ปทรูปสิทฺธิฏีกา

๔.  สมาสกณฺฑ

อพฺยยีภาวสมาสวณฺณนา

อิทานิ  นามิกวิภตฺตีนํ  อตฺถเภทํ  ทสฺเสตฺวา  ตทนนฺตรํ  “นามานํ  สมาโส  ยุตฺตตฺโถ”ติ  วุตฺตสุตฺตานุสาเรน  สมาสารมฺภํ  ทสฺเสตุํ  “อถ  นามานเมวา”ติอาทิ  อารทฺธํ.  นามํ  นามทพฺพชาติคุณปริมาณสงฺขฺยาทิวาจกํ  ลิงฺคาลิงฺคจนามวเสน  สุทฺธนามนิปาโตปสคฺคนามวเสน    ตทฺธิตกิตกกิจฺจธาตุปจจยนฺตอิตฺถิปจฺจยนฺตนามวเสน    พหุวิธํ  สฺยาทิวิภตฺยนฺตปทํ.  อญฺมญฺสมฺพนฺธีนนฺติ  “รญฺโ  ปุตฺโต”ติอาทินา  วิเสสนาทิอตฺถทีปนโต  อตฺถทฺวาเรน  อญฺโญฺสมฺพนฺธีนํ.

โส    สมาโส  ปุพฺพุตฺตราทิอตฺถวเสน  จตุพฺพิโธปิ  ปุพฺพปทวิภตฺติอาทิเภเทน  อเนกวิโธปิ  อพฺยยีภาวาทิสญฺาวเสน  ฉปฺปกาโรว  โหตีติ  ทสฺเสตุํ  “สญฺาวเสนา”ติอาทิ  วุตฺตํ.  ปการเภทกถนนญฺเจตฺถ  สมาสเภทปริจฺเฉทนิยมวิธิทสฺสนตฺถํ.  ตตฺร  เตสุ  ปุพฺพปทตฺถปธานตฺตา  สุตฺเต  มํ  อาคตตฺตา    มํ  อพฺยยีภาวสมาโส  วุจฺจติ.  สมสฺสมาอุปสคฺคาทิสกปทโต  อญฺญํ  สมีปาทิปทํ  อสฺสปทํ,  เตน  วิคฺคโห  วิเสเสน  คหณํ  อสฺสาติ  อสฺสปทวิคฺคโห.  อนิจฺจสมาสสฺส  หิ  “รญฺโ  ปุตฺโต”ติอาทีสุ  วิย  สกปเทน  วิคฺคหวากฺยสมฺภวโต  อิธ    ตทสมฺภวา  “อสฺสปทวิคฺคโห”ติ  วุตฺตํ.  โส    โข  เอภุยฺยวเสเนว  นิปาตปุพฺพเกสุ  อนฺโตปาสาทาทีสุ  ปน  สกปเทนาปิ  กฺวจิ  วิคฺคหวากฺยสมฺภวโต.

วิคฺคเหติ  วิเสเสน  อตฺถคฺคหเณ  สติ.

[๓๓๐]  อุปสคฺโค    นิปาโต    ปุพฺโพ,  ปุพฺพโก  วา  อสฺสาติ  อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก.  เตน  “สุคนฺโธ,  สุสีโล,  อสโม”ติอาทีสุ  นาติปฺปสงฺโคล  อพฺยยีภาโวติ  ครุสญฺากรณโต  วา.  อิธ  อญฺสฺส  ปทสฺส  อสฺสุตตฺตา,  อุปสคฺคนิปาตานํ  สุตตฺตา    เตเหว  ยุตฺตตฺโถ  นามิกสทฺโท  สมสฺยเตติ  ทสฺเสตุํ  “เตเหวา”ติอาทิ  วุตฺตํ.  เยหิ  ปน  เอกวากฺยตาย  โยเชตุํ  ยุตฺตตฺถคฺคหณาธิกาโร  อนิจฺฉิโต,  เตสํ  มเตน  ตสฺส  ตสฺส  สมาสสฺส  อพฺยยีภาวตปฺปุริสาทิสญฺานํ  มุขฺยโต  วิหิตตฺตา  อญฺถานุปปตฺติวเสน  ตํตํสญฺาวิธายกสุตฺตาเนว  อตฺถโต  สมาสวิธายกานีติ  าเส  วุตฺตปริยายํ  ทสฺเสตุํ  “อิธ  อพฺยยีภาวาทิสญฺาวิธายกสุตฺตาเนวา”ติอาทิ  วุตฺตํ.  ตถา  หิ  วุตฺติยํ  “อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก  อพฺยยีภาวสญฺโ  โหตี”ติอาทิ.  อิธ  ปน  อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก  ยุตฺตตฺโถ  สมสฺสเต,  โส  อพฺยยีภาวสญฺโ    โหตีติ  วุตฺตํ.

อพฺยยตฺถปุพฺพงฺคมตฺตาติ  อพฺยยตฺถภูตปทตฺถปธานตฺตา  อสฺส  สมาสสฺส  “อพฺยยตฺถํ  วิภาวยตี”ติ  วุตฺตํ.  “อุปนครนฺ”ติอาทีสุ  อนพฺยยํ  อุตฺตรปทํ  ปุริมปทสฺส  วิเสสนโต  อปธานํ  ชาตนฺติ  ทสฺเสตุํ  “อนพฺยยนฺ”ติอาทิ  วุตฺตํ.  อพฺยยีภาโวติ  เอตฺถ  อภูตตพฺภาเว  กรภูธาตุโยเค  สมฺปชฺชมาเน  กตฺตริ  “ปจฺจยาทนิฏฺ  นิปาตนา  สิชฺฌนฺตี”ติ  อีปจฺจยํ  กตฺวา  รูปสิทฺธิ  เวทิตพฺพา.  เตน  “พหุลีกตํ,  พหุลีกโรนฺโต”ติอาทิ    สิทฺธํ  โหติ.

[๓๓๑]  ปยุชฺชมานปทตฺถานนฺติ  วิเสสนาทิปฺปการวเสน  อญฺมญฺญํ  สมฺปยุชฺชมานปทตฺถานํ  เตสํ  สฺยาทิวิภตฺยนฺตานํ  “รญฺโ  ปุริโส”ติอาทิวากฺเย  ภินฺนตฺถานํ  นามานํ  โย  ยุตฺตตฺถภูโต  “ราชปุริโส”ติอาทิโก  ปทสมุทาโย,  โส  สมาโส  นามาติ  อตฺโถ.

อุปสคฺคนิปาตานมฺปิ  “ตโต    วิภตฺติโย”ติ  สุตฺเต  ลิงฺคภาเวน  คหิตตาย  นามิกวิภตฺติโยคโต  “อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก”ติ  สุตฺเต  สุตตฺตา    อิธ  นามภาเวน  คหณํ  อธิปฺเปตนฺติ  ทสฺเสตุํ  “นามานิ  สฺยาทิวิภตฺยนฺตานี”ติ  วุตฺตํ.  สมสฺสเตติ  อสุ  สํเขเป,  สํปุพฺโพ,  ตโต  กมฺมนิ  อตฺตโนปเท  ปจฺจเย  กเต  รูปํ.”สมาสียตี”ติ  ยํ  ปน  าเส  อาคตํ,  ตมิ  สมสฺสนํ  สมาโส,  ตํ  กรียตีติ  อตฺเถ  ”ธาตุรูเป  นามสฺมา  ณโย  จา”ติ  สุตฺเต  คฺคหเณน  ณยปจฺจเย  กเต  กมฺมนิ  รูปํ.

เตสมนฺตรนฺติ  เตสํ  สมาสตทฺธิตานํ  อนฺตรํ  นานตฺตํ.  อุภินฺนํ  วิภาโค.  ปทานํ  สงฺเขโป  เอกปทตฺถํ  สมาโส  ปทปจฺจยานํ  สํหิตํ  ตทฺธิตนฺติ  เอวํ  สาตพฺพนฺติ  อตฺโถ.

ยุตฺตตฺถคฺคหณสฺส  สงฺคตตฺถปกฺเข  ผลํ  ทสฺเสตุํ  “ภินฺนตฺถานํ  เอกตฺถีภาโว”ติอาทิ  วุตฺตํ.  ตตฺถ  ภินฺนตฺถานนฺติ  “รญฺโ  ปุริโส”ติอาทิมฺหิ  วากฺเย  นานาวิภตฺติยุตฺตานํ  สกตฺถวาจกวเสน  ภินฺนตฺถานํ  ปุพฺพุตฺตรานํ  ปทานํ  วิเสสนวิเสสิตพฺพาทิวเสน  สงฺคตตฺถสงฺขาโต  เอกตฺถีภาโว  เอกตฺถคตา  ปทสงฺฆาตตฺถาทิวเสน  เอกสฺมึ  อตฺเถ  วุตฺติ  “ราชปุริโส”ติอาทิกสฺส  สมาสสฺส  ปทสงฺเขปสฺส  ลกฺขณํ.  ยทา  ปน  ยุตฺโต  สมฺพนฺโธ  อตฺโถ  อสฺสาติ  ยุตฺตตฺโถติ  อญฺมญฺสมฺพนฺธวเสน  อเปกฺขลกฺขโณ  สมาโส  อิจฺฉิโต,  ตทา  ยุตฺตตฺถคฺคหณผลํ  ทสฺเสตุํ  “สมฺพนฺธตตฺเถน  ยุตฺตตฺถคฺคหเณนา”ติอาทิ  วุตฺตํ.  อญฺมญฺานเปกฺเขสูติ  ราชสทฺทสฺส  ภฏสทฺเทน  สมฺพนฺธโต  ปุตฺตสทฺทสฺส  เทวทตฺตสทฺเทน  สมฺพนฺธโต  อญฺมญฺาเปกฺขตฺตา  “ภโฏ  ราชปุตฺโต  เทวทตฺตสฺสา”ติ  สมาโส    โหตีติ  อตฺโถ.  “เทวทตฺตสฺส  กณฺหา  ทนฺตา”ติ  เอตฺถ  กณฺหาทิสทฺทสฺส  สาเปกฺขตาย  “เทวทตฺตทนฺตา”ติ  สมาโส    โหติ.

วิปริณาเมนาติ  “นามานํ  สมาโส  ยุตฺตตฺโถ”ติ  อิโต  ยุตฺตตฺถคฺคหณํ  “อตฺถวสา  วิภตฺติวิปริณาโม”ติ  ปริภาสโต  วิภตฺติยา  วิปริณาเมน  อญฺถตฺเตน  เตสํ  คหณํ  อเปกฺขิตฺวา  “ยุตฺตตฺถานนฺ”ติ  ฉฏฺฐิยนฺตวเสน  อิธานุวตฺตตีติ  อตฺโถ.

[๓๓๒]  โลเปตพฺพาติ  โลปฺยา.  ลุป  เฉทเน.  กมฺมนิ  ณฺยปจฺจเย    วุทฺธาทิมฺหิ  กเต  ยวตํ  ตลนาทิสุตฺเต  การคฺคหเณน  ปฺยสฺส  กาเร  กเต  รูปํ.

อิธาติ  อิมสฺมึ  สุตฺเต  อนุวตฺติตยุตฺตตฺถคฺคหเณน  สมาสตทฺธิตอายาทิปจฺจยนฺตวเสน  ติวิธาปิ  ยุตฺตตฺถา  คหิตาติ  ทสฺเสตุํ  “ปทนฺตเรน  วา”ติอาทิ  วุตฺตํ.  เตน  เย  อิธ  ยุตฺตตฺถา,  เตสํ  สพฺเพสํ  เอกตฺถิภูตานํ  สมาสานํ  ตทฺธิตปจฺจยนฺตานํ  อายาทิปจฺจยนฺตานญฺจ  อวยวภูตา  วิภตฺติโย  โลเปตพฺพาติ  โยเชตพฺพํ.  “สมาสคคหณาธิกาเร”ติ  เอตฺถ  ยทา  สมาสคฺคหณานุวตฺตคนมฺปิ  อิจฺฉิตํ,  ตทา  ยุตฺตตฺถานํ  สมาสานํ  วิภตฺติโย  โลเปตพฺพา  โหนฺตีติ  อตฺถสมฺภเวน  เตสํคหณสฺส  อธิกตฺตา  เตสํคหเณน  ตทฺธิตายาทิปจฺจยนฺตวิภตฺติอาทีนมฺปิ  โลโป  โหตีติ  วุตฺติยํ  วุตฺตนฺติ  เวทิตพฺพํ.  “ปภงฺกโรตฺยาทีสู”ติ  เอตฺถ  อาทิสทฺเทน  “ทีปงฺกโร  ชุตินฺธโร  รณญฺชโห”ติอาทิ  อโลปสมาโส  คยฺหติ.

“เตสํ  วิภตฺติโย  โลปา  จา”ติ  อิโต  โลปคฺคหณญฺจ  วิปริณาเมน  “ลุตฺตาสุ,  วิภตฺตีสู”ติ  วตฺตเต,  “นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ  อิโต  ยุตฺตตฺถคฺคหณญฺจ.

[๓๓๓]  สโร  อนฺโต  อสฺสาติ  สรนฺโต,  ตสฺส  สรนฺตสฺส.  ติวิธสฺสาติ  สมาสตทฺธิตอายาทิปจฺจยนฺตวเสน  ติปฺปการสฺส.  โก  สมุทโย  อสฺสาติ  กึสมุทโย.  อิเมสํ  ปจฺจยา  อิทํปจฺจยา,  อิทํปจฺจยา  เอว  อิทํปจฺจยตา.    ตุ  “อิมปจฺจยตา”ติ  ปาโ  ทิสฺสติ.  อิทมตฺถิกตาทิ  เจตฺถ  นิทสฺสนํ.  “อิมสฺสิทมํสิสู”ติอาทีสุ  อิทํสทฺทสฺส  การนฺตวเสน  วจนํ  สุขุจฺจารณตฺถนฺติ  ทฏฺพฺพํ.  ยํ  หิ  สทฺทรูปํ  ยทนฺตเมว  สมาเส  ทิสฺสติ,  ตสฺส  ลิงฺคสฺส  ปกติรุปํ  นาม.  กึสทฺโท    สมาเส  นิคฺคหีตนฺตาว  ทิสฺสติ.  ยถา-- กึสมุทโย,  กินิทาโน,  กิมฺปภโว,  อยํกาโย,  กมิเมหิ  ถนฺ”ติ  เอวมาทิ  จ.  “กิสฺส    เว  จา”ติ  เอตฺถ  ปน  พฺยญฺชนสฺมึ  นิคฺคหีตํ  ลุตฺตนฺติ  ทฏฺพฺพํ.  เตเนว  นิรุตฺติยน  “กึ  อิทนฺ”ติ  ปกติอนฺตวเสน  ฐิตนฺติ  ทฏฺพฺพํ.  ยญฺเจตํ  “อิมสฺสิทมํสิส  ปุํสเก”ติ  อิทํสทฺทสฺส  อิมํรูปํ  นิปาเตตฺวา  ตสฺส  “อิมสฺสิทมํสิส  ปุํสเก”ติ  อิทํรูปํ  วิหิตํ,  อิทํสทฺทสฺส  อปฺปวิสยตายาติ  ทฏฺพฺพํ.  อิตรถา  “อิทํปจฺจยตา”ติ  ปาวิโรโธ  สิยา.  ยํ  ปน  าเส  วุตฺตํ  “มาคธิกวจเน  พฺยญฺชนนฺตสทฺทานํ  อภาวสฺส  ปกติ  จสฺส  สรนฺตสฺสาติ  เอตฺถ  สรนฺตคฺคหณเมว  าปกนฺติ.  ตํ    ยุชฺชติ.  คฺคหเณน  พฺยญฺชนนฺตสฺส  สมุจฺจยสมฺภวโต  นิคฺคหีนนฺตานมฺปิ  “กึ  อิทนฺ”ติอาทินามานํ,  ถํ ตุํ  กฺขตฺตุมาทิปจฺจยนฺตานํ,  เอวํ  มุหุํ อลํ หลํ จิรํ ตํ วิสุนฺติอาทีนญฺจ  นิปาตานํ  มาคธิกาจเนปิ  สมุปลพฺภนโต  พฺยญฺชนนฺตสฺสาปิ  คฺคหเณน  ปกติภาโว  สิทฺโธติ  เวทิตพฺพํ.

นนุ    วิภตฺตินิมิตฺโต  หุตฺวา  ลิงฺคนฺตปกติรูปสฺส  โย  อาเทสาทิวิกาโร  อาปนฺโน,  โส  วิภตฺติโลเป  สติ  อาตปาภาเว  ฉายา  วิย  สยเมว  นิวตฺตติ  นิมิตฺตสฺส  อภาเว  เนมิตฺตกสฺสาปิ  อภาวโต,  ตสฺมา  อยํ  ปกติภาววิธิ  นิรตฺถโกติ  เจ ?  น,  อเนกนฺติ  กตฺตา  “นิมิตฺตาภาเว  เนมิตฺตกภาโว”ติมสฺส  ายสฺส,  ตถา  หิ  สูริยาปคเม  ตํนิมิตฺตสฺส  อายติมุปฺปชฺชนารหสฺส  ฉายาตปาทิโนเยว  นิวตฺติ  โหติ, น  ปน  ตํนิมิตฺตาภาเว  อุปฺปนฺนสฺส  สูริยกนฺตคฺคิโน,  ปถวีอาทีนํ  สุกฺขภาวาทิโน  จาติ  ทสฺเสตุํ  “นิมิตฺตาภาเว”ติอาทิ  วุตฺตํ.

สกตฺถวิรเหนาติ  เอตฺถ  “ราชปุริโส”ติ  อยํสทฺโท  ยสฺมา    ราชานํ  ทีเปติ,  นาปิ  ปุริสมตฺตํ,  อปิ  ตุ ราชสฺส  สมฺพนฺธีปุริสวิเสสํ  ทีเปติ.  ตโต  ปุพฺพุตฺตรานํ  ทิวินฺนมฺปิ  ปทานํ  สกตฺถมตฺตสฺส  อทีปนตา, ปจฺเจกํ  นิรตฺถกตฺตา  ลิงฺคสญฺาย  อสมฺภวโต  วิภตฺตุปฺปตฺติ    สิยาติ  ตสฺส  ปทสฺส  สงฺคตสฺส  นามพฺยปเทสสฺสาติเทสตฺถํ  อิทํ  วุตฺตนฺติ  อธิปฺปาโย.  อถ  วา  อวยวนิรตฺถกตาย  “ลิงฺคตฺเถ  มา”ติอาทินา  วิภตฺตุปฺปตฺติ  น สิยา.  “ลิงฺคญฺจ  นิปจฺจเต”ติ  อิมินา    “ราช”อิติ  “ปุริส”อิติ    เกวลํ  นามสฺเสว  นิปาติตตฺตา  “ธาตุลิงฺเคหิ  ปรา ปจฺจยา”ติ  วจนโต    ธาตุลิงฺเคหิ  ปรปฺปจฺจยนฺตานํ  การกวาสิฏฺาทีนญฺจ  ลิงฺคโวหาราทสฺสนโต  กิตกตทฺธิตนฺตานํ  สมาสสฺส    ปกตินามสฺเสว  ลิงฺคสมานนามพฺยปเทสตฺถมิทํ  “ตทฺธิตสมาสกิตกา”ติอาทิ สุตฺตํ  อารทฺธนฺติ  ทฏฺพฺพํ.

[๓๓๔]  ตทฺธิตญฺจ  สมาโส    กิตโก    ตทฺธิตสมาสกิตกา.  ตเว    ตุนา    อาทิ  เยสนฺเต  ตถา  วุตฺตา.  ตปฺปฏิกฺเขเปน  อตเวตุนาทโย.  เตสุ  ตเว ตุํ ตุน ตฺวาน ตฺวาปจฺจเยสุ  อปรภูเตสุ  กิตกา  นามมิว  ทฏฺพฺพา. เอเตน  เตสํ  ตเวตุนาทิกิจฺจปจฮจยนฺตสฺส  อิตฺถิยํ  วิหิตอาอีอาทิอิตฺถิปจฺจยนฺตสฺส    อาทิสทฺเทน  สงฺคหิตสฺส  ขาทิธาตุปจฺจยนฺตาทิสฺส    นามพฺยปเทโส  อตฺโถ  ปโยชนํ  อสฺสาติ  นามพฺยปเทสตฺถํ.  อปเรติ  พาหิรเวยฺยากรณา,  เต  ปน  “อตฺถวนฺตานํ  ปทสมุทายานํ  นามพฺยปเทโส  สิยา,  ตทา  โส  สมาสสฺเสว  ภชติ,    วากฺยสฺสาติ  นิยมตฺถํ  อิธ  สมาสคฺคหณนฺ”ติ  วทนฺติ,  ตมฺปิ  ยุตฺตเมว.

“อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก”ติ  อาทิโต  “อพฺยยีภาโว”ติ  อิธานุวตฺตเต.

[๓๓๕]  ปุํสกลิงฺโคว  ทฏฺพฺโพ,  ปุํสกํ  ลิงฺคํ  เอตสฺสาติ  ปุํสกลิงฺโค  เอว  เวทิตพฺโพ,    จายํ  การิยาติเทโส.  อพฺยยีภาวสฺส  หิ  ปุพฺพปทตฺถปธานตฺตา  อลิงฺคตฺเถ  สมฺปตฺเต  “โส  ปุํสกลิงฺโค”ติ  ปุํสกลิงฺคตฺตํ  วิธียเต  “เสเสสุ  นฺตุวา”ติอาทีสุ  วิย  เอตฺถ  อิวสทฺทสฺส  อทสฺสนโตติ  ทฏฺพฺพํ.  ทฺวนทตปฺปุริสานํ  วิย  ติลิงฺคตฺเต  สมฺปตฺเต  ปุํสกตฺตมเนน  วิธียเตติ  เวทิตพฺพํ.  ติปญฺนฺติอาทีสุ  วิยาติ  ยถา  “ติสฺโส  ปญฺ  สมาหฏา”ติ  อตฺเถ  ทิคุสมาสํ  กตฺวา  “ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ  เอกตฺเต, นปุํสกลิงฺคตฺเต  ทิคุสมาสํ  กตฺวา  “ทิคุสฺเสกตฺตคนฺ”ติ  เอกตฺเต,  ปุํสกลิงฺคตฺเต    กเต  “ติปญฺนฺ”เตฺวว  รูปํ  โหติ,    “ติาณนฺ”ติ,  เอวํ  อธิปญฺนฺติอาทีสุ  ปุํสกลิงฺคตฺเต  กเตปิ  อธิาณนฺติ  าเส  วุตฺตสทฺทนฺตรภาวปสงฺโค    โหตีติ  ทฏฺพฺพํ.  กฺวจีติ  “กฺวจิ  สมาสนฺต”อิจฺจาทิโต  อนุวตฺตเต.

[๓๓๖]  กตฺถจิ  อมาเทสนิวตฺตนตฺถํ.  การนฺตา  อพฺยยีภาวาติ  เฉโท.

กฺวจีติ  อธิการโต  อํภาโว  ปญฺจมฺยา  วิภตฺติยา    โหติ,  ตติยาสตฺตมีฉฏฺฐีนํ  อํภาโว  ปน  วิกปฺเปน  โหตีติ  โยชนา.

เตสํ  อุปนครนฺติ  เตสํ  นครสฺส  สมีปานํ  เทหีติ  อตฺโถ.

นิอุปสคฺโค  อภาวตฺเถ  วตฺตเต.  เตน  อภาเว  วตฺตมาเนน  สห  สมาสํ  ทสฺเสตุํ  “อภาเว”ติอาทิ  วุตฺตํ.ทรโถ  กิเลสปริฬาโห.

ยถาสรูปํ  อตฺตโน  รูปานุกุลํ  รูปสฺส  โยคฺคนฺติ  อนุรูปํ.

อเสเส  พฺยาปนิจฺฉา  วิจฺฉา.  กตฺตานมตฺตานํ  ปตีติ  คมกตฺตา  สกปเทน  วิคฺคโห.  อนฺวทฺธมาสนฺติ  อทฺธมาเส  อทฺธมาเส  เทโว  วสฺสติ.

อนุปุพฺพิยนฺติ  อนุปฏิปาฏิยํ.

โสตสฺส  อุทกวาหสฺส.  “อตฺตามธิกิจฺจา”ติ  เอตฺถ  อตฺตาติ  จิตฺตํ  วุจฺจติ.  อชฺฌตฺตนฺติ  จกฺขาทิ.

มริยาทาติ  อวธิ.  อภิวิธิ  อภิพฺยาปนํ.  อาปาณโกฏิยาติ  ชีวิตปริโยสานา.  อา กุมาเรหิ  อนุปสมฺปนฺเนหิ  อภิพฺยาเปตฺวา  มหากจฺจายนสฺส  กิตฺติสทฺโท  วตฺตเต.

[๓๓๗]  “กฺวจิ  สมาสนฺต” อิจฺจาทิโต  “สมาสสฺส,  อนฺโต”ติ    วตฺตมาเน  อยํ  วิธิ  วุจฺจติ.  อิธ  วุตฺติยํ  อพฺยยีภาวคฺคหณนานุวตฺตนํ  สมาโสปลกฺขณํ,  เตน  “จตุทฺทิสํ,  มุขนาสิกํ,  อสทฺธนฺ”ติอาทีสุ  ทิคุทฺวนฺทพหุพฺพีหีสุปิ  ปุํสเก  วตฺตมานสฺส  สรสฺส  สิทฺธํ  โหติ.  มณิกติ  อุทกจาฏิ.

“อํ  วิภตฺตีนนฺ”ติอาทิโต  “วิภตฺตีนํ,  อพฺยยีภาโว”ติ  จานุวตฺตเต.

[๓๓๘]  ลุตฺติ  โลโป.

ตทฺธิตตฺเตน  อุการสฺเสว  คหิตตฺตา  ฐานาสนฺนตาย    การสฺส  ภวนํ  รสฺสตฺตํ  อุกาโร  เอว  ภวติ.

เย  เยติ  วิจฺฉายํ  ยถาสทฺทสฺส  อตฺถทสฺสนํ  ปทตฺถานติกฺกเมติ  สตฺติอาทิกสฺส  ปทตฺถสฺส  อนติกฺกเม  ยถาสทฺทสฺส  สมาโส  ทสฺสียติ.  ยถากฺกมํ  กมํ  อนติกฺกมิตฺวา  กโรติ.  ยาวอิจฺจยํ  นิปาโต  อวธารณตฺเถ  วตฺตเต.  ตทตฺถทสฺสนตฺถํ  “ยตฺตโก  ปริจฺฌโ?”ติ  วุตฺตํ.  ยาวตา  ยตฺตโก  อายุปริจฺเฉโท  ยาวตายุกํ.  วสฺสานํ  อนฺโต  อนฺโตวสฺส,  วสฺส  กาลสฺส  อนฺโตติ  อตฺโถ.  เหฏฺาปาสาทํ  ปาสาทสฺส  เหฏฺา,  ยํ  เหฎฺฐิมตลํ.  ปุเรภตฺตนฺติ  ภตฺตกาลโต  ปุพฺเพติ  อตฺโถ.

อิติ  อพฺยยีภาวสมาสวณฺณนา.

---------------

กมฺมธารยสมาสวณฺณนา

วิเสสนํปุพฺพปทมสฺสาติ  วิเสสนปุพฺพปโท.  เอส  นโย  เสเสสุปิ.  อุปมียติ  เอเตนาติ  อุปมานํ,  ตํ  อุตฺตรปทํ  เอตสฺสาติ  อุปมานุตฺตรปโท.  สมฺภาวนาทีปกํ  อิติสทฺทสหิตํ  ปุพฺพปทมสฺสาติ สมฺภาวนาปุพฺพปโท.  อวธาริยมานตฺถทีปกํ  เอวสทฺทสหิตํ  ปุพฺพปทสฺสาติ  อวธารณปุพฺพปโท.  อิติ  นิปาโต  นนิปาโต,  โส  ปุพฺพปมสฺสาติ  นนิปาตปุพฺพปโท.  กุ อิติ  นิปาโต  ปุพฺพปทมสฺสาติ  กุปุพฺพปโท.  ปาทโย  อุปสคฺคา  ปุพฺพปทมสฺสาติ  ปาทิปุพฺพปโท,  อุปสคฺคปุพฺพปโท.

ตตฺถ  เตสุ  วิเสสนปุพฺพปโท  กมฺมธารยสมาโส  ตาว  มํ  ทสฺสียติ.  ตุลฺยาธิกรณภาโว  สมานาธิกรณตา,  ตสฺส  ตุลฺยาธิกรณภาวสฺส  ปากฏตฺถํ  สทฺทสทฺทานํ  ปยุชิชนํ  โหติ.

อิโต  ปรนฺติ  อพฺยยีภาวสมาสโต  อุทฺธํ.

[๓๓๙]  ตตฺถ  นามคฺคหณํ,  สมาสคฺคหณญฺจานุวตฺตเต.  ทฺวิปเท  ตุลฺยาธิกรเณติ  ภุมฺมวจนํ    อุปโยควจนนฺติ  ทสฺเสตุํ  “ทฺวิปเท  ตุลฺยาธิกรเณ  สตี”ติ  วุตฺตํ.

วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวนาติ  เอตฺถ  เยน  ชาติคุณกฺริยาทินา  วตฺถุ  วิเสสียติ  วตฺถนฺตรสาธารณภาวโต  นิวตฺตียตีติ,  ตสฺส  วิเสสนํ  ยถา-- ขตฺติยกญฺา,  นีลุปฺปลํ,  ยาจกชโน.  อาทิสทฺเทน  ทพฺพนามโคตฺตาทิ  สงฺคยฺหติ.  ยถา--  ฉทฺทนฺตนาคราชา,  ภูริทตฺตนาคราชา,  โคตมพุทฺโธติอาทิ.  อวิสิฏฺสฺส    วตฺถุโน  พฺยภิจารสิทฺธิยํ  วิเสสนํ  สาตฺถกํ  ภวตีติ  มหนฺตรคุเณน  ปุริโส  วิเสสียตีติ.  กมฺเม  สตีติ  เอตฺถ  “กฏํ  กโรตี”ติอาทีสุ  ยสฺมา  นิพฺพตฺตนียาทิเภทกฎรูปาทิเก  กมฺเม  สติ  ตํนิพฺพตฺตนาทิกฺริยาย  ปหานาทานลกฺขณสฺส  อหิตปริวชฺชนหิตคหณสฺส,  เตน  กฏาทินา  สาเธตพฺพสฺส  วา  ปโยชนสฺส    สมฺภโว  โหติ.  ตสฺมา  “กมฺมมิว  ทฺวยํ  ธาเรตี”ติ  วุตฺตํ.

สมาเสเนวาติ  วิเสสนวิเสสนียภาเวน  เอกตฺถโชตเกน  “มหาปุริส”อิติ  วุตฺตปทสงฺเขเปเนว.  วุตฺโต  อตฺโถ  เอเตสนฺติ  วตฺตตฺถา.  เตสํ.

[๓๔๐]  เอตฺถ  จาติ  กมฺมธารยสมาเส.  “มหตํ  มหา  ตุลฺยาธิกรเณ  ปเท, สงฺขฺยาปุพฺโพ”ติ  วจนโต  วิเสสนสฺส  ปุพฺพนิปาโต  สิทฺโธ  โหติ.

“ทฺวิปเท”ติอาทิโต  “กมฺมธารยสมาโส”ติ,  “สงฺขฺยาปุพฺโพ”ติอาทิโต  “ทิคู”ติ  จานุวตฺตเต.

[๓๔๐]  ทฺวนฺทตฺถสญฺายาติ  อตฺถมนุคตาย  สญฺาย.  คุณมติวตฺโตติติ  วิเสสนภาเวน  คุณภูตํ  ปุพฺพปทตฺถํ  อติวตฺโต  อภิกฺกนฺโต.  วิเสสิตพฺเพ  อุตฺตรปทตฺเถ  วตฺตติ.  อภิเธยฺยสฺส  วิย  วจนํ  อสฺสาติ  อภิเธยฺยวจโน.  อภิเธยฺยสฺเสกตฺตพหุตฺตานุรูปํ  เอกวจนํ,  พหุวจนญฺจ  โหตีติ  อตฺโถ.  ปรสฺส  อุตฺตรปทสฺส  ลิงฺคํ  วิย  ลิงฺคมสฺสาติ  ปรลิงฺโค,  สมุทาโย.

สาเทโส  สสทฺทาเทโส.

“ปุณฺโณ  มนฺตานิปุตฺโต”ติอาทีสุ  อนภิธานโต  สมาโส    โหติ.  เกวลํ  อนุโยเคน  ปุพฺพปทตฺถนิยโม  โหติ.

โลปนฺติ  วตฺตเตติ  “เสสโต  โลปํ  คสิปี”ติ  อิโต  “โลปนฺ”ติ  อนุวตฺตเต.

[๓๔๒]  “ปุมสฺส    ปุม”อิติ  กตฺวา  ปุมสทฺทนฺตสฺส  อการสฺส  โลโป,  อนฺตาเปกฺขายํ  ฉฏฺฐี.  ลิงฺคาทีสุ  วิเสสนํ  “อิตฺถิปุมนปุํสกนฺ”ติอาทีสุ  อติปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ.  สมาเสสูติ  พหุวจนํ  “ปุมฺภาโว”ติอาทิสมาสพหุตฺตทสฺสนตฺถํ.

“มหตํ  มหา”อิจฺจาทิโต  “ตุลฺยาธิกรเณ  ปเท”ติ  วตฺตเต.

[๓๔๓]  กมฺมธารโย  อิติ  สญฺ  เอตสฺสาติ  กมฺมธารยสญฺโ,  ตสฺมึ  กมฺมธารยสญฺเ.  เอตฺถ  สญฺคฺคหํ  สุโพธตฺถํ.  ภาสิโต  ปุพฺเพ  ปุมา  เอเตนาติ  ภาสิตปุมา.

ทุติยา    สา  ภิกฺขา  จาติ  ทุติยภิกฺขา.  เอวํ  ทุติยาวิภตฺติ.  เอตฺถ  ปุพฺพปทสฺส  สญฺสทฺทตฺตา  ปุมฺภาวาติเทโส    โหตีติ.  นาคี    สา  มาณวิกา  จาติ  นาคมาณวิกา.

ปุพฺพปทสฺเสวายนฺติ  ยทิ  หิ  าเส  วุตฺตนเยน  อุตฺตรปทสฺสาปิ  ปุมฺภาวาติเทโส  สิยา,  ตทา  “ขตฺติยกุมารี”ติอาทีสุ  ขตฺติยกุมาโร,  กุมารสมโณ,  ตรุณพฺราหฺมโณติ  เอวํ  อนิฏฺรูปปฺปสงฺโค  สิยา.  ตสฺมา  “ปุพฺพปทสฺเสวายํ  ปุมฺภาวาติเทโส”ติ  เวทิตพฺพํ.

“อิตฺถิย”มิจฺเจว  อนุวตฺตเต.  ตํ  กิมตฺถนฺติ  อธิปฺปาโย.  กุมารี  เอว  รตนนฺติอาทีสุ  สมานาธิกรณสฺส  ปุพฺพปทสฺส  ภาสิตปุมตฺเต  สติปิ  ปุมฺภาวาติเทโส    โหติ,  อุตฺตรปทสฺส  อิตฺถิวาจกตฺตาภาวโต.

คงฺคานทีติอาทีสุ  ปน  ปุพฺพปทสฺส  นิจฺจมิตฺถิลิงฺควาจกตฺตา  ปุมฺภาวาติเทโส    โหติ.  ตณฺหา  เอว  นที  ตณฺหานที.  ปถวี  เอว  ธาตุ  ปถวีธาตุ.  สญฺาสทฺทตฺตาติ  ชาติคุณกฺริยาววตฺถาทิสทฺทา  หิ  วตฺถูนํ  วิเสสนภาเวน  ปริวตฺตนฺติ,    ตุ  “นนฺทา,  จนฺทา”ติอาทิกา  สญฺาสทฺทาติ  นิยมลิงฺคตฺตา  เตสํ  ปุมฺภาวาติเทโส    โหติ,  ตถา  “ปถมาวิภตฺติ  วตฺตมานาวิภตฺตี”ติอาทีสุปิ.

ปุรตฺถํ  ภโว  ปุรตฺถิโม.  ปุรตฺถิมกาโย,  ปุพฺพกาโย.  ปจฺฉา  ชาโต  ปจฺฉิโม.  นาภิโต  อุทฺธํ  อุปริมกาโย.  นโว    โส  อาวาส  จาติ  นวาวาโส.  กตโร    โส  นิกาโย  จาติ  กตรนิกาโย.  นิกาโยติ  ราสิ.  เหตุ    โส  ปจฺจโย  จาติ  เหตุปจฺจโย.  เอวํ  อารมฺมณปจฺจโยติอาทีสุปิ.  พหุลีกตนฺติ  เอตฺถ  อภูตตพฺภาเว  สมฺปชฺชมานํ  กตฺตริ  กรธาตุโยเค  อีปจฺจโย.  นว  ปริมาณํ  เอตสฺสาติ  นวกํ.  ชีวิกปฺปธานํ  นวกํ  ชีวิตนวกนฺติ  เอตฺถ  สาณสาฏิกาทีสุ  วิย  มชฺฌปทโลโป.

“ตทนุปโรเธนา”ติ  วจนโต  “ชินวจนานุปโรธฏต”ติ  วุตฺตํ.  วตฺถุ    ตํ  วิเสโส  จาติ  วตฺถุวิเสโส.  เอวํ  ธมฺมวิเสโส  วิปริยยวเสสน.

สินิทฺธุณฺโห  มาโส  นาม  มุตฺตสทิโส  อปรณฺณวิเสโส.  กตํ    ตํ  อปฺปวาสิฏฺตาย  อกตํ  จาติ  กตากตํ,  จิตฺตกมฺมาทิ.  ฉิทฺทญฺจ  ตํ  อวฉิทฺทญฺจาติ  ฉิทฺทาวฉิทฺทํ.  อุจฺจญฺจ  ตํ  นีจฏฺาเนน  อวจํ  จาติ  อุจฺจาวจํ,  กิจฺจํ.  สิตฺตญฺจ  ตํ  อุทเกน  สมฺมฏฺญฺจาติ  สิตฺตสมฺมฏฺฐํ,  านํ.  คตญฺจ  ตํ  ปจฺจาคตญฺจาติ  คตปจฺจาคตํ.

อภิธานานุโรธโตติ  ปโยคานุกูลโต.  อุสภสงฺขาตวสภสทิสตฺตา  วสโภ.  ปุมา    โส  คโว  จาติ  ปุงฺคโว.  มหาโมหตโมนทฺเธ  โลเก  สทฺธมฺมปฺปโชตกรเณน  อาทิจฺจสทิสตฺตา  พุทฺโธ    โส  อาทิจฺโจ  จาติ  พุทฺธาทิจฺโจ.  วิตฺถตฏฺเน,  คมฺภีรฏฺเ    ทุรุตฺตรณโต  สาครสทิสตฺตา  วินโย    โส  สาคโร  จาติ  วินยสาคโร.  ปุณฺฑรีกํ  เสตปทุมํ.  ปุมมิว  มุขํ  มุขปทุมํ.

“ธมฺมพุทฺธี”ติอาทีสุ  “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ  อิติสทฺทสฺส  นิวตฺติ.  ขุทฺทกวคฺคุลีนํ  วิย  ธมฺโมติ  อุปฺปนฺนสญฺ  ธมฺมสญฺา.  ธมฺโมติ  สงฺขาโต  กถิโต  ธมฺมสงฺขาโต.  ปาโณติ  สญฺ  ปาณสญฺา,  สา  อสฺส  อตฺถีติ  ปาณสญฺ,  ตสฺส  ภาโว  ปาณสญฺญิตา.  ขนฺเธสุ  อนิจฺจนฺติ  สญฺ  อนิจฺจสญฺา.  เอวํ  อนตฺตสญฺา.  สรีเร  จตุธาตุววตฺถานวเสน  ธาตูติ  อุปฺปนฺนา  สญฺ  ธาตุสญฺา.  ธีตุมตฺตาสุ  อิตฺถีสุ  ธีตาติ  อุปฺปนฺนา  สญฺ  ธีตุสญฺ.  อนตฺตนิ  ขนฺธปญฺจเก  อตฺตาติ  วิปลฺลาสวเสน  อุปฺปนฺนา  สญฺ  อตฺตสญฺสา.

กมฺมผลสทฺทหนลกฺขณา,  อเวจฺจปสาทสงฺขาตา    สทฺธาเยว  ธนํ  สทฺธาธนํ.  ปสาทจกฺขุ  เอว  อตฺตโน  มนฺทติกฺขวเสน  ทสฺสนวิญฺาณสฺส  มนฺทติกฺขภาวกรเณน  อธิปจฺจฏฺเ  อินฺทฺริยญฺจาติ  จกฺขุนฺทฺริยํ,    ตุ  อตฺตชีวาทิ.  เอวํ  โสตินฺทฺริยาทีสุปิ.  ปสาทจกฺขุ  เอว  อตฺตภาวโต  อรูปธมฺมานํ  สญฺชาติเทสฏฺเ  อาการตฺตา  อายตนนฺติ  จกฺขายตนํ,    ตุ  อตฺตชีวาทิ.  เอวํ  โสตายตนาทีสุปิ.  ปสาทจกฺขุ  เอว  สลฺลกฺขณธารณโต  นิชฺชีวินิสฺสตฺตฏฺเ  ธาตูติ  จกฺขุธาตุ.  เอวํ  โสตธาตาทโย.  จกฺขุวิญฺาณวีถิยา  ปวตฺติมุขตฺตา  จกฺขุทฺวารํ.  เอวํ  โสตทฺวาราทีนิปิ.  นีลาทิวณฺณสงฺขาตรูปเมว  ทสฺสนวิญฺาณสฺส  อารมฺมณํ  ตนฺนิสฺสยภูตสณฺานนฺติ  รูปารมฺมณํ.

[๓๔๔]  สพฺพสฺเสวาติ  สฺส  สมุทายสฺเสว  ตฺตํ  โหติ,    ตุ  ตเทกเทสสฺส  “ยทนุปปนฺนา”ติ  เอตฺถการสฺส  ทสฺสนโต.  อิตรถา  สุตฺตารมฺภสฺส  นิรตฺถกภาวาปตฺติโต.  สมุทาเย  ปตฺโต  สทฺโท  อวยเวปิ  ทิสฺสติ.  ยถา  “สมุทฺโท  ทิฏฺโ”ติอาทีสุ  วิยาติ  ทสฺเสตุํ  “ตปฺปุริเสกเทสตฺตา”ติ  วุตฺตํ.

นนุ    “น”อิติ  นิปาเตน  กถํ  สมาโส  ยุชฺเชยฺย,  ยสฺมา  สโต  วิชฺชมานสฺส  วตฺถุโน  เทสาทินิยมํ  เทสกาลอาการนิยมํ  วินา  ตํ  เปตฺวา  นิเสโธ    ยุตฺโตว.  ตถา  หิ  “อิธ  โจโร  นตฺถิ  อิทานิ  โจโร  นตฺถิ,  นายํ  โจโร”ติ  วา  เอวํ  เทสกาลาการนิยเมเนว  สโต  ปฏิเสโธ  ยุชฺเชยฺย.  นาปิ  อสโต  อวิชฺชมานสฺส  สสาวิสาณาทิสฺส  นิเสโธ  ยุตฺโต  อผลตฺตา.  ตสฺมา  เทสกาลาทิเภทานวจฺฉินฺนฏฺเ  พฺราหฺมณสทฺเทน  สห,  พฺราหฺมณตฺเถ  อวตฺตมาเนน  วา  เตน  สห  อพฺราหฺทมโณติ  กถํ  สมาโส  สิยาติ  โจทนํ  ทสฺเสตุํ  “น  นิเสโธ”ติอาทิ  วุตฺตํ.

นิเสธตฺถานุวาเทนาติ  เทสาทินิยเมเนว  นิเสธสฺส  นิเสเธตพฺพสฺส  อตฺถสฺส  อนุวาเทน  สทิสโตปิ  โอสาริตตฺถสฺส  อนุภาสเนน  ขนฺธสนฺตานวินิมุตฺตสฺส  ปราภิมตกตฺตุโน  วิย  กตฺถจิ  ชีวสรีเร  ปฏิเสธวิธานํ  อิธ  สตินฺทฺริยํ  วิญฺาณพฺยติริตฺโต  กตฺตา  อุปลพฺภตีติ  ปฏิเสธนํ  มิจฺฉาคาหํ  คเหตฺวา  ฐิตสฺส  ปรวาทิโน  มิจฺฉาคาหภาวสฺส  ขฺยาปนตฺถํ  ยุชฺชเตว.  ยถา  จีวราทิธารเณน  ภิกฺขุสทิสากาเรน

 จรนฺตํ  ทุสฺสีลปุคฺคลํ  อชานิตฺวา  “อยํ  ภิกฺขู”ติ  มิจฺฉาคาหํ  คณฺหนฺตมุฏฺฐิสฺส  “นายํ  ภิกฺขู”ติ  นิเสเธตพฺพสฺส  ปจฺฉานุภาวเนน  ปฏิเสธนํ  ปรสฺส  วิปริยาสคฺคาหนิวตฺตนตฺถํ  ยุชฺชติ,  เอวํ  พฺราหฺมณสทิสํ  “พฺราหฺมณนฺ”ติ  วทติ  สติ  “นายํ  พฺราหฺมโณ”ติ  นิเสโธ  ยุชฺชเตวาติ  ปริหาโร.

นิเสเธตพฺพเมว  ปสชฺช  ปาเปตฺวา  สทิสตฺตานเปกฺขเนน  ปฏิเสโธ  ปสชฺชปฏิเสโธ.  ยถา  อสทฺธโภชี.  ปริตุสิตมตฺถมุคฺคยฺห  อุตฺตรปทตฺถสฺส  อสนํ  เขโป  นิวตฺตนํ  ปริยุทาโส.

อสูริยปสฺสาติ  สูริยํ    ปสฺสตีติ  อสูริยปสฺสา.  เอตฺถ  หิ  ทสฺสนกฺริยาปฏิเสธสฺเสว  ปธานตฺตา  ปสชฺชปฏิเสโธว  อตฺโถ.  ปริยุทาสิตฺวาติ  พฺราหฺมณตฺถํ  นิวตฺเตตฺวา.  อุตฺตรปทตฺถนิวตฺตเนน  หิ  ตํสทิสาทิอตฺถสฺส  วิธานํ  ปริยุทาโส  นาม.

วตฺถุนตฺถิตาติ  วตฺถุโน  อภาโว.  “อสทฺธโภชี”ติอาสุ  วิย  กฺริยาปฏิเสโธ.  อญฺตฺร  วุตฺตีติ  นิวตฺเตตพฺพวตฺถุโต  อญฺตฺร  ตํสทิเส  วตฺถุมฺหิ  วิธานสฺส  ปทสฺส  วุตฺติ  ปวตฺตนํ  อตฺถนฺตรวิธานํ  ปริยุทาสสฺส  ลกฺขณํ  นาม.  ตสฺมา  ปริยุทาสปกฺเข  “อพฺราหฺมโณ”ติ  สมาโส  สิชฺฌตีติ    โกจิ  โทโส.

นนุ อิติ  โจเทตุกามตาย  ปรสฺส  อภิมุขีกรเณ  นิปาโต.  เอวํ  สนฺเตปีติ  อิธ  ปุพฺพปทภูตสฺสน  นสฺส  อุตฺตรปทตฺถํ  ปริยุทาสิตฺวา  ตํสทิสาทิวาจกตฺเตน  อตฺถนฺตรวิธาเน  สติ  “อพฺราหฺมโณ”ติ  เอวมาทิสฺส  ตปฺปุริสตฺตา  ตสฺส  อุตฺตรปทตฺถปธานตา  กถํ  สมฺภเวยฺยาติ  โจทนา.  นายํ  โทโส.

เกวลาติ  “น”อิติ  นิปาเตน  อสหิตา  พฺราหฺมณคหปติมนุสฺสาทิสทฺทา  พฺราหฺมณาทิอตฺถานํ  เอว  วาจกตฺเตน  ปากฏา  ปสิทฺธํ   คตา,  เกวโล  ภูสทฺโท  วิย  ภวนตฺเถ,  “น”อิติ  นิปาตโยเค  ปน  สติ  เต  พฺราหฺมณาทโย  สทฺทา  สทิสาทิอตฺถสฺสา  วาจกา  โหนฺติ,  อนุ อภือาทิอุปสคฺคโยเค  ภูธาตุ  วิย  อนุภวนาทิอตฺถนฺตเรติ  ทสฺเสตุํ  “ยทา  เต  ปนา”ติอาทิ  วุตฺตํ.  อุตฺตรปทตฺถโชตโกเยวาติ  อิมินา  ตุลฺยาธิกรณตา    เจตฺถ  ทสฺสิตาติ  ทฏฺพฺพํ.  อมนุสฺโสติ  มนุสฺสสณฺาโน  ยกฺขาทิ.  ตถา  อสฺสมโณ.

“น  พฺยากตา”ติ  เอตฺถ  พฺยากตา  นาม  กุสลากุสลภาเวน  กถิตา.  ตโต  ปรญฺจ    พฺยากตาติ  กตฺวา  วิปากาทโย.  ทฺวาทส  อกุสลจิตฺตุปฺปาทา  สํกิลิฏฺอกุสลา.  ตโต  อปเร  อสํกิลิฏฺ  นาม.  สพฺเพ  โลกิยา  ธมฺมา  ปริยาปนฺนา  ปริจฺฉินฺนา  โลเก  อนฺโตคธา.  ตโต  อญฺเ  อปริยาปนฺนา.

อโลโภติ  โลภปฏิปกฺโข  ธมฺโม.

อกตฺวาติ  กฺริยานิเสธมตฺตโก  ปสชฺชปฏิเสธสงฺขาโต  อภาโว  วุตฺโต.

“อตฺตํ  นสฺส  ตปฺปุริเส”ติ  อิโต  “นสฺส,  ตปฺปุริเส”ติ    วตฺตเต.

[๓๔๕]    อสฺโส  ตทฺรโภ  อนสฺสาภิเธยฺโย.

นิจฺจสมาสตฺตาติ  ปาทิปุพฺพปทสฺเสว  กุปุพฺพปทสฺสปิ  ตปฺปุริสสฺส  นิจฺจสมาสตฺตา  อญฺปเทน  วิคฺคโห.

“อตฺตํ  นสฺส  ตปฺปุริเส”ติ  อิโต  “ตปฺปุริเส”ติ    “สเร  อนฺ”ติ  อิโต  “สเร”ติ    วตฺตมาเน.

[๓๔๖]  กุจฺฉิตํ  อสนํ  กทสนํ.

กุจฺฉิตา  ทารา  กุทารา.  กุจฺฉิตา  ทิฏฺฐิ  กุทิฏฺฐิ.

[๓๔๗]  ปาวจนนฺติ  เอตฺถ  กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราทินา  ทีโฆ.  ปธานนฺติ  อุกฺกฏฺฐํ  มุนิวจนํ  ปาวจนํ.

อยุตฺตตฺถตฺตาติ  เอตฺถ    ปุนเคยฺยาติ  อปุนเคยฺยา.  สทฺธํ    ภุญฺชตีติ  อสทฺธโภชีติอาทีสุ  นสฺส  พฺยวหิเตน  อญฺสาเปกฺเขน  กฺริยาปเทน  สมฺพนฺธโต  ปุนสทฺธาทิอุตฺตรปเทหิ  สมฺพนฺธาภาเวน  อยุตฺตตฺถภาวโต,  อญฺมญฺสมฺพนฺธตฺตาภาวโต  โยควิภาคํ  วินา  อญฺเ  สุตฺเตน  สมาโส    สิชฺฌตีติ  อธิปฺปาโย.  “โยควิภาคโต  อิฏฺปสิทฺธี”ติ    จาติปฺปสงฺโค.

ทิฏฺโ  ปุพฺพํ  ปุริโส  ตถาคตนฺติ  กตฺตริ  ทิฏฺโ.  ทิฏฺปุพฺโพติอาทีสุปิ  กมฺมธารยาทิลกฺขณาภาวา  โยควิภาเคน  สมาเสน.  ทิฏฺปุพฺพา  เทวาติ  อาทิ  กมฺมมนิ.  คตา  ปุพฺพํ  เตนาติ  คตปุพฺพา,  ทิสา.  ปหรณํ  ปหาโร.

อิติ  กมฺมธารยสมาสวณฺณนา.

---------------

ทิคุสมาสวณฺณนา

[๓๔๘]  สงฺขฺยา     ปุพฺโพ  อสฺสาติ  อสงฺขฺยาปุพฺโพ.

ทิคุสทิสตฺตาติ  ยถา  อยํ  ทิคุสทฺโท  สงฺขฺยาปุพฺโพ,  กมฺมธารโย  เอกตฺถโยคี  จ,  ตถา  อยํ  สมาโส  ตํสทิสตาย  ทิคูติ  วุตฺโต.  ทฺวีหิ  อวคจฺฉิยิตฺถาติ  วา  ทิคุ.  “ทิคู”ติ  เอตฺถ  “สโร  รสฺโส  ปุํสเก”ติ  โคสทฺทสฺโสการสฺส  รสฺสตฺตมุปาโร,  อิตรปกฺเข  “ปาราทิคมิมฺหา  รู”ติ  คมิโต  รูปจฺจเย  อิมินา  นิปาตเนน  รสฺสตฺเต    กเต  รูปํ.

“โส  ปุํสกลิงฺโค”ติ  อิโต  “นปุํสกลิงฺโค”ติ  วตฺตเต.

[๓๔๙]  อสมาหารทิคุสฺสาติ  เอตฺถ  สมุทายปฺปธาโน  สมาหารทิคุ  นาม.  อวยวปฺปธาโน  อสมาหาโร  ทิคุ.  ยถา  จตุทฺทิสา.  อญฺตฺร  ปนาติ  อสมาหารทิคุมฺหิ.  จตฺตาริ  สจฺจานีติ  จตุสจฺจํ.  สตฺต  อหานีติ  สตฺตาหํ.

[๓๕๐]  สมาสสฺส  อนฺเต  คตา,  อนฺเต  ฐิตา  สมาสนฺตคตา,  เตสํ.

ราชาทิคณสฺส  อากติคณตฺตา  ทฺวิรตฺตาทีสุปิ  ปจฺจโย.  เตน  ปจฺจยวิธาเนน  “ปญฺจควนฺ”ติอาทิ    สิชฺฌติ.  “นทิมฺหา  จา”ติ  เอตฺถ  ปจฺจยานุวตฺตนญฺจ  อุชุกเมว  สิชฺฌตีติ  อธิปฺปาโย.  คนฺธนฺตสฺสิตฺตํ  มหาวุตฺตินาว  สิชฺฌติ.

อิติ  ทิคุสมาสวณฺณนา.

---------------

ตปฺปุริสสมาสวณฺณนา

ภาวโตติ  ทุติยาทิสมาสสฺส  สมฺภวโต  โส  ฉพฺพิโธ.  มาตปฺปุริโส  กมฺมธารโยว  ตุลฺยาธิกรณตฺตาร.  ตตฺถาติ  ตสฺมึ  ฉพฺพิเธ.  ทุติยาย  สมฺพนฺธิตปฺปุริโส  สมาโส  ทุติยตปฺปุริโส.  ทุติยนฺตํ  ปน  คตาทิสกมฺมกกิตนฺเตหิ  ปรปเทหิ  สมสฺสเตติ  ทสฺเสตุํ  “คตา”ติอาทิ  วุตฺตํ.

ตปฺปุริโสติ  “อุเภ  ตปฺปุริสา”ติ  อิโต  “ตปฺปุริโส”ติ  วตฺตมาเน.

[๓๕๑]  อํ  อาทิ  เยสนฺเต  อมาทโยติ  อวิเสเสน  วุตฺเตปิ  “ตโต    วิภตฺติโย”ติ  วิภตฺตีนํ  ลิงฺคปรตฺเตน  วิหิตตฺตา  อมาทิวิภตฺยนฺตานีติ  สิทฺธํ.  ปรานิ    ปทานิ  จาติ  ปรปทานิ.  ปรปเทหีติ  อวิเสเสน  วุตฺเตปิ  “นามานํ  สมาโส”ติ  อธิการโต  นาเมหีติปิ  สิทฺธํ.  อุตฺตรปทตฺถสงฺขาตสฺส  อภิเธยฺยสฺส  วจนํ,  ลิงฺคญฺจ  อสฺสาติ  อภิเธยฺยวจนลิงฺโค.

“สพฺพรตฺติโสภโน”ติอาทีสุ  อจฺจนฺตสํโยเค  ทุติยา.

ปจฺจยวิธาเน  อุโปจฺจาริตํ ปทํ  อุปปทํ,  อุปปทสฺส  สมฺพนฺธสมาโส  อุปปทสมาโส.  “กมฺมํ  กาโร”ติอาทิ  วุตฺตวากฺยํ  นตฺถิ.  เตน  “กโรตี”ติอาทิกฺริยาปเทเนว  วิคฺคโห.  เตเนว  กมฺมกาโรติอาทีสุ  วิภตฺตุปฺปตฺติโต  ปุเรตรเมว  การาทิสทฺเทน  “สมาทโย”ติอาทินา  สมาโส.  “ปุพฺพาปรานํ  อตฺถุปลทฺธิยํ  ปทนฺ”ติ  ปรสมญฺาย  การาทิสทฺทสฺส  ปทโวหาโร.  อิตรถา  “กมฺมํ  กาโร”ติปิ  วากฺยปโยคปสงฺโค  สิยา.  ตโต  สมาสตฺตา  นามพฺยปเทเส  สฺยาทุปฺปตฺติ.  ธมฺมธโรติ  ปจฺจยนฺตตฺตา    วุทฺธิ.

ตวนฺตุ    มานอนฺตปจฺจยา  จ,  เต  อาทโย  เยสํ  ตาวีตฺวาตฺวานตุํตุนอาทีนํ  เต  ตถา  วุตฺตา.  เต  กิตสญฺ  ปจฺจยา  อนฺตา  เอเตสนฺติ  ตวนฺตุมานนฺตาทิกิตนฺตา.  เตหิ  สห  วากฺยเมว,    สมาโส.  อนภิธานโต  โอทนภุตฺตาวีติ  อภิธานสฺส  คมกปจฺจยโยคสฺสาภาวโต.  “ธมฺมํ  สุณมาโน”ติอาทีสุ  “นิสีทตี”ติอาทินา    “หฏํ  กราโน  กาตุํ  วา  คมิสฺสามี”ติอาทินา  สาเปกฺขตาย      ภวติ.  “ตทนุปโรเธนา”ติ  ปริภาสโต  อภิธานลกฺขณา  หิ  ตทฺธิตสมาสกิตกาติ  สิทฺธํ.

ทุติยาตปฺปุริสวณฺณนา.

ตติยนฺตํ  ปน  กิตนฺเตน,  ปุพฺพสทิสาทินา    กิจฺจปจฺจยนฺตาทีหิ  สมสฺยเต  ทสฺเสตุํ  “ตติยา”ติอาทิ วุตฺตํ.

ปุพฺเพน  ภาสิโตติอาทีสุ  กมฺมนิ  ปจฺจโยคโต  กตฺตริ  ตติยา.  อิสฺสเรน  รฏฺสามินา  กตํ  อิสฺสรกตํ.  สยํ  อตฺตนา  กตนฺติ  สยํกตํ.  อิจฺฉาย  อปกโต  อุปทฺทุโต.  กายวจีสํวราทิลกฺขเณน  สีเลน  คุเณน  สมฺปนฺโน  สมนฺนาคโต  ปริปุณฺโณ  สีลสมฺปนฺโน,  สหตฺเถยํ  ตติยา.  “สุเขน  สหคตนฺ”ติอาทิ  สหโยเค  ตติยา.  ปิเยหิ  วิปฺปโยโค  ปิยวิปฺปโยโค.  “ชาติยา  ถทฺโธ”ติอาทีสุ  วิเสสเนว  ตติยา.  จตุวคฺเคน  ภิกฺขุสํเฆน  กรณียํ  กาตพฺพํ  กมฺมํ  จตุวคฺคกรณียํ,  อนียาทิกิจฺจปจฺจยนฺเตหิ  โยเคปิ  กตฺตริ  ตติยา.

กฺวจิ  ตวนฺตุตพฺพปจฺจเยหิ  โยเค  อนภิธานโต  วากฺยเมว,    วุตฺตีติ  อธิปฺปาโย.

มาตรา  สทิโส  มาตุสทิโส.  เอเกน  อูนา  วีสติ.  สีเลน  วิกโลติ  อูนตฺถโยคทสฺสนํ.  วาจาย  สขิโล,  มุทุโกติ  อตฺโถ.  “สตฺถารา  สทิโส  สตฺถุกปฺโป”ติ  เอตฺถ  สทิสตฺถวาจโก  กปฺปสทฺโท.  คุฬฺโหทโนติอาทีสุ  สมาเสเนว  สํสฏฺาทิภาวสฺส  วุตฺตตฺตา  “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ  สํสฏฺทิสทฺทสฺส  นิวตฺติ.

ตติยาตปฺปุริสวณฺณนา.

---------------

จตุตฺถีติ  จตุตฺถฺยนฺตปุพฺพปทํ.  ตทตฺเถน,  อตฺถสทฺเทน  หิเตน  เทยฺยสทฺทาทินา จ  สมสฺสเตติ  อตฺโถ.

ตสฺส  อิทํ  ตทตฺถํ,  ตสฺมึ ตทตฺเถ.  ทุสฺสํ  วตฺถํ.  มูลฺยนฺติ  มูลํ.  อตฺตนา  อิจฺฉิตํ  ทิสํ  คจฺฉตีติ  คมิโก.  ปาสาทพฺพนฺติ  ปาสาทตฺถํ  ทพฺพํ.

อตฺถสทฺเทนนิจฺจสมาสตฺตา  อตฺถายาติ  อญฺปทวิคฺคโห,  สพฺพลิงฺคตา  จ.  สํวรตฺถายาติ  กายวจีทฺวารปิทหนตฺถายาติ  อตฺโถ.  สมาธิสฺส  อตฺถาย  สมาธตฺถาย.  นิพฺพิทาติ  พลววิปสฺสนาณํ.  วิราโค  มคฺคาณํ.  วิมุตฺติ  อรหตฺตผลํ.  วิมุตฺติยา  อตฺถาย  วิมุตฺติตฺถาย.  สํฆสฺส  ทาตพฺพํ,  สํฆสฺส  ทาตุํ,  สํฆสฺส  ทตฺวา,  สํฆสฺส  ททนฺโต”ติอาทีสุ  อนภิธานโต,  สาเปกฺขตาย    สมาโส    โหติ.

จตุตฺถีตปฺปุริสวณฺณนา.

---------------

ปญฺจมฺยนฺตํ  อปคมนตฺถภยตฺถวิรติอตฺถโมจนตฺถาทีหิ  อุตฺตรปเทหิ  สมสฺยเตติ  อตฺโถ.

ปลาเปหิ  อปคโต  ปลาปาปคโต.  ปิณฺฑปาตโต  ปฏิกฺกนฺโต  ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต.  อาปตฺติโต  วุฏฺานํ  อาปตฺติวุฏฺานํ.  อุกฺกฏฺโต  อุกฺกฏฺฐํ  อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺฐํ.  โอมกโต  หีนโต  โอมกั  โอมโกมกํ.

ปญฺจมีตปฺปุริสวณฺณนา.

---------------

ตุปจฺจยนฺเตหิ,  ปูรณปจฺจยนฺเตหิ    โยเค  นิทฺธารณาทิโยเค    ฉฏฺฐีสมาโส    โหตีติ  ทสฺเสตุํ  “กฺวจิ  วากฺยเมวา”ติอาทิ  วุตฺตํ.

อสมฺพนฺเธ  ภโฏ  ราชปุริโส  เทวทตฺตสฺสาติ  สมาโส    ภวติ.  สาเปกฺขตาย  โกสลราชปุตฺโตติ    ภวติ.  สมฺพนฺธีสทฺทานํ  สาเปกฺขตฺเต สติปิ  สมาเส  วากฺยตฺถสฺส  คมกตฺตา  โพธกตฺตา,  ยถา  เทวทตฺตสฺส  คุรุโน  กุลํ  คุรุกุลํ,  เอวํ  เทวทตฺตสฺส  ภคนิปุตฺโต,  ตสฺส  ปาทมูเลสูติอาทิ.

ฉฏฺฐีตปฺปุริสวณฺณนา.

---------------

รูเป  รูปารมฺมเณ  วิสเย  อุปฺปนฺนา  สญฺ  รูปสญฺา.  เอวํ  เสเสสุปิ.  กูเป  มณฺฑูโก  กูปมณฺฑูโก.

วนจโรติอาทีนํ  อุปปทสมาสตฺตา  อญฺปเทเนว  วิคฺคโหติ  กตฺวา  อิธ  “วุตฺติเยวา”ติ  วุตฺตํ.  สิรสฺมึ  รุหตีติ  สิโรรุหํ.

สตฺตมีตปฺปุริสวณฺณนา.

---------------

ชีวิกํ  ปตฺโต  ปตฺตชีวิโก.  “อมาทโย  ปรปเทภี”ติ  สมาเส  กเต  ปุพฺพปทปรนิปาตโต,  กกฺวจาทิสุตฺเตน  รสฺสตฺตญฺจ  วิเสโส.  เอวํ  อติอาทโย  อติกฺกนฺตาทิอตฺเถ  ทุติยาย.  อกฺขนฺติ  อินฺทฺริยํ.  ปติอุปสคฺโค  อิธ  ปติคตตฺเถ  วตฺตตีติ  ทสฺเสตุํ  “ปติคตนฺ”ติอาทิ  วุตฺตํ.  ปจฺจกฺขวิสยตฺตา  ปจฺจกฺโขติ  อตฺตภาโว  สรีรํ  วุจฺจติ.  อวาทโย  อวกุฏฺาติ  อติเถ  ตติยาย.  ปริยาทโย  คิลานาติ  อตฺเถ  จตุตฺถิยา.  นิราทโย  นิกฺขนฺตาติ  อตฺเถ  ปญฺจมิยา.  อยฺยโก  วุจฺจติ  ปิตามโห,  ตสฺส  ปิตา  ปยฺยโก.  อุปริเหฏฺทโย  ฉฏฺฐิยา.

อมาทิตปฺปุริสวณฺณนา.

---------------

ปภงฺกราทีสุ  “สพฺพโต  ณฺวุตฺวาวี  วา”ติ  ปจฺจเย  กเต  สมาโส.  สหสากตนฺติ  เอตฺถ  “มโนคณาทิโต  สฺมึนานมิอา”อิติ  นาวจนสฺส  อาการาเทโส,    สเร  วาคโม”ติ  สาคโม.  ควํปติตฺเถโรติ  เอตฺถ  “ตโต  นมํ  ปติมฺหาลุตฺเต    สมาเส”ติ  นํวจนสฺส  อมาเทเส,  อวาเทเส  อลุตฺตสมาเส  กตฺตพฺเพ  สพฺพตฺถ  ปุพฺพปทวิภตฺติยา  อโลโป  โหตีติ  อิทเมว  สุตฺตํ  าปกนฺติ  ทฏฺพฺพํ.  “ตทนุปโรเธนา”ติ  ปริภาสโต  วา.  มนสิกาโรติ  มนสฺมึ  กฺริยา.  ปุพฺเพนิวาโสติ  ปุริมชาติยํ  นิวุตฺถกฺขนฺธา.  อนฺเตวาสีติ  อาจริยสฺส  สมีเป  วสนสีโล  สิสฺโส.  ชเนสุโตติ  ชเน  ปากโฏ.  อุรสิโลโมติ  อุรสฺมึ  โลโม.  เอวํ  กณฺเกาโฬ.

อโลปตปฺปริสวณฺณนา.

อิติ  ตปฺปุริสสมาสวณฺณนา.

---------------

พหุพฺพพีหิสมาสวณฺณนา

เทฺว  ปทานิ  อสฺสาติ  ทฺวิปโท.  โส  ทุวิโธ  สมานาธิกรโณ,  ภินฺนาธิกรโณ  จาติ.  ตีณิ  ปทานิ  อสฺสาติ  ติปโท.    อิติ  นิปาโต  ปุพฺพปทมสฺสาติ  นนิปาตปุพฺพปโท.  สหสทฺโทปิ  นิปาโตเยว.  อุปมานํ  ปุพฺพปทมสฺสาติ  อุปมานปุพฺพปโท.  สงฺขฺยาอุภยํ  ปทมสฺสาติ  สงฺโขฺยภยปโท.  วาสทฺทตฺโถ  สงฺขฺยาปุพฺพปโทปิ  โหติ.  ทฺวินฺนํ  ทิสานํ  อนฺตราฬํ  โกณํ  ทิสนฺตราฬํ,  ตํ  อตฺโถ  อสฺสาติ  ทิสนฺตราฬตฺโถ.  อญฺมญฺปจฺจนีกกฺริยาย  กรณํ  พฺยติหาโร.  โส  ลกฺขณํ  นิมิตฺตํ  อสฺสาติ  พฺยติหารลกฺขโณ,  ยุทฺธกฺริยา.

[๓๕๒]  อญฺานิ    ตานิ  ปทานิ  จาติ  อญฺปทานิ,  เตสํ  “โย,  ยํ,  เยน,  ยสฺส,  ยสฺมา,  ยสฺส,  ยสฺมินฺ”ติ  มาทิวิภตฺยนฺตานํ  อตฺถา  อญฺปทตฺถา,  เตสุ.

พหุพฺพีหิสทิสตฺตาติ  สญฺากรณผลทสฺสนํ.  ยถา  พหุพฺพีสทฺโท  ปุพฺพุตฺตรูภยปทตฺถํ  วชฺเชตฺวา  ตทุภยวิเสสิตํ  อญฺปทตถํ  ทีเปติ,  ตถา  อยํ  สมาโสปิ  ตํสทิสตฺตา  ตพฺโพหาเรน  วุตฺโตติ  อธิปฺปาโย.

ตสฺส  อญฺปทตฺถสฺส  คุเณน  อวยวภูเตน  ธมฺมภูเตน  ตทภินฺนวิเสสเนน  สทฺธึ  วิญฺสาปโก  ตคฺคุณสํวิญฺาโณ.  ยถา  ลมฺพา  กณฺณา  เอตสนฺสาติ  ลมฺพกณฺโณ.  โสภนํ  สีลํ  เอตสนฺสาติ  สุสีโล.

พหูนิ  ธนานิ  อสฺสาติ  พหุธโน,  ปุริโส.  เอตฺถ  ปน  ภินฺนวิเสสนตฺตา  ตคฺคุณสฺส  ธนสฺส  อายตนํ    โหติ.  เอตฺถ  ธนํ  เปตฺวา  ปุริสมตฺตสฺเสว  อานยนํ  โหติ.

สมาเสเนว  ทุติยตฺถสฺส  วุตฺตตฺตา  สํฆารามสทฺทา  ทุติยา    โหตีติ  อยํ  สํฆาราโมติ  มาเยว  วิสโย.  อภิเธยฺยสฺเสว  ลิงฺคํ,  วจนํ    เอตสฺสาติ  อภิเธยฺยลิงฺควจโน.

อทฺธิกกา  ปถิกา.

ทิฏฺโ  สจฺฉิกโต  จตุสจฺจสงฺขาโต  ธมฺโม  อเนนาติ  ทิฏฺธมฺโม,  อริยปุคฺคโล.

ทฺวิหตฺถํ  ปริมาณมสฺสาติ  ทฺวิหตฺโถ,  ปโฏ.  ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติทิพฺพจกฺขุอาทิสวกฺขยาณสงฺขาตา  ติสฺโส  วิชฺชา  เอตสฺสาติ  เตวิชฺโช.  เอตฺถ    กฺวจาทมชฺฌุตฺตราทินา  อุตฺตรปทสฺส  รสฺสตฺตํ.  จตฺตาริ  ปทานิ  เอตสฺสาติ  จตุปฺปโท,  มิโค.  มํสทิพฺพปญฺาจกฺขุพุทฺธจกฺขุสมนฺตจกฺขุวเสน  ปญฺจ  จกฺขูนิ  อสฺส  ภควโต.  สุตฺตเคยฺยาทิวเสน  นว  องฺคานิ  อสฺสาติ  นวงฺคํ.  านาานกมฺมวิปากาณาทิวเสน  ทส  พลานิ  อสฺสาติ  ทสพโล.

มาโส  ชาโต  อสฺสาติ  มาสชาโต.

[๓๕๓]  ปุพฺเพ  ภาสิโต  ปุมา  เอเตนาติ  ภาสิตปุมา.

[๓๕๔]  อาทิ    มชฺฌํ    อุตฺตรํ    อาทิมชฺฌุตฺตรานิ,  เตสํ  ทีโฆ  จจ  รสฺโส    ทีฆรสฺสา.

ทีฆตฺตน  “ปากฏํ,  อนูปฆาตํ,  มธุ  วา  มญฺตี  พาโล”ติอาทีสุ  อาทิมชฺฌุตฺตรานํ  ทีฆตฺตํ.  ”อชฺชวํ,  อิตฺถิรูปํ,  พหุนทิกํ,  สจฺจวาทิตา”ติอาทีสุ  อาทิมชฺฌุตฺตรานํ  รสฺสตฺตํ  ปจฺจยตาปจฺจยาทีสุ  ปเรสูติ  อตฺโถ.

ขมา  เอว  ธนํ  อสฺสาติ  ขมาธโน.  เอตฺถ  อุตฺตรปทสฺส  อนิตฺถิวาจกตฺตา  ปุพฺพปทสฺส  สมานาธิกรณโต  ภาสิตปุมฺภาวาติเทโส    โหติ.  สทฺธา  ธุรา  ปุพฺพงฺคมา  เอตสฺสาติ  สทฺธาธุโรติ  เอวมาทีสุ  สติปิ  อุตฺตรปเท  อิตฺถิวาจเก  สทฺธาปญฺทีนํ  ปุพฺเพ  ภาสิตปุมตฺตาภาวา  ปุมฺภาวาติเทโส    โหติ.  สมณีสุ  ภตฺติ  อสฺสาติ  สมณิภตฺติโก.

อยนฺติ  “อิตฺถิยํ  ภาสิตปุมา”ติอาทินา  วุจฺจมาโน  ปุมฺภาวาติเทโส  ปุพฺพปทสฺเสว  โหติ,    อุตฺตรปทสฺสาติ  “สมณิภตฺติโก”ติอาทีสุ  ตุลฺยาธิกรณสฺส  อุตฺตรปทสฺสาภาวา  ปุพฺพปทสฺส  ปุมฺภาวาติเทโส    โหติ.  พหู  ทาสิโย  เอตสฺสาติ  พหุทาสิโกติ  ปจฺจเย  รสฺสตฺตํ.

ยทิ  หิ  อุตฺตรปทสฺส  ปุมฺภาวาติเทโส  วิหิโต  สิยา,  ตทา  “พหุทาสโก,  พหุกุมารกํ,  พหุกทลกํ,  พหุกุกฺกุฏนฺ”ติ  เอวมาทิรูปํ  ภเวยฺย,    “พหุทาสิโก,  พหุกุมาริกํ,  พหุกทลิกํ,  พหุกุกฺกุฏิกนฺ”ติอาทิ  สิชฺเฌยฺย,  ตถา    ทาสิยาติ  ปโยคาสิชฺฌนโต  อนิฏฺปฺปสงฺโค  จ,  อุตฺตรปทสฺส  ปุมฺภาวาติเทเส  สุตฺโตปเทสสฺส  นิรตฺถกตา    สิยาติ  ปุพฺพสฺเสวายํ  ปุมฺภาวาติเทโสติ  นิฏฺเมตฺถ  คนฺตพฺพํ.

[๓๕๕]  ธนุมฺหา  อา    อิติ  ปทจฺเฉโท.  “กฺวจิ  สมาสนฺตคตา”ติ  เอตฺถานุวตฺตเต.

สหสฺสถามํ  ธนุ  อสฺสาติ  สหสฺสถามธนุ,  ปุริโส. 

[๓๕๖]  นิจฺจตฺถนฺติ  “กฺวจิ  สมาสนฺตคตา”อิจฺจาทิ  สิทฺเธปิ  ปจฺจเย  “นทิมฺหา  จา”ติ  ปุน  วจนํ  ปจฺจยวิธานตฺถนฺติ  อธิปฺปาโย.  นทีติ    ปรสมญฺา.  ยู  สฺตราโขฺย  นทีติ  อิการูการานํ  อิตฺถิวาจกานํ  นทีปรสมญฺา.  พหุนทิโกติ  เอตฺถ  นทีสทฺทสฺส  อิตฺถิยํ  นิยตตฺตา  ปุพฺเพ  ภาสิตปุมตฺตาภาวโต,  อตีตปจฺจยนฺเตน  ภาสิตสทฺเทน  ภาสิโต  ปุมา  เอเตนาติ  ภาสิตปุมาติ  สมาสาวยวปทสฺเสว  วุตฺตตฺตา  จ.  อิทานิปิ  อญฺปทตฺถวุตฺติโน  พหุพฺพีหิสฺส  อพฺยยีภาวตปฺปุริสานิ  วิย  ปทสมุทสยตฺถสฺสาปิ  อวาจกตฺตา  กุโตจิปิ  ตสฺส  นทีชงฺฆาทิเภทสฺส  อุตฺตรปทสฺส  ภาสิตปุมตฺตาสมฺภวโต  ปุมฺภาวาติเทสาภาวา  ปจฺจเย  ปเร  กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราทินา  รสฺสตฺตเมเวตฺถ  โหตีติ  นิฏฺเมตฺถ  คนฺตพฺพํ.  เอเตน  าเส  ยํ   วุตฺตํ  อุตฺตรปทสฺส  ปุมฺภาวาติเทสกรณํ,  ตํ  ปฏิกฺขิตฺตนฺติ  เวทิตพฺพํ.  พหู  นาริโย  เอตสฺสาติ  พหุนาริโก.  “พหุกตฺตุโก”ติอาทีสุ  กิตกคุปจฺจยนฺตตฺตา  “นทิมฺหา  จา”ติ  เอตฺถ  สทฺเทน  นิจฺจํ  ปจฺจโย.

อุภโต  กมฺมโต  สมุฏฺฐิตํ  พฺยญฺชนํ  ลิงฺคํ  อสฺสาติ  อุภโตพฺยญฺชนฌโก.  อธิมุตฺตีติ  นินฺนตา.

ธมฺเมน  าเยน  อธิคตา  โภคา  เยหิ  โหนฺติ  เต  ธมฺมาธิคตโภคา.  อุปมานพหุพฺพีหิมฺหิ  อุปมายตฺถสฺส  สมาเสเนว  วุตฺตตฺตา  อุปมาสทฺทสฺส  อปฺปโยโค.

โยควิภาเคนาติ  โยคสฺส  สุตฺตสฺส  วิภาเคน  ทฺวิธา  กรเณน.  “โยควิภาเคน  อิฏฺปสิทฺธี”ติ  าเยน  พหุพฺพีหิมฺหิ  เจตํ  สฺส  ตฺตํ  ภวตีติ  ทฏฺพฺพํ.  สํวาโสติ  สหวาโส.  ตปฺปุริสคฺคหณมุปลกฺขณนฺติ  สมาโสปลฃกฺขณํ.  เตน  นสฺส  สเร  อนฺ  โหติ  สมาเสติ  อตฺโถ.  

มาวิภตฺยตฺถพหุพฺพีหิเภทํ  ทสฺเสตุํ  “ปมายตฺเถ”ติอาทิ  วุตฺตํ.  สห  กิเลเสหิ  โย  วตฺตตีติ  โส  สกิเลโส.  เอตฺถ  โยติ  วุตฺโต  มาวภตฺยตฺโถ  นาม.

อุปมียติ  อุปเนตฺวา  ปริจฺฉิชฺชียติ  เอเตนาติ  อุปมานํ,  สมานาการวตฺถุ.  ยถา  โค  วิย  ควโยติ.  กาโย    พฺยาโม    กายพฺยามา.  เอตฺถ  พฺยาโมติ  หตฺถทฺวยอายาโม.  ปณฺณาสหตฺถโยชนาทิวเสน  โย  อุพฺเพธวิตฺถารโต  ขนฺเธน  สาขาหิ    สมปฺปมาโณ  นิโคฺรโธ,  โส  อิธ  มหาปุริสลกฺขณสฺส  อุปมานภาเวน  วุตฺโต.  อยํ  มตฺโถ  อุปมานปุพฺพปโท  มหานิรุตฺติยํ  อญฺปทตฺถวเสน  ทสฺสิตตฺตา  อิธาปิ  อญฺปทตฺเถเยว  วุตฺโต.  ภูโตติ  ชาโต.

วิสฏฺ  วิญฺเยฺย  มญฺชุ  สวนีย  พินฺทุ  อวิสาริ  คมฺภีรทินฺนาทิตาติ  อฏฺงฺคสมนฺนาคโต.

ตุลฺยาธิกรณปทปรตฺตาภาวาติ  ปุพฺพทกฺขิณสทฺทตฺถานํ  ภินฺนตฺถตฺตาติ  อตฺโถ.

เกสาเกสีติ  เอตฺถ  อิทนฺติ  วุตฺตํ  ยุทฺธํ  อญฺปทตฺโถ  นาม.

อิติ  พหุพฺพีหิสมาสวณฺณนา.

---------------

ทฺวนฺทสมาสวณฺณนา

ทฺวนฺโท    โส  สมาโส  จาติ  ทฺวินฺทสมาโส.  อิตเรน  อิตเรน  โยโค  อิตรีตรโยโค,  อวยวปธาโน.  สงฺคีติปธาโน  สมาหาโร.  อิตรีตรโนโค    สมาหาโร    อตฺโถ  เยสนฺเต  อิตรีตรโยคสมาหารตฺถา,   เตสํ  เภเทน.

[๓๕๗]  สมุจฺจโย  สมาโสติ  อตฺโถ  วุตฺโต.  ตถาปิ  อตฺเถ  อสมฺภวา  ตทตฺถสทฺเทเยว  ภวติ.  ยถา  “อคฺคิสฺสินี”ติ.  ตสฺมา  นามานเมว  สมุจฺจโย  สมาโส  โหติ,  โส    ทฺวนฺทสญฺโ  โหตีติ  อตฺโถ  เวทิตพโพ.

“นามานํ  สมาโส”ติ  อธิกาเรปิ  ปุน  “นามานํ  สมุจฺจโย”ติ  นามคฺคหณกรณํ  พหูนมฺปิ  สมาสมฺภวทสฺสนตฺถํ. นานานามานเมวาติ  อวธารณํ  กฺริยานิวตฺตนตฺถํ.

สมุจฺจยนมตฺตํ  เกวลสมุจฺจโย.  ตตฺถ  “จีวรํ  ปิณฺฑปาตนฺ”ติอาทีนมฺปิ  ทถติยนฺตานํ  “อทาสี”ติ  กฺริยาเปกฺขโต  สมาโส    โหตีติ.  อนฺวาจโย  นาม  ยตฺร  กิญฺจิ  กมฺมํ  เอเกน  วากฺเยน  วิธาย  ปุนปิ  วากฺยนฺตเรน  กิญฺจิ  วิธียเต,  โส  อนฺวาจโย.  ยถา  “ทานญฺจ  เทหิ,  สีลญฺจ  รกฺขาหี”ติ  เอวมาทิ.

ทฺวนฺทฏฺติ  ทฺวนฺทนามภูตอตฺถสมนฺนาคตา.  ยถา  นีลคุณโยคโต  นีโล  ปโฏ,  เอวํ  ทฺวนฺทโยคโต  ทฺวนฺโทติ  เวทิตพฺโพ. เทฺว    เทฺว  จาติ  ทฺวนฺโท.  สมาสนฺตสฺส  ตฺเต  อิมินา  นิปาตเนน  อาทิสฺส  กาเร  “นิคฺคหีตญฺจา”ติ  นิคฺคหีเต    กเต  “ทฺวนฺโท”ติ  รูปสิทฺธิ.  ทฺวนฺทสทิสตฺตาติ  ยถา  ทฺวนฺท อิติ  อยํสทฺโท  นามทฺวยสทฺเทน  สมุจฺจิยมานอตฺถทฺวยํ  วทติ,  ตถา  อยํ  สมาโสปิ  สมุจฺจิยมานอตฺถทฺวยํ  วทตีติ  “ทฺวนฺโท”ติ  วุจฺจติ.

พาหิรเวยฺยากรณมเตน  “ควสฺสกน”ติอาทีสุ  อสฺสาทิสทฺทยุตฺตานํ  ควาทิสทฺทานํ  อตฺถทฺวยทีปนสมฺภวทสฺสเนน  อุภยปทตฺถปธาเน  ทฺวนฺเทปิ  เอกตฺถภาวสมฺภวํ  ทสฺเสตฺวา  อิทานิ  “นามานํ  สมุจฺจโย  ทฺวนฺโท”ติ  สุตฺเต  วุตฺตอิตรีตรโยคสมาหารสมุจฺจยตฺถวเสน  เอกตฺถสมฺภวํ  ทสฺเสตุํ  “อถ  วา  ทฺวินฺนมฺปี”ติอาทิ  วุตฺตํ.

ขตฺติยา    พฺราหฺมณา    ขตฺติยพฺราหฺมณาติ  เอตฺถาปิ  ขตฺติยวณฺณสฺเสว  ชาติยา    นรินฺทภาเวน    ภูมิสฺสรตาย    เสฏฺตฺตา  อจฺฉริยตรตฺตา  ขตฺติยสทฺทสฺส  ปุพฺพนิปาโต.  จนฺทิยา  สมนฺนาคตตฺตา  จนฺทิมา    สูริโย  จาติ  จนฺทิมสูริยา.  เอตฺถ  จนฺทสฺส  อนุมาสํ  นวกตา  ปูชนียตา.

“กฺวจิ  สมาสนฺต”อิจฺจาทิโต  “กฺวจี”ติ  วตฺตเต.

[๓๕๘]  ตุทญฺจ  ชานิ    ตุทํชานิ.  

ตุทํปตีติ อาทีสุ  “ชายาย  ตุทํชานิ  ปติมฺหี”ติ  สุตฺเต  ปติสทฺเท  ปเร  ชายาสทฺทสฺส  อาเทสวิธานโต  ชายาสทฺทสฺเสว  ปุพฺพนิปาโต.

อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ  ปุพฺพนิปาตสฺส  คติปุทฺธิอาทิวจนํ,  “ธาตุลิงฺเคหี”ติ  วจนญฺจ  าปกํ.

“โส  ปุํสกลิงฺโค”ติ  อิโต  “นปุํสกลิงฺคํ”  “ทิคุสฺเสกตฺตนฺ”ติ  อิโต  “เอกตฺตนฺ”ติ    วตฺตมาเน.

[๓๕๙]  ตถาคฺคหณํ  สมาหารทฺวนฺทคฺคหณตฺถํ.  ทฺวนฺทโต  ปรตฺตาติ  “ทฺวนฺทโต  ปรํ  สุยฺยมานํ,  ตํ  ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌเต”ติ  ปริภาสโต  วุตฺตํ.

อญฺโญฺลิงฺเคน  วิเสสิโต  อญฺโญฺลิงฺควิเสสิโต,  ภินฺนลิงฺควิเสสตา.  สงฺขฺยา    ปริมาณญฺจ  สงฺขฺยาปริมาณํ, ตํ  อตฺโถ  เอเตสนฺติ  สงฺขฺยาปริมาณตฺถา.  ปจนา    จณฺฑาลา    ปจนจณฺฑาลา,  ตทตฺถา  ปจนจณฺฑาลตฺถา.

จกฺขุโสตนฺติ  เอตฺถ  จกฺขุสทฺทสฺส  อุวณฺณนฺตตฺตา  ปุพฺพนิปาโต. กณฺณา    นาสา    กณฺณนาสํ.  เอตฺถาปิ  รสฺสตฺตํ.  

สีลญฺจ  ปญฺาณญฺจ  ลกฺขณโต  วิวิธํ.  ปฏปกฺขกิเลสปหานกิจฺเจน  สภาคํ.  นามรูปนฺติ  สฬายตนปจฺจยฏฺเ  สภาคํ.  โลภโมหํ  ปน  อกุสลมูลฏฺเ  สภาคํ.

อุรพฺภํ  เมณฺฑกํ  หนฺตฺวา  ชีวตีติ  โอรพฺภิโก.  สปากา  สุนขมํสขาทกจณฺฑาลา.  สากุณิกาทโย  ลุทฺทา. ปุกฺกุสา  ปุปฺผฉฑฺฑกา.

[๓๖๐]  รุกฺขา  ติณานิ    ปสุ    ธนานิ    ธญฺานิ    ชนปทา  จ, เต  อาทโย  เยสนฺเต  ตทาทโย,  เตสํ.  ทฺวนฺโท  วิภาสา  เอกตฺตํ  ปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ  ภวติ.  อสฺสตฺถกปิตฺถํ  อสฺสตฺถกปิตฺถา  วา,  อุสีรพีรณํ,  อุสีพีรณานิ  วา,  กาสกุสํ,  กาสกุสา  วา.

ปสูติ  จตุปฺปทา.

หิรญฺญํ  กหาปณา.

“กาสิ  จา”ติ  เอวมาทีสุ  ชนปทนาเมสุ  พหุวจนเมว.  

ปธานภาวํ  นีตา  ปณีตา,  อุตฺตมา.  กณฺหํ  ปาปํ.  สุกฺกํ  ปุญฺญํ.  ปฏิโฆ    อนุนโย    ปฏิฆานุนยา.  ตตฺถ  อนุนโย  ปกฺขปาโต.

อิติ  ทฺวนฺทสมาสวณฺณนา.

---------------

ปุพุตฺตภยญฺตฺถปฺปธานตฺตาติ  อยํ  สมาโส  ปุพฺพปทตฺถปรปทตฺถอุภยปทตฺถอญฺปทตฺถปธานภาวโต  จตุพฺพิโธ,  ตปฺปุริเสกเทสภูเตหิ  ทิคุกมฺมธารยสญฺเหิ  ปน  สทฺธึ  ฉพฺพิโธ    สมาโส  โหติ.

อุปสคฺคปุพฺพนิปาตปุพฺพกเภเทน  อพฺยยีภาวสมาโส  ทุวิโธ.

วิเสสนปุพฺพุตฺตรูภยูปมานุตฺตรสมฺภาวนาวธารณกุนิปาตนนิปาตปุพฺพปาทิปุพฺพวเสน  กมฺมธารยสมาโส  นววิโธ  โหติ.

สมาหารอสมาหาราเภเทน  ทิคุสมาโส  ทุวิโธ.

ทุติยาทิปุพฺพา  ฉธา เอโกว    อมาทิโก,

อลุตฺโต    สมาโส  จ เยฺโย  ตปฺปุริโส’ฏฺธาติ.

ตปฺปุริสสมาโส  เอวํ  อฏฺธา  ยฺยา.

ตุลฺยาตุลฺยตฺถติปทนนิปาตสโหปมปุพฺพวาสทฺทตฺถทิสตฺถา    พฺยติหาเรน  จาติ  พหุพฺพีหิสมาโส  นวธา  เอโกว  มาทิโก  ภเว.

อิตรีตรโยคสมาหารตฺถวเสน  ทฺวนฺทสมาโส  ทฺวิธาติ  เอวํ  สมาโส  จตุรฏฺธา  พาตฺตึสวิโธติ  อตฺโถ.

อิติ  ปทรูปสิทฺธิฏีกายํ  สมาสกณฺฑวณฺณนา.

---------------