สทฺทนีติ-สุตฺตมาลา (๒๘)
๙ - ปาฬินยาทิสงฺคห
——————
อิโตปรํปวกฺขามิปาฬินยาทิสงฺคหํ.
ปญฺญาเวปุลฺลกรณํปีติปาโมชฺชวฑฺฒนํ.
ตตฺถ ปาฬินโย อฏฺฐกถานโย ฏีกานโย ปกรณนฺตรนโยติ จตฺตาโร นยา อธิปฺเปตา. ตตฺร ปาฬินโยติ เตปิฏเก พุทฺธวจเน ปาฬิคติ. อฏฺฐกถานโยติ อฏฺฐกถาสุ อาคตา สทฺทคติ. ฏีกานโยติ ฏีกาสุ อาคตา สทฺทคติ. ปกรณนฺตรนโยติ อญฺเญสุ ปกรเณสุ อาคตา สทฺทคติ. ตตฺร ปาฬิคติยํ พฺยญฺชนฉกฺกอตฺถฉกฺเก ปธาเน กตฺวา อฏฺฐกถาฏีกาทีสุ ปวตฺตสทฺทคติวินิจฺฉเยน สห ยถารหํ คเหตฺวา ปาฬินยาทิสงฺคหํ ทสฺเสสฺสาม.
ตตฺร อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชนํ อาการโร นิรุตฺติ นิทฺเทโสติ ฉ พฺยญฺชนปทานิ.๑ สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณํ วิภชนํ อุตฺตานีกรณํ ปญฺญตฺตีติ ฉ อตฺถปทานิ๑ เอตานิเยว “พฺยญฺชนฉกฺกํ, อตฺถฉกฺก”นฺติปิ วุจฺจนฺติ. ตตฺร พฺยญฺชนปเทสุ อกฺขรํ นาม “รูปํ อนิจฺจนฺติ วุจฺจมาโน รูติ โอปาเตตี”ติ๒ วจนโต อตฺถโชตกปทนฺโตคธเมกกฺขรมิห อกฺขรนฺติ คเหตพฺพํ. อถวา “โย ปุพฺเพ”ติ๓ เอตฺถ โยกาโร วิย อตฺถโชตกเมกกฺขรมตฺร อกฺขรนฺติ คเหตพฺพํ; “สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานี”ติ๔ วตฺตุกาเมน วุตฺตํ อาทิอกฺขรมิว อปริสมตฺเต จ ปเท วณฺณมกฺขรมิติ คเหตพฺพํ.๕
วีตตณฺโหอนาทาโนนิรุตฺติปทโกวิโท.
อกฺขรานํสนฺนิปาตํชญฺญาปุพฺพาปรานิจาติ๖
เอตฺถ วุตฺตนเยน วิภตฺติยนฺตํ อตฺถโชตกํ อกฺขรปิณฺฑํ ปทํ นาม, “สีเล ปติฏฺฐายา”ติ๗ เอตฺถ “สีเล”ติ ปทํ วิย. อตฺถสมฺพนฺโธปเทสปริโยสาโน ปทสมูโห พฺยญฺชนํ นาม, “จตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺฐานา”ติ๑อาทิ วิย. พฺยญฺชนวิภาโค วิภาคปฺปกาโร อากาโร นาม, “กตเม จตฺตาโร; อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตี”ติ๑อาทีสุ วิย. อาการวิภาวิตสฺส นิพฺพจนํ นิรุตฺติ นาม, “ผุสตีติ ผสฺโส;๒ เวทยตีติ เวทนา”ติ๓อาทิ วิย. นิพฺพจนตฺถสฺส วิตฺถาโร นิสฺเสสโต เทโส นิทฺเทโส นาม, “สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา.๔ สุขยตีติ สุขา; ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา; เนว ทุกฺขยติ น สุขยตีติ อทุกฺขมสุขา เวทนา”ติ๕อาทิ วิย; อิมานิ ฉ พฺยญฺชนปทานิ.
อตฺถปเทสุ สงฺเขเปน กาสนา สงฺกาสนา.๖ ตตฺถ กาสนาติ ทีปนา; สงฺเขเปน อตฺถทีปนาติ วุตฺตํ โหติ, “อุปาทิยมาโน โข ภิกฺขเว พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต”ติ๗อาทิ วิย.
ปฐมเมว กาสนา ปกาสนา; ยตฺตโก อตฺโถ ปจฺฉา กเถตพฺโพ; ตํ สพฺพํ ปฐมวจเนเนว ทีเปตีติ วุตฺตํ โหติ, “สพฺพํ ภิกฺขเว อาทิตฺต”นฺติ๘อาทิ วิย.
สงฺกาสนปกาสนวเสน ทีปิตตฺถสฺส วิตฺถารํ ปุน วจนวเสน วิวริตฺวา ปากฏกรณํ วิวรณํ นาม, “รูปํ โข ภิกฺขเว อุปาทิยมาโน พทฺโธ มารสฺส; อนุปาทิยมาโน มุตฺโต ปาปิมโต”ติ๙อาทิ วิย; “กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ อาทิตฺตํ; จกฺขุ ภิกฺขเว อาทิตฺตํ; รูปา อาทิตฺตา”ติ๑๐อาทิ วิย.
วิวริตพฺพเมว อเนกภาวโต พุทฺธิสมฺมุขากรณํ วิภชนํ นาม, “กตมญฺจ ภิกฺขเว รูปํ; จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูป”นฺติ๑๑อาทิ วิย; “เกน อาทิตฺตํ; ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต”นฺติ๑๐อาทิ วิย.
วิภชิตตฺถสฺส วิตฺถารณวเสน อุปมาโยปโรปริยชนนวเสน จ สมฺปฏิปาทนํ อุตฺตานีกรณํ นาม, “ตตฺถ กตเม จตฺตาโร มหาภูตา; ปถวีธาตุ อาโปธาตู”ติอาทิ วิย.
“เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว นที ปพฺพเตยฺยา โอหารินี ทูรงฺคมา สีฆโสตา; ตสฺสา อุภยโต ตีเร กาสา เจปิ ชาตา อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; กุสา เจปิ ชาตา อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; ปพฺพชา เจปิ ชาตา อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; พีรณา เจปิ ชาตา อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; รุกฺขา เจปิ ชาตา อสฺสุ; เต นํ อชฺโฌลมฺเพยฺยุํ; ตสฺสา โส ปุริโส โสเตน วุยฺหมาโน กาเส เจปิ คณฺเหยฺย; เต ปลุชฺเชยฺยุํ; โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺย. กุเส เจปิ คณฺเหยฺย; ปพฺพเช เจปิ คณฺเหยฺย; พีรเณ เจปิ คณฺเหยฺย; รุกฺเข เจปิ คณฺเหยฺย; เต ปลุชฺเชยฺยุํ; โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺย. เอวเมว โข ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ; รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา รูปํ; รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; ตสฺส ตํ รูปํ ปลุชฺชติ; โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ. เวทนํ สญฺญํ สงฺขาเร วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ; วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ; อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ; วิญฺญาณสฺมึ วา อตฺตานํ; ตสฺส ตํ วิญฺญาณํ ปลุชฺชติ; โส ตโตนิทานํ อนยพฺยสนํ อาปชฺชตี”ติ๑อาทิ วิย.
ปกาเรน ญตฺติ ปญฺญตฺติ; อเนกปฺปกาเรหิ โสตูนํ ตุฏฺฐิสญฺชนนวเสน พุทฺธินิสฺสิตกรเณน จ อตฺถวิญฺญาปนาติ วุตฺตํ โหติ.
“ยํ กิญฺจิ ราหุล รูปํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขรีคตํ อุปาทินฺนํ. เสยฺยถิทํ ? เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ; มํสํ นฺหารุ อฏฺฐิ อฏฺฐิมิญฺจํ วกฺกํ; หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ; อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ; ยํ วา ปนญฺญมฺปิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขรีคตํ อุปาทินฺนํ; อยํ วุจฺจติ ราหุล อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ; ยา เจว โข อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ ยา จ พาหิรา. ปถวีธาตุเยเวสา; เนตํ มม; เนโสหมสฺมิ; น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา ปถวีธาตุยา นิพฺพินฺทติ; ปถวีธาตุยา จิตฺตํ วิราเชตี”ติ๑อาทิ วิย,
“ตตฺถ กตมํ รูปํ อตีตํ; ยํ รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ อตฺถงฺคตํ อพฺภตฺถงฺคตํ อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตํ; อตีตํ อตีตํเสน สงฺคหิตํ; จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ; อิทํ วุจฺจติ รูปํ อตีตํ. ตตฺถ กตมํ รูปํ อนาคตํ; ยํ รูปํ อชาตํ อภูตํ อสญฺชาตํ อนิพฺพตฺตํ อนภินิพฺพตฺตํ อปาตุภูตํ อนุปฺปนฺนํ อสมุปฺปนฺนํ อนุฏฺฐิตํ อสมุฏฺฐิตํ; อนาคตํ อนาคตํเสน สงฺคหิตํ. จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ. อิทํ วุจฺจติ รูปํ อนาคตํ. ตตฺถ กตมํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ; ยํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ อุฏฺฐิตํ สมุฏฺฐิตํ; ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ เสน สงฺคหิตํ. จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย-รูปํ; อิทํ วุจฺจติ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนน”นฺติ๒อาทิ วิย จ. อิมานิ ฉ อตฺถ-ปทานิ.
ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาสยติ; ปเทหิ ปกาสยติ; พฺยญฺชเนหิ วิวรติ; อากาเรหิ วิภชติ; นิรุตฺตีหิ อุตฺตานึ กโรติ; นิทฺเทเสหิ ปญฺญาปยติ.๑ อถ วา อกฺขเรหิ สงฺกาสยิตฺวา ปเทหิ ปกาสยติ; พฺยญฺชเนหิ วิวริตฺวา อากาเรหิ วิภชติ; นิรุตฺตีหิ อุตฺตานึ กตฺวา นิทฺเทเสหิ ปญฺญาปยติ. อถ วา อกฺขเรหิ อตฺถทฺวารมุคฺฆาเฏตฺวา ปเทหิ ปกาเสนฺโต วินยติ อุคฺฆฏิตญฺญุํ; พฺยญฺชเนหิ วิวริตฺวา อากาเรหิ วิภชนฺโต วินยติ วิปญฺจิตญฺญุํ; นิรุตฺตีหิ อุตฺตานึ กตฺวา นิทฺเทเสหิ ปญฺญาเปนฺโต วินยติ เนยฺยํ; ตตฺถ ตตฺถ อนุรูปํ สลฺลกฺเขตฺวา เตสํ เวเนยฺยพนฺธวานํ อาสยานุสยจริยาธิมุตฺติวเสน ตํ ตํ เทสนํ วฑฺเฒตีติ อธิปฺปาโย. อตฺถโต ปเนตฺถ กตมํ พฺยญฺชนฉกฺกํ; กตมํ อตฺถฉกฺกนฺติ ? พุทฺธสฺส ภควโต ธมฺมํ เทสยโต โย อตฺถาวคมเหตุภูโต สวิญฺญตฺติกสทฺโท; ตํ พฺยญฺชนฉกฺกํ. โย เตน อภิสเมตพฺโพ ลกฺขณรสาทิสหิโต ธมฺโม; ตํ อตฺถฉกฺกนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิจฺเจวํ–
อกฺขรญฺจปทญฺเจวพฺยญฺชนญฺจตถาปโร.
อากาโรจนิรุตฺติจนิทฺเทโสจาติเมฉตุ.
อาหุพฺยญฺชนฉกฺกนฺติพฺยญฺชนตฺถวิทูวิทู.
สงฺกาสนาปกาสนาวิวรณํตโตปรํ.
วิภชนญฺจอุตฺตานี– กรณญฺจ ตโตปรา.
ปญฺญตฺติจาติฉยิเมอตฺถฉกฺกนฺติอพฺรวุํ.
ตตฺรพฺยญฺชนฉกฺกํตุพฺยญฺชนปทมีริตํ.
อตฺถฉกฺกํอตฺถปทํเอวมฺปิอุปลกฺขเย.
อิทํ ปเนตฺถ ววตฺถานํ– พฺยญฺชนฉกฺเก อกฺขรํ นาม “รูปํ อนิจฺจ”นฺติอาทีสุ อตฺถโชตกปทนฺโตคโธ รูอิจฺจาทิ เอเกโกเยว วณฺโณ เจว “โย ปุพฺเพ กรณียานิ;๑ โส อิมํ วิชฏเย ชฏ”นฺติ๒อาทีสุ อตฺถโชตโก โยการโสการาทิโก เอโก วณฺโณ จ “สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานี”ติอาทินา เอเกกํ คาถํ วตฺตุกาเมหิ วุตฺโต สอิจฺจาทิวณฺโณ จ “อกฺขร”นฺติ คเหตพฺโพ.
อกฺขรจินฺตกานํ มเต ปน อกฺขรสญฺญาวิสเย อการาทโย กการาทโย จ วณฺณา “อกฺขร”นฺติ คเหตพฺพา; โลกิยมหาชเนน กตฺตพฺเพ โลกิยมหาชเนน กตสญฺญาวิสเย “มหาสมฺมโต”เตฺวว ปฐมํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต”นฺติ๓อาทีสุ ปทภูโต อตฺถโชตโก วณฺณ-สมุทาโย “อกฺขร”นฺติ คเหตพฺโพ. ชาตกฏฺฐกถายมฺปิ๔ “กึ เต”ตฺถ จตุมฏฺฐสฺสา”ติ๕ อิมสฺส ปาฬิปฺปเทสสฺส พฺยญฺชนํ โสภนํ, อกฺขรตฺโถ อโสภโนติ อตฺถสํวณฺณนายํ ปทภูโต อตฺถโชตโก วณฺณสมุทาโยเยว “พฺยญฺชน”นฺติ “อกฺขร”นฺติ จ นาเมน วุตฺโตติ คเหตพฺพํ. ตถา พฺยญฺชนฉกฺเก ปทํ นาม “สีเล ปติฏฺฐายา”ติ เอตฺถ “สีเล”ติ ปทํ วิย วิภตฺติยนฺตํ อตฺถโชตกํ อกฺขรปิณฺฑนฺติ คเหตพฺพํ.
เนรุตฺติกานํ มเต ปน วิภตฺติยนฺโตปิ อวิภตฺติยนฺโตปิ อตฺถโชตโก อกฺขรสมูโห ตถาวิธํ เอกมกฺขรญฺจ อุปสคฺคา จ นิปาตา จ “ปทํ นามา”ติ คเหตพฺพํ.
ตถา พฺยญฺชนฉกฺเก พฺยญฺชนํ นาม “จตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺฐานา”ติอาทิ วิย อตฺถสมฺพนฺโธปเทสปริโยสาโน ปทสมูโหติ คเหตพฺพํ. อกฺขรจินฺตกานํ มเต ปน พฺยญฺชนสญฺญาวิสเย อการาทิสุทฺธสฺสรวชฺชิโต สรรหิโต กการาทิโก เอเกโก วณฺโณ พฺยญฺชนํ นามาติ คเหตพฺโพ. ตถา ปาวจนิกานํ สทฺธมฺมวิทูนํ มเต–
สิถิลํธนิตญฺจทีฆรสฺสํ
ครุกํลหุกญฺเจวนิคฺคหีตํ.
สมฺพนฺธววตฺถิตํวิมุตฺตํ
ทสธาพฺยญฺชนพุทฺธิยาปเภโทติ๑
เอตฺถ สสฺสรานิปิ กการาทีนิ วคฺคกฺขรานิ เจว สรมยา อการาทโย จ วณฺณา สญฺโญคปทานิ จ อสญฺโญคปทานิ จ อกฺขรานิ พินฺทุ จ สํหิตาปทญฺจ อสํหิตาปทญฺจ วิสฺสฏฺฐปฺปโยเคน วตฺตพฺพปทญฺจ สพฺพมฺเปตํ “พฺยญฺชนํ นามา”ติ คเหตพฺพํ.
ตถา พฺยญฺชนฉกฺเก “ผุสตีติ ผสฺโส”ติอาทิกํ นิพฺพจนํ นิรุตฺติ นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ “อภิสงฺขโรนฺตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สงฺขารา”ติ.๒ เอวํ นิทฺธาเรตฺวา สเหตุํ กตฺวา วุจฺจมานา อภิลาปา นิรุตฺติ นาม. นิรุตฺติปิฏเก ปน “สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป”ติ๓ อิเมหิ ทสหิ วุตฺตา ธมฺมชาติ นิรุตฺติ นาม. สา สรูปโต สวิญฺญตฺติวิกาโร สทฺโทเยว. อฏฺฐกถามคฺคํ ปน สํวณฺเณนฺตานํ เกสญฺจิ อาจริยานํ วาเท นามปญฺญตฺติ เจว อุปาทาปญฺญตฺติ จ อตฺถฉกฺเก ปญฺญตฺติ นาม. อเนกปฺปกาเรหิ โสตูนํ ตุฏฺฐิสญฺชนนวเสน พุทฺธินิสฺสิตกรเณน จ อตฺถวิภาวนาติ คเหตพฺพํ. ปญฺญตฺติทุเก ปน “สงฺขา สมญฺญา”อิจฺเจวมาทีหิ ยถาวุตฺเตหิ ทสหิ นาเมหิ วุตฺตา ธมฺมชาติ ปญฺญตฺติ นาม. สาปิ สรูปโต สวิญฺญตฺติวิกาโร สพฺโพ สทฺโทเยว. อฏฺฐกถามคฺคํ ปน สํวณฺเณนฺตานํ เกสญฺจิ อาจริยานํ วาเท นามปญฺญตฺติ เจว อุปาทาปญฺญตฺติ จาติ คเหตพฺพํ.
ววตฺถานมิทํญตฺวามยาเอตฺถปกาสิตํ.
โวหาโรสุฏฺฐุกาตพฺโพธีมตานยถาตถา.
ธีโรพฺยญฺชนฉกฺเกจอตฺถฉกฺเกจสพฺพโส.
โกสลฺลญฺจสมิจฺฉนฺโตอิมํนีตึมเนกเร.
โกสลฺลญฺจ นาเมตํ ปเภทโต โสฬสวิธํ โหติ.
กถํ ? สทฺทกุสลตา อกฺขรกุสลตา สมุจฺจยกุสลตา ลิงฺคกุสลตา วิภตฺติกุสลตา ปุพฺพาปรกุสลตา สนฺธิกุสลตา สมาสกุสลตา พฺยาสกุสลตา นิพฺพจนกุสลตา อายกุสลตา อปายกุสลตา อาเทสกุสลตา คหณกุสลตา ธารณกุสลตา สมฺปฏิปาทนกุสลตาติ.
ปาฬิยํ ปน ตํสมงฺคิปุคฺคลวเสน ปญฺจวิธํ โกสลฺลํ อาคตํ.
กถํ ? อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล นิรุตฺติกุสโล พฺยญฺชนกุสโล ปุพฺพาปรกุสโลติ.๑ ตตฺถ๒ โย อฏฺฐกถายํ เฉโก; โส อตฺถกุสโล. ปาฬิยํ เฉโก ธมฺมกุสโล. นิรุตฺติวจเนสุ เฉโก นิรุตฺติกุสโล. อกฺขรปฺปเภเท เฉโก พฺยญฺชนกุสโล. เอวํ อตฺถกุสลตา ธมฺมกุสลตา นิรุตฺติกุสลตา พฺยญฺชนกุสลตา ปุพฺพาปรกุสลตาติ อิมํ ปญฺจวิธํ โกสลฺลํ อิจฺฉนฺโตปิ อิมํ นีตึ มนสิกเรยฺย.
อิทานิ ปาฬินยาทินิสฺสิตํ ภควโต สาสเน ตุลาภูตํ สาสนิกานํ ปริยตฺติธรานํ ภิกฺขูนํ หิตาวหํ ปีติปาโมชฺชวฑฺฒนํ สติเวปุลฺลกรํ ปญฺญาเวปุลฺลกรํ นีตึ สุณาถ.
โย ปฐมปเท เอวกาโร; โส ยุตฺตฏฺฐาเน ทุติยปทาทีสุปิ โยเชตพฺโพ. วิวิจฺเจว กาเมหิ; วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ.๓ อิเธว สมโณ; อิธ ทุติโย; อิธ ตติโย; อิธ จตุตฺโถ๔ อิจฺเจวมาทิ.
ปุลฺลิงฺควิสเย เอกสทิสาติอตฺเถ วตฺตพฺเพ เอกาติ วตฺตพฺพํ. ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสติ “ปญฺจาโล จ วิเทโห จ; อุโภ เอกา ภวนฺตุ เต”ติ.๕ เอตฺถ หิ เอกา ภวนฺตูติ คงฺโคทกํ วิย ยมุโนทเกน สทฺธึ สํสนฺทติ; เอกสทิสา โหนฺตูติ อตฺโถ.๖ ตถา ปุลฺลิงฺควิสเย เอกสทิสาติ อตฺเถ เอกาติ อวตฺวา เอเกติ วุตฺเต เอกจฺเจติ อตฺโถ โหติ; เอวญฺจ สติ อตฺโถ ทุฏฺโฐติ.
ปุริเสน อตฺตานํ โอปเมยฺยฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อุปมํ วทนฺเตน ปุลฺลิงฺควเสน อุปมา วตฺตพฺพา. ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสติ “นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา; วิหรามิ อนาสโว”ติ.๑ อิตฺถิยา อตฺตานํ โอปเมยฺยฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อุปมํ วทนฺติยา เยภุยฺเยน อิตฺถิลิงฺควเสน อุปมา วตฺตพฺพา. ตถา หิ ปาฬิ ทิสฺสติ–
“นาคีว พนฺธนํ เฉตฺวา วิหรามิ อนาสวา”ติ๒ จ,
“สุกจฺฉวี เวธเวรา ทตฺวา สุภคมานิโน.
อกามาปริกฑฺฒนฺติอุลูกญฺเญววายสา”ติ๓ จ,
“ยถา อารญฺญกํ นาคํ ทนฺตึ อเนฺวติ หตฺถินี.
เชสฺสนฺตํคิริทุคฺเคสุสเมสุวิสเมสุจ.
เอวนฺตํอนุคจฺฉามิปุตฺเตอาทายปจฺฉโต.
สุภราเตภวิสฺสามินเตเทสฺสามิทุพฺภรา"ติ๔
จ. เยภุยฺเยนาติ กึ ?
อหํปติญฺจปุตฺเตจอาเจรมิวมาณโว
อนุฏฺฐิตาทิวารตฺตึชฏินีพฺรหฺมจารินีติ.๕
อตฺถสภาวํ อจินฺเตตฺวา อิตฺถิลงฺคภาวมตฺตํ ปน จินฺเตตฺวา สมลิงฺคตาเปกฺขเน อิตฺถิลิงฺควเสน อุปมา วตฺตพฺพา,
ตาวสาทีนวานมฺปิลกฺขเณติฏฺฐเตมติ.
นปสฺเสยาวสาตีรํสามุทฺทสกุณียถาติ๖
เอตฺถ วิย.
อิตฺถิลิงฺคภาวํ อจินฺเตตฺวา อตฺถสภาวมตฺตาเปกฺขเน ปุลฺลิงฺควเสน อุปมา วตฺตพฺพา,
สุปริญฺญาตสงฺขาเรสุสมฺมฏฺฐติลกฺขเณ.
อุเปกฺขนฺตสฺสตสฺเสวสิขาปฺปตฺตาวิปสฺสนา.
สงฺขารธมฺเมอารพฺภตาวกาลํปวตฺตติ.
ตีรทสฺสีวสกุโณยาวปารํนปสฺสตีติ๑
เอตฺถ วิย.
ปุลฺลิงฺควเสน นิทฺทิฏฺฐานมตฺถานํ อิตฺถิปทตฺถตฺตา กตฺถจิ อิตฺถิลิงฺควเสน ตํนิทฺเทโส กาตพฺโพ, “อิธ วิสาเข มาตุคาโม สุสํวิหิตกมฺมนฺตา โหติ; สงฺคหิตปริชนา; ภตฺตุ มนาปํ จรติ; สมฺภตํ อนุรกฺขตี”ติ๒อาทีสุ วิย.
กตฺถจีติ กึ ? อิธ มลฺลิเก เอกจฺโจ มาตุคาโม โกธโน โหติ.๓
นปุํสกลิงฺควเสน นิทฺทิฏฺฐานมตฺถานํ ปุริสปทตฺถตฺตา ปุลฺลิงฺควเสน ตํนิทฺเทโส กาตพฺโพ, “ปญฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสิโน อเหสุ”นฺติ๔ เอตฺถ วิย, “ตํ โข ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปริณายกรตนํ ญาตานํ ปเวเสตา อญฺญาตานํ นิวาเรตา”ติ เอตฺถ วิย จ.
ปุลฺลิงฺควเสน นิทฺทิสิตพฺพานํ ปุริสานํ ลิงฺคมตฺตาเปกฺขเน ปุลฺลิงฺเคน จ อิตฺถิลิงฺเคน จ นิทฺเทโส กาตพฺโพ,
อตฺถกาโมสิเมยกฺขหิตกามาสิเทวเต.
กโรมิเตตํวจนํตฺวํสิอาจริโยมมาติ๕
เอตฺถ วิย.
ลิงฺคตฺตยโต ตํสมานาธิกรณภาเวน เสยฺโย อิติ เยภุยฺเยน นิทฺเทโส กาตพฺโพ,
เสยฺโยอมิตฺโตมติยาอุเปโต.๑
เอสาวปูชนาเสยฺโย.๒ เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโยติ๒
อาทีสุ วิย. เยภุยฺเยนาติ กึ ?
อิตฺถีปิ หิ เอกจฺจิยา; เสยฺยา โปส ชนาธิป.๓
“ปานีย”นฺติ วตฺตพฺเพ “ปานี”ติ ปาโฐ; ปีตญฺจ เตสํ ภุสํ โหติ ปานิ.๔ “ขตฺติยา”ติ-อาทินา วตฺตพฺเพ “ขตฺยา”ติอาทินา นิทฺเทโส. อเถตฺเถกสตํ ขตฺยา.๕ เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ.๖ โอปุปฺผานิ จ ปทฺมานิ.๗ นิเสฺนหมภิกงฺขามิ๘ อิจฺเจวมาทิ; “ทิสฺวา”ติ วตฺตพฺเพ “ทิฏฺฐา”ติ นิทฺเทโส; อุมฺมาทนฺติมหํ ทิฏฺฐา.๙
อตฺถิ ปทํ กตฺถจิ กฺริยาปทํ โหติ; กตฺถจิ นามปทํ. เยเม พทฺธจรา อาสุํ; เตเม ปุปฺผํ อทุํ ตทา.๑๐ นยิทํ ทุกฺขํ อทุํ ทุกฺขํ.๑๑ ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ.๑๒ คจฺฉํ ปุตฺตนิวาทโก๑๓ อิจฺเจวมาทิ. ตตฺถ อทุนฺติ อทํสุ. ปุน อทุนฺติ ตํ.
อตฺถิ ปทํ อลุตฺตวิภตฺติกญฺเจว โหติ ลุตฺตวิภตฺติกญฺจ. ยถา มนสิกาโร; มนสฺมึ กาโรติ หิ มนสิกาโร. ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติปิ มนสิกาโร.๑๔
อตฺถิ ปทํ เอกวจนนฺตเมว โหติ, น ปุถุวจนนฺตํ. คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช.๑๕ มหนฺโต จรนฺโต อิจฺจาทิ.
อตฺถิ ปทํ ปุถุวจนนฺตเมว โหติ, น เอกวจนนฺตํ. อายสฺมนฺโต อายสฺมนฺตา.
อตฺถิ ปทํ กตฺถจิ เอกวจนนฺตํ โหติ; กตฺถจิ ปุถุวจนนฺตํ. หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน.๑๖ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ; หนฺติ เนสํ วรํ วรํ.๑ ชานํ ปสฺสํ วิหรามิ; ชานํ อกฺขาสิ ชานโต.๒ อปินุ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ชานํ ปสฺสํ วิหรถาติ.๓ วจนวิปลฺลาโส วา เอตฺถ ทฏฺฐพฺโพ.
อตฺถิ ปทํ กตฺถจิ อตฺถวิสเย เอกวจนนฺตํ โหติ; กตฺถจิ ปน อตฺถวิสเย ปุถุวจนนฺตํ. เอโส นานาสมฺปตฺตีหิ ภวนฺโต วฑฺฒนฺโต อาคจฺฉติ. เอโส ราชา ภวนฺโต สมฺปตฺตีหิ โมทติ. เอเต ภวนฺโต อาคจฺฉนฺตุ. สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี.๔ สนฺโต สปฺปริสา โลเก.๕
อตฺถิ ปทํ จุณฺณิยปทตฺเต ปุถุวจนนฺตํ หุตฺวา คาถํ ปตฺวา กฺวจิ เอกวจนนฺตํ โหติ. ราชาโน นาม ปญฺญวนฺโต โหนฺติ.
อหํเตนสมเยนนาคราชามหิทฺธิโก.
อตุโลนามนาเมนปุญฺญวนฺโตชุตินฺธโร”๖
อิจฺจาทิ. กฺวจีติ กึ ?
อิทฺธิมนฺโต ชุติมนฺโต; วณฺณวนฺโต ยสสฺสิโน.๗
เอสนโยอวุตฺเตปิฐาเนเญยฺโยสุธีมตา.
สงฺเขเปเนววุตฺโตปิสกฺกาญาตุํวิชานตา.
“ยํ พหุํ ธน”นฺติ วา “ยํ วิวิธํ ธน”นฺติ วา เอกวจนวเสน วตฺวา “ตานิ ธนานี”ติ วุตฺเตปิ น โกจิ โทโส; ตถา “โย มหาชโน”ติ วตฺวา “สา มหาชนตา”ติ วา “เต ชนา”ติ วา วุตฺเตปิ, ตถา “ยา ชนตา”ติ วตฺวา “เต ชนา”ติ วุตฺเตปิ น โกจิ โทโส. อตฺร กิญฺจิ ปาฬิปฺปเทสํ วทาม.
ยํอุสฺสุกฺกาสงฺฆรนฺติอลกฺขิกาพหุํธนํ.
สิปฺปวนฺโตอสิปฺปาวาลกฺขิวาตานิภุญฺชตีติ๘
คาถาปเทสุ อริยารหจริยาทิโยเค อธิกกฺขโรปิ ปาโท อนุปวชฺโช. เสยฺยถิทํ ?
ตโปจพฺรหฺมจริยญฺจอริยสจฺจานทสฺสนํ.
นิพฺพานสจฺฉิกิริยาจเอตํมงฺคลมุตฺตมํ.๑
ตเทวเมตฺวํวจนํยาจิโตกตฺตุมรหสิ๒ อิจฺจาทิ.
นนุ จ โภ ปาวจนวิสเย สพฺพถาปิ อธิกกฺขโรปิ ปาโท อนุปวชฺโชเยว อถ กิมตฺถํ อิทํ วุตฺตํ ? ปาวจนสฺมิญฺหิ “สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ; จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย”นฺติ จ, “อิเม มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ.๓ เย เม ชนา อธิมตฺตา ทุกฺขา ติพฺพา; ขรา กฏุกา เวทนา เวทิยนฺตี”ติ๔ จ เอวมาทโย อจฺจนฺตาธิกกฺขราปิ ปาทา อนุปวชฺชา ปูชารหาเยว โหนฺตีติ ? สจฺจํ; อิทํ ปน กวิสมเย สาสนิกานํ คาถาปาทํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตถา หิ กวิสมเย อริยาทิโยเค สาสนิเกหิ รจิโต อธิกกฺขโรปิ ปาโท อนุปวชฺโช ปูชารโหว โหติ. ตํ ยถา ? เขตฺตํ ชนานํ กุสลตฺถิกานํ; ตมริยสํฆํ สิรสา นมามิ๕ อิจฺเจวมาทิ.
“นาครุกฺโข”ติ วา “สีหหนุตฺต’มลภี”ติ วา อาทินา วตฺตพฺเพ เยหิ อกฺขเรหิ ปาโท น ปูรติ; เต ฉฑฺเฑตฺวา วจนาลงฺการตฺถํ อญฺเญ อธิกกฺขรา โยเชตพฺพา. ยถา “วารณ-วฺหยนา รุกฺขา.๖ ทฺวิทุคฺคมวรหนุตฺต’มลภี”ติ.๗
กฺวจิ วจนาลงฺการตฺถํ อภิธานนฺตรปกฺขิปนมฺปิ ภวติ. ชลชุตฺตรนามิโน; ปทุมุตฺตร-นามิโนติ อตฺโถ.
ปุพฺเพ วุตฺตภาเวน ปสิทฺธสฺส นามสฺส สามญฺเญน วจนํ วิเสเส อวติฏฺฐตีติ เญยฺยํ.
ตํ ยถา ?
ติสฺสทตฺโตจเมธาวีวินเยจวิสารโท.
ตสฺสสิสฺโสมหาปญฺโญปุปฺผนาโมติวิสฺสุโตติ.๑
เอตฺถ หิสฺส ปุพฺเพ สุมโนติ นามํ วุตฺตํ; ตํ “ปุพฺเพ”ติ คเหตพฺพํ. ตญฺจ นามํ สุมนาย นาม ราชกุมาริยา “สุมนา”ติ๒ นามํ วิย สุมนปุปฺผนามํ คเหตฺวา ปุคฺคเล อาโรปิตํ; น จิตฺตสฺส นามํ คเหตฺวา ปุคฺคเล อาโรปิตํ. เตนาห อฏฺฐกถายํ “ปุปฺผนาโมติ วิสฺสุโต”ติ.
เยสํ พหุตฺตา พหุวจนวเสน วตฺตพฺเพปิ สติ อตฺถาทิภาเวน เอกตฺตา เตสํ อตฺถานํ เยภุยฺเยน เอกวจเนน นิทฺเทโส ทิสฺสตีติ เญยฺยํ. ตํ ยถา ? ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสา เอว อตฺโถ ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสตฺโถ.๓ ฐเปตฺวา กมฺมปจฺจยํ อวเสเสสุ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ อเนเก ธมฺมา เอเกโก ปจฺจโย โหนฺติ. สพฺเพ มนุสฺสา ยกฺขภตฺตํ อเหสุํ อิจฺเจวมาทิ.
เยภุยฺเยนาติ กึ ? ปจฺจยา โหนฺติ.๔
ยํ นามปทํ ลิงฺคํ หุตฺวา ติฏฺฐติ; ตํ นามํ ปุคฺคลาทีสุ วตฺตพฺเพสุ ตโต ลิงฺคโต อญฺญตรลิงฺคํ โหตีติ เญยฺยํ. ตํ ยถา ? ปทุโม นาม ภควา.๕ ปทุมา นาม อิตฺถี.๖ ปทุโม นาม นิรโย.๗ จิตฺโต นาม คหปติ.๘ จิตฺตา นาม อิตฺถี อิจฺเจวมาทิ.
อตฺถิ ปทํ “สมาสปท”นฺติปิ วตฺตพฺพํ “อสมาสปท”นฺติปิ. ตํ ยถา ? สตฺถุทสฺสนํ; สตฺถุสาสนํ; กตฺตุนิทฺเทโส; อุภยตฺถกฏคฺคาโห๙ อิจฺเจวมาทิ. ตตฺถ อุภยตฺถกฏคฺคาโหติ ทิฏฺฐธมฺมิโก เจวตฺโถ สมฺปรายิโก จาติ อุภโย อตฺถา อุภยตฺถา. อุภยตฺถานํ กฏํ คาโห อุภยตฺถกฏคฺคาโห; เอวํ สมาสปทํ โหติ.
เอตฺถ จ อุภโยอิติ สทฺโท อุโภสทฺโท วิย พหุวจนนฺโตเยว โหติ; น กตฺถจิปิ เอกวจนนฺโต; อุภยตฺถ ฐาเนสุ กฏคฺคาโห อุภยตฺถกฏคฺคาโห; เอวํ อสมาสปทํ โหติ; เอส นโย อุภยตฺถกลิคฺคาโหติ๑อาทีสุปิ.
อตฺถิ ปทํ สมาสปทํเยว โหติ; น กตฺถจิปิ อสมาสปทํ. ตํ ยถา ? สตฺถารทสฺสนํ.๒ กตฺตารนิทฺเทโส. สตฺถารนิทฺเทโส. อมาตาปิตรสํวฑฺโฒติ.๓
อตฺถิ ปทํ ปโยควเสน อสมาสปทํเยว โหติ, น สมาสปทํ. ตํ ยถา ? สตฺถุ สาสนสฺส จ คุณํ อาโรเจติ. ปิตุ มาตุ จ’หํ จตฺโต.๔ ยทิ เอตฺถ เอตํ สมาสปทํ สิยา; “มาตาปิตูน”นฺติ สิยา ปาโฐ.
อตฺถิ ปทํ มาคธิกานํ มนุสฺสานํ อตฺถวนฺตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ; โน อกฺขรจินฺตกานํ มนุสฺสานํ อตฺถวนฺตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ. ตํ ยถา ? เอยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ อิจฺจาทิ วิภตฺติภูตปทํ.
อตฺถิ ปทํ อกฺขรจินฺตกานํ สงฺเกตวเสน อตฺถวนฺตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ; มาคธิกานํ ปน อญฺญถา คเหตพฺพตฺถํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ. ตํ ยถา ? สิโอ โส; อ จ อิ จ อุ จ อยุ อิจฺจาทิ.
อตฺถิ ปทํ สํหิตาปทญฺเจว โหติ อสํหิตาปทญฺจ. ตํ ยถา ? อาปตฺติ ปาราชิกสฺส๕ อิจฺจาทิ.
อตฺถิ ปทํ สตฺติสมเวเตน คเหตพฺพํ โหติ; อตฺถิ ปทํ สตฺติสมเวเตน คเหตพฺพํ น โหติ. ตตฺถ ปุริมปกฺเข “เสโต ธาวตี”ติ ปโยโค. เอตฺถายมธิปฺปาโย– โก อิโต ธาวติ ? เสโต ธาวติ.
กตรวณฺโณ ธาวติ ? เสโต ธาวติ.
ตตฺถ เสโตติ สา อิโตติ เฉโท;
สา วุจฺจติ สุนโข; สพฺพถาปิ เสโต สา อิโต ธาวตีติ วุตฺตํ โหติ.
อตฺถิ ปทํ เอกาธิปฺปายิกํ; อตฺถิ ปทํ ทฺวาธิปฺปายิกํ; อตฺถิ ปทํ อธิปฺปายตฺตยิกํ; อตฺถิ ปทํ จตุราธิปฺปายิกํ; อตฺถิ ปทํ พหฺวาธิปฺปายิกนฺติ เญยฺยํ.
ตตฺถ เอกาธิปฺปายิกํ นาม สจกฺขุโก อิจฺจาทิ; ตํ น ทุลฺลภํ.
ทฺวาธิปฺปายิกํ หีนสมฺมตํ อิจฺจาทิ;
ตตฺถ หีนนฺติ โลกสมฺมตํ; หีนสมฺมตํ; หีเนหิ วา สตฺเตหิ สมฺมตํ; คูถภตฺเตหิ คูโถ วิยาติ หีนสมฺมตํ.๑ เอวํ สาธุสมฺมโต๒อิจฺจาทิ.
อธิปฺปายตฺตยิกํ ยถา ? ทสฺสนปริณายกฏฺเฐน จกฺขุนา ภวตีติ จกฺขุภูโต; อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโต; ปญฺญาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติปิ จกฺขุภูโต๓ อิจฺเจวมาทิ.
จตุราธิปฺปายิกํ ยถา ? เอโก อยโน เอกายโน; เอเกน อยิตพฺโพ เอกายโน; เอกสฺส อยโน เอกายโน; เอกสฺมึ อยโน เอกายโน๔ อิจฺเจวมาทิ.
ตตฺรายํ ปาฬิ “เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย ญายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย; ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา”ติ.๕
พหฺวาธิปฺปายิกํ ปน ปุถุชฺชโน, ภควา, ตถาคโต อิจฺจาทิ. ตตฺถ–
ปุถูนํชนนาทีหิการเณหิปุถุชฺชโน.
ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตาวาปุถุวายํชโนอิติ.๖
โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน.
ปุถุ กิเลเส ชเนนฺติ ยํ ตาวตาติ ปุถุชฺชโน.
ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺฐิกา ปุถุชฺชนา;
ปุถุ สตฺถารานํ มุขมุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา;
ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ ปุถุชฺชนา;
ปุถุ นานา อภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา;
ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา;
ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปนฺตีติ ปุถุชฺชนา;
ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ฑยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา;
ปุถุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา;
ปุถุ ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอวุฏา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนา.๑
ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ ชนานํ อนฺโตคธตฺตาติปิ ปุถุชฺชนา;
ปุถูหิ อยํ วิสุํเยว สงฺขํ คโต วิสํสฏฺโฐ สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชเนหีติปิ ปุถุชฺชโน;
เสสปเทสุ ปน อฏฺฐกถาตนฺตึ๒ โอโลเกตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ สทฺทนีติปฺปกรเณ โย โย อญฺโญปิ วินิจฺฉโย วตฺตพฺโพ อตฺถิ; ตํ ตํ วตฺตุกามาปิ มยํ คนฺถวิตฺถารภเยน น วทาม. อวุตฺโตปิ โส โส นโย วุตฺตนยานุสาเรน สกฺกา วิญฺญุนา ญาตุํ; ตสฺมา ปน สงฺเขปมคฺโค เอตฺถ ทสฺสิโต.
อิทมฺเปตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ.๓
ติสฺโส กถา– วาโท ชปฺโป วิตณฺฑาติ. เตสุ เยน ปมาณตกฺเกหิ๔ ปกฺขปฏิปกฺขานํ ปติฏฺฐาปนปฏิกฺเขปา โหนฺติ; โส วาโท.๑ เอกาธิกรณา หิ อญฺญมญฺญวิรุทฺธา ธมฺมา ปกฺขปฏิปกฺขา. ยถา ? “โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา; น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา”ติ.๒
นานาธิกรณา ปน อญฺญมญฺญวิรุทฺธาปิ ปกฺขปฏิปกฺขา นาม น โหนฺติ. ยถา ? “อนิจฺจํ รูปํ; นิจฺจํ นิพฺพาน”นฺติ.๑
เยน ฉลชาตินิคฺคหฏฺฐาเนหิ ปกฺขปฏิปกฺขานํ ปติฏฺฐาปนปฏิกฺเขปารมฺโภ; โส ชปฺโป.๓ อารมฺภมตฺตเมเวตฺถ, น อตฺถสิทฺธีติ ทสฺสนตฺถํ อารมฺภคฺคหณํ.
ยาย ปน ฉลชาตินิคฺคหฏฺฐาเนหิ ปฏิปกฺขปฏิกฺเขปาย วายมนฺติ; สา วิตณฺฑา.๔ ตตฺถ อตฺถวิกปฺปูปปตฺติยา วจนวิฆาโต ฉลํ.๕ ยถา ? “นวกมฺพโลยํ ปุริโส.๖ ราชา โน สกฺขี”ติ เอวมาทิ. ทูสนาภาสา ชาตโย; อุตฺตรปติรูปกาติ อตฺโถ.๗
ปฏิญฺญาเหตุทิฏฺฐนฺโตปนยนิคมลกฺขณํ ปญฺจาวยวํ วากฺยํ.
ตตฺร สาธนียนิทฺเทโส ปฏิญฺญา– “อคฺคิ ตตฺร.”
สาธนียสาธนนิทฺเทโส เหตุ– “ธูมภาวโต.”
ยตฺถ สาธนียสาธนานํ สธมฺมกถนํ; ตํ ทิฏฺฐนฺโต– “ยตฺถ ธูโม; ตตฺร อคฺคิ; ยถา มหานเส.”
ทิฏฺฐสฺส สธมฺมสฺส สธมฺมิยธมฺเม อุปนยนํ อุปนโย– “ธูโม จตฺร.”
ปฏิญฺญาย ปุนวจนํ นิคโม– “ตสฺมา อคฺคิ อตฺร.”
สพฺพเมตํ สมฺปิณฺเฑตฺวา เอวํ เวทิตพฺพํ– อคฺคิ อตฺร. ธูมภาวโต. ยตฺถ ธูโม; ตตฺร อคฺคิ; ยถา มหานเส. ธูโม จตฺร. ตสฺมา อคฺคิ ตตฺราติ.๑
พาตฺตึส ตนฺตยุตฺติโย๒ ภวนฺติ. ตํ ยถา? อธิกรณํ โยโค ปทตฺโถ เหตุตฺโถ อุทฺเทโส นิทฺเทโส อุปเทโส อปเทโส อติเทโส ปฏิเทโส อปวคฺโค วากฺยเสโส๓ อตฺถาปตฺติ วิปริยโย ปสงฺโค ๔ เอกนฺโต อเนกนฺโต ปุพฺพปกฺโข นิณฺณโย อนุมตํ วิธานํ อนาคตาเปกฺขนํ อตีตาเปกฺขนํ สํสโย พฺยาขฺยานํ (อนญฺญา)๕ สกสญฺญา นิพฺพจนํ นิทสฺสนํ นิโยโค วิกปฺโป สมุจฺจโย อูหนียนฺติ.
(๑) ตตฺถ ยํ อธิกจฺจ วุจฺจติ; ตํ อธิกรณํ.๑
(๒) ปุพฺพาปรวเสน วุตฺตานํ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตานํ ปทานํ เอกีกรณํ โยโค.๒
(๓) สุตฺตปเทสุ ปุพฺพาปรโยคโต โย อตฺโถ วิหิโต; โส ปทตฺโถ.๓
(๔) ยํ วุตฺตตฺถสาธกํ; โส เหตุตฺโถ.๔
(๕) สมาสวจนํ อุทฺเทโส.๕
(๖) วิตฺถารวจนํ นิทฺเทโส.๖
(๗) “เอว”นฺติ อุปเทโส.๗
(๘) “อเนน การเณนา”ติ อปเทโส.๘
(๙) ปกตสฺส อติกฺกนฺเตน สาธนํ อติเทโส.๙
(๑๐) ปกตสฺส อนาคเตน อตฺถสาธนํ ปฏิเทโส.๑๐
(๑๑) อภิพฺยาเปตฺวา อปนยนํ อปวคฺโค.๑๑
(๑๒) เยน ปเทน อวุตฺเตน วากฺยปริสมาปนํ ภวติ; โส วากฺยเสโส.๑๒
(๑๓) ยทกิตฺติตํ อตฺถโต อาปชฺชติ; สา อตฺถาปตฺติ.๑
(๑๔) ยํ ยตฺถ วิหิตํ; ตตฺร ยํ ตสฺส ปฏิโลมํ; โส วิปริยโย.๒
(๑๕) ปกรณนฺตเรน สมาโน อตฺโถ ปสงฺโค.๓
(๑๖) สพฺพตฺถ ยํ ตถา; โส เอกนฺโต.๔
(๑๗) โย ปน กตฺถจิ อญฺญถา; โส อเนกนฺโต.๕
(๑๘) โสตุนิสฺสนฺเทหมภิธียเต; โส ปุพฺพปกฺโข.๖
(๑๙) ตสฺส ยํ อุตฺตรํ; โส นิณฺณโย.๗
(๒๐) ปรมตมปฺปฏิสิทฺธํ อนุมตํ.๘
(๒๑) ปกรณานุปุพฺพํ วิธานํ.๙
(๒๒) “เอวํ วกฺขามี”ติ อนาคตาเปกฺขนํ.๑๐
(๒๓) “อิติ วุตฺต”นฺติ อตีตาเปกฺขนํ.๑๑
(๒๔) อุภยเหตุทสฺสนํ สํสโย.๑
(๒๕) สํวณฺณนา พฺยาขฺยานํ.๒
(ภูตานํ ปวตฺตา อารมฺภจินฺตา อนญฺญา.๓)
(๒๖) สสฺส สาธารณา สกสญฺญา.๔
(๒๗) โลกปฺปตีตมุทาหรณํ นิพฺพจนํ.๕
(๒๘) ทิฏฺฐนฺตสํโยโค นิทสฺสนํ.๖
(๒๙) “อิทเมวา”ติ นิโยโค.๗
(๓๐) “อิทํ วา”ติ วิกปฺโป.๘
(๓๑) สงฺเขปวจนํ สมุจฺจโย.๙
(๓๒) ยทนิทฺทิฏฺฐํ พุทฺธิยา อวคมนียํ; ตํ อูหนียนฺติ.๑๐
อิมา พาตฺตึส ตนฺตยุตฺติโย.
อิทานิ ตโต ตโต อุทฺธริตฺวา มตฺตาเภทวเสน วณฺณเภทวเสน รูฬฺหีเภทวเสนาติ ติวิธา สทฺทเภทํ กถยาม. ตตฺร มตฺตาเภโท ตาว–
อคารํ; อาคารํ.
อปภา; อาปภา.
อมริโส; อามริโส.
อคโม; อาคโม.
อรา; อารา.
อกุโร; องฺกุโร.
ภลฺลุโก; ภลฺลาโก.
กลโก; โกรโก.
ชมฺพโก; ชมฺพุโก.
สมฺพโก; สมฺพุโก.
ชตุโก; ชตุกา.
มสุโร; มสฺสุโร.
เวธนํ; วิธนํ.
อุสนํ; อูสนํ.
อุสรํ; อูสรํ.
หริโต; หาริโต.
ตุรโว; ตูรโว.
พนฺธุรํ; พนฺธูรํ.
ปาฏิหีรํ; ปาฏิเหรํ; ปาฏิหาริยํ.
อฬินฺโท; อาฬินฺโท.
ปฆโณ; ปฆาโณ.
กุวโร; กูวโร; กุพฺพโร.
อนุตฺตโม; อุตฺตโม.
อหตํ; อนาหตํ.
อนุทาโน; อุทาโน.
อุทคฺโค; อนุทคฺโค.
อุหํ; อูหํ.
คณฺฑิโต; คาณฺฑิโต;
อุทฺทิกตํ; อุทฺทิสฺสกตํ. อลาพุ; อาลาพุ.
หลาหลํ; หาลาหลํ.
อุหนํ; อูหนํ.
ฑหาลํ; ฑาหาลํ.
สามโก; สามาโก.
จมรํ; จามรํ.
อิริณํ; อีริณํ.
กสฺสโก; กสิโก.
สหจโร; สหาจโร.
ผาฏิตํ; ผฏิตํ.
ตโล; ตาโล.
ชกา; ชยา.
ลวณํ; โลณํ.
จฏุ; จาฏุ.
จมุ; จมู.
วญฺจ; พฺยญฺจ.
มหิลา; มาหิลา; มเหลา; มเหลิกา.
เฉโก; เฉกิโก.
ฉกโล; ฉกลโก.
องฺคุลํ; องฺคุลิ.
คุคฺคุโล; คุคฺคุลุ.
หิงฺคุโล; หิงฺคุลิ.
มนฺทิรํ; มนฺทีรํ.
วิริยํ; วีริยํ.
ยูถกํ; โยถกํ.
กปิลํ; กปีลํ.
กฏกํ; กุฏกํ; ปากฏํ.
มิหิโน; มิหีโน.
มกุโร; มงฺกุโร.
มกุลํ; มงฺกุลํ; มกุฏํ; มุกุฏํ.
มกุฏี; มุกุฏี.
ขลุกํ; ขลุงฺกํ.
ธานํ; อธานํ.
มาริสํ; มาริสฺสํ.
กณิกา; กาณิกา.
เพลิ; เพลา.
เหทามณิ; เหทามิณิ.
นิเมโส; นิมิโส.
ตปุสํ; ตปูสํ.
วาลิกา; วาลุกา.
ธาตุ; ธาตา.
สมาทาปนํ; สมาทปนํ.
อวิสิ; อาวิสิ.
จุพุโก; จูพุโก.
ยมลํ; ยามลํ.
ตนฺตวาโย; ตนฺตุวาโย.
เอสิกา; อิสิกา; เอสิกา; อีสิกา.
นนฺทิ; นนฺที.
ตลิ; ตลี.
วรุโฏ; วารุโฏ.
อหิตุณฺฑิโก; อาหิตุณฺฑิโก.
ภูตุโก; โภตุโก.
ติตฺติโร; ติตฺติริ.
กากริโก; กาการิโก.
พรฏิ; พรฏา.
กเรโฏ; กเรฏุ.
กนฺทรี; กนฺทรา.
วิสิฏฺโฐ; วิเสฏฺโฐ.
จิปิโฏ; จิปุโฏ. ตลินี; ตลํ.
กามโน; กามิโน.
อุณฺณนาโภ; อุณฺณนาภิ.
อรญฺญํ; อรญฺญานี.
เสวาลํ; สิวาลํ.
ชลายุกา; ชโลกา; ชลูกา; ชลายุโก; ชโลโก; ชลูโก; ชลายุกํ; ชโลกํ; ชลูกํ.
กุรณฺโฑ; กูรณฺโฑ.
ตุริ; ตูรี.
นาฬิเกริ; นาฬิเกโร.
กจฺจายโน; กจฺจาโน; กาติยาโน.
อกฺโขภณี; อกฺขุภิณี. มตฺตาเภโทยํ. อญฺโญปิ มคฺคิตพฺโพ.
ปารตํ; ปารทํ.
ติกิโก; ติกิโค.
กรญฺโช; กรโช.
อุปยานํ; อุปายนํ.
เปโต; ปเรโต.
อุทกํ; กํ; ทกํ.
กุทาโล; กุลาโล.
ชรโธ; ชรธโร.
ตาปิญฺฉํ; ติปิญฺฉํ.
สชฺฌา; สนฺธิ.
ตูณีโร; ติณีโร.
วลฺลรี; พฺยาสรี.
ภคีนิ; ภคินี.
ตรุณี; ตลุนี;
ตรุโณ; ตลุโน.
วสฺสํ; วสฺสาโน.
หสฺโส; หาโส.
อุลูกี; อุลุวินี.
มโธ; มนฺโธ; มนฺธาโก.
ทยํ; ทฺวยํ.
ปติสฺสาโร; ปติสฺสา.
วิกโร; วิกาโร.
มรนฺโต; มกรนฺโต.
รพิฑฺโฒ; รวิฑฺโฒ.
กลิลํ; กลลํ.
กรปาโล; กรปาลโก.
วนิยโก; วนิปโก; วนิพโก; วนิพฺพโก.
ปาราวโต; ปาเรวโต.
ปาวโก; ปาวโค.
กาโจ; กาโช.
มสกา; มกสา.
ปจฺจเวกฺขณา; ปจฺจเปกฺขณา.
สกฺกา; สกฺยา; สากิยา.
โมโร; มยูโร.
อหงฺกาโร; มมงฺกาโร; อหีกาโร; มมีกาโร.
อตุลฺโย; อตุลิโย.
คิชฺโฌ; คทฺโธ.
พุทฺโธ; พทฺโธ.
โลกิยา; โลกฺยา.
นารโค; นารงฺโค.
วิสํ; วิสกณฺฏกํ.
กิสลํ; กิสลยํ.
คุจฺโฉ; คุลจฺโฉ.
เครุกํ; คเวรุกํ.
กพฺพํ; กาวิยํ.
เอฬมูโค; เอฬมุโข.
ตุรงฺโค; ตุรงฺคโม.
โคทา; โคทาวรี. มธุรา; มาธุรา.
ตุณา; ตูณี.
วากาสโห; วาตสโห.
ตนฺติ; ตนฺทิ.
กมฺพลํ; กาพลํ.
วิทิฑฺฒา; วิทิฑฺโฒ.
อฬิ; อาฬิ.
คีวํ; เควํ; คีเวยฺยํ.
โขโฏ; โขโร.
ลลาโย; ลุลาโย.
กุวลํ; กุวํ.
อามณฺโฑ; มณฺโฑ.
อสโน; อาสโน.
โคนาโส; โคนโส.
กุณิ; กูณิ.
มตงฺโค; มาตงฺโค.
กุโธ; กุโถ.
วิกฺโก; สิกฺโก; หตฺถิโปโต.
วิริญฺโจ; วิริญฺจโน; พฺรหฺมา.
มาตุลุงฺโค; มาตุลิงฺโค.
กาโล อยติ; อายติ.
นิชฺฌโร; ฌโร; ฌรี.
ผเล; ผรุสกํ; ผรุสํ.
มาทโน; มาธโน; นิจุลรุกฺโข.
หิชฺโช; หิชฺชโก.
ปุปฺผวติยา นครํ; ปุปฺผวติยา นิฆรํ.
มฆเทโว; มาฆเทโว.
อลงฺกโต; อาลงฺกโต ทารโก.
อลงฺกตา; อาลงฺกตา นารี.
กุมุทํ; กุมุที. สรทา; สรที.
นคํ; นคา. วณฺณเภโทยํ. อญฺโญปิ มคฺคิตพฺโพ.
เยวาปโน; เยวาปนโก; รูฬฺหีเภโทยํ. อญฺโญปิ มคฺคิตพฺโพ.
อยมฺเปตฺถ สทฺทเภโท เวทิตพฺโพ. กถํ ?
ครุอิติ มาคธิกา ภาสา; “คารวํ โหติ เม ตทา.๑ คารโว จ นิวาโต จา”๒ติ ทสฺสนโต, “คารวพนฺธตา”ติ จ ทสฺสนโต.๓
ตตฺร ครูติ ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ภาริยฏฺเฐน ครุ; อาจริโย. ภควา. ตถา หิ ภควาติ ครุ. ครุ หิ โลเก ภควาติ วุจฺจติ.๔
ครุสทฺโท มาตาปิตูสุ อลหุทุชฺชราทีสุ จ เญยฺโย. ตถา หิ “อิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ; ภวญฺหิ เม อญฺญตโร ครูนํ.๕ ครุโก ครูหิ โหติ เสโต”ติ จ ปาฬิ ทิสฺสติ. ตตฺถ ครูนนฺติ มาตาปิตูนํ.๖
คุรุอิติ ปน สกฺกฏภาสา, ปาวจเน อทสฺสนโต; โพธิวํเส ปน “คุรุจรณ-ปริจริยาวสาเน”ติ๗ จ เอตฺถ คุรุสทฺโท โลกิยมหาชเน ปสิทฺธภาเวน สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา อาจริเยหิ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํ.
ตถา รูฬฺหีติ จ นิรูฬฺโหติ จ รูฬฺโหติ จ มาคธิกา ภาสา. รูฒีติ จ รูโฒติ จ นิรูโฒติ จ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตวจนํ.
กิริยาติ มาคธิกา ภาสา; “กฺริยากฺริยาปตฺติวิภาคเทสโต”ติ๘อาทีสุ ปน “กฺริยา”ติ ปทํ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตวจนํ ปาวจเน อทสฺสนโต.
กฺรุพฺพติ กฺรุพฺพนฺตีติอาทีนิ จ คฺริยติ คฺริยนฺตีติอาทีนิ จ ปทานิ มาคธิกา ภาสา เอว; “ตโป อิธ กฺรุพฺพติ๑ ตตฺถ สิกฺขา น คฺริยนฺตี”ติ๒ ปาฬิทสฺสนโต.
กิเลโส เกฺลโส สํกิเลโส สํเกฺลโส สํกิลิฏฺโฐ สํกฺลิฏฺโฐติ จ มาคธิกา ภาสา สํกฺลิฏฺฐสทฺทสฺส ปาวจเน๓ ทิสฺสนโต.
ตถา ปทุมานิ ปทฺมานิ. สฺวามิ สุวามิ สุวามินี สกา สุวกา ปุตฺตา. วิทฺธํสิตา วิทฺธสฺตา วงฺกฆสฺโตว สยติ.๔ ภสฺโต ภสฺมา. สิเนโห เสฺนโห. อสติ อสฺนาติ; อคฺคิ อคฺคินิ. รตนํ รตฺนํ; อิจฺเจวมาทีนิ มาคธิกา ภาสา เอว, ปาวจเน “นานารตฺเน จ มาณิเย”ติอาทินา อาคตตฺตา;
น ปน สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา เอตานิ วจนานิ วุตฺตานีติ จินฺเตตพฺพํ. น หิ สพฺพธมฺมานํ ปญฺญตฺติกุสโล สพฺพญฺญู สตฺถา สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วาจํ ภาสติ; มาคธิกาย เอว ปน ธมฺมนิรุตฺติยา วาจํ ภาสติ; ธมฺมํ เทเสติ.
ตถา หิ วุตฺตํ โปราเณหิ–
ธมฺโมชิเนนมาคเธนวินานวุตฺโต
เนรุตฺติกาจมาคธํวิภชนฺติตสฺมา”ติ.
ตถา วุจฺจติ อิติ มาคธิกา ภาสา; อุจฺจเต อุตฺตํ อิติ จ สกฺกฏภาสาโต นยํ คเหตฺวา วุตฺตวจนํ; อิจฺเจวมาทิ; อญฺโญปิ สทฺทเภโท อุปปริกฺขิตพฺโพ.
ปริยตฺติสาสเน อาหริตฺวา วุตฺตานํ อมาคธิกานํ อญฺเญสํ สทฺทานํ วิโสธนตฺถํ อยมฺปิ ปเนตฺถ นีติ สาธุกํ มนสิ กาตพฺพา. กถํ ? “นาถตีติ นาโถ”ติอาทีสุ นาถตีติอาทีนิ กฺริยาปทานิ เจว “ภาสิตา โสธนญฺจโย”ติอาทีนิ จ อภิธานานิ ปาฬิยํ อนาคตานิปิ มาคธิกา ภาสา เอว; ตานิ หิ ปาฬิยํ อนาคตตฺตา เอว น ทิสฺสนฺติ; น จ อวตฺตพฺพ-ภาเวน. “อุตฺตํ อุจฺจเต”ติอาทีนิ ปน อวตฺตพฺพภาเวเนว น ทิสฺสนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ. อยํ ปน ชานนากาโร ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตานํ มหาขีณาสวานํ วิสโย, น ปุถุชฺชนานํ. เอวํ สนฺเตปิ ปาฬินยํ นิสฺสาย เอตมาการํ ปุถุชฺชนาปิ อปฺปมตฺตกํ ชานนฺติเยว.
ยสฺสุตฺตเร ปุลฺลิงฺควิสเย สีหพฺยคฺฆุสภกุญฺชรนาคสทฺทาทโย ติฏฺฐนฺติ; ตํ ปทํ เสฏฺฐวาจกํ;๑ ตํ ยถา ? สกฺยสีโห, ปุริสพฺยคฺโฆ, อุรคูสโภ, คชกุญฺชโร, ปุริสนาโค อิจฺเจวมาทิ.
ปวรวรสทฺเทสุ ปวรสทฺโท ปุพฺพนิปาตี; วรสทฺโท ปจฺฉานิปาตี. ปวรราชา; ราชวโร. อุตฺตมาทโย ปุพฺพุตฺตเรสุ. อุตฺตมราชา; ราชุตฺตโม; เสฏฺฐราชา; ราชเสฏฺโฐ อิจฺจาทิ. ราชสทฺทโต จ หํสสทฺโท. ราชหํโส หํสราโช.
อิทมฺปิ ปเนตฺถ สลฺลกฺเขตพฺพํ.
เอเกกตฺถํ เอเกกาภิธานํ จาตุมหาราชิกา; ยามา; ตุสิตา อิจฺจาทิ;
นานตฺถํ เอเกกาภิธานํ ทสฺเสตุํ ธมฺมสมยสทฺทาที (วตฺตพฺพา)
นานาภิธาโน เอเกกตฺโถ– “ตาวตึสา ติทสา; สพฺพญฺญู สุคโต พุทฺโธ”อิจฺจาทิ จ “สกฺโก อินฺโท ปุรินฺทโท”อิจฺจาทิ จ ภวติ.
เอตฺถ จ ทุวิโธ อตฺโถ นิพฺพจนตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถติ.
ตตฺถ นิพฺพจนตฺโถ ธาตฺวตฺถวเสน คเหตพฺโพ; ยถา ราชติ รญฺชตีติ จ ราชา. อภิเธยฺยตฺโถ ปน สงฺเกตวเสน คเหตพฺโพ; กถํ ? ราชา นาม อภิเสกปฺปตฺโต ปถวิสฺสโร สกลโลกสฺส อตฺถานตฺถานุสาสโกติ.
ยทนฺตเรน ยํ น ภวติ; ตสฺมึ สติ ตทวสฺสํ ภวติ; ตทนนฺตริกํ. ยถา “ฆตตฺถิกสฺส ฆฏมานยา”ติ เอตฺถายมตฺโถ อธิปฺปาโย จ. “โภ ปุริส ตฺวํ สปฺปินา อตฺถิกสฺส อิมสฺส ปุริสสฺส สปฺปึ อานยา”ติ เอวํ เกนจิ วุตฺโต โส ปุริโส สปฺปึ อาเนนฺโต ยตฺถ สปฺปิ ปกฺขิตฺโต; เตน ฆเฏน สทฺธึ สปฺปึ อาเนติ. อถ วา ปน ตโต ฆฏโต อญฺญสฺมึ ภาชเน วา อนฺตมโส รุกฺขปตฺเต วา สปฺปึ ปกฺขิปิตฺวา เตน อาธารภูเตน วตฺถุนา สปฺปึ อาเนติ. อิติ อาเธยฺยภูเต สปฺปิมฺหิ อานีเตเยว ตํอาธารภูตํ ฆฏาทิกวตฺถุํ อาเนหีติ อวุตฺตมฺปิ อานีตํ โหติ อนนฺตริยภาวโต. อิมํ ปนตฺถํ สุภสุตฺตฏีกายํ วุตฺตวจเนน ทสฺสยิสฺสาม.
วุตฺตญฺหิ ตตฺถ “โลกิยา อภิญฺญา ปน สิชฺฌมานา ยสฺมา อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมเนน วินา น สิชฺฌนฺติ; ตสฺมา อภิญฺญาสุ เทสิยมานาสุ อรูปชฺฌานานิปิ เทสิตาเนว โหนฺติ อนนฺตริยภาวโต”ติ.๑
อิจฺเจวํ อมฺเหหิ อิมสฺมึ ปกรเณ เหฏฺฐา ฐปิตาย มาติกาย อนุกฺกเมน ธาตุโย จ ตํรูปานิ จ สลกฺขโณ สนฺธินามาทิเภโท จ จตุนฺนํ ปทานํ วิภตฺติ จ ปาฬินยาทโย จ อนฺตรนฺตรา วุตฺเตหิ อตฺถสาธกวจนาทีหิ มณฺเฑตฺวา ปกาสิตา; ยา จ ปน อมฺเหหิ ยถาสตฺติ ยถาพลํ นีติโย ฐปิตา; สพฺพาเนตานิ ภควโต สาสนสฺส จิรฏฺฐิตตฺถํ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ ปริยาปุณิตพฺพานิ ธาเรตพฺพานิ จ.
เยธีราสทฺทนีติ,ปฺปกรณปสุตา, นิจฺจกาลํ ภเวยฺยุํ
เตสาเรปาฬิธมฺเม, นิปุณนยสุเภ, อตฺถสารํ ลเภยฺยุํ.
เตลทฺธานตฺถสารํ, สุคตมตวเร, สุปฺปติฏฺเฐ สุขานํ
อจฺฉมฺภีสีหวุตฺตี, ปรมมวิตถํ, สีหนาทํ นเทยฺยุํ.
อิทมตฺถกรํกวิปีติกรํ
ธุวกงฺขนุทํนิสิตานิสิตํ.
วรสนฺติปทํปิหยํสุชโน
หิตยุตฺตมโนนสุเณยฺยนุโก.
อิทํสุนิสฺสายสุธีมตํมตํ
ตํตํสุวุตฺเตหิสมาหิตํหิตํ.
ตถตฺถสารํปริเยสตํสตํ
วิทูมเนเจตสิกากเรกเร.
วินยญฺจาปิสุตฺตนฺต– มภิธมฺมญฺจ ชาตกํ.
สาฏฺฐกถํนวงฺคนฺตุโอคาเหตฺวานสาสนํ.
นานาจริยวาเทหิมณฺเฑตฺวานิมฺมเลหิเว.
สทฺทนีติสมญฺญาตํอิทํปกรณํกตํ.
มูลคนฺเธสุกาฬานุ– สารี โลหิตจนฺทนํ.
สารคนฺเธสุปุปฺเผสุวสฺสิกํวิยโภอิทํ.
นานาปุปฺผธโรโหติยถามญฺชูสโกทุโม.
นีติมญฺชูสโกนานา– นยปุปฺผธโร ตถา.
ยถาจสาคโรนานา— รตนานนฺตุ อากโร.
ตเถวนีตินีรธินยรตนสญฺจโย
ยถาจคคเนตาราอนนฺตาอปริมาณกา
ตเถวสทฺทนีติมฺหิ นยา อปริมาณกา.
ยถาธมฺมิกราชูนํอมจฺจาจปุโรหิตา.
นีติสตฺถํสุนิสฺสายนิจฺฉยนฺติวินิจฺฉยํ.
ตเถวธมฺมราชสฺสสตฺถุปาวจเนพุธา.
สทฺทนีตึ สุนิสฺสาย นิจฺฉยนฺตุ วินิจฺฉยํ.
ยถาอุทยมาทิจฺโจวิโนเทสิมหาตมํ.
มหาตุฏฺฐึมหาปีตึชเนนฺโตสพฺพชนฺตุโน.
สทฺทนีติ ตถาเทสา สตฺถุ ปาวจเน คตํ.
โสตุกงฺขํวิโนเทตุชเนนฺตีตุฏฺฐิมุตฺตมนฺติ.
อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ ปาฬินยาทิสงฺคโห นาม อฏฺฐวีสติโม ปริจฺเฉโท.
------------------------