ขุทฺทกราสิ
ปการราสิ
๕๑๗. ธา สงฺขฺยาหิ [ก. ๓๙๗; รู. ๔๒๐; นี. ๘๓๖; จํ. ๔.๓.๒๐; ปา. ๕.๓.๔๒]ฯ
สงฺขฺยาวาจีหิ ปกาเร ธา โหติฯ
ทฺวีหิ ปกาเรหิ ทฺวิธาฯ เอวํ ติธา, จตุธา, ปญฺจธา, ทสธา, สตธา, สหสฺสธา, พหุธา, เอกธา, อเนกธาฯ
๕๑๘. เวกา ชฺฌํ [ก. ๓๙๗; รู. ๔๒๐; นี. ๘๓๗; จํ. ๔.๓.๒๔; ปา. ๕.๓.๔๖]ฯ
เอกมฺหา ปกาเร ชฺฌํ โหติ วาฯ
เอเกน ปกาเรน เอกชฺฌํ, เอกธา วาฯ
๕๑๙. ทฺวิตีเหธา [ก. ๔๐๔; รู. ๔๒๐-๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๔.๓.๒๔; ปา. ๕.๓.๔๖]ฯ
ทฺวิติสทฺเทหิ ปกาเร เอธา โหติ วาฯ
ทฺเวธา, เตธา, ทฺวิธา, ติธา วาฯ
๕๒๐. สพฺพาทีหิ ปกาเร ถา [ก. ๓๙๘; รู. ๔๒๑; นี. ๘๔๔; จํ. ๔.๓.๒๖; ปา. ๕.๓.๖๙]ฯ
พหุเภโท วา สามญฺญสฺส เภทโก วิเสโส วา ปกาโร, สพฺพาทีหิ ปกาเร ถา โหติฯ
สพฺเพน ปกาเรน สพฺพถา, สพฺเพหิ ปกาเรหิ สพฺพถา, ยาทิเสน ปกาเรน ยถา, ยาทิเสหิ ปกาเรหิ ยถาฯ เอวํ ตถา, อญฺญถา, อุภยถา, อิตรถาฯ
๕๒๑. กถมิตฺถํ [ก. ๓๙๙; รู. ๔๒๒; นี. ๘๔๕; ปา. ๕.๓.๒๔, ๒๕]ฯ
เอเต สทฺทา ปกาเร นิปจฺจนฺติฯ
เกน ปกาเรน กถํ, อิมินา ปกาเรน อิตฺถํฯ อิมินา สุตฺเตน กึ, อิมสทฺเทหิ ถํ, ตฺถํปจฺจเย กตฺวา กึสฺส กตฺตํ, อิมสฺส อิตฺตญฺจ กริยติฯ
๕๒๒. ตพฺพติ ชาติโย [ก. ๓๙๘; รู. ๔๒๑; นี. ๘๔๔; จํ. ๔.๓.๒๖; ปา. ๕.๓.๖๙]ฯ
โส ปกาโร อสฺส อตฺถีติ ตพฺพา, ตสฺมึ ตพฺพติ, ปการวนฺเต ทพฺเพติ อตฺโถฯ ตํสามญฺญวาจิมฺหา ตพฺพติ ชาติยปจฺจโย โหติฯ
วิเสเสน ปฏุรูโป ปณฺฑิโต ปฏุชาติโยฯ วิเสเสน มุทุรูปํ วตฺถุ มุทุชาติยํฯ
๕๒๓. โส วีจฺฉาปฺปกาเรสุ [ก. ๓๙๗; รู. ๔๒๐; นี. ๘๓๖; จํ. ๔.๔.๒ …เป.… ๕.๔.๔๓]ฯ
วีจฺฉายํ ปกาเร จ โสปจฺจโย โหติฯ
วีจฺฉายํ –
ปทํ ปทํ วาเจติ ปทโส วาเจติฯ ขณฺฑํ ขณฺฑํ กโรติ ขณฺฑโส กโรติ, พิลํ พิลํ วิภชฺชติ พิลโส วิภชฺชติ อิจฺจาทิฯ เอตฺถ จ ‘ปทํ ปทํ’ อิจฺจาทีสุ กฺริยาวิเสสเน ทุติยาฯ
ปกาเร –
พหูหิ ปกาเรหิ ปุถุโส, สพฺเพหิ ปกาเรหิ สพฺพโส อิจฺจาทิฯ
‘‘โยนิโส อุปายโส, ฐานโส, เหตุโส, อตฺถโส, ธมฺมโส, สุตฺตโส, อนุพฺยญฺชนโส’’ อิจฺจาทีสุ ปน มหาวุตฺตินา ตติเยกวจนสฺส โสตฺตํฯ ตถา ทีฆโส, โอรโส อิจฺจาทิฯ
อิติ ปการราสิฯ
กุลราสิ
๕๒๔. ปิติโต ภาตริ เรยฺยณ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕]ฯ
ปิตุสทฺทมฺหา ตสฺส ภาตาติ อตฺเถ เรยฺยณ โหติฯ
ปิตุ ภาตา เปตฺเตยฺโย [อ. นิ. ๖.๔๔]ฯ ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ อุสฺส โลโป, ตสฺส ทฺวิตฺตํฯ
๕๒๕. มาติโต จ ภคินิยํ โฉ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕]ฯ
มาติโต ปิติโต จ ภคินิยํ โฉ โหติฯ
มาตุ ภคินี มาตุจฺฉา [อุทา. ๒๒], ปิตุ ภคินี ปิตุจฺฉา [สํ. นิ. ๒.๒๔๓]ฯ
๕๒๖. มาตาปิตูสฺวามโห [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๖๐; ปา. ๔.๒.๓๖]ฯ
มาตาปิตูหิ เตสํ มาตาปิตูสุ อามโห โหติฯ
มาตุ มาตา มาตามหี, มาตุ ปิตา มาตามโห [ม. นิ. ๒.๔๑๑], ปิตุ มาตา ปิตามหี, ปิตุ ปิตา ปิตามโหฯ
อิติ กุลราสิฯ
หิต, สาธุ, อรหราสิ
๕๒๗. หิเต เรยฺยณ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕]ฯ
มาตาปิตูหิ เตสํ หิเต เรยฺยณ โหติฯ
มาตุ หิโต เมตฺเตยฺโย, ปิตุ หิโต เปตฺเตยฺโยฯ มาตาปิตูสุ สุปฺปฏิปนฺโนฯ
๕๒๘. อิโย หิเต [ก. ๓๕๖; รู. ๓๘๑; นี. ๗๗๓]ฯ
ตสฺส หิตนฺติ อตฺเถ อิโย โหติฯ
อุปาทานานํ หิตํ อุปาทานิยํฯ เอวํ โอฆนิยํ, โยคนิยํ, คนฺถนิยํ, นีวรณิยํ, สุตฺตวิภตฺติยา อญฺญตฺเถสุปิ อิโย, สมาโนทเร สยิโต โสทริโยฯ
๕๒๙. จกฺขฺวาทิโต สฺโส [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗]ฯ
ตสฺส หิตนฺติ อตฺเถ จกฺขฺวาทีหิ สฺโส โหติฯ
จกฺขุสฺส หิตํ จกฺขุสฺสํ [อ. นิ. ๕.๒๐๘], สุภรูปํ จกฺขุเภสชฺชญฺจฯ อายุโน หิตํ อายุสฺสํ [อ. นิ. ๕.๒๓๑], อายุวฑฺฒนวิธิฯ
๕๓๐. ณฺโย ตตฺถ สาธุ [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; จํ. ๓.๔.๑๐๐, ๑๐๓; ปา. ๔.๔.๙๘, ๑๐๓, ๑๐๕]ฯ
ตสฺมึ สาธูติ อตฺเถ ณฺโย โหติฯ
สภายํ สาธุ สพฺโภ, ‘สาธู’ติ กุสโล โยคฺโย หิโต วาฯ มิตฺตานํ หิตํ เมตฺตํฯ สุตฺตวิภาคา อญฺญตฺรปิ ณฺโย, รถํ วหตีติ รจฺฉา, รถวีถิฯ
๕๓๑. กมฺมานิยญฺญา [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗]ฯ
ตสฺมึ สาธูติ อตฺเถ กมฺมมฺหา นิย, ญฺญา โหนฺติฯ
กมฺเม สาธุ กมฺมนิยํ, กมฺมญฺญํฯ
๕๓๒. กถาทิติโก [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; จํ. ๓.๔.๑๐๔; ปา. ๔.๔.๑๐๒]ฯ
ตตฺถ สาธูติ อตฺเถ กถาทีหิ อิโก โหติฯ
กถายํ สาธุ กถิโก, ธมฺมกถายํ สาธุ ธมฺมกถิโก, สงฺคาเม สาธุ สงฺคามิโก, คามวาเส สาธุ คามวาสิโก, อุปวาเส สาธุ อุปวาสิโกฯ
๕๓๓. ปถาทีหิ เณยฺโย [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๔.๑๐๕; ปา. ๔.๔.๑๐๔]ฯ
ตตฺถ สาธูติ อตฺเถ ปถาทีหิ เณยฺโย โหติฯ
ปเถ สาธุ ปาเถยฺยํ, สํ วุจฺจติ ธนํ, ตสฺส ปติ สปติ, สปติมฺหิ สาธุ สาปเตยฺยํฯ
๕๓๔. ทกฺขิณายารเห [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๔.๑.๘๐; ปา. ๕.๑.๖๙]ฯ
ทกฺขิณาสทฺทมฺหา อรหตฺเถ เณยฺโย โหติฯ
ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโยฯ
๕๓๕. อาโย ตุมนฺตา [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; ‘ราโย ตุมนฺตา’ (พหูสุ)]ฯ
ตุมนฺตมฺหา อรหตฺเถ อาโย โหติฯ
ฆาเตตุํ อรหตีติ ฆาเตตาโย, ชาเปตุํ อรหตีติ ชาเปตาโย, ‘ชาเปตุ’นฺติ หาเปตุํ, ปพฺพาเชตุํ อรหตีติ ปพฺพาเชตาโย, มหาวุตฺตินา อายมฺหิ สพินฺทุโน อุสฺส โลโปฯ
อิติ หิต, สาธุ, อรหราสิฯ
วิกติราสิ
๕๓๖. ตสฺส วิการาวยเวสุ ณ ณิก เณยฺยมยา [ก. ๓๕๒, ๓๕๑, ๓๗๒; รู. ๓๗๖, ๓๗๔, ๓๘๕; นี. ๗๖๕, ๗๖๔, ๗๙๘; จํ. ๓.๓.๑๐๓; ปา. ๔.๓.๑๓๔]ฯ
ตสฺส วิกาโร, ตสฺส อวยโวติ อตฺเถสุ ณาทโย โหนฺติ, ปกติยา อุตฺตริ อวตฺถนฺตราปตฺติ วิกาโรฯ
อุทุมฺพรสฺส วิกติ โอทุมฺพรํ, ภสฺมา, อุทุมฺพรสฺส อวยโว โอทุมฺพรํ, ปณฺณาทิฯ กโปตาวยโว กาโปตํ, มํสโลหิตปตฺตาทิฯ
ณิกมฺหิ-กปฺปาสสฺส วิกติ กปฺปาสิกํ, สุตฺตํ วตฺถญฺจฯ
เณยฺยมฺหิ-เอณิสฺส อวยโว เอเณยฺยํ, มํสํฯ โกสกิมีนํ วิกติ โกเสยฺยํ, สุตฺตํ วตฺถญฺจฯ
มยมฺหิ-ติณานํ วิกติ ติณมยํฯ เอวํ ทารุมยํ, นฬมยํ, มตฺติกามยํ, คุนฺนํ วิกติ โคมยํ, กรีสํฯ
๕๓๗. ชตุโต มยณ วา [ก. ๓๗๒; รู. ๓๘๕; นี. ๗๙๘; จํ. ๓.๓.๑๐๘; ปา. ๔.๓.๑๓๘; ชตุโต สณ วา (พหูสุ)]ฯ
ตสฺส วิการาวยเวสุ ชตุโต มยณ โหติ วาฯ
ชตุโน วิกาโร ชตุมยํฯ
อิติ วิกติราสิฯ
วิเสสราสิ
๕๓๘. ตรตมิสฺสิกิยิฏฺฐาติสเย [ก. ๓๖๓; รู. ๓๙๐; นี. ๗๘๖; จํ. ๔.๓.๔๕; ปา. ๕.๓.๕๕, ๕๗]ฯ
อติสยตฺเถ เอเต ปจฺจยา ภวนฺติฯ
ปาปานํ อติสเยน ปาโปติ ปาปตโร, ปาปตโม, ปาปิสฺสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโฐ, อิตฺถิยํ ปาปตรา, อติสยโตปิ อติสยปจฺจโย โหติ, อติสเยน ปาปิฏฺโฐ ปาปิฏฺฐตโรฯ
๕๓๙. วจฺฉาทีหิ ตนุตฺเต ตโร [ก. ๓๖๓; รู. ๓๙๐; นี. ๗๘๖; จํ. ๔.๓.๗๔; ปา. ๕.๓.๙๑]ฯ
วจฺฉาทีหิ สพฺพตนุภาเว ตโร โหติฯ
อติตรุโณ วจฺโฉ วจฺฉตโร, อิตฺถิยํ วจฺฉตรีฯ โยพฺพนสฺส ตนุตฺเต โยพฺพนปตฺตานํ สุสุตฺตสฺส ตนุตฺเต อติตรุโณ อุสโภ อุกฺขตโร, อสฺสภาวสฺส ตนุตฺเต ตรุณอสฺโส อสฺสตโร, อิตฺถิยํ อสฺสตรีฯ สามตฺถิยสฺส ตนุตฺเต ตรุณอุสโภ อุสภตโรฯ
๕๔๐. กึมฺหา นิทฺธารเณ ตรตมา [ก. ๓๖๓; รู. ๓๙๐; นี. ๗๘๖; จํ. ๔.๓.๗๗; ปา. ๕.๓.๙๒, ๙๓; ‘…รตร รตมา’ (พหูสุ)]ฯ
กึสทฺทา นิทฺธารเณ คมฺยมาเน ตร, ตมา โหนฺติฯ
กตโร ภวตํ เทวทตฺโต, กตโร ภวตํ ยญฺญทตฺโต, กตโม ภวตํ เทวทตฺโต, กตโม ภวตํ ยญฺญทตฺโต, ‘กิสฺส โก’ติ สุตฺเตน ตร, ตเมสุ กิสฺส กตฺตํฯ
อิติ วิเสสราสิฯ
สมูหราสิ
๕๔๑. สมูเห กณณณิกา [ก. ๓๕๔; รู. ๓๗๙; นี. ๗๗๑; จํ. ๓.๑.๔๓-๔๗; ปา. ๔.๒.๓๗-๔๒]ฯ
ตสฺส สมูโหติ อตฺเถ กณ, ณ, ณิกา โหนฺติฯ
โคตฺตปจฺจยนฺเตหิ ตาว – ราชญฺญานํ สมูโห ราชญฺญกํ, มานุสฺสกํฯ
อุกฺขาทีหิ-อุกฺขานํ อุสภานํ สมูโห โอกฺขกํ, โอฏฺฐานํ สมูโห โอฏฺฐกํ, อุรพฺภานํ สมูโห โอรพฺภกํฯ เอวํ ราชกํ, ราชปุตฺตกํ, หตฺถิกํ, เธนุกํ, สสํ อเทนฺติ ภกฺขนฺตีติ สสาทกา, เตสํ สมูโห สสาทกกํฯ อิกฺขณิกํฯ
ณมฺหิ-อมิตฺตานํ สมูโห อมิตฺตํฯ
ณิกมฺหิ-อปูปานํ สมูโห อาปูปิกํ, สกุณานํ สมูโห สากุณิโก [สํกุลานํ สมูโห สํกุลิกํ?]ฯ
๕๔๒. ชนาทีหิ ตา [ก. ๓๕๕; รู. ๓๘๐; นี. ๗๗๑; จํ. ๓.๑.๖๙; ปา. ๔.๒.๔๓]ฯ
ตสฺส สมูโหติ อตฺเถ ตา โหติฯ
ชนตา, ราชตา, พนฺธุตา, คามตา, สหายตา, นครวาสีนํ สมูโห นาครตา อิจฺจาทิฯ
๕๔๓. อยูภทฺวิตีหํเส [ก. ๓๕๔; รู. ๓๗๙; นี. ๗๗๑; จํ. ๔.๒.๔๗, ๔๘; ปา. ๕.๒.๔๓, ๔๔]ฯ
อุภ, ทฺวิ, ตีหิ ตสฺส อํสตฺเถ อโย โหติฯ
อุโภ อํสา ภาคา อสฺสาติ อุภยํ, ทฺเว อํสา อสฺสาติ ทฺวยํ, ตโย อํสา อสฺสาติ ตยํ, วตฺถุตฺตยํ, รตนตฺตยํ, ทฺเว วา ตโย วา อํสา อสฺสาติ ทฺวตฺตยํฯ
อิติ สมูหราสิฯ
ทตฺต, นิพฺพตฺตราสิ
๕๔๔. เตน ทตฺเต ลิยา [ก. ๓๕๘, ๓๕๖; รู. ๓๘๓, ๓๘๑; นี. ๗๗๘, ๗๗๓]ฯ
เตน ทตฺโตติ อตฺเถ ล, อิยา โหนฺติฯ มหาวุตฺตินา ทินฺนสทฺทสฺส ทตฺตตฺตํฯ
เทเวน ทตฺโตติ เทวโล [ชา. ๑.๘.๖๕]ฯ ‘เทวิโล’ติปิ [เทวีโล?] ปาฬิฯ เทวิโย, เทวทตฺโต วาฯ
เอวํ พฺรหฺมโล, พฺรหฺมิโย, พฺรหฺมทตฺโต, สิเวน พิสฺสนุเทวราเชน ทตฺโต สีวโล, สีวิโย, อิตฺถิยํ สีวลิ, สีวิยิ, สิสฺส ทีโฆฯ
๕๔๕. เตน นิพฺพตฺเต [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; ‘เตน นิพฺพตฺเต อิโม’?]ฯ
เตน นิพฺพตฺเต อิโม โหติฯ
ปาเกน นิพฺพตฺตํ ปากิมํ, เผเณน นิพฺพตฺตํ เผณิมํ, เวฐเนน นิพฺพตฺตํ เวฐิมํฯ เอวํ เวธิมํ, โคปฺผเนน นิพฺพตฺตํ โคปฺผิมํ [ปารา. อฏฺฐ. ๒.๔๓๑], ปุปฺผทามํ, กรเณน นิพฺพตฺตํ กิตฺติมํ, กุตฺติมํ วา, มหาวุตฺตินา กรณสฺส กิตฺตํ กุตฺตญฺจฯ สุตฺตวิภตฺเตน สํหาริมํ, อาหาริมํ อิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติฯ
อิติ ทตฺต, นิพฺพตฺตราสิฯ
ล, อิต, กราสิ
๕๔๖. ตนฺนิสฺสิเต โล [ก. ๓๕๘; รู. ๓๘๓; นี. ๗๗๘; ‘ลฺโล’ (พหูสุ)]ฯ
ตนฺนิสฺสิตตฺเถ โล โหติฯ
เวทํ ญาณํ นิสฺสิตํ เวทลฺลํ, ลสฺส ทฺวิตฺตํ, ทุฏฺฐุ นิสฺสิตํ ทุฏฺฐุลฺลํฯ ‘‘มทนียํ, พนฺธนียํ, มุจฺฉนียํ, รชนียํ, คมนียํ, ทสฺสนียํ’’ อิจฺจาทีนิ กรเณ วา อธิกรเณ วา อนียปจฺจเยน สิชฺฌนฺติฯ
‘ธูมายิตตฺต’นฺติอาทีสุ ธูโม วิย อตฺตานํ อาจรตีติ ธูมายิตํ, คคนํ, ธูมายิตํ เอว ธูมายิตตฺตํ, สกตฺเถ ตฺตฯ เอวํ ติมิรายิตตฺตํ, นามธาตุโต [สํ. นิ. ๓.๘๗] อายปจฺจเยน สิทฺธํฯ
๕๔๗. สญฺชาตา ตารกาทฺวิตฺวิโต [ก. ๕๕๕; รู. ๖๑๒; นี. ๑๑๔๒; จํ. ๔.๒.๓๗ …เป.… ๕.๒.๓๖; ‘สญฺชาตํ…’ (พหูสุ)]ฯ
ตารกาทีหิ เต อสฺส สญฺชาตาติ อตฺเถ อิโต โหติฯ
ตารกา สญฺชาตา อสฺสาติ ตารกิตํ, คคนํฯ ปุปฺผานิ สญฺชาตานิ อสฺสาติ ปุปฺผิโตฯ เอวํ ผลิโต, รุกฺโขฯ ปลฺลวานิ สญฺชาตานิ อสฺสาติ ปลฺลวิตา, ลตาฯ ทุกฺขํ สญฺชาตํ อสฺสาติ ทุกฺขิโต, สุขํ สญฺชาตํ อสฺสาติ สุขิโตฯ
ปณฺฑา วุจฺจติ ปญฺญา, ปณฺฑา สญฺชาตา อสฺสาติ ปณฺฑิโต, ทณฺโฑ สญฺชาโต อสฺสาติ ทณฺฑิโตฯ มหาวุตฺตินา ตสฺส นตฺเต มลํ สญฺชาตํ อสฺสาติ มลินํฯ ตถา ปิปาสา สญฺชาตา อสฺสาติ ปิปาสิโต, ชิฆจฺฉา สญฺชาตา อสฺสาติ ชิฆจฺฉิโต, พุภุกฺขา สญฺชาตา อสฺสาติ พุภุกฺขิโต, มุจฺฉา สญฺชาตา อสฺสาติ มุจฺฉิโต, วิสญฺญา สญฺชาตา อสฺสาติ วิสญฺญิโต, นินฺทา สญฺชาตา อสฺสาติ นินฺทิโตฯ
เอวํ คพฺพ-ถมฺเภ คพฺพิโตฯ ทพฺพ-ปาฏเว ทพฺพิโตฯ อนฺตรํ สญฺชาตํ อสฺสาติ อนฺตริโต, วจฺจํ สญฺชาตํ อสฺสาติ วจฺจิโตฯ
๕๔๘. นินฺทาญฺญาตปฺปปฏิภาครสฺสทยาสญฺญาสุ โก [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๕; จํ. ๔.๓.๖๒, ๖๓, ๖๔; ปา. ๕.๓.๗๓-๗๙, ๙๖, ๙๗]ฯ
นินฺทาทีสุ โชตนิเยสุ นามสฺมา โก โหติฯ
นินฺทายํ – กุจฺฉิโต สมโณ สมณโกฯ เอวํ มุณฺฑโก, อสฺสโก, อุทฺธุมาตกํ, วินีลกํ, วิปุพฺพกํ, อฏฺฐิกํ อิจฺจาทิฯ
อญฺญาเต – อญฺญาโต อสฺโส อสฺสโก, กสฺส อยํ อสฺโสติ วา อสฺสโก อิจฺจาทิฯ
อปฺปตฺเถ – อปฺปกํ เตลํ เตลกํฯ เอวํ ฆตกํ, ขุทฺทกํ ธนุ ธนุกํ, รถกํ, คามกํ อิจฺจาทิฯ
ปฏิภาคตฺเถ – หตฺถิรูปกํ หตฺถิกํฯ เอวํ อสฺสกํ, พลีพทฺทโก อิจฺจาทิฯ
รสฺเส-รสฺโส มนุสฺโส มนุสฺสโกฯ เอวํ รุกฺขโก, ปิลกฺขโก อิจฺจาทิฯ
ทยายํ-อนุกมฺปิโต ปุตฺโต ปุตฺตโกฯ เอวํ วจฺฉโก, อิตฺถิกา, อมฺพกา, กุมาริกา อิจฺจาทิฯ
สญฺญายํ-นามมตฺเตน โมโร วิย โมรโก อิจฺจาทิฯ
อิติ ล, อิต, ก ราสิฯ
อภูตตพฺภาวราสิ
๕๔๙. อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๕; จํ. ๔.๔.๓๕; ปา. ๕.๔.๕๐]ฯ
ปุพฺเพ ตสฺส อภูตสฺส วตฺถุโน กทาจิ ตถา ภวนํ อภูตตพฺภาโว, ตสฺมึ อภูตตพฺภาเว โชตนิเย สติ กรา’ส, ภูธาตูนํ โยเค วิการวาจิมฺหา นามสฺมา จานุพนฺโธ อีปจฺจโย โหติฯ
อธวลํ ธวลํ กโรติ ธวลีกโรติ, อธวโล ธวโล สิยา ธวลีสิยา, อธวโล ธวโล ภวติ ธวลีภวติฯ เอวํ ธวลีกาโร, ธวลีภูโตฯ
อภูตตพฺภาเวติ กึ? ฆฏํ กโรติ, ฆโฏ อตฺถิ, ฆโฏ ภวติฯ
กราสภูโยเคติ กึ? อธวโล ธวโล ชายเตฯ
วิการาติ กึ? ปกติยา มา โหตุ, สุวณฺณํ กุณฺฑลํ กโรติ, สุวณฺณสฺส กุณฺฑลกรณํ นาม โลเก ปกติรูปนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ สุวณฺณํ กุณฺฑลํ สิยา, สุวณฺณํ กุณฺฑลํ ภวตีติฯ
อิติ อภูตตพฺภาวราสิฯ
สกตฺถราสิ
๕๕๐. สกตฺเถ [ก. ๑๗๘, ๓๖๐, ๓๗๒; รู. ๒๒๔, ๓๘๗, ๓๘๕, ๓๗๘; นี. ๓๖๔, ๗๘๐, ๗๙๘, ๗๖๗]ฯ
สกตฺเถปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติฯ ‘สกตฺโถ’ติ สกปทตฺโถ, ปกติลิงฺคปทตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ
หีโน เอว หีนโก, โปโต เอว โปตโก, เทโว เอว เทวตา, ยถาภูตเมว ยถาภุจฺจํ, กรุณา เอว การุญฺญํ, ปตฺตกาลเมว ปตฺตกลฺลํ, อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ, ปาคุญฺญเมว ปาคุญฺญตา, กมฺมญฺญเมว กมฺมญฺญตา, ทานํ เอว ทานมยํ, สีลํ เอว สีลมยํฯ เอวํ ภาวนามยํ อิจฺจาทิฯ
ยถา จ อมจฺจปุตฺตา เอว ‘อมจฺจปุตฺติยา’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ ‘‘สกฺยปุตฺโต เอว สกฺยปุตฺติโย, อสมโณ โหติ อสกฺยปุตฺติโย [ปารา. ๕๕], เอวํ นาฏปุตฺติโย, ทาสปุตฺติโย’’ติปิ ยุชฺชติฯ
‘ภยทสฺสิวา, อตฺถทสฺสิมา’ติ วนฺตุ, มนฺตุปจฺจยาสกตฺเถปิ ยุชฺชนฺติฯ ‘พฺรหฺมวณฺณี, เทววณฺณี’ติ เอตฺถ พฺรหฺมุโน วณฺโณ พฺรหฺมวณฺโณ, พฺรหฺมวณฺโณ วิย วณฺโณ อสฺส อตฺถีติ อตฺเถ สติ อีปจฺจโย ปจฺจยตฺโถ เอว โหติ, น สกตฺโถฯ พฺรหฺมวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โสยํ พฺรหฺมวณฺณีติ อตฺเถ สติ สกตฺโถเยวฯ อปิ จ เอกสฺมึ อญฺญปทตฺเถ ทฺเว สมาส, ตทฺธิตา วตฺตนฺตีติปิ ยุชฺชติ, ตถา ‘ปคุณสฺส ภาโว ปาคุญฺญตา’ติอาทีสุ ทฺเว ตทฺธิตปจฺจยา ภาวตฺเถติฯ
อิติ สกตฺถราสิฯ
นิทฺทิฏฺฐปจฺจยราสิ
๕๕๑. อญฺญสฺมึ [ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕]ฯ
ปุพฺเพ นิทฺทิฏฺฐา ณาทโย ปจฺจยา นิทฺทิฏฺฐตฺถโต อญฺเญสุปิ อตฺเถสุ ทิสฺสนฺติฯ
มคเธสุ ชาโต มาคโธ, มคเธสุ สํวฑฺฒิโต มาคโธ, มคเธสุ นิวุตฺโถ มาคโธ, มคธานํ มคเธสุ วา อิสฺสโร มาคโธ อิจฺจาทิ, โณฯ
กาสิํ อคฺฆตีติ กาสิโย [จูฬว. ๓๗๖], ‘กาสี’ติ สตํ วา สหสฺสํ วา วุจฺจติ, อิโยฯ
เอวมญฺเญปิ ปจฺจยา ยถานุรูปํ เวทิตพฺพาฯ
๕๕๒. ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา [ก. ๓๕๑, ๓๕๒; รู. ๓๗๔, ๓๗๖; นี. ๗๖๔, ๗๖๕]ฯ
ปุพฺเพ นิทฺทิฏฺฐปจฺจเยหิ อญฺเญปิ ปจฺจยา นิทฺทิฏฺเฐสุ อนิทฺทิฏฺเฐสุ จ อตฺเถสุ ทิสฺสนฺติฯ
วิสทิสา [วิวิธา (โมค.)] มาตโร วิมาตโร, ตาสํ ปุตฺตา เวมาติกา [เนตฺติ ๙๕], อิกณฯ
ปเถ คจฺฉนฺตีติ ปถาวิโน [ม. นิ. ๒.๓๔๗], อฆํ ทุกฺขํ ปาปํ วา คจฺฉตีติ อฆาวี, อาวีฯ
อิสฺสา อสฺส อตฺถีติ อิสฺสุกี [ชา. ๑.๖.๔๓], อุกีฯ
ธุรํ วหนฺตีติ โธรยฺหา [อ. นิ. ๓.๕๘], ยฺหณฯ
โลภสฺส หิตา โลภเนยฺยาฯ เอวํ โทสเนยฺยา, โมหเนยฺยา, อเนยฺโยฯ
ทสฺสนํ อรหตีติ ทสฺสเนยฺโยฯ เอวํ วนฺทเนยฺโย, ปูชเนยฺโย, นมสฺสเนยฺโย, เอยฺโยฯ
โอฆานํ หิตา โอฆนิยา, โยคนิยา, คนฺถนิยา, กมฺมนิยํ, อตฺตนิยํ, ทสฺสนิยํ, ปูชนิโย, นมสฺสนิโย อิจฺจาทิ, อนิโยฯ
ยํ ปริมาณํ อสฺสาติ ยาวํ, ยาวนฺตสฺส ภาโว ยาวตฺวํฯ เอวํ ตาวตฺวํ, ตฺวฯ
ปรมานํ อุตฺตมปุริสานํ ภาโว กมฺมํ วา ปารมี, สมคฺคานํ ภาโว กมฺมํ วา สามคฺคี, ณีฯ
‘‘นาควตา, สีหวตา, อาชญฺญวตา’’ อิจฺจาทีสุ ภาเว วนฺตุปจฺจยํ อิจฺฉนฺติฯ
มาตุ ภาตา มาตุโล, อุโลฯ
อิติ นิทฺทิฏฺฐปจฺจยราสิฯ
วุทฺธิราสิ
‘ปทานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาเอโอ ณานุพนฺเธ’ติ ปทาทิภูตานํ อการ, อิวณฺณุ’วณฺณานํ อา, เอ, โอวุทฺธิฯ
อาทิจฺโจ, วาสิฏฺโฐ, เวนเตยฺโย, เมนิโก, เปตฺติกํ, โอทุมฺพรํ, โอฬุมฺปิโก, โอทคฺยํ, โทภคฺคํ, โสภคฺคํ อิจฺจาทิฯ
ณานุพนฺเธติ กึ? นามโก, ปทโก, ปุราตโนฯ
‘มชฺเฌ’ติ สุตฺเตน ปทมชฺเฌปิ วุทฺธิ, วาเสฏฺโฐ, อฑฺฒเตยฺโย อิจฺจาทิฯ
๕๕๓. สํโยเคปิ กฺวจิ [ก. ๔๐๕; รู. ๓๖๕; นี. ๘๖๔; ‘ปิ’ (พหูสุ นตฺถิ)]ฯ
ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร สํโยเคปิ กฺวจิ วุทฺธิ โหติฯ
เปตฺเตยฺโย, เปตฺติกํ, เทจฺโจ, ปมุเข สาธุ ปาโมกฺขํ, ปมุทิตสฺส ภาโว ปาโมชฺชํ, วตฺตพฺพนฺติ วากฺยํ, ภชิตพฺพนฺติ ภาคฺยํ, โภคฺคํ, โยคฺคํ อิจฺจาทิฯ
อิติ วุทฺธิราสิฯ
โลปราสิ
‘โลโปวณฺณิวณฺณาน’นฺติ สุตฺเตน ณฺยมฺหิ ปเร อวณฺณิ’วณฺณานํ โลโปฯ
ตตฺถ อวณฺเณ-ปณฺฑิจฺจํ, ตจฺฉํ, ทายชฺชํ, ทฺวิธา ภาโว ทฺเวชฺฌํ, กรุณาเยว การุญฺญํ อิจฺจาทิฯ
อิวณฺเณ-อธิปติสฺส ภาโว อาธิปจฺจํฯ เอวํ อาทิจฺโจ, โกณฺฑญฺโญ อิจฺจาทิฯ
‘อุวณฺณสฺสาวง สเร’ติ สเร ปเร อุวณฺณสฺส อวง โหติฯ
ณมฺหิ-ลหุโน ภาโว ลาฆวํ, ราฆวํ, ชมฺพุรุกฺเข ภวํ ชมฺพวํฯ ตถา กปิลวตฺถุมฺหิ ภวํ กาปิลวตฺถวํ, วนํฯ ภาตุโน อปจฺจํ ภาตพฺโย, คพฺยํ, ทพฺยํฯ
‘เฏ สติสฺสา…’ติ ฏมฺหิ ปจฺจเย วีสติ, ตีสตีนํ ติโลโปฯ
วีสติยา ปูรโณ วีโส, เอกูนวีโสฯ เอวํ ตีโส, เอกูนตีโสฯ
‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ รานุพนฺเธ ปจฺจเย ปทนฺตสราทีนํ โลโปฯ
เมตฺเตยฺโย, เปตฺเตยฺโย, กิวํ, กิตฺตกํ, อีที, อีทิกฺโข, อีทิโส, อาหจฺจ, อุปหจฺจ, สกฺกจฺจ, อธิกิจฺจ, กิริยา, เวทคู, ปารคู อิจฺจาทิฯ
๕๕๔. ปจฺจยานํ โลโป [ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๐; โมคฺคลฺลาเน ‘โลโป’ ตฺเวว ทิสฺสติ]ฯ
ปจฺจยานํ กฺวจิ โลโป โหติฯ
พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา [สํ. นิ. ๔.๘๕]ฯ เอตฺถ จ รตนสฺส ภาโว รตนํ, อตฺตโน ภาโว อตฺตา, อตฺตโน สกสฺส ภาโว อตฺตนิยนฺติ เอวํ ภาวปจฺจยโลโปฯ
‘‘พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ’’อาทีสุ ‘‘พุทฺธสฺส ภาโว พุทฺโธ, พุทฺธสฺส อยํ คุโณ พุทฺโธ’’ติอาทินา นเยน ปจฺจยโลโป เวทิตพฺโพฯ
๕๕๕. โลโป วีมนฺตุวนฺตูนํ [ก. ๒๖๘; รู. ๓๙๗; นี. ๕๑๘]ฯ
อิยิ’ฏฺเฐสุ ปเรสุ วี, มนฺตุ, วนฺตูนํ โลโป โหติฯ
เมธาวีนํ อติสเยน เมธาวีติ เมธิโย, เมธิฏฺโฐ, สติมนฺตานํ อติสเยน สติมาติ สติโย, สติฏฺโฐ, คุณวนฺตานํ อติสเยน คุณวาติ คุณิโย, คุณิฏฺโฐฯ
อิติ โลปราสิฯ
ขุทฺทกราสิ นิฏฺฐิโตฯ