ปทรูปสิทฺธิฏีกา

๕.  ตทฺธิตกณฺฑ

อปจฺจตทฺธิตวณฺณนา

อิทานิ  ปกติปจฺจยตฺถเภททสฺสนนเยน  ตทฺธิตรมฺภํ  ทสฺเสตุํ  “อถ  นามโต  เอวา”ติอาทิ  อารทฺธํ.  ตตฺถ  สุทฺธสมาสตทฺธิตปจฺจยนามวเสน  ติวิธํ  นามํ.  ตทฺธิตวิธานนฺติ  เอตฺถ  วจนตฺถโต  สรูปโต    ตทฺธิตํ  ทสฺเสตุํ  “ตตฺถ  ตสฺมา”ติอาทิ  วุตฺตํ.  ตตฺถ  ตสฺมึ  อาทิวากฺเย  “ติวิธลิงฺคโต”ติ  เยภุยฺยวเสน  วุตฺตํ,  ตทฺธิตุปฺปตฺติ  ปน  อลิงฺคอาขฺยาเตหิปิ  “เอหิปสฺสิโก”ติอาทีสุปิ  โหติเยว.  ตสฺมา  ปรํ  หุตฺวา  หิตา  สหิตา  เตสํ  วา  หิตา  ตทฺธิตาติ  วจนตฺถทสฺสนเมตํ.  ตตฺถ  หิสทฺทสฺส  ธิอาเทโส  “ตทฺธิตสมาสกิตกา  นามํวา”ติ  สุตฺเต  “ตทฺธิตา”ติ  นิปาติตตฺตา  สิทฺโธ.  ณาทิปจฺจยาติ  ตทฺธิตปจฺจยสฺส  สรูปทสฺสนํ.  อธิวจนนฺติ  สมญฺา.

[๓๖๑]  “วา  ณปจฺเจ”ติ  เอตฺถ  ณาติ  ปุพฺพสรโลปโต  วุตฺโต.  อวิภตฺติกนิทฺเทโส  วา  ปจฺจยสรูปาสนฺเทหตฺโถ.  ปจฺจตฺถสมฺพนฺธิวเสน  “ตสฺสาปจฺจนฺ”ติ  ลทฺธตฺตา  “ฉฏฺฐิยนฺตโต”ติ  อตฺถโต  สิทฺธํ.  เตน  วุตฺตํ  วุตฺติยํ  “ตสฺสาปจฺจมิจฺเจตสฺมึ  อตฺเถ”ติ.  เอตฺถ    อิตฺถิปจฺจยนฺตานํ  กตฺติกาทิสทฺทานมฺปิ  นามพฺยปเทสสิทฺธิโต  ลิงฺคตฺตํ  สิทฺธนฺติ  เวทิตพฺพํ.  โส    ปจฺจโย  อปจฺจตฺถสมฺพนฺธีภูตา  วสิฏฺทิลิงฺคโต  ปโรว  โหติ,  เตน  “วสิฏฺสฺส  อปจฺจํ  โคตมสฺสา”ติอาทีสุ  อปจฺจสมฺพนฺธรหิตตฺตา    โหติ.

[๓๖๒]  ธาตูหิ  จาติ  เอตฺถ  ภูวาทโย  ขาทิธาตุปจฺจยนฺตา  จาติ  ทุวิธาปิ  ธาตุปกติโย  คหิตา.  ลิงฺคคฺคหเณน  ธาตุปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตนาโมปสคฺคนิปาตภูตา  สมาสตทฺธิตกิตกา  กิจฺจอิตฺถิปจฺจยธาตุปจฺจยนฺตภูตา    สพฺพาปิ  นามปกติโย  คหิตา. ปปรา  ปจฺจยาติ  เอตฺถ  สฺยาทิตฺยาทิวิภตฺติภูตา  ตทฺธิตกิตกิจฺจอิตฺถิปจฺจยธาตุปจฺจยการาทิปจฺจยเภทา    สพฺเพปิ  ปจฺจยา  คหิตาติ  เวทิตพฺพา.  ปฏิจฺจาติ  นิสฺสาย.  เอตสฺมา  ปจฺจยาทิโต  อปจฺจาทิวิเสโส  อตฺโถ  เอติ  อาคจฺฉตีติ  ปจฺจโย.  ปตียนฺติ  ายนฺติ  อเนน  เอตฺถาติ  วา  ปจฺจโย.  ปกติโต  ปรู  เอตีติ  วา  ปจฺจโย.

[๓๖๔]  ปกติยา  อาทิภูตตฺตา  อาทิ    โส  สโร  จาติ  อาทิสโร,  ตสฺส.  อาทิพฺยญฺชนสฺส  อยนฺติ  อาทิพฺยญฺชโน,  ตสฺส  อาทิพฺยญฺชนสฺส.  ปกติวิกปฺปํ  วิหาย   วุทฺธิวิกปฺปเมว  วาสทฺทสฺส  อตฺถํ  ทสฺเสตุํ  “อถ  วา  ววตฺถิตา”ติอาทิ วุตฺตํ.

วาสิฏฺทีสุ  อยํ  วุทฺธิ  นิจฺจา  โหติ,  ฬุมฺปิกาทีสุ  โอฬุมฺปิโก,  อุฬุมฺปิโกติ  อนิจฺจา,  “นีลปีตนฺ”ติอาทีสุ      โหติ.  เอตฺถ  หิ  นีเลน  รตฺตํ  นีลํ.  ตถา  ปีตํ.  วุตฺตํ  หิ  “น  วุทฺธิ  นีลปีตาโท,  ปจฺจเย  สณการเก”ติ.

วาสทฺทสฺส  ปกติวิกปฺปปกฺเข  สทฺทคฺคหณมวธารณตฺถํ,  กตฺถจิ  วิวตฺตนตฺถนฺติ  อตฺโถ.

[๓๖๕]  อยุวณฺณานนฺติ  เอตฺถ  วณฺณคฺคหเณน  อีการูการานํ  คหิตตฺตา  “เวณิโก,  เนตีติ  นายโก,  ภวตีติ  ภาโว”ติอาทีสุ  ธาตุสรานญฺจ  วุทฺธิ  โหเตว.  อวธารณตฺถํ วาติ  ยโต  เอวกาโร,  ตโต  อญฺตฺร  นิวารณมวธารณํ.  อิทํ  “วุทฺธาทิสรสฺส  วา”ติ  เอตฺถ  วาสทฺทสฺส  ทุติยพฺยาขฺยานํ  สนฺธาย  วุตฺตํ.  ปุริมพฺยาขฺยาเน  วุทฺธิโย    โหนฺตีติ  วุทฺธิยา  อภาวสมฺปิณฺฑนตฺถํ.  ปุน  วุทฺธิคฺคหณนฺติ  “วุทฺธาทิสรสฺส  วา”ติ  เอตฺถ  สติปิ  วุทฺธิคฺคหเณ  อิธ  “วุทฺธี”ติ  อิมสฺส  กรณํ  อธิกวจนํ.  นิคมา    ชนปทา    นิคมชนปทา.  ตตฺร  ชาตา  ตตฺร  นิวาสิโนติ  วา  เนคมชานปทา.  อาทิสทฺเทน  องฺคมาคธิกา  โปริมชานปทาทโย  คยฺหนฺติ.

ตทุปจารโตติ  วาสิฏฺโปจารโต  ปุตฺตานมฺปิ  ปิตุโคตฺโตปจาโร  โลเก  สิทฺโธ.  ปุตฺตาปิ  หิ  ปิตูนํ  โคตฺตสฺส  อุปจาเรน  สมาโรปเนน  ปิตุโคตฺเตน  โวหรียนฺติ.  ยถา  “ทมิโฬ,  อนฺธโก”ติ  ปิตุโคตฺเตน  โวหรียติ,  เอวํ  วาสิฏฺปุตฺตาทโยปิ  “วสิฏฺสฺส ปุตฺตา  วาสิฏฺา”อิจฺเจว  วุจฺจนฺติ.  ตโต  วาสิฏฺสฺส  ปุตฺตาติ  อตฺเถปิ  วสิฏฺสทฺทโต    ปจฺจโยว  โหตีติ  ทฏฺพฺพํ.

พลเทวสฺส  ปุติโ  พาลเทโว.   จิตฺตกสฺส  ปุตฺโต  จิตฺตโก.

วากฺยญฺจ  วุตฺติยญฺจ  วากฺยวุตฺติโย  สมาเส  วิย  โหนฺติ,  วาธิการสฺส  วิกปฺปตฺถภาวโต.  ยาว  สํสฏฺคฺคหณาติ  เยน  วา  สํสฏฺนฺติ  ยาวเทวํ  สํสฏฺคฺคหณํ,  ตาวาติ  อตฺโถ.

[๓๖๖]  ณายน ณานาติ  อวิภตฺติโกยํ  นิทฺเทโส.  อสนฺเทหตฺถํ  การสฺส  อนุพนฺโธ  อนุปโนโค.  วุทฺธิ  อตฺโถ  ปโยชนํ  เอตสฺสาติ วุทฺธตฺโถ.

กจฺโจติ  กิร  ตสฺมึ  โคตฺเต  อาทิปุริโส.  โมคฺคลฺลานสฺสาติ  โมคฺคลฺลานโคตฺตสฺส  พฺราหฺมณสฺส.  โคมหึสารทโย  วิย  อากติยา  คเหตพฺพา  คโณ  อากติคโณ.  ภูวาทิโก  ปน  ปุริมฏฺฐิตคโณ.

[๓๖๗]  เวนเตยฺโย,  ครุโฬ.  อหิยา  ปุตฺโต  อาเหยฺโย.  อหี  กมี  จาติ  “นทาทิโต  วา  อี”ติ  อีปจฺจเยน  สิทฺธา.

[๓๖๘]  สติปิ  วาธิกาเร  “อโต  ณิ  วา”ติ  ปุน  วาคฺคหณสฺส  อธิกตฺตา  ตํ  ผลํ  ทสฺเสตุํ  “ปุน  วาคฺคหเณนา”ติ  วุตฺตํ.  ตตฺถ  การนฺตาว  ณิกปจฺจโย.

อธิต  จ เทโว,  ทิติ    อสุโร.  เอตฺถาทิสทฺเทน  กุณฺฑนิ  กุรุอาที  สงฺคยฺหนฺติ.

“กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรสู”ติ  กฺวจาทิสุตฺตโต  อนุวตฺตเต.

[๓๗๐]  วุทฺธิ    โลโป จ  อาคโม    วิกาโร    วิปรีโต    อาเทโส  จาติ  ทฺวนฺโท.

อาทิมชฺฌุตฺตเรสูติ  ปทานํ  อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ.  อยุวณฺณานํ  อาโย  ภาเวน  สทฺธนํ  วุทฺธิ.  โลโป  วิชฺชมานสฺส  วินาโส.  อาคโม  อวิชฺชมานสฺสุปฺปตฺติ.  วิชฺชมานสฺเสว  อญฺถาตฺตํ  วิกาโร,  สํโยควิสํโยคกรณานิ  จ.  วิปรีโต  โอการสฺสุการตฺตํ,  วิปริยโย  จ.  อาเทโส  ปากโฏเยว. ตตฺถ  ปทานาทิมชฺฌุตฺตเรสุ  อวิหิตลกฺขเณสุ  วุทฺธิยํ  ตาว-- โกณฺฑญฺโ,  องฺคมาคธิโก.  โลเป--  ถีนํ  ภาโว  ทุราชาโน.  กตฺตุกาโม,  หนฺตุกาโม,  วิญฺานญฺจายตนํ,  ทฺวฏฺฐิปฏิปทา,  มตฺยา,  ปฏิสงฺขา  โยนิโส.  อาคเม—วุตฺตมิทํ,   อิสฺสริยํ,  อาลสิยํ,  ปุริมํ  ชาตึ, จกฺขุํ  อนตฺตา.  วิกาเร-- อณโณ,  สกทาคามี,  นปฺปชฺชเห  วณฺณพลํ.  วิปรีเต-- อุคฺคเต  สูริเย,  ทิคุ.  อาเทเส-- เตรส,  ปณฺณวีสติ,  โกรโพฺย,  ภาตโพฺย,  สกฺยปุตฺติโย.  โกรโพฺยติ  กุรุราชสฺส  ปุตฺโต.

[๓๗๑]  อุปคุ  อาทิ  เยสํ  เต  อุปคฺวาทโย,  เตหิ.  มนุโนติ  เอตฺถ  มนูติ  อาทิกปฺเป  ราชา.  โส  หิ  มนุสฺสานํ  โปสกปิตา.

[๓๗๒]  วิธวํ  อีรติ  คจฺฉตีติ  เวธเวโร.  ปุตฺตฏฺานมรหตีติ  ปุตฺตฏฺานิโย,  ปุตฺตสทิโส.  สมเณหิ  อีเรตพฺโพ  ปวตฺเตตพฺโพติ  สามเณโร,  อนุปสมฺปนฺโน.  นาฬิกาย  ปุตฺโต  นาริเกโฬ.

อิติ  อปจฺจตทฺธิตวณฺณนา.

---------------

อเนกตฺถตทฺธิตวณฺณนา

[๓๗๓]  ตโต  ตติยนฺตโตติ  “เยนา”ติ  สุตฺเต  วตฺตพฺพวาจกโต.

นานาทารุวินิพนฺเธน  กุลฺเลน  ตรตีติ  กุลฺลิโก.  โคปุจฺเฉน  ตรตีติ  โคปุจฺฉิโก.  จมฺเมนาติ  าเยน.

อเวจฺจาติ  อนุคนฺตฺวา, าเณน  ปวิสิตฺวาติ  อตฺโถ.

“เยน  วา  สํสฏฺนฺ”ติอาทิโต  “ณิโก”ติ  วตฺตเต.

[๓๗๔]  เตนกตาทีสูติ  เอตฺถ  อิมินา  นิปาตเนน  ตติยาย  อโลโป.  เตน  กตํ  อาทิ  อสฺสาติ  เตนกตาทิ    สนฺนิธานญฺจ  นิโยโค    สิปฺปญฺจ  ภณฺฑญฺจ  ชีวิกา  จ,  เตเยว  อตฺถา  ปจฺจยาภิเธยฺยาติ  วิคฺคโห.  ทุติยาทิวิภตฺยนฺเตหีติ  ตมธีเต,  เตน  กตํ,  ตมฺหิ  สนฺนิธาโน,  ตมฺหิ  นิยุตฺโต,  ตมสฺส  สิปฺปนฺติ  สุตฺเต  วุตฺเตหิ  ยถานุรูปํ  ทุติยาตติยาสตฺตมีปมาวิภตฺยนฺเตหิ  ตสฺส  สนฺตกํ,  ตทตฺถาย  วตฺตติ,  ตโต  อาคโตติ  วุตฺติยํ  อาคตฉฏฺฐิยนฺตาทีหิ    ณิกปจฺจโย.

[๓๗๕]  ยูนมาเทสภูตโตติ  อิการุการานมาเทสภูเตหิ  ดากาเรหิ  ปุพฺเพว หุตฺวา  ยถากฺกมํ  เอโออิติ  เทฺวปิ  วุทฺธิโย  อาคมา  โหนฺติ.  เอตฺถ  าเนติ  วุตฺตตฺตา  “อิวณฺโณ   ยํ  นวา,  วโมทุทนฺตานนฺ”ติ  วา  วิหิเต  วิสยเยว  อยํ  วุทฺธินิเสโธปีติ  ทฏฺพฺพํ.  เตน  “เวนยิโก,  โอฬุมฺปิโก”ติอาทีสุ  ยูนํ  สรปรตฺตาภาวา  ยวาเทสปฺปสงฺโค  นตฺถิ.

กาเยน  กายทฺวาเรน.  ปญฺจสเตหิ  กตา  ปญฺจสติกา,  สงฺคีติ.  สภาคตฺถานํ  วเสน  สงฺคเหตฺวา  คายนํ  สงฺคีติ.

สนฺนิธานาติ  สงฺคีติภูตา,  สนฺนิหิตาติ  อตฺโถ.

ทฺวาเร  นิยุตฺโตติ  ทฺวาเร  ทฺวารปาลเน  สามินา  นิยุตฺโต,  อธีโนติ  อตฺโถ.  อุทรภรณปโร  โอทริโก.  เจตสิ  จิตฺเต  ตทธีนวุตฺติตาย  นิยุตฺตา  เจตสิกา,  เวทนาทโย.

สิปฺปํ  นาม  หตฺถกมฺมาทิ.  ปณโวติ  เภริวิเสโส.

เตลิโกติ  เตลวาณิโช.

ชีวิกาติ  ชีวิตวุตฺติสาธนํ.  อุรพฺภํ  หนฺตฺวาติ  เมณฺฑกํ  มาเรตฺวา  มํสํ  วิกฺกิณนฺโต  ชีวติ.  มาควิโกติ  ลุทฺโท. มจฺฉิโก  เกวฏฺโฏ.

พฬิเสน  หนฺตีติ  พาฬิสิโก.  วรตฺตาติ  จมฺมโยตฺตํ.

กุมฺภิกนฺติ  ทสมฺพณสญฺญิเตน  กุมฺเภน  กีตํ.  ผาเลน  กีตํ  ผาลิกํ.  สลากาย  ทิพฺพติ  กีฬตีติ  สาลากิโก.  ตินฺทุเกน  กีฬตีติ  ตินฺทุโก.

ปิตฺตํ  อาพาโธ  อสฺสาติ  ปิตฺติโก.

ขาริกนฺติ  ขาริโทณฏฺกทฺวยํ.

อสีตึ  อรหตีติ  อาสีติกา.  “เอหิ  ปสฺสา”ติ  อิติสทฺเทน  สห  วากฺยํ  กตฺวา  อาขฺยาตโตปิ  ณิกปจฺจโย.

ปํสุกูลธารณํ  ปํสุกูลนฺติ  อุปจารโต  วุตฺตํ.  ติจีวรํ  ธารณํ  สีลมสฺสาติ  เตจีวริโก.

สรทกาเล  ชาโต  สารทิโก.  สารโทติ  อสฺสยุชกตฺติกมาสทฺวยสญฺาโต  อุติวิเสโส.  จิตฺตเวสาขมาสสงฺขาโต  อุติวิเสโส  วสนฺโต.  กปิลวตฺถุมฺหิ  นคเร  ชาโต  วสตีติ  วา  กาปิลวตฺถิโก.

อุปปตฺติภวสงฺขาโต  อุปธิ  ตสฺส  ปโยชนนฺติ  พุทฺธิโก.

[๓๗๖]  “ราคตฺถวาจกา  ลิงฺคมฺหา”ติ   อตฺถาธิคตลิงฺเคน  สห  อิธ  วุตฺตํ,  ราคทพฺพสฺส  สมานาธิกรณภาวานุปฺปตฺติโต  ราคตฺถวาจกาติ  อตฺถโต  สิทฺธํ.

กจฺจายเนน  วณฺณิตตฺตา  กจฺจายนํ.  สุคเตน  วณฺณิตตฺตา  โสคตนฺติ  ปริยตฺติอาทิสาสนํ  วุตฺตํ.

[๓๗๗]  อาตฺตํ  อาการาภาวมาปชฺชเตติ  อตฺโถ.  อิสูสภอุชาทีนนฺติ  อิสิอุสภอุชุมุทุอิจฺเจวมาทีนเมวาทิสรสฺส   วุทฺธาปวาเทน  อาตฺตํ  โหติ,    อญฺเสํ.  านาธิการสามตฺถิยโต  อิสิสฺส  ตุ  อาตฺตานนฺตเร  ริการาคโม  จ.  อาริสนฺติ  เวทวากฺยํ,  อฏฺกาทีหิ  อิสีหิ  กตตฺตา.

ปาวุโส  วสฺสกาโล.  สรเทติ  อสฺสยุชกตฺติกมาสสงฺขาเต  อุตุมฺหิ.  สิสิรเหมนฺตวสนฺตคิมฺหปาวุสสรทวเสน    อุตุ,  “ตตฺร  ชาโต,  ตโต  อาคโต,  โส  อสฺส  นิวาโส,  ตสฺส  อิสฺสโร”ติ  จตูสุ  อตฺเถสุ  มถุราทิสทฺเทน  สทฺธึ  ทสฺเสตุํ  “มถุราย  ชาโต”ติอาทิ  อารทฺธํ.  สคลายํ  นคเร  ชาโตติอาทินา    สาคโล.  กุสินาราย  ชาโตติอาทินา  โกสินาโร.  สาเกเต  ชาโตติอาทินา  สาเกโต.  โกสมฺพิยํ  อุเตนสฺส  นคเร  ชาโตติ  โกสมฺโพ.  อินฺทปตฺเต  ชาโตติ  อินฺทปตฺโต.  กปิลฺเล  ปญฺจาลนคเร  ชาโตติ  กปิลฺโล.  ภรุกจฺเฉ  ชาโตติ  ภารกจฺโฉ.

คมเธสุ  ชาโตติอาทินา  มาคธิโก.  เอตฺถ    มาคธา  ราชกุมารา,  เตสํ  ชนปทาปิ  มาคธา.  เอวํ  อุปริปิ  ชนปทนาเมสุ.  สุวีเรสุ  ชาโตติอาทินา  โสวีโร.  สินฺธูสุ  ชาโตติอาทินา  สินฺธโว.  มนุสฺโส,  อสฺโส  วา. เอตฺถ  มหาวุตฺตินา  อวาเทโส.  อสฺสเกสุ  ชาโตติอาทินา  อสฺสโก.  กลงฺเคสุ  ชาโตติอาทินา  กาลิงฺโค.  สกฺเกสุ  ชนปเทสุ  ชาโตติอาทินา  สกฺโก.  เอตฺถาปิ  สกฺยา  ราชกุมารา,  เตสํ  นครํ  กปิลวตฺถุ.  เตสํ  ชนปทาปิ  สกฺกา,  เตสมิสฺสรา  สกฺยราชาโน.

นกฺขตฺเตน  โยโค  ยุตฺติ  นกฺขตฺตโยโค.  กตฺติกมาคสิรผุสฺสมาฆาทินา ปุณฺณจนฺทโยโค,  เตน  นกฺขตฺเตน  โยโคติ  อตฺโถ.

อนญฺตฺร  ภาโว  วิสโย.  “ตํ  อรหตี”ติ  อาทีสู”ติ  เอตาทิสทฺเทน  “ตสฺส  วิกาโร,  ตสฺส  ปริมาณนฺ”ติอาทิ  สงฺคยฺหติ.

จมฺปายํ  นคเร  ชาโต,  วสตีติ  วา  จมฺเปยฺยโก.  สาคลาย  ชาโตติอาทินา  สาคเลยฺยโก.  มิถิลายํ  ชาโตติอาทินา  มิถิเลยฺยโก.  ปาเถยฺยํ  เตลตณฺฑุลสตฺตุโมทกาทิ.  สสฺส  ธนสฺส  ปติ สามี  สปติ.  มาตุ  หิตา  มตฺเตยฺยา.  มิตฺเต  ชาโต,  มิตฺตานํ  หิโต, เมตฺตํ  อรหตีติ  วา  เมตฺเตยฺโย.

[๓๗๘]  หานสฺส  ภชนํ  เสวนํ  หานภาโค,  โส  อสฺสตฺถีติ  หานภาคิโย,  วิปกฺขเสวิโน  คุโณ.  อุทเร  ภวํ  อุทริยํ,  อุทรคตมนฺนปานํ.

สสฺส อตฺตโน  อยนฺติ  สกิโย.

สภายํ  ชนสมูเห  โวหริตุํ  สาธุ  ยุตฺตํ  สพฺภํ,  อิตฺรมสพฺภํ.  รจฺฉา  วีถิ.  คพฺภํ  ปญฺจโครสานํ  อญฺตรํ. ถญฺญํ  ขีรํ.  เอตฺถ  “อวณฺโณ  เย  โลปญฺจา”ติ  วณฺณโลโป. นฺยสฺส  เทโส.

“ชาตาทีนนฺ”ติ  “ตตฺถ  นิยุตฺโต”ติ  เอวมาทีนมตฺเถ  สตฺตมฺยาทิโต  เอเต  ปจฺจยา  โหนฺตีติ  เวทิตพฺพา.

[๓๗๙]  มนุสฺสานํ  สมูโห  มานุสฺสโก,  มานุสฺโส.  มถุรานํ  สมูโห  มาถรโก,  มาถุโร.  ปุริสานํ  สมูโห  โปริสโก, โปริสํ.  มยูรานํ  สมูโห  มายูรโก,  มายูโร.

[๓๘๐]  สหายสฺส  ภาโว  สหายตาติ  ภาวปจฺจยวเสน  สิชฺฌติ.

[๓๘๑]  ฉฏฺฐิยนฺตโตติ  ตํ  อสฺส  านนฺติ  เอวํ  วุตฺตฉฏฺฐิยนฺตโต.  มทนสฺส  านํ  การณํ  มทนิยา,  สุรา.  มทนียํ,  มชฺชํ.  รชนิยํ,  อิฏฺารมฺมณํ.  ทุสฺสนิยํ  อนิฏฺารมฺมณํ.

[๓๘๒]  อุปมียติ  ปริจฺฉิชฺชติ  อตฺถนฺตรเมเตนาติ  อุปมานํ,  ปสิทฺธํ.  ยถา  “โคสทิโส  ควโย”ติ  อุปมานเมว  อุปมา,  สา  เอว  อตฺโถ  อุปมตฺโถ.  ตสฺมึ  อุปมตฺเถ.  ธูมายิตตฺตนฺติ  ธูโม  วิย  ทิสฺสตีติ  อตฺโถ.  ติมิรํ  อนฺธกาโร.

[๓๘๓]  เวทํ  ตุฏฺ  นิสฺสิตํ  เวทลฺลํ.

[๓๘๔]  ตเทว  พหุลํ  ตพฺพหุลํ.

ปรสมฺปตฺติยา  อภิมุขํ  ฌายติ  “อโห  อิทํ  สนฺตกํ  มม  ภเวยฺยา”ติ  ปวตฺโต  วิสมโลโภ  อภิชฺฌา.

ธโช  พหุลมสฺสาติ  ธชาลุ.  อปฺปเมวาติ  อปฺปมตฺตกํ.  ยทนุปปนฺนาติ  เยน  ลกฺขเณน  อนิปฺผนฺนา.  ปฏิภาคตฺเถติ  สทิสตฺเถ.  อสฺสา  วิยาติ  อสฺสกา.  กตโก  กตมลฺลกํ.  ภติยา  ชีวนฺโต  ภฏโก.

ตถาติ  ยถา  ปฏิภาคาทิอตฺเถสุ  นิปาตเนน  ปจฺจโย,  ตถา  “ยทนุปปนฺนา”ติอาทินา  นิปาตเนเนว  ตฺตกวนฺตุปจฺจยาปิ  โหนฺตีติ  โยชนา.  กิตฺตกนฺติ  เอตฺถ  กึสทฺทโต  ปรสฺส  นิคฺคหีตสฺส  โลโป.  ยํ  ปริมาณมสฺสาติ  ยตฺตกํ.  เอตํ  ปริมาณมสฺสาติ  เอตฺตกํ.  อิมินาว  นิปาตเนน  เอตสทฺทสฺส  เอกาโร.  เอตฺตกํ  ธนํ,  เอตฺตกา  ภูมิ,  เอตฺตโก  ภาโค.  เอวํ  กิตฺตกาติอาทีสุปิ.  คุณวนฺตุสมนฺติ  คุณวนฺตุสทฺทสมํ.  ยถา  “อา  สิมฺหี”ติ  อาตฺเต    “นฺตุสฺส  นฺโต”ติอาทินา  นฺโตอาเทเส    กเต  “คุณวา,  คุณวนฺโต”ติอาทิ  รูปสิทฺธิ,  เอวมิธาปีติ  ทฏฺพฺพํ.

[๓๘๕]  เตน  สุวณฺณาทินา  ปกติ  กรณํ  อสฺสาติ  ตปฺปกติ,  ตสฺส  วจเน  อภิธาเน  มยปจฺจโย.  เตน  สุวณฺณาทินา  วา  ปกตียติ  นิพฺพตฺตียตีติ  ตปฺปกติ,  สุวณฺณาทิวิกาโร.

รูปิเยน  นิพฺพตฺตํ  รูปิยมยํ.

มนโต  นิปฺผนฺนาติ  มนสา  นิพฺพตฺตา  กุสลาทิธมฺมา  มโมยา.

[๓๘๖]  “สจฺฉนฺทโต  วจนปวตฺตี”ติ  าเยน  “เอเตสมนฺโต  โอ  โหตี”ติ  อวตฺวา  “โอตฺตมาปชฺชเต”ติ  วุตฺตํ  อตฺถวิโรธาภาวโต.

ทียติ  เอเตนาติ  ทานํ,  ปริจฺจาคเจตนา.

ณิกปจฺจยาทีนํ  อเนกตฺเถ  วิหิตตฺตา  อเนกตฺถตทฺธิตนฺติ  วุตฺตํ.

อิติ  อเนกตฺถตทฺธิตวณฺณนา.

---------------

ภาวตทฺธิตวณฺณนา

[๓๘๗]  โณฺย    ตฺตญฺจ  ตา  จาติ  ณฺยตฺตตา.

“ภาเว”ติ  วุตฺตตฺตา  ฉฏฺฐิยนฺตโตติ  วุตฺตํ.  พุทฺธิสทฺทาติ  “อลโส”ติอาทิ  พุทฺธิ    สทฺโท    ยํ  คุณํ  นิสฺสาย  ปุริสาทิเก  วตฺถุมฺหิ  ปวตฺตนฺติ,  โส  อลสาทิคุโณ  ภาโว  นาม.  สทฺทสฺส  อตฺเถสุ  ปวตฺติ  อตฺถาภิธานํ,  ตสฺส  นิมิตฺตํ  การณํ  ภาโวติ  วุจฺจติ.

วุตฺตญฺจาติ  ปาณินิยํ   ภสฺสกาเรน  ปตญฺชลินา.  ยสฺส  คุณสฺสาติ  ชาติอาทิเภทสฺส  วิเสสนสฺส  ภาวา  สมฺภวโต ทพฺเพ  วิเสสิตพฺพวตฺถุมฺหิ  ขตฺติยาทิสทฺทสฺส  นิเวโส  ปเวโส  โหติ,  ตสฺส  ชาติคุณกฺริยาทิวิเสสนสฺส  อภิธาเน  กตฺตพฺเพ  ณฺยตฺตตาทโย  ภาวปจฺจยา  โหนฺตีติ  อตฺโถ.  คุณวจเนปิ  พฺราหฺมณาทีหิ  อยํ  ณฺยปจฺจโย  ภวติ.

คุณวจเน  อาลสฺยํ.  อโรคสฺส  ภาโว  อาโรคฺยํ.  โอทคฺยมิติ.  นตฺถิ  อิณํ  อณโณ.  “เตสุ  วุทฺธี”ติอาทินา  นการิการานํ  ตฺตตฺตญฺจ.

ปุโรหิตสฺส  ภาโว  โปโรหิจฺจํ.

สุนฺทรหทโย  สุหโท.  วิสารทสฺส  ภาโว  เวสารชฺชํ.  สุขํ  วโจ  เอตสฺมินฺติ  สุวโจ,  สุวณฺณสฺส  ภาโว  โสวจสฺสํ.  เอตฺถ  หิ  โสมนสฺสาทีสุ  “เตสุ  วุทฺธี”ติอาทินา  ณฺยปจฺจเย  การาคโม.

กทาจิ  วิสยภูตาย  วิสยภูตาย  ยาย  ยาจนาทิกฺริยาย  โยคโต  ปุริโส  “ยาจโก, ปาจโก”ติ  วุจฺจติ.  สา  ยาจกตฺตํ,  ปาจกตฺตํ.  ปารมิตาติ  เอตฺถ  ปรมสฺส  ภาโว  ปารมิตา,  ทานาทิกฺริยาย. อปฺปิจฺโฉ.  ภสฺเส  พหุภาสเน  โย  อารมติ,  ภสฺเส  วา  อาราโม  ยสฺสาติ  ภสฺสาราโม.  ตสฺส  ภาโว  ภสฺสารามตา.

เวทนาย  ภาโว  เวทนตฺตนํ.  ชายาย  ภาโว  ชายตฺตนํ.

เวยฺยาวจฺจนฺติ  เอตฺถ  “มายูนมาคโม  าเน”ติ  วุทฺธิอาคโม.

[๓๘๙  โจรสฺส  ภาโว  โจรกํ,  โจริกา.  มชฺเฌ  อิการาคโม.

อิติ  ภาวตทฺธิตวณฺณนา.

---------------

วิเสสตทฺธิตวณฺณนา

[๓๙๐]  ตโร    ตโม    อิสิโก    อิโย    อิฏฺโ  จาติ  วิคฺคโห.

[๓๙๑]  อิโย    อิฏฺโ    อิยิฏฺา,  เตสุ  อิยิฏฺเสุ.  โชติ  สทฺโท  โหตีติ  อตฺโถ.

[๓๙๗]  วนฺตุ  มนฺตุ    วี  จาติ  วิคฺคโห.

อิติ  วิเสสตทฺธิตวณฺณนา.

---------------

อสฺสตฺถิตทฺธิตวณฺณนา

[๓๙๘]  โลมา  อสฺส  สนฺตีติ  โลมโส,  ปุริโส.  ตุณฺฑํ  อสฺส  อตฺถีติ  ตุณฺฑิโล.  ชฏา  อสฺส  อตฺถีติ  ชฏิโล.

[๓๙๙]  ตปาทิโตติ  มโนคณสฺส  คหณํ.  ตโป  อสฺส  อตฺถีติ  ตปสฺสี.  ยโส  อสฺส  อตฺถีติ  ยสสฺสี.

[๔๐๐]  “ทณฺฑ อิจฺเจวมาทิโต  อวณฺณนฺตา”ติ  เอตฺถ  “อวณฺณนฺตา”ติ  อิทํ  “สตฺยาทีหิ  มนฺตุ,  อายุสฺสุการาสมนฺตุมฺหี”ติ  วจนโต  สิทฺธํ.  มาลา  อสฺส  อตฺถีติ  มาลิโก.  หตฺโถ  อสฺส  อตฺถีติ  หตฺถี.

[๔๐๑  กุํ  ปถวึ  รชยติ,  กุญฺเช  รมตีติปิ  กุญฺชโร.  มุขโร  วาจาโล. นคา  ตสฺมึ  วิชฺชนฺตีติ  นครา.

[๔๐๒  “อมฺหสฺส  มมํ  สวิภตฺติสฺส  เส”ติ  อิโต  “สวิภตฺติสฺส”,  “นฺตุสฺสนฺโต  โยสุ  จา”ติ  อิโต  ”นฺตุสฺสา”ติ  วตฺตเตติ  อตฺโถ.  วาติ  วตฺตมาเนติ  “นทาทิโต  วา อี”ติ  อิโต  “วา”ติ  วตฺตเตติ  อตฺโถ.

[๔๐๕  มจฺฉรํ  อสฺส  อตฺถีติ  มจฺฉ

ร,    มจฺฉโร  อมจฺฉโร.

อิติ  อสฺสตฺถิตทฺธิตวณฺณนา.

---------------

สงฺขฺยาตทฺธิตวณฺณนา

[๔๐๖  ปูรยติ  อเนนาติ  ปูรโณ,  สงฺขฺยาย  ปูรโณ  สงฺขฺยาปูรโณ.

[๔๐๗]  “ฉฏฺโม”ติ  เอตฺถ  โมติ  โยควภาเคน  ปจฺจโย.  ฉฏฺมา  ขนฺติปารมี.

[๔๐๘]    ฉสฺส  วาติ  สงฺขฺยาปกรเณ  วุตฺตตฺตา  สงฺขฺยาเน”ติ  อตฺถโต  สิทฺธํ.

[๔๑๐]  เทฺว  องฺคานิ  ทุวงฺคํ.  เทฺว  คุณานิ  ทิคุณํ.

[๔๑๑]  อทฺฒํ    ตํ  อุปปทญฺเจติ  อฑฺฒูปปทํ,  เตน.  อฑฺฒุฑฺโฒ    ทิวฑฺโฒ    ทิยฑฺโฒ    อฑฺฒติโย  จาติ  วิคฺคโห.

อฑฺฒูปปทปาทานสามตฺถาติ  เตสมฑฺฒูปปเทนาติ  เอวํ  อฑฺฒูปปทคหณสามตฺถิยโต  อฑฺฒสทฺทปุพฺพกาเยว  จตุตฺถทุติยตติยสทฺทา  เตสํสทฺเทน  คยฺหนฺติ,    ตุ  เกวลาติ  สิทฺธํ.  เตน  อดฑฺฒจตุตฺโถ  อฑฺฒทถุติโย”ติอาทินา  วตฺตพฺเพ  “อฑฺฒุฑฺโฏ,  ทิยฑฺโฒ”ติอาทิ  รูปํ  สิชฺฌติ.

เอกญฺจ  ทส จาติ  สามญฺวเสน  ปุํสกลิงฺควุตฺติโต  เอกาทโย  ปริคฺคเหตฺวา  วิคฺคโห  กโตติ  ทฏฺพฺโพ.  เอเกนาธิกา  ทส  เอกาทสาติ  มชฺเฌปทโลปวเสน  “อมาทโย  ปรปเทภี”ติ  สมาโส  ทฏฺพฺโพ.

นิจฺจนฺติ  ทฺวิเอกอฏฺสทฺทานํ  ทสสทฺเท  ปเร  นิจฺจํ  อาตฺตํ  โหติ.  ทฺวิสทฺทสฺส  ยาว  นวุติยา  วิกปฺเปน  อาตฺตญฺจ  อิตเรสเมกอฏฺสทฺทานํ  วีสตีติอาทีสุ  อสนฺตมาตญฺจ  อยํ  วาสทฺโท  ทีเปตีติ  อตฺโถ.

นิมิตฺตาสนฺนภาวโตติ  เอตฺถ    เอกาทิโต  ปรสฺส  ทสสฺส  วิธิยมาโน  ราเทโส  วณฺณมตฺตตฺตา  พฺยญฺชนมตฺตตฺตา  สมุทาเยว  ปสงฺคาภาเวน  ทสสทฺทาวยวสฺส  การสฺส  วา  การสฺส  วา  วณฺณมตฺตสฺส  อาเทสภาเวน  ปสงฺคี  สิยา.  อปิ  “เอกาทิโต”ติ  วุตฺตนิมิตฺตสฺสาสนฺนตฺตา  ทสสทฺทสฺส  อาทิภูตสฺส  การสฺเสว  ภวตีติ  อตฺโถ.

[๔๑๒]  อตฺถโตติ  “เอกาทิโต  ทสสฺสี”ติ  เอตฺถ  วุตฺตสฺส  ทสสทฺทสฺส  อีปจฺจเยน  สมฺพนฺโธ    สมฺภวติ.  ฉฏฺฐิยนฺตสฺส  หิ  อาเทเสน  วา  อาคเมน วา  โลเปน  วา  สมฺพนฺโธ  สมฺภเวยฺย,    ตุ  ปจฺจเยน.  ตโต  ปจฺจเยนาสมฺพนฺธา  ทสสฺส  อนฺเต  อีปจฺจโย  โหตีติ  อิทํ  สามตฺถิยโต  สิทฺธํ.  อนฺตาเปกฺขายํ  ฉฏฺฐีติ    สิทฺธํ.  ตทนฺตสฺส  ยถาวุตฺตอีปจฺจยนฺตสฺส  สทฺทสฺส  สตฺติสภาเวน  อิตฺถิยํเยว  สมฺภโว,    อญฺตฺถาติ  ทฏฺฐพฺพํ.

เอกาทสนฺนํ  ปูรโณ  เอกาทโส.  จตุทฺทสนฺนํ  ปูรโณ  จาตุทฺทโส.  “ปนฺนรโส  อุโปสโถ”ติอาทิ  ปน  “ยทนุปปนฺนา  นิปาตนา  สิชฺฌนฺตี”ติ  อิมินา  ปจฺจเยน  สิทฺธํ.  จุทฺทสาทีสุ  โยวจเน  “ปญฺจาทีนมกาโร”ติ  สวิภตฺติสฺส  อตฺตํ.

โสฬเส  อุทาหรเณ  โล  อยํ  สฺส  นิจฺจํ  โหติ.  เตรเส,  จตฺตาลีเส    โล  อยํ  วิกปฺเปน  สิยา.  อญฺตฺถ  จุทฺทส สตฺตรสาทีสุ  วาสทฺทสฺส  ววตฺถิตวิภาสตฺตา    เจว  โหตีติ  อตฺโถ.

“อฏฺาทิโตติ  กิมตฺถนฺ”ติ  เอตฺถ  อาทิสทฺโท  อุปริ  ทสสทฺทาภาวา  เหฏฺ  ทสสทฺทเมว  สงฺคณฺหาติ.  “เอกาทิโต  ทส    สงฺขฺยาเน”ติ  อิมินาว  สิทฺเธ  อิมสฺสารมฺโภ  นิยมตฺโถ,  เตน  จุทฺทสาติ  เอตฺถ  สติปิ  เอกาทิโต  ทสสฺมึ  รตฺตํ    ภวติ.

อูนา  วีสติ  อูนวีสติ,  เอเกน  อูนวีสติ  เอกูนวีสตีติ  ตติยาตปฺปุริโส.  ภิกฺขูนํ  เอกูนวีสตีติ  คณนมตฺตํ.

สงฺเขฺยยฺเย  คณิตพฺเพ  วตฺถุมฺหิ.

[๔๑๓]  อูสญฺจ  อาสญฺจ  ฐิ    ริ จ  ติ    อีติ    อุติ  จาติ  ทฺวนฺโท.  ทสสฺส  ทฺวิกาทีนํ  กเตกเทสานํ  วีติอาทิอาเทสา  โหนฺติ,  กเตกเทสสฺส  ทสทฺวิกสฺส  ทสสทฺทสฺส  วีอาเทโส,  ตถา  ทสติกสฺส  ติทสตฺถวาจกสฺส  ทสสทฺทสฺส  ติอาเทโสติอาทินา  โยเชตพฺพํ.

สงฺขฺยานํ  วา  อนฺเตติ  “สงฺขฺยาปูรเณ  โม”ติ  อิโต  สงฺขฺยาคหณํ  “ส  ฉสฺส  วา”ติ  อิโต  “วา”ติ,  “อนฺเต  นิคฺคหีตญฺจา”ติ  อิโต  “อนฺเต”ติ จ  วตฺตมาเนติ  อตฺโถ.

[๔๑๔]  ติการาติ  ติสทฺโท.  วีสตึสานํ  สงฺขฺยานํ  อนฺเตติ  อิจฺเจโส  อาคโม  วิภาสา  โหติ.  อญฺตฺถาติ  วีสตึสานมนฺตโต  อญฺาสํ  สงฺขานมนฺเต    จายํ  ติสทฺทาคโม  โหติ,  อธิกวาสทฺทสฺส  ววตฺถิตวิภาสตฺตา,  “ตทนุปโรเธนา”ติ  ปริภาสโต  จ.  วีสติยา  ปูรโณ  วีสติโม,  ปริจฺเฉโท.  อฏฺ    วีสติ  จ,  อฏฺหิ  อธิกา  วีสตีติ  วา  อฏฺวีสติ.

ตึสายาติ  “อิตฺถิยมโต  อาปจฺจโย,  ฆโต  นาทีนนฺ”ติ  อายาเทเส    กเต  รูปํ.

[๔๑๕]  ทสทสกนฺติ  ทส  ปริมาณานิ  อสฺสาติ  ทสกํ,  “ทสสฺส  ทสกํ  สตํ  โหตี”ติ  วตฺตพฺเพ  อาเทสาเปกฺขโต  “ทสทสกสฺส  สตํ  โหตี”ติ  วุตฺติยํ  วุตฺตํ,  ทสสฺส  ตสฺสิมินา  สตาเทสํ,  โยวจนโลปญฺจ  กตฺวา  “สตํ”อิติ  รูปํ  นิจฺจเต.  ตถา  ทสกานํ  สตํ  นาม  สตทสกํ.  “สหสฺส”มิติ  รูปํ  นิปจฺจเต.  สตาทีนํ  วีสติอาทีนํ  วคฺคเภเท  ราสินานตฺเต  สติ  เทฺว  วีสติโย,  เทฺว  อสีติโย,  เทฺว  สตานิ,  เทฺว  สหสฺสานิ  อิจฺจาทินา  สพฺพตฺถ  พหุวจนนฺตญฺจ  ภวติ.

ตทุตฺตรปทานญฺจาติ  สตคณโต  อุตฺตรปทานํ  สตสฺส   ทฺวิกาทีนญฺจ  รูปานิ  “ทฺวิสตนฺ”ติอาทินา  นิปจฺจนฺเตติ  อตฺโถ.    เจตฺถ  ทสคฺคหณํ  อนุวตฺเตตพฺพํ,  สุตฺเตเยว  “ทสทสกนฺ”ติ  วุตฺตตฺตา.  เตเนว  วุตฺติยํ  “คณเน   ปริยาปนฺนสฺส  ทสทสกสฺส  สตํ  โหตี”ติอาทิ.

[๔๑๖]  ยาว  ตาสํ  สงฺขฺยานมุตฺตรินฺติ  ตโต  สหสฺสโต  อุตฺตริ  ตาสํ  สงฺขฺยานํ  ยาว  โกฏิปริยนฺตํ  คณนมตฺถิ, ตาว  ตํ  ทสคุณิตเมว  กาตพฺพํ  โยเชตพฺพํ,    นิปฺผาทิตนฺติ  อตฺโถ.  ยถา  สตสฺส  ทสคุณิตํ  สหสฺสํ,  ตถา  สหสฺสสฺส  ทสคุณิตํ ทสสหสฺสนฺติ  โยชนเมเวตฺถ  กาตพฺพํ.  ทิคุตปฺปุริโสเยว  วิเสโส.  ทเสว  สหสฺสานิ,  ทสนฺนํ  วา  สหสฺสานํ  สมาหาโร  ทสสหสฺสํ.  เอวํ  อุปริปิ.

[๔๑๗]  สเกหิ  นาเมหีติ  โกฏินหุตาทีหิ  สตสหสฺสานํ  สตํ  นาม  ทสสตสหสฺสสฺส  ทสคุณิตํ  โกฏิฏฺานํ.  ตํ  หิ  เอกาทิสงฺขฺยาโกฏิภูตตฺตา  “โกฏี”ติ  วุจฺจติ.  นินฺนหุตสตสหสฺสานํ  สตํ  อกฺโขภินี  นาม  โกฏิโต  ฉฏฺฐํ  านํ.  อพฺพุทาทิปทุมาวสานํ  สีตนรกนามเธยฺยฏฺานํ.  อสงฺเขฺยยฺยนฺติ  โกฏิโต  อุปริ  วีสติมํ  คณนฏฺานํ  กปฺปาสงฺเขฺยยฺยํ,  ตสฺส  คณนโต  อสงฺเขฺยยฺยวเสน วุตฺตตฺตา.  วุตฺตญฺหิ  “เตสมนฺตรา  กปฺปา,  คณนาโต  อสงฺขิยา”ติ.  

อิจฺเจวํ  วุตฺตนเยน  โกฏิปภุตีนํ  อสงฺเขฺยยฺย  ปริยนฺตานํ  วีสติยา  สงฺขฺยานํ  ยถากฺกมํ  านโต  านํ  สตลกฺขคุณํ  มตํ,  สตลกฺเขน  มิตนฺติ  อตฺโถ.

[๔๑๘]  อเนกตฺเถติ  สกตฺถปริมาณตฺถาทิวเสน  อเนกสฺมึ  อตฺเถ.

อิติ  สงฺขฺยาตทฺธิตวณฺณนา.

---------------

อพฺยยตทฺธิตวณฺณนา

[๔๑๘]  สกิสฺส  าเนติ  อิมสฺส  อตฺโถ  “วารตฺเถ”ติ  อิมินา  ทสฺสิโต.  วารตฺโถ  นาม  ปุนปฺปุนํ  อาวตฺตนํ.  พหุวาเร  กตํ  พหุขตฺตุํ.

มณฺฑูกคติยาติ  “สกนาเมหี”ติ  เอตฺถาธิกตํ  สงฺขฺยาคหณํ  มณฺฑูกสฺส  คหิตา  อนนฺตรสุตฺตมติกฺกมิตฺวา  อิธานุวตฺตตีติ  อตฺโถ.

[๔๒๐]  กติหิ  วิภาเคหีติ  กติธา.

ทฺวิธา  กโรตีติ  เทฺวชฺฌํ.  ตปฺปริยเยน  อเทฺวชฺฌวจนา  พุทฺธา.

สุตฺตโสติ  มาติกาโต.

[๔๒๑]  สามญฺสฺสาติ  อวิสิฏฺสฺส  อตฺถสฺส.  สพฺพถาติ  สพฺพปกาเรน.

[๔๒๓]  อนุปปนฺนาติ  อนุปปนฺนรูปา.  อนิทฺทิฏฺลกฺขณาติ  เย  สทฺทา  อกฺขรนามสมาสาทิวเสน  อาหจฺจ  อวิหิตลกฺขณา,  เต  อิมินา  นิปาตเนน  สิชฺฌนฺตีติ.

สิยา  กาลตฺเถ  อิมสทฺทโต  ชฺชปจฺจโย,  สมานสทฺทโต,  อปรสทฺทโต    ชฺชุปจฺจโยว  สิยาติ  สพฺพสฺเสว  อิมสทฺทสฺส  ตฺตญฺจ  สมานสทฺทสฺส  สาเทโส    สิยาติ  อตฺโถ.  เอวํ  นามโต  โยเชตพฺพํ.  ยถา  หิ  ปฏิภาคกุจฺฉิตสญฺานุกมฺปาทิอตฺเถสุ  ปจฺจโย    กึสทฺทโต  เอตสทฺทโต  ปริมาณตฺเถ  ตฺตกวนฺตุปจฺจยา จ  เหฏฺ  ทสฺสิตา,  ตถา  ชินวจนานุปโรเธน  อญฺเปิ  โยเชตพฺพา.

อิติ  อพฺยยตทฺธิตวณฺณนา.

---------------

ตทิตํ  ติธาติ  อปจฺจาทิสามญฺตฺถวุตฺติโต  ภาวตฺถโต  อพฺยยโต  จาติ  ตทฺธิตํ  ติธา  ภวติ.  ตตฺราทีติ  สามญฺวุตฺติตทฺธิตํ,  ตํ  ปน  อปจฺจตฺถโต  สํสฏฺาทีนมเนกตฺถโต  อสฺสตฺถิอตฺถโต  สงฺขฺยาโต  จาติ  จตุธา  ภวติ.  อิทํ  หิ  อิตฺถิปุมนปุํสกาสาธารณาปิ  อปจฺจาทิอตฺถโต  ติลิงฺคิกํ  ภวติ,  อพฺยยตทฺธิตํ  อลิงฺคิกํ.  เอวํ  สงฺเขเปน  ตทฺธิตํ  ฉพฺพิธํ   ภวติ.

อิติ ปทรูปสิทฺธิฏีกายํ  ตทฺธิตกณฺฑวณฺณนา.

---------------