ทิคุสมาส
อถ ทิคุสมาโส วุจฺจเต.
ตโย โลกา สมาหฏา จิตฺเตน สมฺปิณฺฑิตา, ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ วา อตฺเถ—
“นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ”ติ วตฺตมาเน “ทฺวิปเท”ติอาทินา กมฺมธารยสมาโส, ตโต สมาสสญฺญายํ, วิภตฺติโลเป, ปกติภาเว จ กเต—
“กมฺมธารโย”ติ วตฺตเต.
๓๔๘. สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคุ.
สงฺขฺยาปุพฺโพ กมฺมธารยสมาโส ทิคุสญฺโญ โหติ.
ทฺเว คาโว ทิคุ, ทิคุสทิสตฺตา อยมฺปิ สมาโส ทิคูติ วุตฺโต.
อถ วา สงฺขฺยาปุพฺพตฺตนปุํสเกกตฺตสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ ลกฺขเณหิ คโต อวคโตติ ทิคูติ วุจฺจติ, ทฺวีหิ วา ลกฺขเณหิ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ทิคุ. เอตฺถ จ “สงฺขฺยาปุพฺโพ”ติ วุตฺตตฺตา สงฺขฺยาสทฺทสฺเสว ปุพฺพนิปาโต, “อุเภตปฺปุริสา”ติ ตปฺปุริสสญฺญา.
“นปุํสกลิงฺโค”ติ วตฺตเต.
๓๔๙. ทิคุสฺเสกตฺตํ.
ทิคุสฺส สมาสสฺส เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ.
สมาหารทิคุสฺเสตํ คหณํ, ตตฺถ สพฺพตฺเถกวจนเมว โหติ, อญฺญตฺร ปน พหุวจนมฺปิ,
นามพฺยปเทสสฺยาทฺยุปฺปตฺติ อมาเทสาทิ.
ติโลกํ, เห ติโลก, ติโลกํ, ติโลเกน, ติโลกสฺส, ติโลกา ติโลกสฺมา ติโลกมฺหา, ติโลกสฺส,
ติโลเก ติโลกมฺหิ ติโลกสฺมึ.
เอวํ ตโย ทณฺฑา ติทณฺฑํ, ตีณิ มลานิ สมาหฏานิ, ติณฺณํ มลานํ สมาหาโรติ วา ติมลํ, ติลกฺขณํ, จตุสฺสจฺจํ, จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสํ, “สโร รสฺโส นปุํสเก”ติ รสฺสตฺตํ, ปญฺจสิกฺขาปทํ, สฬายตนํ, สตฺตาหํ, อฏฺฐสีลํ, นวโลกุตฺตรํ, ทสสีลํ, สตโยชนํ.
ตถา— ทฺเว รตฺติโย ทฺวิรตฺตํ, ติสฺโส รตฺติโย ติรตฺตํ, ทฺเว องฺคุลิโย ทฺวงฺคุลํ, สตฺต โคทาวริโย, ตาสํ สมาหาโรติ วา สตฺตโคทาวรํ.
เอตฺถ จ รตฺติ องฺคุลิ โคทาวรีนมนฺตสฺส—
๓๕๐. กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต.
ราชาทิคณสฺเสตํ คหณํ, เตน สมาสนฺตคตานํ ราชาทีนํ นามานํ อนฺโต กฺวจิ อกาโร โหตีติ อตฺโถ. การคฺคหเณน พหุพฺพีหาทิมฺหิ สมาสนฺเต กฺวจิ กปฺปจฺจโยโหติ, สุรภิ สุ ทุ ปูตีหิ คนฺธนฺตสฺสิกาโร จ.
อถ วา อ จ โก จ อกา, รกาโร ปทสนฺธิกโร, เตน กฺวจิ สมาสนฺตคตานมนฺโต หุตฺวา อ ก อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺตีติ อตฺโถ. เตน ปญฺจ คาโว สมาหฏาติ อตฺเถ สมาสาทึ กตฺวา สมาสนฺเต อปฺปจฺจเย, “โอ สเร จา”ติ อวาเทเส จ กเต “ปญฺจคว”นฺติอาทิ จ สิชฺฌติ. “ทฺวิรตฺต”นฺติอาทีสุ ปน อปฺปจฺจเย กเต ปุพฺพสรสฺส “สรโลโป”ติอาทินา โลโป.
อสมาหารทิคุ ยถา— เอโก จ โส ปุคฺคโล จาติ เอกปุคฺคโล. เอวํ เอกธมฺโม,
เอกปุตฺโต, ตโย ภวา ติภวา, จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสา, ทสสหสฺสจกฺกวาฬานิอิจฺจาทิ.
ทิคุสมาโส.