สทฺทนีติ-สุตฺต-1.สนฺธิกปฺป - โวมิสฺสสนฺธิวิธานํ

อถ โวมิสฺสสนฺธิวิธานํ ภวติ—

มิสฺสีภูตานํ สรพฺยญฺชนาทีนํ สนฺธิ โวมิสฺสสนฺธิ; ตถา หิ สรพฺยญฺชนนิคฺคหีตาเทส-โลปกรณวเสน สาธิโต สนฺธิ “โวมิสฺสสนฺธี”ติ วุจฺจติ. โส เอว สรพฺยญฺชนนิคฺคหีตาเทส-โลปวิปรีตาทิวเสน อเนกสงฺคหตฺตา “สาธารณสนฺธี”ติ จ วุจฺจติ. ตถา โส เอว คาถาสุ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ วุตฺติอนุรกฺขณตฺถญฺจ จุณฺณิยปเทสุ สุขุจฺจารณตฺถํ โลปาคมาทิวเสน สาธิตตฺตา “วุตฺตสนฺธี”ติ จ วุจฺจติ. กิญฺจาปิ เต ติวิธา สนฺธโย นามโต วิสุํ วุตฺตา; ตถาปิ สรสนฺธิพฺยญฺชนสนฺธีสุเยว สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ.

๑๓๔. เอกาโร อการํ อิการํ วา คาถํ ปตฺวา.

เอกาโร อการํ ปปฺโปติ; อิการํ วา กฺวจิ คาถํ ปตฺวา. 

อกรมฺหส เต กิจฺจํ.^๓ โอกฺกนฺตามสิ ภูตานิ.^๔ อิธ เหมนฺตคิมฺหิสุ.^๕ 

กฺวจีติ กิมตฺถํ ? คาถายมฺปิ กตฺถจิ วิสเย เอกาโร อการํ น ปปฺโปตีติ ทสฺสนตฺถํ. 

คาถนฺติ กึ ? เหมนฺตคิมฺเหสุ.^๖

๑๓๕. สญฺญุตฺโต พฺยญฺชโน วิสญฺโญโค.¹

สญฺญุตฺโต พฺยญฺชโน คาถํ ปตฺวา กฺวจิ วิสญฺโญโค โหติ. 

ปุตฺตานญฺหิ วโธ ทุโข.^๗ วิวิธํ วินฺทเต ทุขํ.^๘ นิรยมฺหิ อปจฺจิสํ.^๙ 

คาถนฺติ กึ ? ทุกฺขา เวทนา.^๑๐ 

กฺวจีติ กึ ? น ทุกฺขํ อหินา ทฏฺฐํ.^๑๑ อหํ ปุเร สํยมิสฺสํ.^๑๒

๑๓๖. อสญฺโญโค สสญฺโญโค จ.

อสญฺโญโค พฺยญฺชโน คาถํ ปตฺวา กฺวจิ สสญฺโญโค โหติ. 

ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ.^๑ 

คาถนฺติ กึ ? สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺโน.^๒ กฺวจีติ กึ ? อิโต โภ สุคตึ คจฺฉ.^๓

๑๓๗. กฺวจิ สเร พฺยญฺชเน วา ปฏิ ปติสฺส.¹

ปติอิจฺเจตสฺส สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร กฺวจิ ปฏิอาเทโส โหติ. ปฏคฺคิ ทาตพฺโพ.^๔ ปฏิหญฺญติ. กฺวจีติ กึ ? ปติลียติ.^๕ ปติรูปเทสวาโส จ^๖

๑๓๘. นิคฺคหีตํ วคฺเค วคฺคนฺตํ วา.²

นิคฺคหีตํ วคฺคกฺขเร ปเร ยถาสกํ วคฺคนฺตํ วา ปปฺโปติ. ทีปงฺกโร.^๗ ธมฺมญฺจเร สุจริตํ.^๘ โลกสฺส สณฺฐิติ.^๙ ตนฺนิจฺจุตํ. สํฆสมฺมโต. วาติ กสฺมา ? น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ.^๑๐

๑๓๙. เล ลการํ.³

นิคฺคหีตงฺโข ลกาเร ปเร ลการํ ปปฺโปติ วา. อสลฺลีนํ^๑๑ ปฏิสลฺลีโน; ปฏิสลฺลาโน; สลฺลกฺขณา; ปุลฺลิงฺคํ. วาติ กสฺมา ? อามิสํ ลภติ.

๑๔๐. ญเมเห.⁴

เอการหกาเร ปเร นิคฺคหีตงฺโข ญการํ ปปฺโปติ วา. ปจฺจตฺตญฺเญว ปรินิพฺพายิสฺสามิ.^๑๒ ตญฺเญเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ.^๑๓ เอวญฺหิ โว ภิกฺขเว สิกฺขิตพฺพํ.^๑๔ ตญฺหิ ตสฺส มุสา โหติ.^๑๕ สญฺหิโต. วาติ กสฺมา ? เอวเมว ตฺวมฺปิ.^๑๖ เอวเมตมภิญฺญาย.^๑๗ เอวํ โหติ สุภาสิตํ.^๑๘ ปมาณรหิตํ หิตํ.^๑๙

๑๔๑. เย สห.¹

นิคฺคหีตงฺโข ยกาเร ปเร สห ยกาเรน ญการํ ปปฺโปติ วา. 

สญฺโญชนํ; สญฺโญโค; สญฺญุตฺตํ. 

วาติ กสฺมา ? สํโยโค; สํยุตฺตํ.

๑๔๒. นปุํสเก ยเตเตหิ โท สเร ปาเยน.²

นปุํสกลิงฺเค วตฺตมาเนหิ ย ต เอตอิจฺเจเตหิ ปรสฺส นิคฺคหีตสฺส สเร ปเร ปาเยน ทการาเทโส โหติ วา. พาวริโย ยทพฺรวิ.^๑ ตเทวารมฺมณํ; เอตทโวจ สตฺถา. 

วาติ กสฺมา ? ยํ อพฺรวิ. 

ปาเยนาติ กึ ? ยเมตํ วาริชํ ปุปฺผํ.^๒

๑๔๓. โม อิตเร.²

อิตเร ลิงฺคทฺวเย วตฺตมาเนหิ ย ต เอตอิจฺเจเตหิ ปรสฺส นิคฺคหีตสฺส สเร ปเร มการาเทโส โหติ. ยมาหุ เทเวสุ สุชมฺปตีติ.^๓ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต.^๔ เอตมตฺถํ วิทิตฺวา.^๕ ตมพฺรวิ มหาราชา มทฺทึ.^๖ วาติ กสฺมา ? สุธมฺมาติ จ ยํ อาหุ.^๗

๑๔๔. สมาเส โท ติลิงฺเค.²

สมาเส ติวิธลิงฺเค วตฺตมาเนหิ ย ต เอตอิจฺเจเตหิ ปรสฺส นิคฺคหีตสฺส สเร ปเร ทการาเทโส โหติ. ยสฺส สทฺทสฺส ปทสฺส วา อนนฺตรํ ยทนนฺตรํ; ยสฺสา คาถาย อนนฺตรํ ยทนนฺตรํ; ยํ อนนฺตรนฺติ เฉโท; เอวํ ตทนนฺตรํ; เอตสฺส สทฺทสฺส ปทสฺส วา อตฺโถ เอตทตฺโถ; เอติสฺสา คาถาย อตฺโถ เอตทตฺโถ; เอตํ อตฺโถติ เฉโท.

๑๔๕. เสสโต โม โท จ สเร พฺยญฺชเน วา.²

วุตฺตปฺปกาเรหิ ย ต เอตอิจฺเจเตหิ เสสโต สทฺทโต ปรสฺส นิคฺคหีตสฺส สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร มการาเทโส โหติ ทการาเทโส จ. 

เอวเมตํ อภิญฺญาย.^๑ อหเมว; ตฺวเมว; พุทฺธมฺ สรณมฺ คจฺฉามิ.^๒ สทฺทหนา; ตทฺธิตํ; วาติ กึ ? เอวาจารา ภิกฺขุนิโย.^๓ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ.^๔

๑๔๖. กฺวจิ นิคฺคหีตาคโม.¹

กฺวจิ นิคฺคหีตาคโม โหติ สเร วา พฺยญฺชเน วา กฺวจิ. จกฺขุํ อุทปาทิ.^๕ อวํสิโร.^๖ ยาวญฺจิทํ ภิกฺขเว.^๗ ตํสมฺปยุตฺโต.^๘ อณุํถูลานิ สพฺพโส.^๙ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา.^๑๐ กฺวจีติ กสฺมา ? อิเธว ตาว อจฺฉสฺสุ.^๑๑ เปจฺจ สคฺเค ปโมทติ.^๑๒

๑๔๗. โลปํ.²

นิคฺคหีตงฺโข สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปติ. ภิกฺขูนาสิ สมาคโม.^๑๓ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ.^๑๔ ตาสาหํ สนฺติเก.^๑๕ วิทูนคฺคํ; สพฺพทสฺสาวี.^๑๖ อริยสจฺจาน ทสฺสนํ.^๑๗ เอตํ พุทฺธาน สาสนํ.^๑๘ สนฺตา วาจา จ กมฺม จ.^๑๙ 

กฺวจีติ กสฺมา ? อหเมว นูน พาโล.^๒๐ ตํ เตสํ มงฺคลมุตฺตมํ.^๑๗

๑๔๘. ปโร สโร วา.³

นิคฺคหีตมฺหา ปโร สโร โลปํ ปปฺโปติ วา. อภินนฺทุนฺติ.^๒๑ อุตฺตตฺตํว; อิทมฺปิ. วาติ กสฺมา ? อหเมว; เอตทพฺรวิ.

๑๔๙. ลุตฺเต พฺยญฺชโน วิสญฺโญโค.

นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต ยทิปิ พฺยญฺชโน สญฺญุตฺโต วิสญฺโญโค โหติ. เอวํส เต อาสวา.^๒๒ ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติ.^๒๓ สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ สาชีโว ครหิโต มม.^๒๔ อิทํ ปน ฐานํ ปฐมปาเทน ทุติยปาทสฺส สมฺพชฺฌนฏฺฐานํ; ตญฺจ โข นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺส โลปการณา สญฺโญคพฺยญฺชนสฺส วิสญฺโญคภาวกรเณน สทฺธึ กรณฏฺฐานํ, น อกฺขรสงฺกนฺติวเสน; 

เตปิฏเก หิ พุทฺธวจเน นิคฺคหีตมฺหา ปรสรสฺส โลปการณา สญฺโญคพฺยญฺชนสฺส วิสญฺโญคภาวสหิตํ ปาฬิปฺปเทสํ ฐเปตฺวา นตฺถิ อญฺโญ ปาฬิปฺปเทโส. ยตฺถ คาถานํ ปฐมปาทสฺส ทุติยปาเทน, ตติยปาทสฺส จ จตุตฺถปาเทน สทฺธึ อกฺขรสงฺกนฺติวเสน วา ปทสงฺกนฺติวเสน วา สนฺธิ สิยา. 

กวีนํ ปน สทฺทรจนาวิสเย โส ปเทโส อตฺเถว. ตํ ยถา ? “ยตฺถปฺปติฏฺฐิตญฺเจต-เมตํ วตฺวา วิธินฺตโต”ติ^๑ จ, “อุปกฺกเมน วา เกสญฺ-จุปจฺเฉทกกมฺมุนา"ติ^๒ จ, โสตาปนฺนา จ สกทา-คามิโน จาปิ ปุคฺคลา”ติ^๓ จ, “นามํ ทฺวิธา จตุธา จา-นฺวตฺถสามญฺญอาทิโต. วิชฺชมานาวิชฺชมาน-ตฺตาทิโต ฉพฺพิธํ มต”นฺติ^๔ จ; อยํ อกฺขรสงฺกนฺติปเทโส. วธาทิปญฺจรตนตฺ- ตยสฺสา'คุณวณฺณนํ. อยํ ปทสงฺกนฺติปเทโส; เทฺวปิ เอตา สงฺกนฺติโย ยถา ปาฬิยํ ปฐม-ทุติยปาเทสุ ตติยจตุตฺถปาเทสุ จ สมฺพนฺธอาทิอกฺขโร สมาโส น ลพฺภติ; ตถา น ลพฺภติ; ตถา น ลพฺภนฺตีติ ทฏฺฐพฺพา.

เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ “นนุ จ โภ” ‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน; เนกโกฏิสตํ ธน’นฺติ^๕ เอตฺถ ปฐมทุติยปาทา สนฺธิวเสน สมฺพชฺฌนฺติ; อถ กิมตฺถํ ‘นตฺถิ อญฺโญ ปาฬิปฺ-ปเทโส’ติอาทิ วุตฺต”นฺติ ? ตนฺน, ปฐมปาเทน ทุติยปาทสฺส อสมฺพชฺฌนโต. 

เอตฺถ หิ “จินฺตยิตฺวานาเนกโกฏิสต”นฺติ สนฺธิกิจฺเจน ปโยชนํ นตฺถิ; ตสฺมา ปฐมปาทํ ปหาย “น เอกโกฏิสตํ เนกโกฏิสต”นฺติ สนฺธิกิจฺจเมว อิจฺฉิตํ สมาสวเสน; ยถา “น อรูปาวจรา ธมฺมา”ติ. เทฺว ปน ปาทา น สมฺพชฺฌนฺตีติ กถํ ญายตีติ เจ ? ปาฐนฺตเรน ญายติ.  อตฺริทํ ปาฐนฺตรํ—

เนกานํนาคโกฏีนํ; ปริวาเรตฺวานหํ ตทา.

วชฺชนฺโตสพฺพตูริเยหิ; โลกเชฏฺฐํ อุปาคมินฺติ.^๑

เนกสทฺโท ปเนตฺถ อนุปปโท หุตฺวา ติฏฺฐติ; เตน ญายติ “เทฺว ปทา น สมฺพชฺฌนฺตี”ติ. ยถา อลาพุลาพุสทฺทา วิสุํ วิสุํ สาสเน ทิสฺสนฺติ; ตถา อเนกเนกสทฺทา วิสุํ วิสุํ สาสเน ทิสฺสนฺติ “อเนกโกฏิสนฺนิจโย^๒ เนกโกฏิสตํ ธน”นฺติ^๓อาทีสุ. อิติ ปาฬิยํ อกฺขรสงฺกนฺติ จ ปทสงฺกนฺติ จ สพฺพถาปิ นตฺถีติ ทฏฺฐพฺพํ. ตาสุ หิ สงฺกนฺตีสุ ปทานิ ฉินฺนภินฺนานิ โหนฺติ; ปเทสุ ฉินฺนภินฺเนสุ ชาเตสุ อตฺโถ อปริพฺยตฺโต สิยา; อตฺถาวโพโธปิ ฉินฺนภินฺโน วิย ธมฺมํ สุณนฺเต เวเนเยฺย ปฏิภาเยยฺย; ตสฺมา ธมฺมิสฺสเรน ภควตา เทฺว สงฺกนฺติโย วชฺเชตฺวา สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาภูตาย มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา ตนฺติ ฐปิตา; ภควโต สาวเกหิ อริเยหิปิ ตทนุโลเมเนว ตนฺติ ฐปิตา. เทวตาทีนํ ภาสิเตสุ ยํ อปเนตพฺพํ โหติ; ตํ อปนยึสุ; สุทฺธํ ปน พฺยญฺชนํ โรปยึสุ.

๑๕๐. นิคฺคหีตปฺปโร อิกาโร อการํ อุการญฺจ มกาเร.¹

ตํ อิมินาเปตํ; ตทมินาเปตํ.^๔ 

เอวํ อิมํ; เอวุมํ.

๑๕๑. อกาโร เอการํ หกาเร.

กํ อหํ; เกหํ กหํ.

๑๕๒. สหกสฺส กสฺส ปติมฺหิ นิคฺคหีตตฺตํ.

พฺรหฺมา สหํปติ.^๕

๑๕๓. พฺยญฺชเน นิคฺคหีตมํ.¹ 

เอวํ วุตฺเต; ตํ สาธุ.^๑

๑๕๔. ปริยาทีนํ รยาทิวณฺณสฺส ยราทีหิ วิปริยโย.²

ปริยุทาหาสิ; ปยิรุทาหาสิ.^๒ อริยสฺส; อยิรสฺส. กริยา; กยิรา. พหุอาพาโธ; พวฺหาพาโธ. มสกา; มกสา. น อภิเนยฺย; อนภิเนยฺย; อริยา; อยิรา; อริยสทฺเทน สามิปิ วตฺตพฺโพ; อริโย, อยิโร, สามีติ อตฺโถ.

๑๕๕. สํสทฺเท ปรโลเป ปุพฺโพ ทีฆํ.

สํรตฺโต; สารตฺโต.^๓ เอวํ สาราโค.^๔ สารมฺโภ.^๕ อวิสาหาโร. สํสทฺเทติ กึ ? อริยสจฺจาน ทสฺสนํ.^๖ กึนุมาว สมณิโย.^๗

๑๕๖. วาสิฏฺฐสฺสิกาโร เอตฺตํ ปาวจเน. 

วาเสฏฺโฐ.^๘

๑๕๗. วณฺณนิยโม ฉนฺโท ครุลหุนิยโม วุตฺติ.

๑๕๘. คาถาสุ ฉนฺทมเภทตฺถมกฺขรโลโป.

อทุสฺส เม เขตฺตปาลสฺส; ทุสฺส เม เขตฺตปาลสฺส.^๙ จนฺโทว ปติโต ฉมายํ; จนฺโทว ปติโต ฉมา.^๑๐ ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ; ปุพฺเพว จ โสมนโทมนสฺสํ.^๑๑ เอวเมว นูน ราชานํ; เอวเมว นุ ราชานํ.^๑๒ 

อิติ อาทิอนฺตมชฺฌโลโป ทฏฺฐพฺโพ; อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิ.

๑๕๙. วุตฺตานุรกฺขณตฺถํ วิปรีตตา.

เอตฺถาจริยานํ มตํ กถยาม. เกจิ หิ อาจริยา “คาถาสุ วุตฺติอนุรกฺขณตฺถาย ครุลหูนํ นิยมสฺส ปาลนตฺถาย วิปรีตตา”ติ, เกจิ ปน “คาถาวตฺตสุตฺตนฺตวตฺตตรงฺค-วตฺตาทีนํ วตฺตานมนุรกฺขณตฺถาย วณฺณวิการตา โหตี”ติ วทนฺติ. 

อกรมฺหเส เต กิจฺจํ; อกรมฺหส เต กิจฺจํ.^๑ 

จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.^๒ นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณํ.^๓

๑๖๐. สุตฺเต สุขุจฺจารณตฺถมกฺขรโลโป วิปรีตตา จ.

ทฺวาสฏฺฐิ ปฏิปทา; ทฺวฏฺฐิปฏิปทา.^๔ เอวํ ทฺวฏฺฐนฺตรกปฺปา.^๔ สยํ อภิญฺญาย สจฺฉิกตฺวา; สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา.^๕ ปฏิสงฺขาย โยนิโส; ปฏิสงฺขา โยนิโส.^๖ สุวณฺณมยํ; โสณฺณมยํ.^๗ นวนีตํ; โนนีตํ.^๘ วิลปติ เอว โส ทิโช; วิลปเตฺวว โส ทิโช.^๙ 

สมนฺตปาสาทิกาเตฺวว.^๑๐ สุอากฺขาโต; สฺวากฺขาโต.^๑๑ 

วนปฺปคุมฺโพ; วนปฺปคุมฺเพ.^๑๒ 

สุขํ; ทุกฺขํ; ชีโว สุเข; ทุกฺเข; ชีเว.^๑๓ 

ชีโว จ สตฺต อิเม กายา; ชีเว จ สตฺติเม กายา.^๑๔ 

โก คนฺธพฺโพ; เก คนฺธพฺเพ.^๑๕ พาลา จ ปณฺฑิตา จ; พาเล จ ปณฺฑิเต จ.^๑๖ 

อฏฺฐนาคาวาสสตานิ; อฏฺฐ นาคาวาสสเต.^๑๖ 

วิรตฺตา โกสิยายนี; วิรตฺเต โกสิยายเน.^๑๗ เอโสโส เอโก; เอเสเส เอเก.^๑๘ 

อถ ปนาจริยา “โสยฺยถิทํ; เสยฺยถิท”นฺติ โอการสฺส เอการตฺตมิจฺฉนฺติ; ปาฐนฺตรํ เตหิ ทิฏฺฐํ ภวิสฺสติ, มยํ ปน น ปสฺสาม, 

ตถา “สา อิตฺถี; โสตฺถี”ติ อาการสฺส โอการตฺตมิจฺฉนฺติ; 

มยํ ปน “สา อิตฺถี”ติ อตฺถวนฺตํ โสตฺถีติ ปทํ น ปสฺสาม; “สุนฺทริตฺถี”ติ อตฺถวนฺตเมว โสตฺถีติ ปทํ ปสฺสาม. อตฺรายํ ปาฬิ “น จาปิ โสตฺถิ ภตฺตารํ; อิสฺสาจาเรน มญฺญตี”ติ.^๑๙ ตตฺรายํ สํหิตาปทจฺเฉโท “สุอิตฺถิ; โสตฺถี”ติ. ตถา อาจริยา “รตฺตญฺโญ; รตฺตญฺญู” อิติ โอการสฺส อูการตฺตมิจฺฉนฺติ; มยํ ตุ “กาลญฺญู สมยญฺญู จ; ส ราชวสตึ วเส”ติ^๑ อาทิปาฬิทสฺสนโต ตสฺสีลตฺเถ อูปจฺจยวเสน “รตฺตญฺญู สพฺพญฺญู กาลญฺญู”ติ อูการนฺตตํ อิจฺฉาม. อปิจ “รตฺตญฺโญ, วํสญฺโญ”ติ^๒ ทสฺสนโต ปน “รตฺตญฺโญ วํสญฺโญ”ติ โอการนฺตตฺตมฺปิ อิจฺฉาม. “สพฺพญฺญู”ติ ปเท อยํ นโย น ลพฺภติ.

๑๖๑. อปฺปกฺขรานํ พหุตฺตมญฺญถตฺตญฺจ.

สรติ; สุสรติ. สเกหิ; สุวเกหิ.^๓ สฺวามิ; สุวามิ.^๔ สฺวามินี; สุวามินี.^๕ 

สตฺโต; สตฺตโว. มจฺโจ; มาติโย.^๖ เทฺว; ทุเว. ตณฺหา; ตสินา.^๗ 

ปมฺหํ; ปขุมํ^๘ อิจฺจาทีนิ.

๑๖๒. พหฺวกฺขรานํ อปฺปตฺตมญฺญถตฺตญฺจ.

อาจริยํ; อาเจรํ.^๙ กาติยาโน; กจฺจาโน.^๑๐ ปทุมานิ; ปทฺมานิ^๑๑ อิจฺจาทีนิ.

๑๖๓. กฺวจิ สเร พฺยญฺชเน วา โอทนฺตานํ นามานํ อการนฺตตฺตํ ปกติ.¹

โส เอว อตฺโถ; ส เอวตฺโถ. เอวํ สสีลวา.^๑๒ เอส อาโภโค; เอส ธมฺโม.^๑๓ ตุวญฺจ ธนุเสโข จ; ตุวญฺจ ธนุเสข จ.^๑๔ เอวํ กกุสนฺธ โกณาคมโน.^๑๕ เถร วาทานมุตฺตโมติ.^๑๖ 

อฏฺฐกถาสุ ปน โอการสฺส อทสฺสเนน วิภตฺติสุติยา อภาวโต “กกุสนฺธ”อิติ อวิภตฺติโก นิทฺเทโสติ จ “เถร”อิติ อวิภตฺติโก นิทฺเทโสติ จ วุตฺตํ; ตสฺมา “ส เอวตฺโถ; เอส อาโภโค”ติ อาทีสุ สเอสสทฺทา อวิภตฺติกาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ ปริยาเยน; นิปฺปริยาเยน ปน “อิธ จมฺมํ จริตฺวาน; ราช สคฺคํ คมิสฺสตี”ติ^๑๗ เอตฺถ อาลปนตฺเถ วตฺตมาโน ลุตฺตวิภตฺติโก หุตฺวา สวิภตฺติโก ราชสทฺโท วิย สเอสอิจฺเจเต สวิภตฺติกาเยว; ตถา หิ ลุตฺตวิภตฺติเก ราชสทฺเท สวิภตฺติเก ชาเต สติ กถํ วิภตฺติวิการสฺส โอการสฺส อการภาวํ คตตฺตา สเอสอิจฺเจเต อวิภตฺติกา สิยุนฺติ. อิติ สวิภตฺติกาเยว สเอสสทฺทา ภวนฺติ. “ตุวญฺจ ธนุเสข จา”ติ อาทีสุ ปน “ธนุเสข กกุสนฺธ”อิจฺจาทโย อวิภตฺติกา วา โหนฺติ สวภิตฺติกา วา. เอกนฺตอวิภตฺติกา ปน สทฺทา “สีทตีติ สต, อตฺถีติ อสา”ติ ปทานิ ภวนฺติ; ตสฺมา “สตสฺมีติ โหตี”ติ^๑ เอตฺถ “สต อสฺมี”ติ เฉโท กาตพฺโพ; อนิจฺโจ อสฺมีติ อตฺโถ. “อสฺมีติ โหตี”ติ^๑ เอตฺถ “อส อสฺมี”ติ เฉโท; นิจฺโจ อสฺมีติ อตฺโถ.

๑๖๔. วุตฺติรกฺขเณ มาคเม.¹

วุตฺติรกฺขณฏฺฐาเน มการาคเม ปเร โอทนฺตานํ นามานํ อการนฺตตฺตํ ปกติ. 

มคฺคมตฺถิ คมโก น วิชฺชติ.^๒ 

ปจฺจยาการเมว จ.^๓ เอส มคฺคํ. 

มาคเมติ กึ ? เอส มคฺโค อธมฺมฏฺฐ.^๔

๑๖๕. มาเทเส อกาโร ทีฆํ.²

วุตฺติรกฺขณฏฺฐาเน มการาเทเส สติ อกาโร ทีฆํ ปปฺโปติ. 

นยิทํ ปญฺญวตามิว.^๕ ธมฺโม อรหตามิว.^๖ นภํ ตาราจิตามิว.^๗ 

มาเทเสติ กึ ? พโก กกฺกฏกามิว.^๘

๑๖๖. อปิจสฺสิโลโป ปสฺส จตฺตํ.

วุตฺติรกฺขณฏฺฐาเน อปิจสทฺทสฺส อิการสฺส โลโป โหติ; ปการสฺส จ จการตฺตํ. 

อจฺจายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ.^๙ 

วุตฺติรกฺขเณติ กึ ? อปิจายํ ตโปทา.^๑๐

๑๖๗. อติจฺจสฺส วา ติโลโป.

อถวา วุตฺติรกฺขณฏฺฐาเน อติจฺจสทฺทสฺส ติการโลโป โหติ. 

อจฺจายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ.^๑

๑๖๘. ฐานนฺตรคติ นิคฺคหีตสฺส.

วุตฺติรกฺขณฏฺฐาเน อตฺตนิสฺสยํ ฉฑฺเฑตฺวา นิคฺคหีตสฺส ฐานนฺตรคมนํ โหติ. เตตํ อสฺเส อยาจิสุํ.^๒ ยถาภูตํ วิปสฺสิสุํ.^๓ อิมสฺมึ ปน ปกรเณ กานิจิ ลกฺขณานิ อนิยมวเสน วุตฺตานิ; เตหิ วิวิธานิ รูปานิ สิชฺฌนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ อนิยมวเสน วุตฺตตฺตา ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิปฺปเทเส โสตูนํ สมฺโมโห สิยา, รูปานญฺจ อติปฺปสงฺโคติ ตทุภยวิวชฺชรตฺถํ อปฺปมตฺตกํ นิยมํ วทาม; น เอตฺถ ปุนรุตฺติโทโส อวคนฺตพฺโพ.

๑๖๙. อิกาโร อการํ ตนฺนิมิตฺตํ ตการโลโป.

อิมา คาถา อภาสิตฺถ; อิมา คาถา อภาสถ.^๔ 

อุทเกนาภิสิญฺจถ; อุทเกนาภิสิญฺจิตฺถ.^๕

๑๗๐. อกาโร เอการํ ฐาเน. 

นวจฺฉนฺนเก โทณิ ทิยฺยติ.^๖

๑๗๑. อกาโร กฺวจิ โอการํ. 

ปิตา จุปหโต มโน.^๗ กฺวจีติ กึ ? อุปหตมโน.

๑๗๒. อุกาโร โอการํ.

โสตตฺโต; โสตินฺโต. โสวณฺณมยํ;^๘ โสตฺถี.^๙

๑๗๓. เคหสฺเสกาโร อการํ อิการญฺจ สมาสตทฺธิเตสุ.

คหกูฏํ;^๑๐ คหปติ. คหฏฺโฐ. คิหี.

๑๗๔. เอกาโร อิการํ. 

ทุมฺมิชฺฌํ; ทุมฺเมชฺฌํ^๑ วา.

๑๗๕. อการญฺเจการาคเม.

หญฺญเยวาปิ โกจิ นํ.^๒ หญฺเญ เอว โกจิ นนฺติ เฉโท.

๑๗๖. โอกาโร อาการํ อุการญฺจ.

วิวฏจฺฉทา^๓ อารุคฺยํ.^๔ น เตนตฺถํ อพนฺธิ สุ.^๕ อวฺหายนฺตุ สุยุทฺเธน.^๖ อปิ นุ หนุกา สนฺตา.^๗ ตตฺถ วิวฏจฺฉทาติ วิวฏจฺฉโท. 

ตถา หิ มหาปทานสุตฺตฏีกายํ “วิวฏจฺฉทาติ โอการสฺส อาการํ กตฺวา นิทฺเทโส”ติ^๘ วุตฺตํ. อพนฺธิ สูติ อพนฺธิ โส; นิปาตมตฺตํ วา สุกาโร.

๑๗๗. อุสฺสี พฺยญฺชเน. 

อาสีวิโส.^๙

๑๗๘. ยถาตถาโต อญฺญโต วา เอวสฺเสกาโร อิการํ.

ยถา เอว; ยถริว. ตถา เอว; ตถริว. ภุสามิว.^๑๐

๑๗๙. สญฺโญเค วาถวา อาคเม ทีโฆ รสฺสํ.¹

ปเคว อิตรา ปชา.^๑๑ มยา สมฺม ทกฺขาตา.^๑๒ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญา.^๑๓

๑๘๐. ปุคฺคลวาจิโน อาสวสฺส สสฺส ทฺวิตฺตํ.

อาสโว อสฺสโว. อสฺสวา ปิยภาณินี.^๑๔ ยญฺเจ ปุตฺตา อนสฺสวา.^๑๕ ปุคฺคลวาจิโนติ กึ ? อาสวา ธมฺมา.^๑๖ อิติ ปุคฺคลาภิเธยฺเย อาสวสทฺโท น ปวตฺตติ. ธมฺมาภิเธยฺเย จ อสฺสวสทฺโท น ปวตฺตตีติ. สงฺเกตนิรูฬฺโห หิ อตฺเถสุ สทฺโทติ. 

อยํ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา.

๑๘๑. ปฏิปทาย ทสฺส พฺยญฺชเน กฺวจิ โลโป.

เอตฺถ จ ปฏิปทาสทฺทสฺสาติ คเหตพฺพํ. ตถา หิ อตฺถนิทฺเทโส วิย สทฺทนิทฺเทโสปิ ภวติ. ยถา “ตุมฺหมฺหากํ ตยิมยี”ติ; 

อุจฺจาวจาหิ ปฏิปา.^๑ ปฏิปํ วเทหิ ภทฺทนฺเต.^๒ ปฏิปาย; ปฏิปาสุ. 

กฺวจีติ กึ ? มชฺฌิมา ปฏิปทา.^๓

๑๘๒. สกิสฺส อิสฺสากาโร สทาคเมน อาคามิมฺหิ.

สกึสทฺทสฺส อิการสฺส ทการาคเมน สห ปวตฺเต อาคามีสทฺเท ปเร อการาเทโส โหติ. สกทาคามี.

๑๘๓. ปติสฺส ปจฺโจสรนิมิตฺตสฺส วา พฺยญฺชนนิมิตฺตสฺส วา.

หีเน กุเล ปจฺจาชาโต.^๔ ปจฺจาชายติ. 

เอตฺถ จ ปจฺจาชาโตติ ปติชาโต.^๕ อิติ พฺยญฺชนนิมิตฺเตน ปติสทฺโท สนิมิตฺโต ภวติ. อถวา ปจฺจาชาโตติ ปติ อาชาโต; “สเจ เอนฺติ มนุสฺสตฺตํ; อฑฺเฒ อาชายเร กุเล”ติ.^๖ ทสฺสนโต เอวํ เฉโท กโต; อิติ สรนิมิตฺเตน ปติสทฺโท สนิมิตฺโต ภวติ. 

ตตฺถ ปุพฺพปกฺขวเสน ปจฺจสทฺทาการสฺส ทีฆภาโว พฺยญฺชนสนฺธิ จ เวทิตพฺโพ; อิตรวเสน สรสนฺธิ.

๑๘๔. วาจาสิลิฏฺฐตฺถํ อนฺตคตาทีนิ ปตนฺติ ปทนฺเต.

สุตฺตนฺโต.^๗ กมฺมนฺโต; วนนฺตํ; พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตํ; คูถคตํ; มุตฺตคตํ.^๘ 

ทิสตา; เทวตา; อิทปฺปจฺจยตา.

๑๘๕. ยตฺถ สนฺธิเต สเร น ปทํ สุขุจฺจารณียํ; น ตตฺถ สรานํ สนฺธิ.

เอวเมว อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี.^๑ ยาว อิเม อิทํ พฺรหฺมจริยํ.^๒ 

อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ.^๓

๑๘๖. ยตฺถ สนฺธิโต สโร อตฺถํ ทูเสติ; น ตตฺถ สนฺธิ.

อายสฺมา อานนฺโท.^๔

๑๘๗. ทฺวีสุ ปเทสุ น พฺยญฺชเน สรานํ สนฺธิ.

อกฺโกจฺฉิ มํ; อวธิ มํ.^๕ อินฺทฺริเยสุ สุสํวุตํ.^๖ เอเต หํสา ปกฺกมนฺติ.^๗ 

โอโรธา จ กุมารา จ.^๘ นนุ จ โภ “ส สีลวา”ติอาทีสุ^๙ สรา สนฺธิยนฺตีติ ? น สนฺธิยนฺติ, โอการสฺส โลปฏฺฐาเน อการสฺส อาคตตฺตา. ยชฺเชวํ เต ปโยคา สนฺธิปฺปโยคา น โหนฺติ; อถ กถํ สนฺธิวิสเย วุตฺตาติ ? 

สจฺจํ; เยภุยฺยวเสน วุตฺเตสุ สนฺธิปฺปโยเคสุ ปกฺขิตฺตตฺตา สนฺธิปฺปโยคาเยว เต ปโยคา ภวนฺติ; ตสฺมา สนฺธิวิสเย วุตฺตา. โลกสฺมิญฺจิ เยภุยฺยวเสน ตสฺมา สนฺธิวิสเย วุตฺตา. โลกสฺมิญฺหิ เยภุยฺยวเสน โวหาโร ทิสฺสติ ยถา “อานครา ขทิรวน”นฺติ.

๑๘๘. เอกปทนฺโตคเธ พฺยญฺชเน สรานํ กฺวจิ สนฺธิ.

อารามรุกฺขเจตฺยานิ.^๑๐ เจติยานิ วนฺทึสุ.

๑๘๙. น สุทฺธสฺสรโลโป อาทิสฺสากาเร สรนฺตเร วา.

อาทิสทฺทสฺส อากาเร ปเร อญฺญสฺมึ วา สเร ปเร พฺยญฺชนสงฺขาตสฺส นิสฺสิตสฺส อภาเวน วิคตนิสฺสิตานํ สุทฺธสฺสรานํ โลโป น โหติ อตฺถปฺปกาสเน อสมตฺถตตฺตา; อ อาทิ เยสนฺเต ออาทโย. เอวํ อาอาทโย; อิอาทโย; อีอึนํ ตฺถตฺตํ; อุ อาคโต. น สุทฺธสฺสรโลโปติ กึ? อการาทโย; ปพฺพตาทโย. เอตฺถ หิ ปุพฺพสเร สติปิ อาทิสทฺทสฺส อากาเร ปเร สนฺเตปิ สนิสฺสิตตฺตา สุทฺธสฺสรภาวาภาวโต โลปํ ปปฺโปติ เอว.

๑๙๐. อุปปเท สุทฺธา สุทฺธานํ โลโป สนฺเตปิ ตสฺมึ อญฺญสฺมึ วา.

อุปปเท สติ สุทฺธสฺสรา สุทฺธสฺสรานํ โลโป โหติเยว ตสฺมึ อาทิสทฺทสฺส อากาเร ปเร สนฺเตปิ อญฺญสฺมึ วา สเร ปเร สนฺเตปิ; อกฺขราปิ ออาทโย อกฺขราปาทโย. ก อ อีสา เกสา; โก จ, อ จ, อีโส จ, เกสาติ สมาโส. เอตฺถ จ กสทฺเทน พฺรหฺมา วุตฺโต; อสทฺเทน อวิณฺฑุ;^๑ อีสสทฺเทน อิสฺสโร วุตฺโต. กิญฺจาปิ เอเตหิ ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ ทสฺสิตา เอเต ปโยคา ปาฬิยํ น สนฺติ; ตถาปิ ปาฬิยา สทฺธึ สํสนฺทนตฺถํ เอเต โลกิยปฺปโยเค อโวจุมฺห; อฏฺฐาเน อิทํ กถิตนฺติ น วตฺตพฺพํ, นีติวเสน วตฺตพฺพตฺตา.

๑๙๑. สุทฺธสฺสรมฺหา อิติสฺส อิสฺส โลโป.

อิมสฺมึ ภควโต ปาวจเน สุทฺธสฺสรมฺหา ปรสฺส อิติสทฺทสฺส อิการสฺส โลโป โหติ อตฺถปฺปกาสเน สมตฺถตฺตา. อิติ จ ทนฺติ จ ทุติ จ ขนฺติ จ ญาณํ ปวตฺตตีติ; น เหวํ วตฺตพฺเพ.^๒ อิมสฺมึ ปน ฐาเน “อิ อิติ จา”ติ เฉทํ กตฺวา ปรอิกาเร ลุตฺเต อิติ จาติ ปทํ สิชฺฌติ; เอตฺถ อิกาโร อีสกํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺโพ. เอวํ อุจฺจาเรตพฺพตฺตา เอตํ ปทํ อตฺถปฺปกาสเน สมตฺถํ ภวติ; ออาทโยติอาทีสุ ปน อกาเร ลุตฺเต “อาทโย”ติ ปทํ อการาทโยติ อตฺถปฺปกาเสน สมตฺถํ น โหติ; วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพภาวาภาวโต วิเสสกภูตสฺส อการสฺส วินฏฺฐตฺตา. วิเสสกสฺมิญฺจิ นฏฺเฐ โก วิเสสิตพฺพํ วิเสเสสฺสติ; ตสฺมา อตฺถปฺปกาสเน สมตฺถํ น โหติ. 

“อิติ จา”ติ ปทํ ปน สมตฺถํ ภวติเยว วิจฺฉินฺทิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพตฺตา. กวิสมเย “อิ อิตี”ติ ปทเมว อิจฺฉิตพฺพํ โหติ; ปาวจเน ปน ทุวิโธปิ นโย อิจฺฉิตพฺโพ. ตถา หิ เอกาธิปฺปาโยปิ สํหิตาปทจฺเฉโท ภวติ; ตตฺร อยํ ตตฺรายํ อิจฺจาทิ. ทฺวาธิปฺปาโยปิ ภวติ; สุ อาคตํ. สฺวาคตํ^๓ สุ อาคตํ สาคตํ อิจฺจาทิ. อถ วา ทุ อีหิติกา ทฺวีหิติกา^๔ อิทํ สมานปทจฺเฉทํ อสมานตฺถํ เอกปฺปการํ ทฺวาธิปฺปายํ สํหิตาปทนฺติ เวทิตพฺพํ.

อปโร นโย อนตฺถํ ททาตีติ อนตฺถโท; โส เอว ทการสฺส ตการํ กตฺวา อนตฺถโต.^๕ อนตฺโถ อโต เอตสฺมา ปุริสสฺมาติ วา อนตฺถโต. เอวมฺปิ ทฺวาธิปฺปายํ สํหิตาปทํ ภวติ. สา อหํ สาหํ; อิตฺถิลิงฺควเสน เฉโท. อถ วา โส อหํ สาหํ; ปุลฺลิงฺควเสน เฉโท. อปโร นโย; ฉ อหํ สาหํ; สงฺขฺยาวเสน เฉโท. อิจฺเจวมาทิ อธิปฺปายตฺตยิโก สํหิตาปทจฺเฉโท. จตุราธิปฺปายาทโย ปน น สนฺติ. เอวํ นานาธิปฺปายํ วิจิตฺรนยํ ภควโต ปาวจนํ. อตฺริเม ปโยคา— สาหํ วิจริสฺสามิ เอกิกา. สาหํ ทานิ สกฺขิ ชานามิ มุนิโน; เทสยโต ธมฺมํ สุคตสฺส.^๑ อตฺถิ เนสํ อุสามตฺตํ; อถ สาหสฺส ชีวิตนฺติ.^๒ เอตฺถ จ ฉ อหานิ ฉาหนฺติ เอวํ สมาสสมฺภวโต ฉ อหํ สาหนฺติ สหปทจฺเฉทสํหิตาปทํ เวทิตพฺพํ; ยถา ฉ อายตนํ สฬายตนนฺติ. อิติ สาหนฺติ ปทํ อธิปฺปายตฺตยิกํ ภวติ. อีทิสานํ ปทานมตฺโถ ปโยคานุรูปโต อตฺถปฺปกรณาทิวเสน โยเชตพฺโพ. ตถา? ตตฺรายมิจฺจาทิ เอกสนฺธิทฺวิสงฺเขปํ สํหิตาปทํ. “สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยมฺห”^๓อิจฺจาทิ ทฺวิสนฺธิติสงฺเขปสํหิตาปทนฺติ คเหตพฺพํ.

ตถา อตฺถิปทํ โนสนฺธิปทญฺเจว สนฺธิปทญฺจ. ตํ ยถา? อุภยตฺถ กลิคฺคาโห; อุภยตฺถ กฏคฺคาโห^๔ อิจฺจาทิ. อุภยสฺมึ โลเก กลิคฺคาโห, อุภเยสํ วา อตฺถานํ กลิคฺคาโห อุภยตฺถกลิคฺคาโห; ปราชยคฺคาโหติ อตฺโถ. เอส นโย อุภยตฺถกฏคฺคาโหติ เอตฺถาปิ. กฏคฺคาโหติ ชยคฺคาโห.^๕ อิมสฺมึ ปน ปกรเณ ฉนฺทวุตฺติรกฺขณาทีสุ โย โย ปเภโท วตฺตพฺโพ สิยา; ตํ สพฺพํ คนฺถวิตฺถารภเยน น วทาม. 

ยํ ปเนตฺถ “ฉนฺทานุรกฺขณตฺถ”นฺติ จ “วุตฺติรกฺขณตฺถ”นฺติ จ “สุขุจฺจารณตฺถ”นฺติ จ วุตฺตํ; ตํ โลโกปจารมตฺตวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. น หิ ภควา ฉนฺทญฺจ วุตฺติญฺจ รกฺขติ; นาปิ สุขุจฺจารณตฺถํ อกฺขรโลปาทิกํ กโรติ. โย หิ สาสงฺโก สภโย; โส อญฺเญสํ ปณฺฑิตานํ สงฺกาย อุปฺปชฺชนกนินฺทาภเยน ฉนฺทญฺจ วุตฺติญฺจ รกฺขติ; สุขุจฺจารณตฺถญฺจ อกฺขรโลปาทิกํ กโรติ. ภควา ปน นิราสงฺโก นิพฺภโย; ภควโต ปาวจเน ขลิตํ นตฺถิ; โส กถํ ปรปฺปวาทํ ปฏิจฺจ ฉนฺทญฺจ วุตฺติญฺจ รกฺขิสฺสติ; สุขุจฺจารณตฺถญฺจ อกฺขรโลปาทิกํ กริสฺสติ. วุตฺตญฺเหตํ อภิธมฺมฏีกายํ—

“ภควา ปน วจนานํ ลหุครุภาวํ น คเณติ; โพธเนยฺยานํ ปน อชฺฌาสยานุโลมโต ธมฺมสภาวํ อวิโลเมนฺโตว ตถา ตถา เทสนํ นิยาเมตีติ น กตฺถจิ อกฺขรานํ พหุตา วา อปฺปตา วา โจเทตพฺพา”ติ.^๑

อิจฺเจวํ อิมสฺมึ ปกรเณ ยา ยา นีติ สาสนสฺโสปการาย ยถาพลํ อมฺเหหิ ฐปิตา; ตา สพฺพาปิ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สาสเน อาทรํ กตฺวา ปริยาปุณิตพฺพาติ.

โวมิสฺสกสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํ.

วิวิธนยวิจิตฺเตปาฬิธมฺเมปฏุตฺตํ;

สรมสรปรสฺมึตีหิสนฺธีหิยุตฺเต.

พหุวิธนยสาเรสนฺธิกปฺปมฺหิโยคํ;

กริยสุมติโปโสอตฺถสารํลเภติ.

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ สนฺธิกปฺโป นาม วีสติโม ปริจฺเฉโท.

——————