต ปิตรา สิปฺปํ คณฺหาติ; มาตรา อนฺตรธายติ; ภาตรา; ธีตรา.
๕๔๓. อมฺหสฺส มํ สมาเส.
เอเต คามณิ มํทีปา มํเลณา มํปฏิสรณา.๓ มมุทฺเทสิโก ภิกฺขุสํโฆ.๔ มํมุขํ.
๕๔๔. ตุมฺหสฺส ตฺวํ.
ตฺวํมุขํ กมเลเนว ตุลฺยํ.๕
๕๔๕. ตุมฺหามฺหากํ ตมา โยเค ยสฺส ทฺวิตฺตํ.
ตุมฺหอมฺหสทฺทานํ สมาเส วตฺตมานานํ ตการมการาเทสา โหนฺติ โยคสทฺเท ปเร; ยการสฺส จ เทฺวภาโว โหติ. ตยฺโยโค; มยฺโยโค.
๕๔๖. วนฺตุสฺส ตุโลโป โน นิคฺคหีตํ มูลาทีสุ.
วนฺตุสทฺทสฺส สมาเส วตฺตมานสฺส ตุการโลโป โหติ สญฺโญคาทิภูโต นกาโร นิคฺคหีตํ โหติ มูลสทฺทาทีสุ ปเรสุ. ภควํมูลกา ภนฺเต ธมฺมา; ภควํปฏิสรณา.๑ อิมินา นเยน “ภควํปมุโข ภิกฺขุสํโฆ; มฆวํปธาโน เทวคโณ”ติอาทินา วุตฺตานิปิ ปโยคานิ โยเชตพฺพานิ. อปิจ “สติมํปฏิสรณา”ติอาทินา มนฺตุปจฺจยวเสนปิ โยเชตพฺพานิ ตคฺคติกตฺตา. วนฺตุสฺสาติ หิ กถาสีสมตฺตํ วุตฺตํ; ตสฺมา วนฺตุมนฺตุสทฺทานํ สมาเส วตฺตมานานํ ตุการโลโป โหติ; สญฺโญคาทิภูโต นกาโร นิคฺคหีตํ โหติ มูลสทฺทาทีสุ ปเรสูติ อนุวุตฺติ เวทิตพฺพา.
นมนฺติ ยานิ อตฺเถสุ; อตฺเถ นาเมนฺติ จตฺตนิ.
ปเทสุ เตสุ นาเมสุ; ธีรา นาเมนฺตุ มานสํ.
มานสํ เตสุ นาเมนฺตา; ญตฺวา ปาฬินยุตฺตมํ.
นามธมฺเมสุ วินฺเทยฺยุํ; นามนามํ สุนิมฺมลํ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ นามกปฺโป นาม เอกวีสติโม ปริจฺเฉโท.
——————