สทฺทนีติปฺปกรณํ
สุตฺตมาลา
——————
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
๑- สนฺธิกปฺป
อิโต ปรํ อุทฺเทสานุกฺกเมน สลกฺขโณ สนฺธินามาทิเภโท ภวิสฺสติ. เอตฺถ จ ลกฺขณนฺติ สุตฺตํ วุจฺจติ. สุตฺตสฺส หิ อเนกานิ นามานิ “สุตฺตํ ลกฺขณํ วจนํ โยโค อารมฺโภ สตฺถํ วากฺยํ ยตน”นฺติ.
เยสนฺธินามาทิปเภททกฺขา;
หุตฺวาวิสิฏฺเฐปิฏกตฺตยสฺมึ.
กุพฺพนฺติโยคํปรมานุภาวา;
วินฺทนฺติกามํวิวิธตฺถสารํ.
เยตปฺปเภทมฺหิอโกวิทาเต;
โยคํกโรนฺตาปิสทามหนฺตํ.
สมฺมูฬฺหภาเวนปเทสุกามํ;
สารํนวินฺทุํปิฏกตฺตยสฺมึ.
ตสฺมาอหํโสตุหิตตฺถมาโท;
สนฺธิปฺปเภทํว ปกาสยิสฺสํ.
สญฺญาวิธานาทิวิจิตฺรนีตึ;
ธมฺมานุรูปํกตสาธุนีตึ.
ตตฺถ ยสฺมา สนฺธิกิจฺจํ นาม โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ สพฺพราชกิจฺเจสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพํ โหติ; ตสฺมา สนฺธินามการกสมาสาทิปฺปเภเทสุ สนฺธิปฺปเภทํว ปฐมํ ปกาสยิสฺสามิ. เอวํ ตํ ปกาเสนฺโต จาหํ ปฐมตรํ วณฺณตฺตมุปคตสฺส สทฺทสฺสุปฺปตฺตึเยว สญฺญาวิธานาทีหิ สทฺธึ ปกาเสสฺสามิ. อากาสานิลปฺปเภโท เทหนิสฺสิโต จิตฺตชสทฺโทเยว วณฺณตฺตมุปคโต สทฺโท; เอวํภูโต เจส น สกลกาเย อุปฺปชฺชติ.
โกจิ หิ สทฺโท อุรสิ, โกจิ กณฺเฐ, โกจิ สิรสีติ ตีสุ ฐาเนสุ อุปฺปชฺชติ. วิเสสโต ปน ภควโต สทฺโท กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ปูริตทานสีลาทิปารมีปุญฺเํญน ปริโสธิตวตฺถุตฺตา นาภิโต ปฏฺฐาย สมุฏฺฐหนฺโต มหาพฺรหฺมุโน สโร วิย ปิตฺตเสมฺหาทีหิ อปลิพุทฺโธ วิสุทฺโธ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต๑ หุตฺวา สมุฏฺฐาติ๒.
เอวํ ตีสุ ฐาเนสุ อุปฺปนฺโน โส จิตฺตชสทฺโท กณฺฐตาลุมุทฺธทนฺโตฏฺฐสงฺขาตานิ ปญฺจ ฐานานิ ฆฏฺเฏตฺวา วณฺณตฺตมุปคจฺฉติ.
“อิทํ วกฺขามี”ติ หิ วิตกฺกยโต วิจารยโต เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อุปฺปนฺนาย จิตฺตช-ปถวีธาตุยา อุปาทินฺนกปถวีธาตุฆฏฺฏเนน สทฺโท ชายติ. เอวํ โส สทฺโท ทฺวินฺนํ ธาตูนํ ฆฏฺฏนวเสน ปญฺจ ฐานานิ ฆฏฺเฏตฺวา วณฺณตฺตํ ปาปุณาตีติ เวทิตพฺพํ. อิมสฺมึ สทฺท-นีติปฺปกรเณ สุตฺตานิ สวุตฺติกานิ จ อวุตฺติกานิ จ กตฺวา วทาม.
๑. อปฺปภุเต'กตาลีส สทฺทา วณฺณา.
ภควโต ปาวจเน อการปฺปภุตี เอกจตฺตาลีส สทฺทา วณฺณา นาม ภวนฺติ. เสยฺยถิทํ ? อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ; ก ข ค ฆ
; จ ฉ ช ฌ ญ; ฏ ฐ ฑ ฒ ณ; ต ถ ท ธ น; ป ผ พ ภ ม; ย ร ล ว ส ห ฬ อํ. วณฺณิยติ กถิยติ อตฺโถ เอเตหีติ วณฺณา. วณฺณสญฺญาย กึ ปโยชนํ ? “โห ธสฺส วณฺณสนฺธิมฺหิ”อิจฺจาทีสุ อสมฺโมโห, กิจฺจสิทฺธิ จ.
๒. อกฺขรา จ เต.1
เต อการปฺปภุตี เอกจตฺตาลีส สทฺทา อกฺขรา จ นาม ภวนฺติ. อกฺขราติ เกนฏฺเฐน อกฺขรา ? อกฺขยฏฺเฐน อกฺขรฏฺเฐน จ. ยญฺหิ ขยํ คจฺฉติ ปริหายติ; ตํ “ขย”นฺติ วุจฺจติ. ยํ ปน ขรํ โหติ ถทฺธํ; ตํ “ขร”นฺติ วุจฺจติ.
อิเม ปน วณฺณา สงฺขารวิการลกฺขณนิพฺพานปํญฺญตฺติสงฺขาเตสุ ปญฺจสุ เญยฺยปเถสุ วตฺตมานาปิ เนว ขยํ คจฺฉนฺติ, น ปริหายนฺติ, อุปรูปริ ทิสฺสนฺติ; อติสุขุมคมฺภีรสงฺเกเตสุ ปริวตฺตมานาปิ ขรตฺตํ ถทฺธภาวํ น คจฺฉนฺติ, อติวิย มุทุ หุตฺวา อตฺถวเสน น ขรนฺติ; ตสฺมา “อกฺขรา”ติ วุจฺจนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สาธิปฺปาโย วิคฺคโห—
นกฺขรนฺตีติ อกฺขรา; ปมาณโต เอกจตฺตาลีสมตฺตาเยว หุตฺวา อนนฺตมภิเธยฺยมฺปิ ปตฺวา น ขิยนฺตีติ อตฺโถติ. อกฺขรสํญฺญาย กึ ปโยชนํ ? อกฺขรโต กาโร; “อกฺขรานํ สนฺนิปาตํ; ชํญฺญา ปุพฺพาปรานิ จา”ติ๑ อาทีสุ อสมฺโมโห กิจฺจสิทฺธิ จ. อิโต ปรํ สงฺเขป-รุจิตฺตา น สรสญฺญาทีสุ ปโยชนํ กเถสฺสาม.
๓. ตตฺถฏฺฐาโท สรา.2
ตตฺถ อกฺขเรสุ อการปฺปภุตีสุ อาโท อฏฺฐ อกฺขรา สรา นาม ภวนฺติ. เสยฺยถิทํ? อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ. สรนฺติ สุยฺยมานตํ คจฺฉนฺตีติ สรา๒. อตฺตสํสฏฺฐานิ วา พฺยญฺชนานิ สาเรนฺติ สุยฺยมานตํ คเมนฺตีติปิ สรา๓. เนรุตฺติกา ปน วทนฺติ “สยํ ราชนฺตีติ สรา”ติ.
๔. เอกมตฺตา อาทิตติยปญฺจมา รสฺสา.1
ตตฺถ สเรสุ อาทิตติยปญฺจมา เอกมตฺตา สรา รสฺสา นาม ภวนฺติ. เสยฺยถิทํ ? อ อิ อุ. มตฺตาสทฺโท เจตฺถ นิมฺมีสนุมฺมีสนสงฺขาตํ ปริตฺตกาลํ วทติ. ยาว หิ กลฺลสรีโร เอกวารํ นิมฺมีสนุมฺมีสนํ กโรติ. เอตฺตกํ เอกมตฺตานํ รสฺสานํ ปมาณํ. รสฺเสน กาเลน วตฺตพฺพตฺตา รสฺสา.
๕. อญฺเญ ทฺวิมตฺตา ทีฆา.2
ตตฺถ สเรสุ รสฺเสหิ อญฺเญ ทฺวิมตฺตา สรา ทีฆา นาม ภวนฺติ. เสยฺยถิทํ ? อา อี อู เอ โอ. ทีเฆน กาเลน วตฺตพฺพตฺตา ทีฆา.
วุตฺตญฺเหตํ วินยฏฺฐกถายํ “ทีฆนฺติ ทีเฆน กาเลน วตฺตพฺโพ อาการาทิ. รสฺสนฺติ ตโต อุปฑฺฒกาเลน วตฺตพฺโพ อการาที”ติ๑. อกฺขรานญฺหิ สณฺฐานาภาวโต สณฺฐานวเสน ทีฆรสฺสตานุปลพฺภติ; อุจฺจารณกาลวเสน ปน ลพฺภติ.
๖. เสสา อฑฺฒมตฺตา พฺยญฺชนา.3
สรโต เสสา รสฺสสรโต อฑฺฒมตฺตา กการาทโย สพฺเพ อกฺขรา พฺยญฺชนา นาม ภวนฺติ. เสยฺยถิทํ ? ก ข ค ฆ
; จ ฉ ช ฌ ญ; ฏ ฐ ฑ ฒ ณ; ต ถ ท ธ น; ป ผ พ ภ ม; ย ร ล ว ส ห ฬ อํ. กการาทีสุ อกาโร อุจฺจารณตฺโถ; “ธี ภู โค”ติอาทีสุ สรํ นิสฺสาย, “พุทฺโธ ภควา”ติอาทีสุ ปน สสฺสรํ วณฺณสมุทายํ นิสฺสาย อตฺถํ พฺยญฺชยนฺติ ปากฏํ กโรนฺตีติ พฺยญฺชนา. สทฺธมฺมเนรุตฺติกา ปน “สรํ ชเนนฺตีติ พฺยญฺชนานี”ติ วทนฺติ. “สเร อนุคจฺฉนฺตีติ พฺยญฺชนานี”ติ เวทวิทู.
๗. กาทิมนฺตา วคฺคา.4
เตสํ โข พฺยญฺชนานํ กการาทโย มการนฺตา วคฺคา นาม ภวนฺติ. เสยฺยถิทํ ? ก ข ค ฆ
; จ ฉ ช ฌ ญ; ฏ ฐ ฑ ฒ ณ; ต ถ ท ธ น; ป ผ พ ภ ม. ตตฺถ ปฐโม กวคฺโค; ทุติโย จวคฺโค; ตติโย ฏวคฺโค; จตุตฺโถ ตวคฺโค; ปญฺจโม ปวคฺโคติ ปญฺจวิธา วคฺคา. วคฺคนฺติ ปญฺจปญฺจวิภาเคน คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ วคฺคา; วคฺคิยนฺติ วา ปญฺจปญฺจ-วิภาเคน อิเม ฐิตาติ คมิยนฺติ ญายนฺตีติ วคฺคา; อปิจ สมูหตฺโถ วคฺคสทฺโท; เอวํ สมูหตฺเถนปิ วคฺคา.
๘. อํ อึ อุมิติ ยํ สรโต ปรํ สุยฺยติ. ตํ นิคฺคหีตํ.1
ยํ สทฺทรูปํ อํ อึ อุมิติ สรโต ปรํ หุตฺวา สุยฺยติ; ตํ นิคฺคหีตํ นาม ภวติ. เสยฺยถิทํ ? “อหํ เกวฏฺฏคามสฺมึ; อหุํ เกวฏฺฏทารโก”ติ๑ อาทีสุ รสฺสตฺตยโต ปรํ พินฺทุ นิคฺคหีตํ นามาติ ท ฏฺฐพฺพํ. ตํ ปน สาสนิกปฺปโยควเสน รสฺสสรํ นิสฺสาย คยฺหติ อุจฺจาริยตีติ นิคฺคหีตนฺติ วุจฺจติ. กรณานิ วา นิคฺคเหตฺวา อวิวเฏน มุเขน สานุนาสิกํ กตฺวา อีริตนฺติ นิคฺคหีตํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ “นิคฺคหีตนฺติ ยํ กรณานิ นิคฺคเหตฺวา อวิสฺสชฺเชตฺวา อวิวเฏน มุเขน สานุนาสิกํ กตฺวา วตฺตพฺพ”นฺติ.๒ เอตฺถ จ นิคฺคหีตนฺติ สาสเน โวหาโร. สทฺทสตฺเถ ปน ตํ “อนุสฺวโร”ติ วทนฺติ.
(ก) ออา อวณฺโณ.
(ข) อิอี อิวณฺโณ.
(ค) อุอู อุวณฺโณ.
(ฆ) เต เอว ยุคฬา สวณฺณา.
(ง) เอกาโรการา อสวณฺณา.
(จ) สวณฺณา สรูปา.
(ฉ) อวณฺณาทีนํ เสสา ฉ ฉ อสรูปา.
(ช) เอการสฺส สตฺต.
(ฌ) ตโถการสฺส.
เอตฺถ จ เอกาโรการา อตฺตนา สมานกรณานมภาวโต “อสวณฺณา”ติ จ อญฺเญหิ อสมานสุติตฺตา “อสรูปา”ติ จ นามํ ลภนฺติ; อวณฺณาทโย ปน ยุคฬวเสน “สวณฺณา”ติ จ, อญฺเญ สเร อุปนิธาย “อสรูปา”ติ จ นามํ ลภนฺติ; สมานกรณตฺตา ปน “อสวณฺณา”ติ นามํ น ลภนฺติ. ตตฺถ สวณฺณาติ สมานกรณา; สมานกฺขรุปฺปตฺติฏฺฐานาติ วุตฺตํ โหติ. อสวณฺณาติ อสมานกรณา; อสมานกฺขรุปฺปตฺติฏฺฐานาติ วุตฺตํ โหติ. วณฺณสทฺโท เจตฺถ กรณวาจโก ทฏฺฐพฺโพ. ตถา หิ “วณฺณ วณฺณกฺริยาวิตฺถารคุณวจเนสู”ติ ธาตุ ทิสฺสติ. กรณนฺติ จ กณฺฐาทิอกฺขรุปฺปตฺติฏฺฐานํ วุจฺจติ.
ตญฺหิ กโรนฺติ อุจฺจาเรนฺติ เอตฺถ อกฺขรานีติ กรณนฺติ วุจฺจติ; อิติ สมานกรณา สวณฺณา; อสมานกรณา อสวณฺณา. สรูปาติ สมานสุติโน; อสรูปาติ อสมานสุติโน. เอตฺถ จ รูปสทฺเทน สุติ วุตฺตา; สุตีติ จ สวนํ วุจฺจติ; ตญฺจ สทฺทสฺเสว โหติ. สุโต-สทฺโท อตฺถํ ปกาเสติ; รูปสทฺโท จ ปกาสนตฺโถ. ตถา หิ “รูป รูปกฺริยาย”นฺติ ธาตุ ทิสฺสติ; รูปยตีติ รูปนฺติ๑ นิพฺพจนญฺจ; ตสฺมา ปกาสนตฺถวาจเกน รูปสทฺเทน สุติ วุตฺตา; อิติ สมานสุติโน สรูปา; อสมานสุติโน อสรูปาติ สนฺนิฏฺฐานํ.
๙. ทีโฆ ครุ.1
อา; อี; อู; ภู; ธี; มา.
๑๐. สํโยคปโร จ.2
วตฺวา; คนฺตฺวา; ยสฺส นกฺขมติ.๒
๑๑. อสฺสรพฺยญฺชนโต ปุพฺพรสฺโส จ.
สุขํ; อิสึ; พุทฺธมฺ สรณมฺ คจฺฉามิ.๓ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ.๔
๑๒. รสฺโส ลหุ.
อ; อิ; อุ; ปฐติ; วทตุ.
๑๓. อสํโยคปโร จ.
ยสฺส น ขมติ นุ.
๑๔. วคฺเคสุ ปฐมตติยํ สิถิลํ.1
ก จ ฏ ต ปา เจว, ค ช ฑ ท พา จ.
๑๕. ทุติยจตุตฺถํ ธนิตํ.2
ข ฉ ฐ ถ ผา เจว, ฆ ฌ ฒ ธ ภา จ.
๑๖. สิถิลํ อผุฏฺฐํ, ธนิตํ ผุฏฺฐํ.
สทฺทสตฺถวิทุโน วคฺคานํ ผุฏฺฐตฺตํ, ยรลวานํ อีสกํ ผุฏฺฐตฺตํ วทนฺติ. สาสนิกา ปน วคฺคานํเยว ผุฏฺฐตฺตญฺจ อผุฏฺฐตฺตญฺจ วทนฺติ. เอตฺถ จ สาสนิกานํ มเตน วคฺเคสุ ยํ อกฺขรํ สิถิลากาเรน ฐานํ ผุสติ; ตํ ผุฏฺฐมฺปิ สมานํ สิถิลากาเรน ผุฏฺฐตฺตา อผุฏฺฐนฺติ คเหตพฺพํ; เอวญฺหิ สติ น โกจิ เตสํ วิโรโธ.
๑๗. ปฐมทุติยานิโส จ อโฆสา.3
ก ข; จ ฉ; ฏ ฐ; ต ถ; ป ผ; ส.
๑๘. ตติยจตุตฺถปญฺจมา ยรลวหฬา โฆสวนฺโต.4
ค ฆ ; ช ฌ ญ; ฑ ฒ ณ; ท ธ น; พ ภ ม; ย ร ล ว ห ฬ. สทฺทสตฺถวิทุโน นิคฺคหีตสงฺขาตสฺส อนุสฺวรสฺสาปิ โฆสวนฺตตฺตํ อิจฺฉนฺติ. สาสนิกา ปน ตสฺส โฆสาโฆสวินิมุตฺตตฺตํเยว อิจฺฉนฺติ.
๑๙. ปรปเทน สมฺพนฺธิตฺวา วุตฺตํ สมฺพนฺธํ.
อนาถปิณฺฑิกสฺสาราเม.๑ นารหตายสฺมา อมฺพฏฺโฐ.๒
๒๐. ปทจฺเฉทํ กตฺวา วุตฺตํ ววตฺถิตํ.
อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม.๑ น อรหติ อายสฺมา อมฺพฏฺโฐ๒.
๒๑. กรณานิ อนิคฺคเหตฺวา วิวเฏน มุเขน วตฺตพฺพํ วิมุตฺตํ.
ธมฺมฏฺฐิตตา; ธมฺมนิยามตา.๓ กุสลา ธมฺมา.๔
อิติ มูลํสญฺญาวิธานํ นิฏฺฐิตํ.
อถ สิกฺขาวิธานํ ภวติ—
๒๒. กฺวจิ สญฺโญคปุพฺพา เอกาโรการา รสฺสาว วตฺตพฺพา.
เอตฺถ; เสยฺโย; โอฏฺโฐ; โสตฺถิ.
กฺวจีติ กึ ? มญฺเจ ตฺวํ นิกฺขนํ วเน.๑ ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช.๒ กตฺถจิ กรณํ ฐานนฺติ วุจฺจติ; อิธ ปน ฐานกรณานํ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพ.
๒๓. ฐานกรณปยตเนหิ วณฺณานมุปฺปตฺติ.
ฐานํ กณฺฐาทีนิ ปญฺจ; นิคฺคหีตงญณนมานํ วา ฐานภูตาย นาสิกาย สทฺธึ ฉ; วคฺคนฺตยรลวเฬหิ ยุตฺตหการสฺส ฐานภูเตน อุเรน สทฺธึ สตฺต.
(ก) กรณํ ชิวฺหามชฺฌาทิ.
(ข) ปยตนํ สํวุตาทิกรณวิเสโส.
(ค) อวณฺณกวคฺคหการา กณฺฐชา.
(ฆ) อิวณฺณจวคฺคยการา ตาลุชา.
(ง) อุวณฺณปวคฺคา โอฏฺฐชา.
(จ) ฏวคฺครฬการา มุทฺธชา.
(ฉ) ตวคฺคลสการา ทนฺตชา.
(ช) เอกาโร กณฺฐตาลุโช.
(ฌ) โอกาโร กณฺโฐฏฺฐโช.
(ญ) วกาโร ทนฺโตฏฺฐโช.
(ฏ) นิคฺคหีตํ นาสิกฏฺฐานชํ.
(ฐ) วคฺคนฺตา สกฏฺฐานนาสิกฏฺฐานชา.
(ฑ) ยรลวฬปญฺจเมหิ ยุตฺโต หกาโร อุรสิโช; เกวโล กณฺฐโชว.
สาสนิกปฺปโยคโต; ปน
การวชฺชิโต. ญณนเมหิ สํยุตฺโต; ตถา ยลวเฬหิ โห. สาสเน โอรโส เญยฺโย; กณฺฐโชเยว เกวโล. ตญฺหิ ตณฺหา นฺหาสา’สุมฺห; มุยฺหเต วุลฺหเต ตถา. อวฺหิโต รูฬฺหี อิจฺเจเต; ปโยคา โหนฺติ สาสเน.
(ฒ) ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ กรณํ.
(ณ) ชิวฺโหปคฺคํ มุทฺธชานํ.
(ต) ชิวฺหคฺคํ ทนฺตชานํ.
(ถ) เสสา สกฏฺฐานกรณา.
(ท) สํวุฏตฺตํ อการสฺส.
(ธ) วิวฏตฺตํ อาการาทีนํ สการหการานญฺจ.
(น) สรา นิสฺสยา.
(ป) พฺยญฺชนา นิสฺสิตา.
(ผ) ปญฺจฏฺฐานกฺกมนิสฺสยาทิโต อกฺขรกฺกโม.
เอตฺเถตํ วทามิ -
ปญฺจนฺนํขลุฐานานํ; ปฏิปาฏิวเสน จ.
นิสฺสยาทิปฺปเภเทหิ; ปวุตฺโต อกฺขรกฺกโม.
อิติ สิกฺขาวิธานํ นิฏฺฐิตํ.