อถ พฺยญฺชนสนฺธิวิธานํ ภวติ -

พฺยญฺชนานํ, พฺยญฺชเนสุ วา สนฺธิ พฺยญฺชนสนฺธิ. อปิจ พฺยญฺชนาเทสโลปกรณ-วเสน สาธิโต สนฺธิ พฺยญฺชนสนฺธีติ วุจฺจติ.

๖๔. สรา พฺยญฺชเน ทีฆํ.2

สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปนฺติ. 

สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต. เอวํ คาเม มุนี จเร. ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา. ตฺยาสฺส ปหีนา. สฺวาสฺส โหติ. กฺวจีติ กสฺมา ? ตฺยชฺช; ตฺยสฺส; สฺวสฺส.

๖๕. รสฺสํ.3

สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺสํ ปปฺโปนฺติ. 

โภวาทิ นาม โส โหติ. ยถาภาวิ คุเณน โส. ยํกิญฺจิ ยิฏฺฐํ ว หุตํ ว โลเก. 

กฺวจีติ กสฺมา ? สมฺมาสมาธิ.

๖๖. โลปํ ตตฺรากาโร .4

สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปนฺติ; ตตฺร ลุตฺตฏฺฐาเน การาคโม จ โหติ. ส สีลวา.๑๐ เอส ธมฺโม.๑๑ เอตฺถ ปน ส เอวตฺโถ. เอส อตฺโถ. เอส อาโภโค. เอส อิทานีติ อุทาหรณานิ ยทิ วุจฺเจยฺยุํ; ตานิ สรสนฺธิวิสยา ภเวยฺยุํ; ตสฺมา ตานิ อิธ น ทสฺสิตานิ. อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน พฺยญฺชนนิมิตฺโต สนฺธิพฺยญฺชนสนฺธีติ อธิปฺเปโต พฺยญฺชนานํ, พฺยญฺชเนสุ วา สนฺธิ พฺยญฺชนสนฺธีติ อตฺถสมฺภวโต. 

 กฺวจีติ กสฺมา ? โส มุนิ; เอโส ธมฺโม.

๖๗. ปรสฺส ทฺวิตฺตํ ฐาเน.1

สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส เทฺวภาโว โหติ ฐาเน. 

อิธปฺปมาโท. ปพฺพชฺชํ. 

ฐาเนติ กสฺมา ? อิธ โมทติ.

๖๘. วคฺเค โฆสาโฆสานํ สวคฺเค ตติยปฐมา.2

วคฺเค โข ปุพฺเพสํ พฺยญฺชนานํ โฆสาโฆสภูตานํ สรมฺหา ยถาสงฺขฺยํ สวคฺเค ตติยปฐมกฺขรา เทฺวภาวํ คจฺฉนฺติ ฐาเน. ปคฺฆรติ. เอเสว จชฺฌานปฺผโล. ยตฺรฏฺฐิตํ นปฺปสเหยฺย มจฺจุ. วิทฺธํเสติ. วิพฺภมติ. าเนติ กสฺมา ? ทฬฺหํ คณฺหาติ ถามสา.

อิโต ปรํ พฺยญฺชนสนฺธีสุ วณฺณสนฺธิวิสเย ปทจฺเฉโท น ลพฺภติ; วณฺณานํ ปุพฺพปรมตฺตํเยว ลพฺภติ ทฺวินฺนํ ปทานํ ฆฏนาภาวโต.

๖๙. สรโลโป ยมนราทีสุ วา.

การการการการาทีสุ ปเรสุ อนนฺตเร ฐิตานํ วณฺณานํ สรโลโป โหติ วา ฐาเน. อารามรุกฺขเจตฺยานิ. อเถตฺเถกสตํ ขตฺยา. โอปุปฺผานิ จ ปทฺธานิ จ. นิเสฺนห-มภิกงฺขามิ. นานารเตฺน จ มาณิเย. กฺริยจิตฺตานิ วีสติ.๑๐ เกฺลสวตฺถุวสา ปน. 

วาติ กสฺมา ? ขตฺติยานํ เอกสตํ. ปทุมานิ ปุปฺผนฺติ.๑๑ 

ฐาเนติ กสฺมา ? สุปฺปิโย ปริพฺพาชโก.๑๒

๗๐. ยถาปาวจนํ วิธิ.

อิมสฺมึ ปกรเณ ปาวจนานุรูเปเนว อาเทสาทิ วิธิ ภวติ.

๗๑. อนิมิตฺโตปิ วา ทีฆาทิ.1

ทีฆาทิวิธิ อนิมิตฺโตปิ ภวติ วา. นทีสเตหิ ว สหา. อภิลาปมตฺตเภโท เอส. น จาปิ อปุนปฺปุนํ. วาติ กสฺมา ? ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ. 

เอตฺถ สิยานนุ จ โภ” ‘นทีสเตหิ ว สหา; คงฺคา ปญฺจหิ สาครนฺติ ปาฬิกฺกมสฺส ทสฺสนโต ทุติยปาเท พฺยญฺชเน ปเร สหสทฺทสฺส กาโร ทีฆํ ปปฺโปติ; อถ กิมตฺถํ อนิมิตฺตํ ทีฆตฺตํ วุตฺตนฺติ ? 

น ปาวจนสฺมิญฺหิ ปฐมปาทสฺส ทุติยปาเทน สทฺธึ, ตติยปาทสฺส จ จตุตฺถปาเทน สทฺธึ สนฺธิกิจฺจํ วา สมาสกิจฺจํ วา น ลพฺภติ; ฐเปตฺวา นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺส โลปการณา สญฺโญคพฺยญฺชนสฺส วิสญฺโญคภาเว สนฺธิกิจฺจํ; ตสฺมา อนิมิตฺตทีฆตฺตํ วุตฺตนฺติ.

๗๒. โห ธสฺส วณฺณสนฺธิมฺหิ.

ยถาปาวจนํ การสฺส กาโร โหติ วณฺณสนฺธิมฺหิ. 

สาหุ ทสฺสนมริยานํ. รุหิรมสฺสเว. ยถาปาวจนนฺติ กึ ? ทธิ. เอตฺถ หิ การสฺส กาเร กเต ปโยโค ปาวจนานุกูโล น สิยา. วาติ กสฺมา ? สาธาวุโส. มํสมฺปิ รุธิรมฺปิ จ. อิโต ปรํ สพฺพลกฺขเณสุยถาปาวจนนฺติ วตฺตเต. กตฺถจิ ปนวาติ วากฺวจีติ วา ยถารหํ วตฺตเต น วตฺตเต จ.

๗๓. โต ทสฺส.

ตถาคโต; สุคโต; กุสีโต.

๗๔. โฏ ตสฺส.

ทุกฺกฏํ; ปหโฏ.

๗๕. โธ ตสฺส คพฺโภกฺกมนาสนฺเน สตฺเต.

คนฺธพฺโพ จ ปจฺจุปฏฺฐิโต โหติ. สตฺเตติ กึ ? มคฺโค คนฺตพฺโพ โหติ.

๗๖. โตฺร ตฺตสฺส.

อตฺรโช; เขตฺรโช. วตฺรภู; โคตฺรภู. ยถาปาวจนาธิการตฺตาอตฺตชํ อตฺตสมฺภวํ ปุตฺโต มาสเขตฺตนฺติ จ อาทีสุ น โหติ.

๗๗. โก คสฺส. 

หตฺถูปกํ. สีสูปกํ. กุลูปโก. ขีรูปโก. กฺวจิ หตฺถูปคํ อิจฺจาทีนิปิ ภวนฺติ.

๗๘. โล รสฺส.

มหาสาโล. ปลิปนฺโน.

๗๙. โช ยสฺส.

ควโช; ควโย วา.

๘๐. โพ วสฺส.

สีลพฺพตํ; นิพฺพานํ.

๘๑. โก ยสฺส.

สเก ปุเร.

๘๒. โย ชสฺส.

นิยํปุตฺตํ; นิชํปุตฺตํ วา.

๘๓. โก ตสฺส.

นิยโก; นิยโต วา. สุมิตฺโต นาม นามโก; สุมิตฺโต นาม นามโต วา.

๘๔. โจ ตสฺส.

ภจฺโจ; ภตฺโต วา.

๘๕. โผ ปสฺส.

นิปฺผตฺติ; อนนฺตํ สพฺพโตปผํ.

๘๖. โทฺร ทสฺส.

อินฺทฺริยํ; ทุทฺรทามา. ภโทฺร; ภทฺโท วา.

๘๗. โฆ ขสฺส.

นิฆณฺฑุ.๑๐

๘๘. โท ชสฺส.

ปเสนที.๑๑

๘๙. ปญฺญตฺติปญฺญาสานํ ญญสฺส ณฺโณ.

ปณฺณตฺติ; ปญฺญตฺติ วา. ปณฺณาสํ; ปญฺญาสํ๑๒ วา.

๙๐. ปญฺจวีสติยา ปญฺจสฺส ปณฺโณ. 

ปณฺณวีสติ; ปญฺจวีสติ วา.

๙๑. โณ นสฺส. 

ปณิธานํ; ปณิธิ. ปณิปาโต.

๙๒. ณสฺส โน. 

ตลุโน; ตรุโณ วา. กลุนํ ปริเทวยิ, กรุณํ คิรมุทีรยุํ.

๙๓. โธ ทสฺส. 

กมฺมาสธมฺมํ.

๙๔.  โว ยสฺส. 

อาวุธํ; อายุธํ วา.

๙๕. อายุสฺส ยสฺส โว ปณฺณตฺติยํ.  

ทีฆาวุกุมาโร. ปณฺณตฺติยนฺติ กึ ? ทีฆายุโก โหตุ อยํ กุมาโร.

๙๖. ลสฺส โฬ. 

สีหโฬ; ครุโฬ.

๙๗. โท กสฺส. 

สทตฺถปสุโต.

๙๘. โป มสฺส. 

จิรปฺปวาสึ ปุริสํ. หตฺถิปฺปภินฺนํ วิย องฺกุสคฺคโห.๑๐

๙๙. วนปฺปติสฺส ปสฺส โม. 

วนมฺปติ; วนปฺปติ๑๑ วา.

() อถ วา ปติมฺหิ วนากาโร อมํ.  วนมฺปติ.

๑๐๐. โป วิสฺส วสฺส . 

ปเจสฺสติ.๑๒ วิเจสฺสติ๑๒ วา. ปจฺจเปกฺขนา.๑๓ ปจฺจเวกฺขนา๑๓ วา.

๑๐๑. โว ปสฺส. 

กาวญฺญํ.๑๔

๑๐๒. วุตฺตาวุตฺตานํ พฺยญฺชนานํ อญฺญพฺยญฺชนตฺตมฺปิ.

อิมินา ลกฺขเณน เสสานิ ชลาพุสนฺนิสีวสทฺทาทีนิ อเนกสตานิ อุทาหรณานิ สาเธตพฺพานิ. ตตฺถ ชลาพูติ ชรายุสทฺทํ ปติฏฺฐเปตฺวา การสฺส กาเร กเต การสฺส จ กาเร กเตชลาพูติ รูปํ สิชฺฌติ. ชรํ ชีรณํ เภทํ ยาติ อุเปตีติ ชลาพุ; คพฺภเสยฺยสตฺตานํ ปลิเวธนาสโย. สนฺนิสีวสทฺเท ปน สนฺนิสีทสทฺทํ ปติฏฺฐเปตฺวา การสฺส กาเร กเตสนฺนิสีโวติ รูปํ สิชฺฌติ.

๑๐๓. เอฬโต มุขสฺส มูโค.

เอฬมูโค.

() อถ วา มุขสฺส มูโก. 

เอฬมูโก; เอฬมุโข วา.

๑๐๔.  ตยทยานํ สญฺโญโคจฺจยุคชฺชยุคํ.1

ชจฺจนฺโธ. ยชฺเชวํ. หีนชจฺโจ. น ชจฺจา วสโล โหติ. 

ยถาภจฺจํ. ปณฺฑิจฺจํ. กุกฺกุจฺจํ. อาสนํ อุทกํ ปชฺชํ. โสหชฺชํ. วชฺชํ. ทชฺชํ. 

นชฺโช มญฺเญ สนฺทนฺติ. อถชาติอนฺโธ; ยทิ เอวํ; หีนชาติโย; ปณฺฑิติยํ; ปณฺฑิจฺจยํ; กุกฺกุจฺจยํ; นทิโยติ รูปนฺตรานิปิ ทิสฺสนฺติ. อิธ น ภวติปุตฺโต ตฺยาหํ; ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส; อถ วิสฺสาสเต ตฺยมฺหีติอาทีสุ.

๑๐๕. นสฺส นิคฺคหีตํ ตยานเมโก โจ.

อากาสานญฺจายตนํ.๑๐

๑๐๖. ถยธยานํ จฺฉยุคชฺฌยุคํ.2

ภูตํ ตจฺฉํ.๑๑ ยทิ วา ตจฺโฉ; ยทิ วา อตจฺโฉ; โพชฺฌงฺโค; ทุมฺเมชฺฌํ; นาญฺญตฺร โพชฺฌา ตปสา.๑๒ โพชฺฌาติ โพธิยาติ ปทฏฺฐิติ. 

อิธ น ภวติติณลตานิ โอสโธฺยติ.๑๓

๑๐๗. ตถานํ ฏฺฐยุคํ.

อฏฺฐกถา; อตฺถกถา วา. ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ; อนฺนํ อนฺนฏฺฐิกสฺส. อฏฺฐึ กตฺวา สุเณยฺย กฺวจิ น ภวติอตฺถสํวณฺณนา; อตฺถรโสติ.

๑๐๘. กยานํ กฺกยุคํ ชฺชยุคญฺจ.

เนปกฺกํ. มหานาโม สกฺโก. ภิสกฺกสฺส อิทนฺติ เภสชฺชํ. อถสกฺยา สากิยาติ รูปนฺตรานิปิ ทิสฺสนฺติ.

๑๐๙. จยชยานํ จฺจยุคชฺชยุคํ.

ปจฺจติ; ปวุจฺจติ; ปลุชฺชติ; โภชฺชยาคุ.

๑๑๐. ลยานํ ลฺลยุคํ.

วิปริ อาโส วิปลฺลาโส; วิปริ อตฺถํ วิปลฺลตฺถํ. ปตฺตกลฺลํ. โกสลฺลํ. 

กฺวจิ น ภวติ; สุมงฺคลฺยํ.

๑๑๑. วยานํ พฺพยุคํ. 

เวธพฺพํ; เวธพฺยํ วา.

๑๑๒. โสฺย สฺสยุคํ.

โปริสฺสํ; อถโปริสิยนฺติ รูปนฺตรมฺปิ ทิสฺสติ. กฺวจิ น ภวติ; อาลสฺยํ.

๑๑๓. โคฺย คฺคยุคํ. 

โทภคฺคํ. กฺวจิ น ภวติ; โอทคฺยํ.

๑๑๔.  โปฺย ปฺปยุคํ โป .

อปฺเปกจฺเจ. อปฺเปกทา; สารุปฺปํ; ทีปา; ทีปิจมฺมปริวาริตาติ อตฺโถ.

๑๑๕. โฆฺย คฺโฆ. 

เวยฺยคฺฆา; พฺยคฺฆจมฺมปริวาริตาติ อตฺโถ.

๑๑๖. โฏฺย จฺจยุคํ.1

พฺยาวฏสฺส ภาโว เวยฺยาวจฺจํ. กฺวจิ น ภวติ; ปาริภฏฺยํ.๑๐

๑๑๗. โนฺย ญฺญยุคํ โณฺย . 

อานิอาโย อญฺญาโย; อากิญฺจญฺญํ. เคลญฺญํ; สามญฺญํ. กฺวจิ น ภวติ; อาณณฺยํ.

๑๑๘. โภฺย พฺภยุคํ. 

โอสพฺภํ.

๑๑๙. มฺมยุคํ โมฺย. 

โอปมฺมํ; โสขุมฺมํ.

๑๒๐. ตีสุ พฺยญฺชเนเสฺวโก สรูโป โลปํ.

โมเจสิ เอกสตํ ขเตฺย. อคฺยาคารํ. สรูโปติ กึ ? เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ.

๑๒๑. มตนฺตเร อุทุนิโต ปรํ ทฺวิภาวํ สทิสตฺเตน.1

อาจริยานํ มตนฺตเร อุทุนิอุปสคฺคโต ปรํ พฺยญฺชนํ สทิสตฺเตน ทฺวิภาวํ ปปฺโปติ. อุกฺกาสิ. อุตฺตาโส; ทุมฺมาโน; ทุกฺกรํ นิสฺโสโก; นิกฺกงฺโข.

๑๒๒. ผุฏฺฐกฺขรสญฺโญเค ปุพฺพมผุฏฺฐตฺตํ.1,2

อุฏฺฐิโต; อุคฺฆาติ; ทุพฺภาสิตํ. ทุพฺภิกฺขํ; นิทฺธโน; นิพฺภยํ.

๑๒๓. อผุฏฺฐกฺขรสญฺโญเค ปรํ กฺวจิ ผุฏฺฐตฺตํ.1

นิกฺขมติ; อปิธานํ นิปฺผตติ. นิตฺถรณตฺถาย. โสมฺหิ เอตรหิ กนฺตารํ นิตฺถิณฺโณ. กฺวจีติ กึ ? ตํ เว นปฺปสหตี มาโร.๑๐ อุตฺตรนฺติ มหานทึ.๑๑

๑๒๔.  วิสภาคสญฺโญเค เอโก เอกสฺส สภาคตฺตํ.1

ปริเอสนา; ปยฺเยสนา. นาภิโย นพฺโภ. โอสภฺยํ, โอสพฺภํ.

๑๒๕. ชาติยา ชจฺโจ กฺวจิ พฺยญฺชเน.1

ชาติสทฺทสฺส ชจฺจาเทโส โหติ กฺวจิ พฺยญฺชเน ปเร. ชจฺจพธิโร; ชาติพธิโร วา. ชจฺจชโฬ; ชาติชโฬ วา. อิธ พฺยญฺชนคฺคหณํชจฺจนฺโธติอาทีสุ สรปรตฺตา อเนน ลกฺขเณน ชาติสทฺทสฺส ชจฺจาเทโส น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ. อิมสฺมึ ปกรเณ กานิจิ อุทาหรณานิ ปุพฺพลกฺขเณน สิทฺธานิปิ วิธินานตฺตทสฺสเนน โสตูนํ ปรมโกสลฺลุปฺ-ปาทนตฺถญฺเจว ปชฺชุนฺนคติกานิปิ ลกฺขณานิ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถญฺจ วุตฺตานีติ น ปุนรุตฺติโทโส อวคนฺตพฺโพ. ยสฺมา จ นีติ นาม นานปฺปกาเรน กถิตาเยว โสภติ; อยญฺจ สาสเน สทฺธมฺมนีติ; ตสฺมาปิ นานปฺปกาเรน กถิตาติ น ปุนรุตฺติโทโส.

๑๒๖. อวสฺโส.1

อวอิจฺเจตสฺส โอการาเทโส โหติ กฺวจิ พฺยญฺชเน ปเร. 

อนฺธกาเรน โอนทฺธา. โอวทติ; โอสานํ; โวสานํ. 

กฺวจีติ กึ ? อวสฺสุสฺสตุ. อวสานํ. 

พฺยญฺชเนติ กึ ? อวยาคมนํ; อเวกฺขติ.

๑๒๗. เอวํขฺวนฺตเร วิยสฺส พฺยา.

เอวํสทฺทโขสทฺทานมนฺตเร ฐิตสฺส วิยสทฺทสฺส พฺยาเทโส โหติ. 

เอวํ พฺยา โข อหํ ภนฺเต ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ. 

เอวํ พฺยา โขติ เอวํ วิย โข.

๑๒๘. วาจาย โพฺย ปเถ.

วาจาสทฺทสฺส โพฺย โหติ ปถสทฺเท ปเร. พฺยปฺปโถ. พฺยปฺปโถติ วจนปโถ. วาจา เอว อญฺเญสมฺปิ ทิฏฺฐานุคติมาปชฺชนฺตานํ ปถภูตตฺตา พฺยปฺปโถติ วุจฺจติ.

๑๒๙. อุ พฺยญฺชเน ปุถสฺสนฺโต.2

ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺโต สโร พฺยญฺชเน ปเร อุกาโร โหติ. 

ปุถุชฺชโน. ปุถุภูตา. 

พฺยญฺชเนติ กึ ? ปุถ อยํ.

๑๓๐. กฺวโจการาคโม.1

กฺวจิ โอการาคโม โหติ พฺยญฺชเน ปเร. 

ปโรสหสฺสํ ภิกฺขุสํฆํ. ชีว ตฺวํ สรโทสตํ. 

กฺวจีติ กสฺมา ? เอถ ปสฺสถิมํ โลกํ. อนฺธีภูโต อยํ โลโก. 

อาจริยา ปน โอกาเรน สหาปิ การาคมํ อิจฺฉนฺติ; เตอติปฺปโค โข ตาว สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตุนฺติ อุทาหรนฺติ. อยํ ปน อสฺมากํ รุจิ. 

ปโคสทฺโท ปาโตสทฺเทน สมานตฺโถ นิปาโตติ ทฏฺฐพฺโพ. เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยาอติปฺปโคติ อติวิย ปาโตติ อตฺโถติ.

๑๓๑. นปุํสเก ตํสทฺทาทีนํ นิคฺคหีตํ พฺยญฺชเน นิสฺสรํ ตการํ โส สสฺสรํ ทการํ กฺวจิ คาถายํ.

ยทิจฺฉเส ตฺวํ ตทเต สมิชฺฌตุ. น พฺราหฺมณสฺเสตทกิญฺจิ เสยฺโย. 

เอตฺถ หิตํ เตติ เฉโท; “เอตํ กิญฺจีติ. 

กฺวจีติ กึ ? น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ.๑๐ เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.๑๑

๑๓๒. อธิสฺส โชฺฌ.

อธิอิจฺเจตสฺส พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ อชฺฌาเทโส โหติ; โส จ โข คาถายํ ทฏฺฐพฺโพ. อคารํ อชฺฌ โส วสิ.๑๒ อธิ โส อาวสีติ เฉโท. 

ตตฺถ อชฺฌสทฺทํ อาวสิสทฺเทน สมฺพนฺธิตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพสเจ อคารํ อชฺฌาวสตีติ๑๓ ปาฬิทสฺสนโต. วิจิตฺรนยญฺหิ ภควโต ปาวจนํ.

๑๓๓. อทฺโธ ภูมเย ปเร.

อธิอจฺเจตสฺส ภูธาตุมเย ปเร กฺวจิ อทฺธาเทโส โหติ. อทฺธภูโต.๑๔ อทฺธภวติ; จกฺขุํ ภิกฺขเว อทฺธภูตํ. กึสุ สพฺพํ อทฺธภวิ. นามํ สพฺพํ อทฺธภวิ. 

กฺวจีติ กึ ? อธิภูโต. อธิภวติ.

อิติ สทฺทนีติยํ พฺยญฺชนสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํ.