ภาว, กมฺมราสิ
๔๙๐. ตสฺส ภาวกมฺเมสุ ตฺต ตา ตฺตน ณฺย เณยฺยณิย ณ อิยา [ก. ๓๖๐; รู. ๓๘๗; นี. ๗๘๐; จํ. ๔.๑.๑๓๖-๑๕๓; ปา. ๕.๑.๑๑๙-๑๓๖]ฯ
ตสฺส ภาโว, ตสฺส กมฺมนฺติ อตฺเถ ฉฏฺฐุนฺตา เอเต อฏฺฐ ปจฺจยา พหุลํ ภวนฺติฯ
ตตฺถ ภวนฺติ พุทฺธิ, สทฺทา เอตสฺมาติ ภาโว, สทฺทานํ อตฺตโน อตฺเถสุ อาทิมฺหิ อุปฺปตฺติการณํ, จิรกาลํ ปวตฺติการณญฺจฯ ตตฺถ อาทิมฺหิ ปวตฺติการณํ พฺยปฺปตฺตินิมิตฺตํ นามฯ จิรกาลํ ปวตฺติการณํ ปวตฺตินิมิตฺตํ นามฯ ตทุภยมฺปิ ชาติ, ทพฺพ, คุณ, กฺริยา, นามวเสน ปญฺจวิธํ โหติฯ
ตตฺถ ‘‘โคสฺส ภาโว โคตฺต’’นฺติ เอตฺถ โคชาติ ภาโว นามฯ
‘‘ทณฺฑิโน ภาโว ทณฺฑิตฺต’’นฺติ เอตฺถ ทณฺฑทพฺพํ ภาโว นามฯ
‘‘นีลสฺส ปฏสฺส ภาโว นีลตฺต’’นฺติ เอตฺถ นีลคุโณ ภาโว นามฯ
‘‘ปาจกสฺส ภาโว ปาจกตฺต’’นฺติ เอตฺถ ปจนกฺริยา ภาโว นามฯ
‘‘ติสฺสนามสฺส ชนสฺส ภาโว ติสฺสตฺต’’นฺติ เอตฺถ ติสฺสนามํ ภาโว นามฯ
ตตฺถ โคสฺส ภาโวติ โคสทฺทํ สุตฺวา โคทพฺเพ โคพุทฺธิยา วา โคทพฺพํ ทิสฺวา ตสฺมึ ทพฺเพ โคโวหารสฺส วา ปวตฺติการณนฺติ อตฺโถฯ เอวํ เสเสสุปิ ยถานุรูปํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
ตฺตมฺหิ-โคตฺตํ, ทณฺฑิตฺตํ, ปาจกตฺตํ, ติสฺสตฺตํ อิจฺจาทิฯ
ตามฺหิ-สงฺคณิการามตา, นิทฺทารามตา, ภสฺสารามตา อิจฺจาทิฯ
ตฺตนมฺหิ-ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ, ชารตฺตนํ, ชายตฺตนํ อิจฺจาทิฯ
ณฺยมฺหิ-อลสสฺส ภาโว อาลสฺยํ, สมณสฺส ภาโว สามญฺญํ, พฺราหฺมณสฺส ภาโว พฺราหฺมญฺญํ, สีลสมาธิปญฺญาคุโณ สามญฺญญฺจ พฺราหฺมญฺญญฺจ นามฯ ตาปสสฺส ภาโว ตาปสฺยํ, นิปุณสฺส ภาโว เนปุญฺญํ, วิปุลสฺส ภาโว เวปุลฺลํ, รญฺโญ ภาโว รชฺชํ, อาปพฺพตสฺส เขตฺตสฺส ภาโว อาปพฺพตฺยํ, ทายาทสฺส ภาโว ทายชฺชํ, วิสมสฺส ภาโว เวสมฺมํ, สขิโน ภาโว สขฺยํ, วาณิชานํ ภาโว วาณิชฺชํ อิจฺจาทิฯ
เณยฺยมฺหิ – สุจิสฺส ภาโว โสเจยฺยํฯ เอวํ อาธิปเตยฺยํ อิจฺจาทิฯ
ณิยมฺหิ-อาลสิยํ, มทภาโว มทิยํฯ เอวํ ทกฺขิยํ, ปุโรหิตภาโว โปโรหิติยํ, พฺยตฺตสฺส ภาโว เวยฺยตฺติยํ, พฺยาวฏสฺส ภาโว เวยฺยาวฏิยํ, อิมานิ ทฺเว ปุพฺเพ เวยฺยากรณปทํ วิย สิทฺธานิฯ
ณมฺหิ-ครุโน ภาโว คารโว, ปฏุภาโว ปาฏวํ อิจฺจาทิฯ
อิยมฺหิ-อธิปติภาโว อธิปติยํ, ปณฺฑิตภาโว ปณฺฑิติยํ, พหุสฺสุตภาโว พหุสฺสุติยํ, นคฺคสฺส ภาโว นคฺคิยํ, สูรภาโว สูริยํ, วีรภาโว วีริยํ อิจฺจาทิฯ
กมฺมตฺเถ กมฺมํ นาม กฺริยา, อลสสฺส กมฺมํ อลสตฺตํ, อลสตา, อลสตฺตนํ, อาลสฺยํ, อาลเสยฺยํ, อาลสิยํ, อาลสํ, อลสิยํ อิจฺจาทิฯ
๔๙๑. พฺย วทฺธทาสา วา [ก. ๓๖๐; รู. ๓๘๗; นี. ๗๘๐]ฯ
ภาว, กมฺเมสุ วทฺธ, ทาเสหิ พฺโย โหติ วาฯ
วทฺธสฺส ภาโว กมฺมํ วา วทฺธพฺยํ, วทฺธตา, ทาสพฺยํ, ทาสตา, ‘วทฺธว’นฺติ อิธ เณ ปเร วาคโมฯ
๔๙๒. นณ ยุวา โพ จ วเย [ก. ๓๖๑; รู. ๓๘๘; นี. ๗๘๑; จํ. ๔.๑.๑๔๖; ปา. ๕.๑.๑๓๐; ‘…วสฺส’ (พหูสุ)]ฯ
วเย คมฺยมาเน ภาว, กมฺเมสุ ยุวโต นณ โหติ วา พาคโม จฯ
ยุวสฺส ภาโว โยพฺพนํฯ
วาตฺเวว? ยุวตฺตํ, ยุวตาฯ
๔๙๓. อณฺวาทีหิโม [ก. ๓๖๐; รู. ๓๘๗; นี. ๗๘๐; จํ. ๔.๑.๑๓๙; ปา. ๕.๑.๑๒๒; ‘อณฺวาทิตฺวิโม’ (พหูสุ)]ฯ
เตหิ ภาเว อิโม โหติ วาฯ
อณุโน ภาโว อณิมา, ลฆุโน ภาโว ลฆิมาฯ
๔๙๔. กสฺสมหตมิเม กสมหา [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นิ. ๘๕๙; ‘กสฺสก…’?]ฯ
อิมปจฺจเย ปเร กสฺส, มหนฺตสทฺทานํ กเมน กส, มหา โหนฺติฯ
กสฺสกสฺส กมฺมํ กสิมา [(กิสมหตมิเม กสมหาฯ อิมปจฺจเย ปเร กิส, มหนฺถสทฺทานํ กเมน กส, มหา โหนฺถิฯ กิสสฺส ภาโว กสิมา, โมค. ๔-๑๓๓)], มหนฺตสฺส ภาโว มหิมาฯ สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, ณฺยมฺหิ สาคโม, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปรรูปตฺตํฯ เอวํ โทมนสฺสํ, สุนฺทรํ วโจ เอตสฺมินฺติ สุวโจ, สุวจสฺส ภาโว โสวจสฺสํฯ เอวํ โทวจสฺสํฯ
‘‘อารามรามเณยฺยกํ, อุยฺยานรามเณยฺยกํ, ภูมิรามเณยฺยกํ’’ อิจฺจาทีสุ รมิตพฺพนฺติ รมณํ, รมณํ เอตฺถ อตฺถีติ รามโณ, อาราโม, อารามรามณสฺส ภาโว อารามรามเณยฺยกํ, เณยฺโย, สกตฺเถ จ โก [กถํ รามณิยกตฺถิ? สกตฺเถ กนฺถา เณน สิทฺธํ, (โมค. ๔-๕๙)], อารามสมฺปตฺติ, อารามสิรีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ เสเสสุฯ
ภาว, กมฺมราสิ นิฏฺฐิโตฯ