ตปฺปุริสสมาส
ทุติยาตปฺปุริส
อถ อมาทิสมาโส วุจฺจเต, โส ตปฺปุริโสติ จ วุจฺจติฯ ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโส, ตปฺปุริสสทฺเทน สทิสตฺตา อยํ สมาโส ตปฺปุริโสติ วุจฺจติฯ ยถา หิ ตปฺปุริสสทฺโท วิเสสนปทตฺถํ ชหิตฺวา วิเสสฺยปทตฺเถ ติฏฺฐติ, เอวํ อยํ สมาโสปีติฯ
๓๔๕. อมาทิ [ก. ๓๒๗; รู. ๓๕๑; นี. ๗๐๔; จํ. ๒.๒.๑๖]ฯ
อมาทิวิภตฺติยุตฺตํ สฺยาทฺยนฺตปทํ ปฐมนฺเตน สฺยาทฺยนฺตปเทน สห เอกตฺถํ ภวติ, อยญฺจ สมาโส อนฺวตฺถวเสน ‘‘อมาทิสมาโส’’ติ จ ‘‘ตปฺปุริสสมาโส’’ติ จ วุจฺจติฯ อิมินา อมาทิสหิตสฺส วากฺยสฺส อมาเทกตฺถสญฺญํ กตฺวา วุตฺตตฺถานํ วิภตฺตีนํ โลโป, ตโต เอกตฺถปทนฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ โหติฯ
โส ปน สมาโส ทุติยาตปฺปุริโส, ตติยาตปฺปุริโส, จตุตฺถีตปฺปุริโส, ปญฺจมีตปฺปุริโส, ฉฏฺฐีตปฺปุริโส, สตฺตมีตปฺปุริโสติ ฉพฺพิโธฯ เอกเมกสฺมิญฺเจตฺถ ‘‘นิจฺจสมาโส, อนิจฺจสมาโส’’ติ จ ‘‘ลุตฺตสมาโส, อลุตฺตสมาโส’’ติ จ ทุวิโธฯ
ตตฺถ ทุติยาตปฺปุริโส กตฺตุวาจเกสุ คต, นิสฺสิต,-อตีต, อติกฺกนฺต, ปตฺต, อาปนฺนอิจฺจาทีสุ ปเรสุ โหติฯ
คามํ คโตติ คามคโต คามํ คโต วาฯ เอวํ อรญฺญคโต, ภูมิคโต, ราชานํ นิสฺสิโตติ ราชนิสฺสิโตฯ เอวํ อตฺถนิสฺสิโต, ธมฺมนิสฺสิโตฯ ภวํ อตีโต ภวาตีโตฯ เอวํ ภยาตีโต, กาลาตีโต, ขณาตีโต, ปมาณํ อติกฺกนฺโตติ ปมาณาติกฺกนฺโต, สุขํ ปตฺโตติ สุขปฺปตฺโตฯ เอวํ ทุกฺขปฺปตฺโต, โสตํ อาปนฺโนติ โสตาปนฺโนฯ เอวํ นิโรธสมาปนฺโน, อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโนติ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน, รุกฺขํ อารูฬฺโหติ รุกฺขารูฬฺโห, รถารูฬฺโห, โอฆํ ติณฺโณติ โอฆติณฺโณ โอฆํ ติณฺโณ วา อิจฺจาทิฯ
กมฺมุปปทวิหิเตหิ กิตนฺตปเทหิ ปน นิจฺจสมาโสเยว, กุมฺภํ กโรตีติ กุมฺภกาโร, รถกาโร, ปตฺตํ คณฺหาตีติ ปตฺตคฺคาโห, อตฺถํ กาเมตีติ อตฺถกาโม, ธมฺมกาโม, วินยํ ธาเรตีติ วินยธโร, ธมฺมธโร, พฺรหฺมํ จรติ สีเลนาติ พฺรหฺมจารี, ภวปารํ คจฺฉติ สีเลนาติ ภวปารคู, สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญู, อตฺถญฺญู, ธมฺมญฺญูอิจฺจาทิฯ
พหุลาธิการตฺตา ต, ตวนฺตุ, ตาวี, อนฺต, มาน, ตุน, ตฺวาน, ตฺวา, ตุํ, ตเวปจฺจยนฺเตสุ ปเรสุ สมาโส น โหติ, วสฺสํ วุตฺโถ, โอทนํ ภุตฺโต, โอทนํ ภุตฺตวา, โอทนํ ภุตฺตาวี, ธมฺมํ สุณนฺโต, ธมฺมํ สุณมาโน ธมฺมํ โสตุน, ธมฺมํ สุตฺวาน, ธมฺมํ สุตฺวา, ธมฺมํ โสตุํ, ธมฺมํ โสตเวฯ
อิติ ทุติยาตปฺปุริโสฯ
ตติยาตปฺปุริส
ตติยาตปฺปุริโส กมฺมวาจเกสุ กิตนฺเตสุ จ สมฺปนฺน, สหคตาทีสุ จ ปุพฺพ, สทิส, สม, อูนตฺถ, กลห, นิปุณ,-มิสฺสก, สขิลาทีสุ จ ปเรสุ โหติฯ
พุทฺเธน ภาสิโต พุทฺธภาสิโตฯ เอวํ พุทฺธเทสิโต, พุทฺธปญฺญตฺโต, พุทฺธรกฺขิโต, สตฺถารา วณฺณิโต สตฺถุวณฺณิโต, วิญฺญูหิ ครหิโต วิญฺญุครหิโต, วิญฺญุปสตฺโถ, อิสฺสเรน กตํ อิสฺสรกตํ, อตฺตนา กตํ สยํกตํ, ปเรหิ กตํ ปรํกตํ, พินฺทาคโมฯ สุเกหิ อาหฏํ สุกาหฏํ, รญฺญา หโต ราชหโต, โรเคน ปีฬิโต โรคปีฬิโต, อคฺคินา ทฑฺโฒ อคฺคิทฑฺโฒ, สปฺเปน ทฏฺโฐ สปฺปทฏฺโฐ, สลฺเลน วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ, อิจฺฉาย อปกโต อภิภูโต อิจฺฉาปกโตฯ
สีเลน สมฺปนฺโน สีลสมฺปนฺโนฯ เอวํ สุขสหคตํ, ญาณสมฺปยุตฺตํ, มิตฺตสํสคฺโค, ปิยสมฺปโยโค, ปิยวิปฺปโยโค, ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ, คุณหีโน, คุณวุฑฺโฒ, จตุวคฺเคน สงฺเฆน กรณียํ กมฺมํ จตุวคฺคกรณียํฯ เอวํ ปญฺจวคฺคกรณียํ, กาเกหิ เปยฺยา กากเปยฺยา, นทีฯ
เอกกฺขเรสุ ปรปเทสุ นิจฺจสมาโส, อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค, ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป อิจฺจาทิฯ
กฺวจิ มชฺเฌปทโลโป, คุเฬน สํสฏฺโฐ โอทโน คุโฬทโนฯ เอวํ ขีโรทโน, อสฺเสน ยุตฺโต รโถ อสฺสรโถฯ เอวํ อาชญฺญรโถ, มคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ มคฺคจิตฺตํ, ชมฺพุยา ปญฺญาโต ทีโป ชมฺพุทีโป, เอเกน อธิกา ทส เอกาทส อิจฺจาทิฯ
ปุพฺพาทีสุ – มาเสน ปุพฺโพ มาสปุพฺโพ, มาตรา สทิโส มาตุสทิโสฯ เอวํ มาตุสโม, ปิตุสโม, เอเกน อูนา วีสติ เอกูนวีสติ, สีเลน วิกโล สีลวิกโล, อสินา กลโห อสิกลโห, วาจาย นิปุโณ วาจานิปุโณฯ เอวํ ยาวกาลิกสมฺมิสฺสํ, วาจาสขิโล, สตฺถารา สทิโส สตฺถุกปฺโป, ปุญฺเญน อตฺโถ ปุญฺญตฺโถ, ปุญฺเญน อตฺถิโก ปุญฺญตฺถิโกฯ เอวํ เสยฺยตฺถิโก, มหคฺฆตฺถิโก, คุเณน อธิโก คุณาธิโก อิจฺจาทิฯ
พหุลาธิการา กฺวจิ สมาโส น โหติ, ผรสุนา ฉินฺนํ, กาเกหิ ปาตพฺพา, ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา อิจฺจาทิฯ
อิติ ตติยาตปฺปุริโสฯ
จตุตฺถีตปฺปุริส
จตุตฺถีตปฺปุริโส ตทตฺเถ วา อตฺถ, หิต, เทยฺยาทีสุ วา ปเรสุ โหติฯ
กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ, กถินตฺถาย อาภฏํ ทุสฺสนฺติ อตฺโถฯ เอวํ กถินจีวรํ, กถินาย ทุสฺสํ, กถินาย จีวรนฺติปิ ยุชฺชติ, กถินตฺถารายาติ อตฺโถฯ จีวราย ทุสฺสํ จีวรทุสฺสํฯ เอวํ จีวรมูลํ [จีวรมูลฺยํ (รู. นี.)], สงฺฆสฺส อาภฏํ ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ, สงฺฆตฺถาย วา ปฏิยตฺตํ ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํฯ เอวํ อาคนฺตุกภตฺตํ, คมิกภตฺตํ, คิลานภตฺตํฯ
สงฺฆสฺส อตฺโถ สงฺฆตฺโถ, โลกสฺส หิโต โลกหิโต, พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธเทยฺยํ, พุทฺธสฺส ปณาโม พุทฺธปฺปณาโมฯ เอวํ พุทฺธโถมนา, พุทฺธุปฏฺฐานํ, สุตฺตสฺส อนุโลมํ สุตฺตานุโลมํฯ เอวํ สุตฺตานุรูปํ, สุตฺตานุกูลํ, สุตฺตานุคุณํ, ฐานสฺส อรหํ ฐานารหํ, รญฺโญ อรหํ ราชารหํฯ เอวํ ราชคฺฆํ, ราชเทยฺยํ, กตฺตุํ กาเมตีติ กตฺตุกาโมฯ เอวํ คนฺตุกาโม, กเถตุกาโม, ทฏฺฐุกาโม, โสตุกาโมฯ เอตฺถ จ ตุมนฺตสฺส อสงฺขฺยตฺตา ‘อสงฺขฺเยหิ สพฺพาส’นฺติ ตโต นิจฺจํ จตุตฺถีโลโป โหติ, สมาเส กเต นิจฺจํ นิคฺคหีตโลโป จฯ ‘‘สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ, สงฺฆสฺส ทาตุํ’’ อิจฺจาทีสุ สมาโส น โหติฯ
อิติ จตุตฺถีตปฺปุริโสฯ
ปญฺจมีตปฺปุริส
ปญฺจมีตปฺปุริโส อปคมน, ภย, วิรติ, โมจนาทิอตฺเถสุ ปเรสุ โหติฯ
เมถุนา อเปโตติ เมถุนาเปโต, ปลาสโต อปคโตติ ปลาสาปคโต, นครมฺหา นิคฺคโตติ นครนิคฺคโต, ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโตฯ เอวํ คามนิกฺขนฺโต, รุกฺขปติโต, สาสนมฺหา จุโตติ สาสนจุโต, อาปตฺติยา วุฏฺฐานํ อาปตฺติวุฏฺฐานํ, อุทกโต อุคฺคโต อุทกุคฺคโต, ภวโต นิสฺสโฏ ภวนิสฺสโฏ, ขนฺธสงฺคหโต นิสฺสฏนฺติ ขนฺธสงฺคหนิสฺสฏํ, โจรมฺหา ภีโตติ โจรภีโต, ปาปโต ภายติ สีเลนาติ ปาปภีรุโก, ปาปโต ชิคุจฺฉติ สีเลนาติ ปาปชิคุจฺฉี, วฏฺฏโต นิพฺพินฺทตีติ วฏฺฏนิพฺพินฺโน, กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติฯ เอวํ วจีทุจฺจริตวิรติ, พนฺธนา มุตฺโต พนฺธนมุตฺโตฯ เอวํ พนฺธนโมกฺโข, กมฺมโต สมุฏฺฐิตํ กมฺมสมุฏฺฐิตํฯ เอวํ กมฺมชาตํ, กมฺมสมฺภูตํ, กมฺมนิพฺพตฺตํ, โลกโต อคฺโค โลกคฺโคฯ เอวํ โลกเชฏฺโฐ, โลกุตฺตโม, สพฺเพหิ เชฏฺโฐ สพฺพเชฏฺโฐ, สพฺเพหิ กนิฏฺโฐ สพฺพกนิฏฺโฐฯ เอวํ สพฺพหีโน, สพฺพปจฺฉิโม, อุกฺกฏฺฐโต อุกฺกฏฺโฐติ อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐ, โอมกโต โอมโกติ โอมโกมโกฯ
กฺวจิ นิจฺจสมาโส โหติ, มาติโต ชาโต มาตุโชฯ เอวํ ปิตุโช, กมฺมชํ, จิตฺตชํ, อุตุชํ อิจฺจาทิฯ
อิติ ปญฺจมีตปฺปุริโสฯ
ฉฏฺฐีตปฺปุริส
รญฺโญ ปุตฺโต ราชปุตฺโตฯ เอวํ ราชปุริโส, พุทฺธสาวโก, สมุทฺทโฆโส, ธญฺญานํ ราสิ ธญฺญราสิ, มตฺติกาย ปตฺโตติ มตฺติกาปตฺโต, วิการสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, มตฺติกามยปตฺโตติ อตฺโถฯ เอวํ สุวณฺณกฏาหํ, สุวณฺณภาชนํ, ปานียสฺส ถาลกํ ปานียถาลกํฯ
สมาสมชฺเฌ อี, อูนํ พหุลํ รสฺสตฺตํ, ทณฺฑิโน กุลํ ทณฺฑิกุลํ, หตฺถิปทํ, อิตฺถิรูปํ, นทิกูลํ, นทิตีรํ, ภิกฺขุนีนํ สงฺโฆ ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ชมฺพุยา สาขา ชมฺพุสาขา อิจฺจาทิฯ
อนฺต, มาน, นิทฺธารณิย, ปูรณ, ภาว, สุหิตตฺเถหิ สมาโส น โหติ, มมํ อนุกุพฺพนฺโต, มมํ อนุกุรุมาโน, คุนฺนํ กณฺหา สมฺปนฺนขีรตมาฯ วิภตฺตาวธิฉฏฺฐิยา ปน โหติเยว, นรานํ อุตฺตโม นรุตฺตโม, นรเสฏฺโฐ, นรวโร, คณานํ อุตฺตโม คณุตฺตโม, ทฺวิปทานํ อุตฺตโม ทฺวิปทุตฺตโม อิจฺจาทิฯ สิสฺสานํ ปญฺจโม สิสฺโส, กปฺปสฺส ตติโย ภาโค, ปกฺขสฺส อฏฺฐมี, ปฏสฺส สุกฺกตา, รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส มุทุตา, รูปสฺส กมฺมญฺญตาฯ กฺวจิ โหติ, กายลหุตา, จิตฺตลหุตา, พุทฺธสุพุทฺธตาฯ ธมฺมสุธมฺมตา, ผลานํ สุหิโต, ผลานํ ติตฺโต, ผลานํ อสิโต, กรณตฺเถ ฉฏฺฐีฯ
‘‘ภโฏ รญฺโญ ปุตฺโต เทวทตฺตสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘ราชปุตฺโต’ติ น โหติ อญฺญมญฺญานเปกฺขตฺตาฯ ‘‘เทวทตฺตสฺส กณฺหา ทนฺตา’’ติ เอตฺถ ‘เทวทตฺตกณฺหทนฺตา’ติ น โหติ อญฺญสาเปกฺขตฺตา [นี. ๖๙๐]ฯ อญฺญสาเปกฺขตฺเตปิ นิจฺจํ สมฺพนฺธีเปกฺขสทฺทานํ สมาโส โหติ วากฺเย วิย สมาเสปิ สมฺพนฺธสฺส วิทิตตฺตาฯ วุตฺตญฺจ ‘‘สติปิ สาเปกฺขตฺเต คมกตฺตา สมาโส โหตี’’ติ [ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๖๙๑], เทวทตฺตคุรุกุลํ, ราชทาสีปุตฺโต, เทวทาสีปุตฺโต อิจฺจาทิฯ ตตฺถ เทวทตฺตสฺส คุรุ เทวทตฺตคุรุ, ตสฺส กุลํ เทวทตฺตคุรุกุลนฺติ วิคฺคโหฯ คุรุโน กุลํ คุรุกุลํ, เทวทตฺตสฺส คุรุกุลํ เทวทตฺตคุรุกุลนฺติปิ วทนฺติฯ ‘‘รญฺโญ มาคธสฺส พิมฺพิสารสฺส ปุตฺโต’’ติ เอตฺถปิ อญฺญสาเปกฺขตฺตา ‘พิมฺพิสารปุตฺโต’ติ น โหติ, รญฺโญ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จาติ อตฺเถ ‘ราชควสฺสปุริสา’ติ โหติ ทฺวนฺทโต ปุพฺพปทสฺส ทฺวนฺทปเทหิปิ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธสฺส วิทิตตฺตาฯ ตถา ทฺวนฺทโต ปรปทสฺสปิ, นรานญฺจ เทวานญฺจ สารถิ นรเทวสารถิฯ
อิติ ฉฏฺฐีตปฺปุริโสฯ
สตฺตมีตปฺปุริส
สตฺตมีตปฺปุริเส รูเป สญฺญา รูปสญฺญาฯ เอตฺถ จ การกานํ กฺริยาสาธนลกฺขณตฺตา กฺริยาปเทเหว สมฺพนฺโธ โหติ, ตสฺมา อกฺริยวาจเกน ปรปเทน สทฺธิํ สมาเส ชาเต มชฺเฌ อนุรูปํ กฺริยาปทํ วิญฺญายติ, ยถา ‘อสฺเสน ยุตฺโต รโถ อสฺสรโถ’ อิติ ‘รูเป สญฺญา’ติ รูเป อุปฺปนฺนา สญฺญาติ อตฺโถฯ จกฺขุสฺมึ วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํ, ธมฺเม รโต ธมฺมรโตฯ เอวํ ธมฺมรุจิ, ธมฺมคารโว, ทาเน อชฺฌาสโย ทานชฺฌาสโยฯ เอวํ ทานาธิมุตฺติ, วฏฺเฏ ภยํ วฏฺฏภยํ, วฏฺฏทุกฺขํ, คาเม สูกโร คามสูกโร, วนมหิํโส, สมุทฺทมจฺโฉ, อิตฺถีสุ ธุตฺโต อิตฺถิธุตฺโต, อิตฺถิโสณฺโฑฯ
อุปปทกิตนฺเตสุ นิจฺจสมาโส [นี. ๖๘๒], วเน จรตีติ วนจโร, กามาวจโร, กุจฺฉิมฺหิ สยตีติ กุจฺฉิสฺสโย, คพฺเภ เสตีติ คพฺภเสยฺโย, ถเล ติฏฺฐตีติ ถลฏฺโฐ, ชลฏฺโฐ, ปพฺพตฏฺโฐ, ปงฺเก ชาตํ ปงฺกชํฯ เอวํ อตฺรโช, เขตฺรโช อิจฺจาทิฯ อิธ น โหติ [นี. ๖๘๑], โภชเน มตฺตญฺญุตา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร, อาสเน นิสินฺโน, อาสเน นิสีทิตพฺพํฯ
อิติ สตฺตมีตปฺปุริโสฯ
ลุตฺตตปฺปุริส
ตปฺปุริสปทานํ มหาวุตฺติสุตฺเตน กฺวจิ วิปลฺลาโสฯ
อุปริคงฺคา, เหฏฺฐานที, อนฺโตวิหาโร, อนฺโตสมาปตฺติ, หํสานํ ราชา ราชหํโส หํสราชา วา, มาสสฺส อฑฺฒํ อฑฺฒมาสํ, กหาปณสฺส อฑฺฒํ อฑฺฒกหาปณํ, อฑฺฒมาสํ, รตฺติยา อฑฺฒํ อฑฺฒรตฺตํฯ เอวํ ปุพฺพรตฺตํ, ปรรตฺตํ, อิสฺส อตฺตํฯ กายสฺส ปุพฺพภาโค ปุพฺพกาโย, ปรกาโย, อหสฺส ปุพฺโพ ปุพฺพณฺโห, มชฺฌณฺโห, สายนฺโห, ปุพฺเพทิฏฺโฐ ทิฏฺฐปุพฺโพ, ตถาคตํ ทิฏฺฐปุพฺโพ เถโร, ตถาคโต ทิฏฺฐปุพฺโพ เถเรน อิจฺจาทิฯ
อิติ ลุตฺตตปฺปุริโสฯ
อลุตฺตตปฺปุริส
อิทานิ อลุตฺตตปฺปุริสา วุจฺจนฺเตฯ
ทีปงฺกโร, ปภงฺกโร, อมตนฺทโท, ปุรินฺทโท, เวสฺสนฺตโร, อตฺตนฺตโป, ปรนฺตโป, รณญฺชโห, ชุตินฺธโร, วิชฺชนฺธโร, ทสฺสเนนปหาตพฺพธมฺโม, กุโตโช, ตโตโช, อิโตโช, ภยโต อุปฏฺฐานํ ภยตุปฏฺฐานํ, กฏตฺตากมฺมํ, กฏตฺตารูปํ, ปรสฺสปทํ, อตฺตโนปทํ, เทวานมินฺโท, เทวานํปิยติสฺโส, ควมฺปติตฺเถโร, ปุพฺเพนิวาโส, มชฺเฌกลฺยาณํ, ทูเรรูปํ, สนฺติเกรูปํ, ทูเรนิทานํ, สนฺติเกนิทานํ, อนฺเตวาสิโก, ชเนสุโต, กาเมสุมิจฺฉาจาโร อิจฺจาทิ [ก. ๓๒๗; รู. ๓๕๑; นี. ๖๘๖]ฯ
อิติ อลุตฺตตปฺปุริโสฯ
สพฺโพ จายํ อมาทิตปฺปุริโส อภิเธยฺยวจโน ปรปทลิงฺโค จฯ
อมาทิตปฺปุริโส นิฏฺฐิโตฯ