นิรุตฺติทีปนี
๕. ตทฺธิตกณฺฑ
อถ ตทฺธิตวิธานํ ทีปิยเตฯ
ตทฺธิตวุตฺติ นาม วิจิตฺรา โหติ, สาติสเยน วิจิตฺรญาณหิตํ วหติ, ตสฺมา เตสํ เตสํ กุลปุตฺตานํ หิตนฺติ ตทฺธิตํ, อิมสฺมึ กณฺเฑ สพฺพวิธานสฺส นามํฯ ตํ ปน อฏฺฐวิธํ โหติ อปจฺจํ, อเนกตฺถํ, อสฺสตฺถิ, ภาวกมฺมํ, ปริมาณํ, สงฺขฺยา, ขุทฺทกํ, นานาตฺตนฺติฯ
อปจฺจราสิ
๔๓๐. โณ วาปจฺเจ [ก. ๓๔๔; รู. ๓๖๑; นี. ๗๕๒; จํ. ๒.๔.๑๖; ปา. ๔.๑.๙๒; ‘สรานมาทิสฺสา…’ (พหูสุ)]ฯ
ฉฏฺฐฺยนฺตา นามมฺหา ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ วิกปฺเปน ณปจฺจโย โหติฯ วาสทฺโท วากฺย, สมาสานํ วิกปฺปนตฺโถ, อิโต ปรํ อนุวตฺตเต, เตน สพฺพตฺถ วิกปฺปวิธิ สิชฺฌติฯ ณานุพนฺโธ วุทฺธฺยตฺโถ, โส ปโยคอปฺปโยคีฯ วสิฏฺฐสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ อิมินา สุตฺเตน วสิฏฺฐมฺหา ณปจฺจโย, โส สามฺยตฺถญฺจ อปจฺจตฺถญฺจ อุภยํ วทติ, ฉฏฺฐี จ อปจฺจปทญฺจ เตน วุตฺตตฺถา นาม โหนฺติ, วสิฏฺฐปทํ ปจฺจเยน สห เอกตฺถํ โหติ, อุภยํ เอกโต หุตฺวา ปุตฺตสฺส นามํ โหตีติ อตฺโถฯ ตโต ‘เอกตฺถตาย’นฺติ ฉฏฺฐิยา โลโป, อปจฺจปทํ ปน วุตฺตตฺถมตฺเตน ลุปฺปติฯ ตญฺหิ สุตฺเต ปธานภาเวน นิทฺทิฏฺฐํ โหติ, น ฉฏฺฐีติ, มหาวุตฺตินา วา ปทานํ โลโปฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ
๔๓๑. ปทานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาเอโอ ณานุพนฺเธ [ก. ๔๐๕; รู. ๓๖๕; นี. ๘๖๐]ฯ
ปทานํ อาทิภูตสฺส อการสฺส จ อิวณฺณุ’วณฺณสฺส จ อา, เอ, โอ วุทฺธิโย โหนฺติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเรติ ปทาทิอ-การสฺส อาวุทฺธิ, สฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ
วาสิฏฺโฐ, ปุริโส, วาสิฏฺฐี, อิตฺถี, วาสิฏฺฐํ, กุลํ, วสิฏฺฐสฺส ปุตฺโต วาสิฏฺโฐ, วสิฏฺฐสฺส ธีตา วาสิฏฺฐี, วสิฏฺฐสฺส กุลํ วาสิฏฺฐนฺติ เอวมฺปิ โยเชตุํ ยุชฺชติฯ
ตตฺถ ‘วสิฏฺฐสฺสา’ติ เอเตน โคตฺตสฺเสว ปิตุภูตํ อาทิปุริสํ วทติฯ กสฺมา? โคตฺตสทฺทตฺตาฯ เอวญฺหิ สติ ตสฺมึ โคตฺเต ปจฺจาชาตา สพฺเพปิ ชนา ตสฺส อปจฺจา นาม โหนฺติฯ
๔๓๒. มชฺเฌ [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙]ฯ
มชฺเฌ ปวตฺตานํ อ, ยุวณฺณานํ อา, เอ, โอวุทฺธิโย โหนฺติ วา กฺวจิฯ
วาเสฏฺโฐ, วาเสฏฺฐี, วาเสฏฺฐํฯ วาสทฺเทน ‘‘วสิฏฺฐสฺส ปุตฺโต ธีตา กุล’’นฺติ วากฺยํ วา ‘‘วสิฏฺฐปุตฺโต วสิฏฺฐธีตา วสิฏฺฐกุล’’นฺติ สมาสํ วา วิกปฺเปติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ
ภรทฺวาชสฺส อปจฺจํ ภารทฺวาโช, วิสามิตฺตสฺส [ภารทฺวาชสฺส… เวสามิตฺตสฺส… (รู.)] อปจฺจํ เวสามิตฺโต, โคตมสฺส อปจฺจํ โคตโม, กสฺสปสฺส อปจฺจํ กสฺสโป, วสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโวฯ เอวํ พาลเทโวฯ
อุปคุสฺส อปจฺจนฺติ เอตฺถ ‘อุวณฺณสฺสาวง…’ติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อุวณฺณสฺส อวง โหติฯ โอปคโว, โอปควี, โอปควํ, มนุโน อปจฺจํ มานโว, ภคฺคุโน อปจฺจํ ภคฺคโว, ปณฺฑุโน อปจฺจํ ปณฺฑโว, อุปวินฺทุสฺส อปจฺจํ โอปวินฺทโว อิจฺจาทิฯ
๔๓๓. วจฺฉาทิโต ณานณายนา [ก. ๓๔๕; รู. ๓๖๖; นี. ๗๕๔; ปา. ๔.๑.๙๓, ๙๔, ๑๖๒, ๑๖๓]ฯ
ฉฏฺฐุนฺเตหิ วจฺฉาทีหิ โคตฺตสทฺทคเณหิ ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ ณานุพนฺธา อาน, อายนปจฺจยา โหนฺติ วาฯ
วจฺฉสฺส อปจฺจํ วจฺฉาโน, วจฺฉายโน, วจฺฉานี, วจฺฉายนี, วจฺฉานํ, วจฺฉายนํฯ เอวํ กจฺจาโน, กจฺจายโน, กาติยาโน, กาติยายโน, สากฏาโน, สากฏายโน, กณฺหาโน, กณฺหายโน, โมคฺคลฺลาโน, โมคฺคลฺลายโน, อคฺคิเวสฺสาโน [อคฺคิเวสฺสโนติปิ ทิสฺสติ ที. นิ. ๑.๑๗๖; ม. นิ. ๑.๓๕๓ อาทโย], อคฺคิเวสฺสายโน, มุญฺจาโน, มุญฺจายโน, กุญฺจาโน, กุญฺจายโน อิจฺจาทิฯ
๔๓๔. กตฺติกาวิธวาทีหิ เณยฺยเณรา [ก. ๓๔๖; รู. ๓๖๗; นี. ๗๕๕; ปา. ๔.๑.๑๒๐, ๑๒๓, ๑๒๖, ๑๒๗, ๑๒๘, ๑๒๙, ๑๓๑]ฯ
ฉฏฺฐฺยนฺเตหิ กตฺติกาทีหิ วิธวาทีหิ จ ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ กเมน ณานุพนฺธา เอยฺย, เอรปจฺจยา โหนฺติ วาฯ
เณยฺเย – กตฺติกาย นาม เทวธีตาย อปจฺจํ กตฺติเกยฺโย, วินตาย นาม เทวิยา อปจฺจํ เวนเตยฺโย, โรหิณิยา นาม เทวิยา อปจฺจํ โรหิเณยฺโย, ภคินิยา อปจฺจํ ภาคิเนยฺโย, นทิยา นาม อิตฺถิยา อปจฺจํ นาเทยฺโยฯ เอวํ อนฺเตยฺโย, อาเหยฺโย, กาเมยฺโย, สุจิยา อปจฺจํ โสเจยฺโย, พาลาย อปจฺจํ พาเลยฺโย อิจฺจาทิฯ
เณเร – วิธวาย อปจฺจํ เวธเวโร, วิธวา นาม มตปติกา อิตฺถีฯ พนฺธุกิยา อปจฺจํ พนฺธุเกโร, นาฬิกิยา นาม อิตฺถิยา ปุตฺโต นาฬิเกโร, สมณสฺส อุปชฺฌายสฺส ปุตฺโต สามเณโร, สมณิยา ปวตฺตินิยา ธีตา สามเณรี อิจฺจาทิฯ
๔๓๕. ณฺย ทิจฺจาทีหิ [ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๒; ปา. ๔.๑.๘๕]ฯ
ฉฏฺฐุนฺเตหิ ทิติอิจฺจาทีหิ ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ ณานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติ วาฯ
๔๓๖. โลโปวณฺณิวณฺณานํ [ก. ๒๖๑; รู. ๓๖๙; นี. ๕๐๙]ฯ
เย ปเร อวณฺณสฺส อิวณฺณสฺส จ โลโป โหตีติ ณฺยมฺหิ ปเร อวณฺณิ’วณฺณานํ โลโปฯ
ทิติยา นาม เทวธีตาย อปจฺจํ เทจฺโจ, อทิติยา อปจฺจํ อาทิจฺโจฯ
ตตฺถ อิวณฺณโลเป ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’ติ ยมฺหิ ปเร ตวคฺคสฺส จวคฺคตฺตํ, ปุน ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, กุณฺฑนิยา อปจฺจํ โกณฺฑญฺโญฯ
๔๓๗. อุวณฺณสฺสาวง สเร [ก. ๓๔๘; รู. ๓๗๑; นี. ๗๕๗]ฯ
สเร ปเร อุวณฺณสฺส อวง โหตีติ อุวณฺณสฺส อวตฺตํฯ ‘ตวคฺควรณาน…’นฺติ สุตฺเตน วสฺส พตฺตํ, ปุน ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ สุตฺเตน ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, ภาตุโน อปจฺจํ ภาตพฺโยฯ
๔๓๘. อา ณิ [ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๑๙; ปา. ๔.๑.๙๕]ฯ
รสฺสา’การนฺตโต อปจฺจตฺเถ ณานุพนฺโธ รสฺสิ’ปจฺจโย โหติ วาฯ
ทกฺขสฺส อปจฺจํ ทกฺขิฯ เอวํ โทณิ, วาสวิ, สกฺยปุตฺติ, นาฏปุตฺติ, ทาสปุตฺติ, ทารุโน อปจฺจํ ทารวิ [วิจาเรตพฺพมิทํ], วรุณสฺส อปจฺจํ วารุณิฯ เอวํ กณฺฑิ, พาลเทวิ, ปาวกิ, ชินทตฺตสฺส อปจฺจํ เชนทตฺติ, สุทฺโธทนิ, อนุรุทฺธิ อิจฺจาทิฯ
๔๓๙. ราชโต โญ ชาติยํ [ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๗๐; ปา. ๔.๑.๑๓๗]ฯ
ชาติยํ คมฺยมานายํ ราชสทฺทมฺหา อปจฺจตฺเถ ญปจฺจโย โหติ วาฯ
รญฺโญ อปจฺจํ ราชญฺโญ, ราชกุลสฺส ปุตฺโตติ อตฺโถฯ
ชาติยนฺติ กึ? ราชปุตฺโตฯ
๔๔๐. ขตฺตา ยิยา [ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๖๙; ปา. ๔.๑.๑๓๘]ฯ
ชาติยํ คมฺยมานายํ ขตฺตสทฺทมฺหา อปจฺจตฺเถ ย, อิยปจฺจยา โหนฺติฯ
ขตฺตกุลสฺส อปจฺจํ ขตฺโย, ขตฺติโยฯ
ชาติยนฺตฺเวว? ขตฺติฯ
๔๔๑. มนุโต สฺสสณ [ก. ๓๔๘; รู. ๓๗๑; นี. ๗๕๓; จํ. ๒.๔.๙๔, ๙๕; ปา. ๔.๑.๑๖๑]ฯ
ชาติยํ คมฺยมานายํ มนุสทฺทมฺหา อปจฺจตฺเถ สฺส, สณปจฺจยา โหนฺติฯ
มนุโน อปจฺจํ มนุสฺโส, มานุโส, มนุ นาม กปฺเป อาทิขตฺติโย มหาสมฺมตราชา, อิตฺถิยํ มนุสฺสี, มานุสี,
ชาติยนฺตฺเวว? มาณโวฯ
๔๔๒. ชนปทนามสฺมา ชนขตฺติยา รญฺเญ จ โณ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๒.๔.๙๖; ปา. ๔.๑.๑๖๘; ‘‘ชนปทนามสฺมา ขตฺติยา…’’ (พหูสุ)]ฯ
ชนวาจินา จ ขตฺติยวาจินา จ ชนปทนามมฺหา รญฺเญ จ อปจฺเจ จ โณ โหติฯ
ปญฺจาลานํ ชนานํ ราชา ปญฺจาโล, ปญฺจาลสฺส ขตฺติยสฺส อปจฺจํ ปญฺจาโลฯ เอวํ โกสโล, มาคโธ, โอกฺกาโก [ที. นิ. ๑.๒๖๗]ฯ
ชนปทนามสฺมาติ กึ? ทสรถรญฺโญ ปุตฺโต ทาสรถิ [ทาสรฏฺฐิ]ฯ
ชนขตฺติยาติ กึ? ปญฺจาลสฺส พฺราหฺมณสฺส อปจฺจํ ปญฺจาลิฯ
๔๔๓. ณฺย กุรุสิวีหิ [ก. ๓๔๖; รู. ๓๖๗; นี. ๗๕๕; จํ. ๒.๔.๑๐๑ …เป.… ๔.๑.๑๗๒]ฯ
กุรุ, สิวิสทฺเทหิ อปจฺเจ รญฺเญ จ ณฺโย โหติฯ
กุรุรญฺโญ อปจฺจํ โกรพฺโย [ชา. ๑.๑๔.๒๒๘, ๒๓๒, ๒๓๖], กุรุรฏฺฐวาสีนํ ราชา โกรพฺโย, โกรพฺโพ, ปุพฺพรูปตฺตํ, สิวิรญฺโญ อปจฺจํ เสพฺโย, สิวิรฏฺฐวาสีนํ ราชา เสพฺโยฯ
อปจฺจราสิ นิฏฺฐิโตฯ