กสฺมึ อตฺเถ ตติยา?
๒๙๑. กรเณ ตติยา.
กรณการเก ตติยาวิภตฺติ โหติ.
กึ กรณํ?
๒๙๒. เยน วา กยิรเต ตํ กรณํ.
เยน วา กตฺตา อุปกรณภูเตน วตฺถุนา กฺริยํ อพฺยวธาเนน กโรติ, เยน วา วิกโรติ, เยน วา ปาปุณาติ, ตํ การกํ กรณสญฺญํ โหติ.
กรียเต อเนนาติ กรณํ, เอตฺถ จ สติปิ สพฺพการกานํ กฺริยาสาธกตฺเต “เยน วากยิรเต”ติ วิเสเสตฺวา วจนํ กตฺตูปกรณภูเตสุ การเกสุ สาธกตมสฺเสว คหณตฺถํ.
วุตฺตญฺจ
“ยสฺส สพฺพวิเสเสน, กฺริยาสํสิทฺธิเหตุตา;
สมฺภาวียติ ตํ วุตฺตํ, กรณํ นาม การก”นฺติ.
ตํ ปน ทุวิธํ อชฺฌตฺติก พาหิรวเสน.ยถา— หตฺเถน กมฺมํ กโรติ, จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย. ทตฺเตน วีหโย ลุนาติ, อคฺคินา กุฏิํ ฌาเปติ.“ตติยา”ติ อธิกาโร.
๒๙๓. กตฺตริ จ.
กตฺตริ จ การเก ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติ.
จคฺคหเณน อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ, กฺริยาปวคฺเค, ปุพฺพสทิสสมูนตฺถ กลห นิปุณ มิสฺสก สขิลตฺถาทิโยเค, กาลทฺธาเนสุ, ปจฺจตฺตกมฺมตฺถ ปญฺจมิยตฺถาทีสุ จ ตติยา.
โก จ กตฺตา?
๒๙๔. โย กโรติ ส กตฺตา.
โย กฺริยํ อตฺตปฺปธาโน หุตฺวา กโรติ, โส กตฺตุสญฺโญ โหติ.
โส ติวิโธ สุทฺธกตฺตา เหตุกตฺตา กมฺมกตฺตาติ. ตตฺถ โย สยเมว กฺริยํ กโรติ, โส สุทฺธกตฺตา. โย อญฺญํ กาตุํ สมตฺถํ อกโรนฺตํ กมฺมํ นิโยเชติ, โส เหตุกตฺตา, ยถา— คนฺตุํ สมตฺโถ เทวทตฺโต, ตมญฺโญ ปโยเชติ “คมยติ เทวทตฺต”นฺติ.
ยํ ปน ตตฺถ ตตฺถ คจฺฉติ เทวทตฺโต, ตมญฺโญปโยชยติ “คมยติ เทวทตฺต”นฺติ เหตฺวตฺถนิทสฺสนํ, ตมฺปิ สามตฺถิยทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. อญฺญถา ยทิ สยเมว คจฺฉติ, กึ ตตฺถ ปโยชกพฺยาปาเรน อกโรนฺตํ พเลน การยติ, ปาสาณํ อุฏฺฐาปยตีติอาทิกญฺจ น สิชฺเฌยฺย.
เอตฺถ ปน “กตฺตา”ติ วตฺตเต.
๒๙๕. โย กาเรติ ส เหตุ.
โย กตฺตารํ กาเรติ, โส เหตุสญฺโญ โหติ, กตฺตา จาติ เหตุกตฺตุสญฺญา.
โย ปน ปรสฺส กฺริยํ ปฏิจฺจ กมฺมภูโตปิ สุกรตฺตา สยเมว สิชฺฌนฺโต วิยโหติ, โส กมฺมกตฺตา นาม,
ยถา— สยํ กรียเต กโฏ, สยเมว ปจฺจเต โอทโนติ.
วุตฺตญฺจ
“อตฺตปฺปธาโน กิริยํ, โย นิพฺพตฺเตติ การโก;
อปฺปยุตฺโต ปยุตฺโต วา, ส กตฺตาติ ปวุจฺจติ.
เหตุกตฺตาติ กถิโต, กตฺตุโน โย ปโยชโก;
กมฺมกตฺตาติ สุกโร, กมฺมภูโต กถียเต”ติ.
นนุ จ “สํโยโค ชายเต”ติอาทีสุ กถํ ปุเร อสโต ชนนกฺริยาย กตฺตุภาโว สิยาติ?
วุจฺจเต— โลกสงฺเกตสิทฺโธ หิ สทฺทปฺปโยโค, อวิชฺชมานมฺปิ หิ โลโก สทฺทาภิเธยฺยตาย วิชฺชมานํ วิย คเหตฺวา โวหรติ, วิกปฺปพุทฺธิคหิตากาโรเยว หิ สทฺเทนาภิธียเต, น ตุ วตฺถุสภาโว, อญฺญถา สุตมยญาเณนปิ ปจฺจกฺเขน วิย วตฺถุสภาวสจฺฉิกรณปฺปสงฺโค จ มุสาวาท กุทิฏฺฐิวาทาทีนมภาวปฺปสงฺโค จ สิยา, ตสฺมา พุทฺธิปริกปฺปิตปญฺญตฺติวเสนปิ สทฺทปฺปวตฺติ โหตีติ อสโต สํโยคาทิสฺสปิ โหเตว ชนนกฺริยาย กตฺตุการกตาติ.
ยถาห
“โวหารวิสโย สทฺโท, เนกนฺตปรมตฺถิโก;
พุทฺธิสงฺกปฺปิโต อตฺโถ, ตสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติ.
พุทฺธิยา คหิตตฺตา หิ, สํโยโค ชายเต อิติ;
สํโยโค วิชฺชมาโนว, กตฺตา ภวติ ชาติยา”ติ.
ตตฺร ตติยา ชิเนน เทสิโต ธมฺโม, พุทฺเธน ชิโต มาโร, อหินา ทฏฺโฐ นโร, พุทฺเธน โพธิโต โลโก, สทฺเธหิ การิโต วิหาโร.อภิหิเต น ภวติ. กฏํ กโรติ เทวทตฺโต, กาเรติ วา.
อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขเณ— สา ภินฺเนน สีเสน ปคฺฆรนฺเตน โลหิเตน ปฏิวิสฺสกานํ อุชฺฌาเปสิ, อูนปญฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อญฺญํ นวํ ปตฺตํ เจตาเปยฺย, ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขิ.
อปวคฺเค— เอกาเหเนว พาราณสึ ปายาสิ, นวหิ มาเสหิ วิหารํ นิฏฺฐาเปสิ, โยชเนน อธีตํ พฺยากรณํ, กฺริยาปวคฺโคติ กฺริยาย อาสุํ ปรินิฏฺฐาปนํ.
ปุพฺพาทิโยเค— มาเสน ปุพฺโพ, ปิตรา สทิโส, มาตรา สโม, กหาปเณน อูโน, ธเนน วิกโล, อสินา กลโห, อาจาเรน นิปุโณ, วาจาย นิปุโณ, คุเฬน มิสฺสกํ, ติเลน มิสฺสกํ, วาจาย สขิโล, มณินา อตฺโถ, ธเนน อตฺโถ, ปิตรา ตุลฺโย.
กาลทฺธาเนสุ— มาเสน ภุญฺชติ, โยชเนน คจฺฉติ.
ปจฺจตฺเต— อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนติ.
กมฺมตฺเถ— ติเลหิ เขตฺเต วปติ.
ปญฺจมิยตฺเถ— สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณน.
๒๙๖. สหาทิโยเค จ.
สห สทฺธึ สมํ นานา วินา อลํ กิมิจฺเจวมาทีหิ โยเค ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติ, จสทฺเทน สหตฺเถปิ.
ตตฺถ สหสทฺเทน โยโค กฺริยา คุณ ทพฺพ สมวาเย สมฺภวติ.
ยถา— วิตกฺเกน สห วตฺตติ, ปุตฺเตน สห ถูโล, อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริเกหิ สห อาจริยุปชฺฌายานํ ลาโภ, นิสีทิ ภควา สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน, สหสฺเสน สมํ มิตา, สพฺเพหิ เม ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว, สงฺโฆ วินาปิคคฺเคน อุโปสถํ กเรยฺย, อลํ เต อิธ วาเสน, กึ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา, กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เต อชินสาฏิยา.
สหตฺเถ— เทวทตฺโต ราชคหํ ปาวิสิ โกกาลิเกน ปจฺฉาสมเณน, ทุกฺโข พาเลหิ สํวาโส.
๒๙๗. เหตฺวตฺเถ จ.
โยคคฺคหณมิหานุวตฺตเต, เหตฺวตฺเถ, เหตฺวตฺถปฺปโยเค จ ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติ.
กิสฺมิญฺจิ ผเล ทิฏฺฐสามตฺถิยํ การณํ เหตุ, โสเยว อตฺโถ, ตสฺมึ เหตฺวตฺเถ, อนฺเนน วสติ, ธมฺเมน วสติ, วิชฺชาย วสติ.
น ชจฺจา วสโล โหติ, น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ;
กมฺมุนา วสโล โหติ, กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ.
ทาเนน โภควา, อาจาเรน กุลี.
เกน ปาณิ กามทโท, เกน ปาณิ มธุสฺสโว;
เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
เหตฺวตฺถปฺปโยเค— เกน นิมิตฺเตน, เกน ปโยชเนน, เกนฏฺเฐน, เกน เหตุนา วสติ.
๒๙๘. สตฺตมฺยตฺเถ จ.
สตฺตมฺยตฺเถ จ ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติ.
กาลทฺธานทิสาเทสาทีสุ จายํ. เตน สมเยน, เตน กาเลน, กาเลน ธมฺมสฺสวณํ, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา, มาเสน ภุญฺชติ, โยชเนน ธาวติ. ปุรตฺถิเมน ธตรฏฺโฐ, ทกฺขิเณน วิรูฬฺหโก, ปจฺฉิเมน วิรูปกฺโข, อุตฺตเรน กสิวนฺโต ชโนฆมปเรน จ, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อิจฺจาทิ.
๒๙๙. เยนงฺควิกาโร.
เยน พฺยาธิมตา องฺเคน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต, ตตฺถ ตติยาวิภตฺติโหติ.
เอตฺถ จ องฺคมสฺส อตฺถีติ องฺคํ, สรีรํ. อกฺขินา กาโณ, หตฺเถน กุณี, ปาเทน ขญฺโช, ปิฏฺฐิยา ขุชฺโช.
๓๐๐. วิเสสเน จ.
วิเสสียติ วิเสสิตพฺพํ อเนนาติ วิเสสนํ, โคตฺตาทิ. ตสฺมึ โคตฺตนามชาติสิปฺปวโยคุณสงฺขาเต วิเสสนตฺเถ ตติยาวิภตฺติ โหติ, จสทฺเทน ปกติอาทีหิ จ. โคตฺเตน โคตโม นาโถ.
สาริปุตฺโตติ นาเมน, วิสฺสุโต ปญฺญวา จ โส;
ชาติยา ขตฺติโย พุทฺโธ, โลเก อปฺปฏิปุคฺคโล.
ตทหุ ปพฺพชิโต สนฺโต, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก;
โสปิ มํ อนุสาเสยฺย, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเก.
สิปฺเปน นฬกาโร โส, เอกูนตึโส วยสา, วิชฺชาย สาธุ, ปญฺญาย สาธุ, ตปสา อุตฺตโม, สุวณฺเณน อภิรูโป.
ปกติอาทีสุ— ปกติยา อภิรูโป, เยภุยฺเยน มตฺติกา, สเมน ธาวติ, วิสเมน ธาวติ, ทฺวิโทเณน ธญฺญํ กิณาติ, สหสฺเสน อสฺสเก กิณาติ อิจฺจาทิ.