อสฺสตฺถิราสิ
๔๗๒. ตเมตฺถสฺสตฺถีติ มนฺตุ [ก. ๓๖๙; รู. ๔๐๓; นี. ๗๙๓; จํ. ๔.๒.๙๘; ปา. ๕.๒.๙๔]ฯ
ตํ เอตฺถ อตฺถิ, ตํ อสฺส อตฺถีติ อตฺเถสุ ปฐมนฺตา มนฺตุปจฺจโย โหติ, อิวณฺณุ’วณฺโณ’กาเรหิ มนฺตุฯ ตตฺถ อิวณฺณนฺเตหิ นิจฺจํ, อุปฏฺฐิตา สติ เอตสฺมึ อตฺถิ, เอตสฺส วา อตฺถีติ สติมาฯ เอวํ คติมา, มติมา, ธิติมา [สํ. นิ. ๑.๑๙๕๒; ชา. ๒.๒๒.๑๔๕๑], อตฺถทสฺสิมา [ชา. ๒.๒๒.๑๔๕๑], สิรีมา [ชา. อฏฺฐ. ๑.อวิทูเรนิทานกถา] อิจฺจาทิฯ
อุวณฺณนฺเตหิ ปน –
๔๗๓. อายุสฺสายส มนฺตุมฺหิ [ก. ๓๗๑; รู. ๔๐๔; นี. ๗๙๗]ฯ
มนฺตุมฺหิ ปเร อายุสฺส อายสาเทโส โหติฯ
ทีฆํ อายุ อสฺมึ อตฺถิ, อสฺส วา อตฺถีติ อายสฺมา [มหานิ. ๔๙]ฯ เอวํ จกฺขุมา, พนฺธุมา, ภาณุมา อิจฺจาทิฯ
พหู คาโว อสฺมึ สนฺติ, อสฺส วา สนฺตีติ โคมาฯ จนฺทิมา, ปาปิมาปเทสุ จ มหาวุตฺตินา อิมนฺตุปจฺจยํ อิจฺฉนฺติฯ ตตฺถ จนฺทสงฺขาตํ วิมานํ อสฺส อตฺถีติ จนฺทิมา [ธ. ป. ๓๘๗], เทวปุตฺโต, อุปจาเรน ปน วิมานมฺปิ จนฺทิมาติ วุจฺจติ, เทวปุตฺโตปิ จนฺโทติ วุจฺจติฯ อติ วิย ปาโป อชฺฌาสโย อสฺส อตฺถีติ ปาปิมา [สํ. นิ. ๑.๑๓๗], มาโรฯ น หิ อปฺปเกน ปาเปน ปาปิมาติ วุจฺจติ ปหูตาทิวเสน ปสิทฺเธ เอว มนฺตาทีนํ ปวตฺตนโตฯ วุตฺตญฺหิ วุตฺติยํ –
‘‘ปหูเต จ ปสํสายํ, นินฺทายญฺจาติสายเนฯ
นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค, โหนฺติเม มนฺตุอาทโย’’ติ [โมค. ๗๘]ฯ
ตตฺถ ปหูเต-โคมา [สํ. นิ. ๑.๑๒], ธนวาติฯ
ปสํสายํ-ชาติมา, คุณวาติฯ
นินฺทายํ-วลิมาติฯ
อติสายเน – พุทฺธิมา, วณฺณวาติฯ
นิจฺจโยเค-สติมา, สีลวา, ทณฺฑีติฯ
สํสคฺเค – หลิทฺทิมาติฯ
ตถา วิชฺชมาเนหิ เอว สติอาทีหิ สติมา อิจฺจาทโย วุจฺจนฺติ, น อตีเตหิ อนาคเตหิ จ อวิชฺชมาเนหิ, กสฺมา? อตฺถิสทฺเทน ปจฺจุปฺปนฺเนน นิทฺทิฏฺฐตฺตาฯ เอวํ ปน สติ กถํ ปุพฺเพปิ ตฺวํ สติมา อาสิ, อนาคเตปิ สติมา ภวิสฺสสีติ อิทํ สิทฺธนฺติ? ตทปิ ตทา วิชฺชมานาย เอว สติยา สิทฺธนฺติฯ
โค, อสฺโส, มนุสฺโส อิจฺจาทีสุ ชาติสทฺเทสุ เตสํ ทพฺพาภิธานสมตฺถตฺตา มนฺตาทโย น โหนฺติ, ตถา นีโล ปโฏ, สุกฺโก ปโฏอิจฺจาทีสุ คุณสทฺเทสุ ติสฺโส, ผุสฺโสอิจฺจาทีสุ นามสทฺเทสุ จฯ เยสํ ปน ทพฺพาภิธานสามตฺถิยํ นตฺถิ, เตสฺเวว โหนฺติ, พุทฺธิมา, ปญฺญวา, รูปวา, วณฺณวา อิจฺจาทิฯ
๓๗๔. อิมิยา [ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๘]ฯ
ปฐมนฺตา มนฺตฺวตฺเถ อิม, อิยา โหนฺติฯ
พหโว ปุตฺตา อสฺส อสฺมึ วา สนฺตีติ ปุตฺติโม, ปตฺถฏา กิตฺติ อสฺส อสฺมึ วา อตฺถีติ กิตฺติโมฯ เอวํ ผลิโม, ขนฺธิโม, รุกฺโข, ปุตฺติโย, กปฺปิโม, กปฺปิโย, ชฏิโม, ชฏิโย, ถิรํ คุณชาตํ อสฺส อสฺมึ วา อตฺถีติ เถริโย, หานภาโค อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ หานภาคิโยฯ เอวํ ฐิติภาคิโย, วิเสสภาคิโย, นิพฺเพธภาคิโย อิจฺจาทิฯ
เอตฺถ จ ปาฬิยํ จนฺทิมา, ปุตฺติมาสทฺทานํ สิมฺหิ ราชาทิคณรูปํ ทิสฺสติ, รตฺติมาภาติ จนฺทิมา [ธ. ป. ๓๘๗], ปุตฺเตหิ นนฺทติ ปุตฺติมาติ [สํ. นิ. ๑.๑๒]ฯ กิตฺติมาสทฺทสฺส ปน กิตฺติมสฺส กิตฺติมโตติ รูปนฺติฯ
๔๗๕. วนฺตฺวาวณฺณา [ก. ๓๖๘; รู. ๔๐๒; นี. ๗๙๒; จํ. ๖.๓.๓๕ …เป.… ๘.๒.๙]ฯ
อวณฺณภูตา ปฐมนฺตา มนฺตฺวตฺเถ วนฺตุ โหติฯ
นิจฺจสีลวเสน วิสุทฺธํ สีลํ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ สีลวา, ปสตฺโถ คุโณ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ คุณวาฯ
เอวํ สพฺพตฺถ ปทตฺถานุรูปํ มนฺตฺวตฺถวิเสโส วตฺตพฺโพ, ปฏิสนฺธิสหคตา ปญฺญา อสฺส อตฺถีติ ปญฺญวา, ปจฺจเย ปเร ทีฆานํ กฺวจิ รสฺสตฺตํฯ วิทติ เอเตนาติ วิโท, ญาณํ, วิโท เอตสฺส อตฺถิ, เอตสฺมึ วา วิชฺชตีติ วิทฺวา, พฺยญฺชเน ปุพฺพสฺสรโลโปฯ
อวณฺณาติ กึ? สติมา, พนฺธุมาฯ
พหุลาธิการา รสฺมิวา, ลกฺขิวา, ยสสฺสิวา, ภยทสฺสิวา, มสฺสุวา, คาณฺฑีวธนฺวาติปิ สิชฺฌนฺติฯ ตตฺถ คาณฺฑีวธนุ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ คาณฺฑีวธนฺวา, พฺยญฺชเน ปุพฺพสฺสรโลโปฯ
๔๗๖. ทณฺฑาทีหิกอี วา [ก. ๓๖๖; รู. ๔๐๐; นี. ๗๙๐; จํ. ๔.๒.๑๑๘-๑๒๑; ปา. ๕.๒.๑๑๕-๖]ฯ
เตหิ มนฺตฺวตฺเถ อิก, อี โหนฺติ วาฯ
นิจฺจํ คหิโต ทณฺโฑ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ ทณฺฑิโก, ทณฺฑี, ทณฺฑวาฯ เอวํ คนฺธิโก, คนฺธี, คนฺธวา, รูปิโก, รูปี, รูปวาฯ อิณสามิเก วตฺตพฺเพ ธนา อิโก, ธนิโก, อญฺญตฺร ธนี, ธนวา, อตฺถิโก, อตฺถี, อตฺถวาฯ
เอตฺถ จ อสนฺนิหิเตน อตฺเถน อตฺโถ อสฺส อตฺถีติ อตฺถิโก, มหคฺเฆน อตฺถิโก มหคฺฆตฺถิโกฯ เอวํ ธนตฺถิโก, ปุญฺญตฺถิโก, เสยฺยตฺถิโก, อยํ อตฺโถ เอตสฺสาติ อิทมตฺถี, ปาฏเวน อตฺโถ อสฺสาติ ปาฏวตฺถีฯ เอวํ เฉกตฺถี, กุสลตฺถีอิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติฯ
วณฺณสทฺทนฺตา ปน อีเยว โหติ, พฺรหฺมุโน วณฺโณ สณฺฐานํ อสฺส อตฺถีติ พฺรหฺมวณฺณีฯ อถ วา พฺรหฺมุโน วณฺโณ พฺรหฺมวณฺโณ, พฺรหฺมวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โส พฺรหฺมวณฺณีฯ เอวํ พฺรหฺมวจฺฉสี, ‘วจฺฉส’นฺติ สีสํ, ตทฺธิตนฺตสมาสปทํ นาเมตํฯ เอวํ เทววณฺณีฯ
หตฺถ, ทนฺตาทีหิ ชาติยํ อี, หตฺถี, ทนฺตี, คโช, ทาฐี, เกสรี, สีโห, อญฺญตฺร หตฺถวา, ทนฺตวาฯ พฺรหฺมจาริมฺหิ วตฺตพฺเพ วณฺณโต อีเยว, วณฺณี, อญฺญตฺร วณฺณวาฯ โปกฺขราทีหิ เทเส อีเยว, โปกฺขรํ วุจฺจติ กมลํ, โปกฺขรณี, ปุน อิตฺถิยํ นี, ปุพฺพอี-การสฺส อตฺตํ, อุปฺปลินี, กุมุทินี, ภิสินี, มุฬาลินี, สาลุกินี, ปทุมํ เอตฺถ เทเส อตฺถีติ ปทุมี, ตโต อิตฺถิยํ นี, ปทุมินี, ปุพฺพอี-การสฺส รสฺสตฺตํ, สพฺพํ กมลากรสฺส วา กมลคจฺฉสฺส วา นามํ, อญฺญตฺร โปกฺขรวา หตฺถี, อิธ โสณฺฑา โปกฺขรํ นามฯ
สิขี, สิขาวา, มาลี, มาลาวา, สีลี, สีลวา, พลี, พลวาฯ สมาสนฺเตปิ อี, นิทฺทาสีลี, สภาสีลี, พาหุพลี, อูรุพลีฯ สุข, ทุกฺเขหิ อีเยว, สุขี, ทุกฺขี อิจฺจาทิฯ
๔๗๗. ตปาทีหิ สี [ก. ๓๖๕; รู. ๓๙๙; นี. ๗๘๙; จํ. ๔.๒.๑๐๖; ปา. ๕.๒.๑๐๒; ‘… สฺสี’ (พหูสุ)]ฯ
ตปาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ สี โหติ วาฯ
ตโป อสฺส อสฺมึ วา วิชฺชตีติ ตปสฺสี, ทฺวิตฺตํฯ เอวํ ยสสฺสี, เตชสฺสี, มโน อสฺส อตฺถีติ มนสฺสีฯ
วาตฺเวว? ยสวาฯ
๔๗๘. โณ ตปา [ก. ๓๗๐; รู. ๔๐๕; นี. ๗๙๕; จํ. ๔.๒.๑๐๖; ปา. ๕.๒.๑๐๓]ฯ
ตปมฺหา มนฺตฺวตฺเถ โณ โหติฯ
ตโป อสฺส อตฺถีติ ตาปโส, อิตฺถิยํ ตาปสีฯ
๔๗๙. มุขาทิโต โร [ก. ๓๖๗; รู. ๔๐๑; นี. ๗๙๑; จํ. ๔.๒.๑๑๐, ๑๑๑; ปา. ๕.๒.๑๐๖, ๑๐๗]ฯ
มุขาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โร โหติฯ
อสํยตํ มุขํ อสฺส อตฺถีติ มุขโร, สุสิ อสฺส อตฺถีติ สุสิโร, รุกฺโข, อูโส ขาโร ยสฺมึ อตฺถีติ อูสโร, ขารภูมิปฺปเทโส, มธุ รโส อสฺส อตฺถีติ มธุโร, คุโฬ, นคา เอตฺถ สนฺตีติ นคโร, พหุปพฺพตปฺปเทโส, ‘‘นคร’’นฺติปิ ปาโฐ, กุญฺโช วุจฺจติ หนุ, กุญฺชโร, หตฺถี, อุณฺณตา ทนฺตา อสฺส สนฺตีติ ทนฺตุโร, หตฺถีเยว, มหาวุตฺตินา อสฺส อุตฺตํฯ
๔๘๐. ตุนฺทฺยาทีหิ โภ [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๓๘๗; จํ. ๔.๒.๑๔๘; ปา. ๕.๒.๑๓๙]ฯ
ตุนฺทิอิจฺจาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โภ โหติ วาฯ
ตุนฺทิ วุจฺจติ วุทฺธา นาภิ, ตุนฺทิโภ, วลิโย เอตสฺมึ อตฺถีติ วลิโภฯ
วาตฺเวว? ตุนฺทิมาฯ
๔๘๑. สทฺธาทิตฺว [ก. ๓๗๐; รู. ๔๐๕; นี. ๗๙๕; จํ. ๔.๒.๑๐๕; ปา. ๕.๒.๑๐๑ (สทฺทาทิวฺห?)]ฯ
สทฺธาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ อ โหติฯ
สทฺธา อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ สทฺโธฯ เอวํ ปญฺโญ, สโตฯ
วาตฺเวว? ปญฺญวา, สติมาฯ
๔๘๒. อาลฺวาภิชฺฌาทีหิ [ก. ๓๕๙; รู. ๓๘๔; นี. ๗๗๙; จํ. ๔.๒.๑๕๗; ปา. ๓.๒.๑๕๘]ฯ
อภิชฺฌาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ อาลุ โหติ วาฯ
อภิชฺฌา อธิกา อสฺส อตฺถีติ อภิชฺฌาลุ, สีตลทุกฺขํ อธิกํ อสฺส อตฺถีติ สีตาลุ, ธชา พหุลา อสฺมึ รเถ สนฺตีติ ธชาลุ, ทยา พหุลา อสฺสาติ ทยาลุ, ปุริสจิตฺตํ พหุลํ อสฺสาติ ปุริสาลุ, ปุริสโลลา อิตฺถีฯ
วาตฺเวว? ทยาวาฯ
๔๘๓. ปิจฺฉาทิตฺวิโล [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๐๒, ๑๐๓; ปา. ๕.๒.๙๙, ๑๐๐]ฯ
ปิจฺฉาทิโต มนฺตฺวตฺเถ อิโล โหติ วาฯ
ปิจฺฉํ ตูลํ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ปิจฺฉิโล, ปิจฺฉวา, ตูลรุกฺโข, ปิจฺฉิลา สิปฺปลิ [สิปฺปลี, สีมฺพลี, เสมฺมลีติปิ ทิสฺสติ], เผนิโล [เผณิโลติปิ ทิสฺสติ], เผนวา, อทฺทาริฏฺฐโก, ชฏิโล, ชฏาวา, ตาปโส, ตุณฺฑิโล, ตุณฺฑวา, อธิกา วาจา อสฺส อตฺถีติ วาจาโล, มหาวุตฺตินา อิโลโปฯ
๔๘๔. สีลาทิโต โว [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๑๓; ปา. ๕.๒.๑๐๙]ฯ
สีลาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โว โหติฯ
นิจฺจรกฺขิตสีลํ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ สีลโว, ปุริโส, สีลวา, อิตฺถี, เกสา อติทีฆา อสฺมึ สนฺตีติ เกสโว, เกสวา, อปริมาณา อณฺณา อุทกา อสฺมึ สนฺตีติ อณฺณโว, มหนฺตํ พลํ อสฺส อตฺถีติ พลโว, พลวา, พลวํฯ คาณฺฑี วุจฺจติ สนฺธิ, พหโว คาณฺฑี อสฺมึ อตฺถีติ คาณฺฑีวํ, ธนุ [คณฺฑสฺส คณฺฑมิคสิงฺคสฺส อยํ คาณฺฑี, โส อสฺส อตฺถีติ คาณฺฑีติ คาณฺฑีโวฯ (ปญฺจกาฏีกา)ฯ คาณฺฑีเมณฺฑสิงฺคมสฺส อตฺถีติ คาณฺฑีวํ, ธนุฯ (ปโยคสิทฺธิ)ฯ คาณฺฑี คนฺถิ, โส อตฺถิ อสฺส อสฺมึ วา คาณฺฑีโว อชฺชุนธนุ, (มุคฺธโพธฏีกา)], พหุกา ราชี อสฺส อตฺถีติ ราชีวํ, ปงฺกชํฯ
๔๘๕. มายาเมธาหิ วี [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๓๗; ปา. ๕.๒.๑๒๑]ฯ
เอเตหิ มนฺตฺวตฺเถ วี โหติฯ
มายาวี, เมธาวีฯ
๔๘๖. อิสฺสเร อามฺยุวามี [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๔๓; ปา. ๕.๒.๑๒๖; ‘‘สิสฺสเร…’’ (พหูสุ)]ฯ
อิสฺสรภูเต มนฺตฺวตฺเถ อามี, อุวามี โหนฺติฯ
อิสฺสริยฏฺฐานภูตํ สํ อสฺส อตฺถีติ สามี, สุวามี [สุ. นิ. ๖๗๑], อิตฺถิยํ สามินี, สุวามินี, พินฺทุโลโป, กาคเม สามิโกฯ
๔๘๗. ลกฺขฺยา โณ อ จ [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; ปา. ๕.๒.๑๐๐]ฯ
ลกฺขีมฺหา มนฺตฺวตฺเถ โณ โหติ, อีการสฺส อตฺตญฺจ โหติฯ
ลกฺขี สิรี เอตสฺส อตฺถีติ ลกฺขโณฯ
๔๘๘. องฺคา โน กลฺยาเณ [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; ปา. ๕.๒.๑๐๐]ฯ
กลฺยาเณ วตฺตพฺเพ องฺคมฺหา มนฺตฺวตฺเถ โน โหติฯ
กลฺยาณํ องฺคํ เอติสฺสา อิตฺถิยา อตฺถีติ องฺคนาฯ
๔๘๙. โส โลมา [ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๐๔; ปา. ๕.๒.๑๐๐]ฯ
โลมมฺหา มนฺตฺวตฺเถ สปจฺจโย โหติฯ
พหูนิ โลมานิ อสฺส สนฺตีติ โลมโสฯ เอตฺถ ‘โส’ติ สุตฺตวิภาเคน ‘‘สุเมธโส, ภูริเมธโส’’ อิจฺจาทีนิปิ สิชฺฌนฺติฯ
อสฺสตฺถิราสิ นิฏฺฐิโตฯ