ปทรูปสิทฺธิ
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
คนฺถารมฺภ
[ก]
วิสุทฺธสทฺธมฺมสหสฺสทีธิตึ,
สุพุทฺธสมฺโพธิยุคนฺธโรทิตํ;
ติพุทฺธเขตฺเตกทิวากรํ ชินํ,
สธมฺมสงฺฆํ สิรสา’ภิวนฺทิย.
[ข]
กจฺจายนญฺจาจริยํ นมิตฺวา,
นิสฺสาย กจฺจายนวณฺณนาทึ;
พาลปฺปโพธตฺถมุชุํ กริสฺสํ,
พฺยตฺตํ สุกณฺฑํ ปทรูปสิทฺธึ.
๑. สนฺธิกณฺฑ
ตตฺถ ชินสาสนาธิคมสฺส อกฺขรโกสลฺลมูลกตฺตา ตํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ
ทสฺเสตุํ อภิเธยฺยปฺปโยชนวากฺยมิทมุจฺจเต.
๑. อตฺโถ อกฺขรสญฺญาโต.
โย โกจิ โลกิยโลกุตฺตราทิเภโท วจนตฺโถ, โส สพฺโพ อกฺขเรเหว สญฺญายเต.
สิถิลธนิตาทิอกฺขรวิปตฺติยญฺหิ อตฺถสฺส ทุนฺนยตา โหติ, ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ พหูปการํ พุทฺธวจเนสุ. เอตฺถ ปทานิปิ อกฺขรสนฺนิปาตรูปตฺตา อกฺขเรสฺเวว สงฺคยฺหนฺติ.
ตสฺมา อกฺขรโกสลฺลํ, สมฺปาเทยฺย หิตตฺถิโก;
อุปฏฺฐหํ ครุํ สมฺมา, อุฏฺฐานาทีหิ ปญฺจหิ.
สญฺญาวิธาน
ตตฺถาโท ตาว สทฺทลกฺขเณ โวหารวิญฺญาปนตฺถํ สญฺญาวิธานมารภียเต.
๒. อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีสํ.
อกฺขรา อปิ อาทโย เอกจตฺตาลีสํ, เต จ โข ชินวจนานุรูปา อการาทโย นิคฺคหีตนฺตา เอกจตฺตาลีสมตฺตา วณฺณา ปจฺเจกํ อกฺขรา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา— อา อิ อี อุ อู เอ โอ, ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ ญ, ฏ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภม, ย ร ล ว ส ห ฬ อํ อิติ อกฺขรา.
นกฺขรนฺตีติ อกฺขรา, อ อาทิ เยสํ เต อาทโย. อการาทีนมนุกฺกโม ปเนส ฐานาทิกฺกมสนฺนิสฺสิโต, ตถา หิ ฐานกรณปฺปยตเนหิ วณฺณา ชายนฺเต, ตตฺถ ฉ ฐานานิ กณฺฐตาลุมุทฺธทนฺตโอฏฺฐนาสิกาวเสน.
ตตฺถ— อวณฺณ กวคฺค หการา กณฺฐชา.
อิวณฺณ จวคฺค ยการา ตาลุชา.
ฏวคฺค รการ ฬการา มุทฺธชา.
ตวคฺค ลการสการา ทนฺตชา.
อุวณฺณ ปวคฺคา โอฏฺฐชา.
เอกาโร กณฺฐตาลุโช.
โอกาโร กณฺโฐฏฺฐโช.
วกาโร ทนฺโตฏฺฐโช.
นิคฺคหีตํ ( -ํ ) นาสิกฏฺฐานชํ.
ง ญ ณ น มา สกฏฺฐานชา, นาสิกฏฺฐานชา จาติ.
หการํ ปญฺจเมเหว, อนฺตฏฺฐาหิ จ สํยุตํ.
โอรสนฺติ วทนฺเตตฺถ, กณฺฐชํ ตทสํยุตํ.
กรณํ ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ, ชิวฺโหปคฺคํ มุทฺธชานํ, ชิวฺหาคฺคํ ทนฺตชานํ, เสสา สกฏฺฐานกรณา.
ปยตนํ สํวุตฺาทิกรณวิเสโส. สํวุตฺตฺตมการสฺส, วิวฏตฺตํ เสสสรานํ สการหการานญฺจ, ผุฏฺฐํ วคฺคานํ, อีสํผุฏฺฐํ ยรลวานนฺติ.
เอวํ ฐานกรณปฺปยตนสุติกาลภินฺเนสุ อกฺขเรสุ สรา นิสฺสยา, อิตเร นิสฺสิตา.
ตตฺถ—
นิสฺสยาโท สรา วุตฺตา, พฺยญฺชนา นิสฺสิตา ตโต;
วคฺเคกชา พหุตฺตาโท, ตโต ฐานลหุกฺกมา.
วุตฺตญฺจ—
“ปญฺจนฺนํ ปน ฐานานํ, ปฏิปาฏิวสาปิ จ;
นิสฺสยาทิปฺปเภเทหิ, วุตฺโต เตสมนุกฺกโม”ติ.
เอเกนาธิกา จตฺตาลีสํ เอกจตฺตาลีสํ, เอเตน คณนปริจฺเฉเทน—
อธิกกฺขรวนฺตานิ, เอกตาลีสโต อิโต;
น พุทฺธวจนานีติ, ทีเปตาจริยาสโภ.
อปิคฺคหณํ เหฏฺฐา วุตฺตานํ อเปกฺขากรณตฺถํ.
๓. ตตฺโถทนฺตา สรา อฏฺฐ.
ตตฺถ เตสุ อกฺขเรสุ อการาทีสุ โอการนฺตา อฏฺฐ อกฺขรา สรา นาม โหนฺติ. ตํ
ยถา— อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ อิติ สรา.โอ อนฺโต เยสํ เต โอทนฺตา, ทกาโร สนฺธิโช, สรนฺติ คจฺฉนฺตีติ สรา, พฺยญฺชเน สาเรนฺตีติปิ สรา.
“ตตฺถา”ติ วตฺตเต.
๔. ลหุมตฺตา ตโย รสฺสา.
ตตฺถ อฏฺฐสุ สเรสุ ลหุมตฺตา ตโย สรา รสฺสา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา— อ อิ อุ อิติ รสฺสา.
ลหุกา มตฺตา ปมาณํ เยสํ เต ลหุมตฺตา, มตฺตาสทฺโท เจตฺถ อจฺฉราสงฺฆาตอกฺขินิมีลนสงฺขาตํ กาลํ วทติ, ตาย มตฺตาย เอกมตฺตา รสฺสา, ทฺวิมตฺตา ทีฆา, อฑฺฒมตฺตา พฺยญฺชนา. ลหุคฺคหณญฺเจตฺถ ฉนฺทสิ ทิยฑฺฒมตฺตสฺสาปิ คหณตฺถํ. รสฺสกาลโยคโต รสฺสา, รสฺสกาลวนฺโต วา รสฺสา.
สรรสฺสคฺคหณานิ จ วตฺตนฺเต.
๕. อญฺเญทีฆา.
ตตฺถ อฏฺฐสุ สเรสุ รสฺเสหิ อญฺเญทฺวิมตฺตา ปญฺจ สรา ทีฆา นาม โหนฺติ.
ตํ ยถา— อา อี อู เอ โอ อิติ ทีฆา.
อญฺญคฺคหณํ ทิยฑฺฒมตฺติกานมฺปิ สงฺคหณตฺถํ. ทีฆกาเล นิยุตฺตา, ตพฺพนฺโต
วา ทีฆา. กฺวจิ สํโยคปุพฺพา เอกาโรการา รสฺสา อิว วุจฺจนฺเต. ยถา— เอตฺถ, เสยฺโย, โอฏฺโฐ, โสตฺถิ.
กฺวจีติ กึ? มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน. ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช.
๖. ทุมฺหิ ครุ.
ทฺวินฺนํ สมูโห ทุ, ตสฺมึ ทุมฺหิ. สํโยคภูเต อกฺขเร ปเร โย ปุพฺโพ รสฺสกฺขโร, โส ครุสญฺโญ โหติ. ยถา— ทตฺวา, หิตฺวา, ภุตฺวา.
“ครู”ติ วตฺตเต.
๗. ทีโฆ จ.
ทีโฆ จ สโร ครุสญฺโญ โหติ. ยถา— นาวา, นที, วธู, ทฺเว, ตโย. ครุกโต อญฺโญ “ลหุโก”ติ เวทิตพฺโพ.
๘. เสสา พฺยญฺชนา.
ฐเปตฺวา อฏฺฐ สเร เสสา อฑฺฒมตฺตา อกฺขรา กการาทโย นิคฺคหีตนฺตาเตตฺตึส พฺยญฺชนา นาม โหนฺติ. วุตฺเตหิ อญฺเญ เสสา. พฺยญฺชียติ เอเตหิ อตฺโถติ พฺยญฺชนา. ตํ ยถา — ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ช ฌ ญ, ฏ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม, ย ร ล ว ส ห ฬ อํ อิติ พฺยญฺชนา. กการาทีสฺวกาโร อุจฺจารณตฺโถ.
“พฺยญฺชนา”ติ วตฺตเต.
๙. วคฺคา ปญฺจปญฺจโส มนฺตา.
เตสํ โข พฺยญฺชนานํ กการาทโย มการนฺตา ปญฺจวีสติ พฺยญฺชนา ปญฺจปญฺจวิภาเคน วคฺคา นาม โหนฺติ. ตํ ยถา— ก ข ค ฆ ง, จ ฉ ชฌ ญ, ฏ ฐ ฑ ฒ ณ, ต ถ ท ธ น, ป ผ พ ภ ม อิติ วคฺคา.
เต ปน ปฐมกฺขรวเสน กวคฺคจวคฺคาทิโวหารํ คตา, วคฺโคติ สมูโห, ตตฺถ ปญฺจปฺจวิภาเคนาติ วา ปญฺจ ปญฺจ เอเตสมตฺถีติ วา ปญฺจปญฺจโส, โม อนฺโต เยสํ เต มนฺตา.
๑๐. อํ อิติ นิคฺคหีตํ.
อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, อิติสทฺโท ปนานนฺตรวุตฺตนิทสฺสนตฺโถ, อํอิติ ยํ อการโต ปรํ วุตฺตํ พินฺทุ, ตํ นิคฺคหีตํ นาม โหติ. รสฺสสฺสรํ นิสฺสาย คยฺหติ, กรณํ นิคฺคเหตฺวา คยฺหตีติ วา นิคฺคหีตํ.
กรณํ นิคฺคเหตฺวาน, มุเขนาวิวเฏน ยํ;
วุจฺจเต นิคฺคหีตนฺติ, วุตฺตํ พินฺทุ สรานุคํ.
อิธ อวุตฺตานํ ปรสมญฺญานมฺปิ ปโยชเน สติ คหณตฺถํ ปริภาสมาห.
๑๑. ปรสมญฺญา ปโยเค.
ยา จ ปน ปรสฺมึ สกฺกตคนฺเถ, ปเรสํ วา เวยฺยากรณานํ สมญฺญา โฆสาโฆสโลปสวณฺณสํโยคลิงฺคาทิกา, ตา ปโยเค สติ เอตฺถาปิ ยุชฺชนฺเต.
ปรสฺมึ, ปเรสํ วา สมญฺญา ปรสมญฺญา, เวยฺยากรเณ, เวยฺยากรณมธีตานํ วา สมญฺญาตฺยตฺโถ.
ปยุชฺชนํ ปโยโค, วินิโยโค.
ตตฺถ วคฺคานํ ปฐมทุติยา, สกาโร จ อโฆสา. วคฺคานํ ตติยจตุตฺถปญฺจมา, ย ร ลวห ฬา จาติ เอกวีสติ โฆสา นาม.
เอตฺถ จ วคฺคานํ ทุติยจตุตฺถา ธนิตาติปิ วุจฺจนฺติ, อิตเร สิถิลาติ. วินาโส โลโป.
รสฺสสฺสรา สกทีเฆหิ อญฺญมญฺญํ สวณฺณา นาม, เย สรูปาติปิ วุจฺจนฺติ. สรานนฺตริตานิ พฺยญฺชนานิ สํโยโค. ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺคํ. วิภตฺยนฺตํ ปทํ. อิจฺเจวมาทิ.
อิติ สญฺญาวิธานํ.