นิรุตฺติทีปนี

๖. อาขฺยาตกณฺฑ

 

สุทฺธกตฺตุรูป

 

อถ ธาตุปจฺจยสํสิทฺธํ กาล, การก, ปุริส, สงฺขฺยาเภททีปกํ ลิงฺคเภทรหิตํ กฺริยาปธานวาจกํ ตฺยาทฺยนฺตนามกํ อาขฺยาตปทํ ทีปิยเตฯ

 

ตตฺถ กฺริยํ ธาเรตีติ ธาตุฯ สา ปกติธาตุ, วิกติธาตุ, นามธาตุวเสน ติวิธาฯ

 

ตตฺถ ภู, หู, คมุ, ปจ อิจฺจาทิ ปกติธาตุ นาม สภาเวน สิทฺธตฺตาฯ

 

ติติกฺข, ติกิจฺฉ, พุภุกฺข, ชิฆจฺฉอิจฺจาทิ วิกติธาตุ นาม สงฺขตวเสน สิทฺธตฺตาฯ

 

ปุตฺตีย, ปพฺพตาย อิจฺจาทิ นามธาตุ นาม นามภูตสฺส สโต กฺริยวาจีปจฺจยโยเคน ธาตุฏฺฐาเน ฐิตตฺตาฯ

 

ปกติธาตุ จ สกมฺมิกา’กมฺมิกวเสน ทุวิธาฯ

 

ตตฺถยา ธาตุ กมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา สกมฺมิกา นามฯ คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติ อิจฺจาทิฯ

 

ยา กมฺมนิรเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา อกมฺมิกา นามฯ ภวติ, โหติ, ติฏฺฐติ, เสติ อิจฺจาทิฯ

 

สกมฺมิกา จ เอกกมฺมิก, ทฺวิกมฺมิกวเสน ทุวิธาฯ

 

ตตฺถ ยา เอกกมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา เอกกมฺมิกา นามฯ คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติ อิจฺจาทิฯ

 

ยา ปธานา’ปธานวเสน กมฺมทฺวยาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา ทฺวิกมฺมิกา นามฯ

 

สา จ นฺยาทิ, ทุหาทิวเสน ทุวิธาฯ

 

ตตฺถ ยา ธาตุ ปาปนตฺถา โหติ, สา นฺยาทิ นามฯ อชํ คามํ เนติ, ภารํ คามํ วหติ, สาขํ คามํ อากฑฺฒติฯ

 

เสสา ทฺวิกมฺมิกา ทุหาทิ นามฯ คาวิํ ขีรํ ทุหติ, พฺราหฺมณํ กมฺพลํ ยาจติ, ทายกํ ภิกฺขํ ภิกฺขติ, โคณํ วชํ รุนฺธติ, ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ, สิสฺสํ ธมฺมํ อนุสาสติ, ภควา ภิกฺขู เอตํ [วจนํ] อโวจ, ราชา อมจฺจํ วจนํ พฺรวีติ อิจฺจาทิฯ

 

ตตฺถ ยทา กมฺมสฺมึ รูปํ สิชฺฌติ, ตทา วิภตฺติ, ปจฺจยา นฺยาทิมฺหิ ปธานกมฺมํ วทนฺติ, ทุหาทิมฺหิ อปธานกมฺมํ, สพฺพธาตูสุ การิตโยเค การิตกมฺมนฺติ, สพฺพญฺเจตํ ธาตูนํ ปกติอตฺถวเสน วุตฺตํ, อเนกตฺถตฺตา ปน ธาตูนํ อตฺถนฺตรวจเน วา นานุปสคฺคโยเค วา อกมฺมิกาปิ สกมฺมิกา โหนฺติ, สกมฺมิกาปิ อกมฺมิกา โหนฺติฯ

 

อตฺถนฺตรวจเน ตาว –

 

วิท – สตฺตายํ, ธมฺโม วิชฺชติ, สํวิชฺชติฯ

 

วิท – ญาเณ, ธมฺมํ วิทติฯ

 

วิท – ลาเภ, ธนํ วินฺทติฯ

 

วิท – อนุภวเน, สุขํ เวเทติ, วิปากํ ปฏิสํเวเทติ [ม. นิ. ๓.๓๐๓]ฯ

 

วิท – อาโรจเน, เวทยามหํ ภนฺเต เวทยตีติ มํ ธาเรตุ [จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒], การณํ นิเวเทติ, ธมฺมํ ปฏิเวเทติ อิจฺจาทิฯ

 

นานุปสคฺคโยเค –

 

ปท-คติยํ, มคฺคํ ปชฺชติ, ปฏิปชฺชติ, มคฺโค อุปฺปชฺชติ, นิปชฺชติ, สมฺปชฺชติ, โภโค ภวติ, สมฺภวติ, โภคํ อนุภวติ, ตณฺหํ อภิภวติ, ปริภวติ, อธิภวติ, อรญฺญํ อภิสมฺภวติ, อชฺโฌคาหตีติ อตฺโถฯ คจฺฉนฺตํ มคฺเค อภิสมฺภวติ, สมฺปาปุณาตีติ อตฺโถ อิจฺจาทิฯ

 

ปทานํ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา วา อตฺถสมฺปตฺติยา วา อุปการกา วิภตฺติ, ปจฺจยา ปจฺจยา นามฯ

 

ตตฺถ วิภตฺติโย ตฺยาทิ, ตฺวาทิอิจฺจาทินา อฏฺฐวิธา ภวนฺติ, สรูปโต ฉนฺนวุติวิธาฯ

 

ตตฺถ ปุพฺพฉกฺกภูตานิ อฏฺฐจตฺตาลีสรูปานิ ปรสฺสปทานิ นามฯ ปรฉกฺกภูตานิ อฏฺฐจตฺตาลีสรูปานิ อตฺตโนปทานิ นามฯ

 

ตตฺถ ปรหิตปฏิสํยุตฺเตสุ ฐาเนสุ ปวตฺติพหุลานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ นามฯ อตฺตหิตปฏิสํยุตฺเตสุ ปวตฺติพหุลานิ อตฺตโนปทานิ นามาติ เอเกฯ

 

ปโร วุจฺจติ กตฺตา สพฺพกฺริยาสาธารณตฺตา, อตฺตา วุจฺจติ กมฺมํ สกสกกฺริยาสาธารณตฺตา, ปรสฺส อภิธายกานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ, อตฺตโน อภิธายกานิ ปทานิ อตฺตโนปทานีติ อญฺเญฯ

 

อตฺตา วุจฺจติ ปทตฺถานํ สรีรภูตา กฺริยา, กตฺตุนา ปน สาธฺยฏฺเฐน กฺริยรูปานิ ภาว, กมฺมานิปิ อตฺตาติ วุจฺจนฺติฯ สาธกฏฺเฐน เตหิ ปรภูโต กตฺตา ปโร นามาติ อปเรฯ

 

อตฺตา วุจฺจติ อมฺหตฺโถ, ปโร วุจฺจติ ตุมฺห, นามตฺโถ, ปุพฺพฉกฺกานิ ปรพหุลตฺตา ปรสฺสปทานิ นาม, ปรฉกฺกานิ ปน รูฬฺหีวเสน อตฺตโนปทานิ นามาติปิ วทนฺติฯ อิทํ น ยุชฺชติ ปรฉกฺเกสุ ตพฺพหุลมตฺตสฺสาปิ อสิทฺธตฺตาฯ ปาฬิภาสํ ปน ปตฺวา ทฺวินฺนํ ฉกฺกานํ อตฺตหิต, ปรหิเตสุ วา ตีสุ การเกสุ วา ปวตฺตินานาตฺตํ น ทิสฺสติเยว, ตสฺมา อิมสฺมึ คนฺเถ ตํ นามทฺวยํ น คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

 

ปจฺจยา ปน จตุพฺพิธา วิกรณ, กิจฺจ, การิต, ธาตุปจฺจยวเสนฯ

 

ตตฺถ เย ธาตุสิทฺธานิ ตฺยาทิปทานิ ตพฺพาทิปทานิ จ คณวิภาควเสน อญฺญมญฺญํ วิสทิสรูปานิ กโรนฺติ, เต วิกรณปจฺจยา นาม, ล, ย, โณอิจฺจาทโยฯ

 

ภาว, กมฺมวิสโย กฺโย กิจฺจปจฺจโย นามฯ

 

ปเรสํ อาณาปนสงฺขาเต ปโยชกพฺยาปาเร ปวตฺตา ณิ, ณาปิปจฺจยา การิตปจฺจยา นามฯ

 

วิสุํ ตํตํกฺริยวาจีภาเวน ธาตุรูปา ข, ฉ, สอิจฺจาทิกา ปจฺจยา ธาตุปจฺจยา นามฯ

 

‘‘กาล, การก, ปุริส, สงฺขฺยาเภททีปก’’นฺติ เอตฺถ อตีต, ปจฺจุปฺปนฺนา’นาคต, กาลวิมุตฺตวเสน กาลเภโท จตุพฺพิโธฯ

 

ตตฺถ หิยฺยตฺตนี, อชฺชตฺตนี [อชฺชตนี (พหูสุ)], ปโรกฺขาติ อิมา ติสฺโส วิภตฺติโย อตีเต กาเล วตฺตนฺติฯ

 

วตฺตมานา, ปญฺจมีติ ทฺเว ปจฺจุปฺปนฺเนฯ

 

เอกา ภวิสฺสนฺตี อนาคเตฯ

 

สตฺตมี, กาลาติปตฺตีติ ทฺเว กาลวิมุตฺเต วตฺตนฺติ, อยํ กิร โปราณิโก วิภตฺตีนํ กโม, โส จ ปาฬิยา สเมติเยวฯ

 

‘‘สพฺเพ สทฺธมฺมครุโน, วิหํสุ วิหรนฺติ จฯ

 

อโถปิ วิหริสฺสนฺติ, เอสา พุทฺธาน ธมฺมตา’’ติ [อ. นิ. ๔.๒๑] จ –

 

‘‘อพฺภตีตา จ เย พุทฺธา, วตฺตมานา อนาคตา’’ติ จ [อป. เถร ๑.๑.๕๘๘] ปาฬีฯ อิมสฺมึ กเม ปญฺจมี, สตฺตมีติ นามทฺวยมฺปิ อนฺวตฺถวเสน สิทฺธํ ภวติฯ ปจฺฉา ปน ครุโน วตฺติจฺฉาวเสน วิภตฺตีนํ นานากมํ กโรนฺติฯ

 

กตฺตุ, กมฺม, ภาวา ปน การกเภโท นามฯ ตตฺถ ภาโว ทุวิโธ สาธฺย, สาธนวเสน วิเสสน, วิเสสฺยวเสน จฯ ตตฺถ ธาตฺวตฺถกฺริยา สาธฺยภาโว นามฯ ปจฺจยตฺถกฺริยา สาธนภาโว นามฯ

 

เตสุ สาธฺยภาโว นานาธาตูนํ วเสน นานาวิโธ โหติฯ สาธนภาโว นานาธาตฺวตฺถานํ ปวตฺตาการสงฺขาเตน เอกฏฺเฐน เอโกว โหติฯ โส ปน ยถา ชาติ นาม อนุปฺปนฺนปกฺเข ฐิเต สงฺขตธมฺเม อุปฺปาเทนฺตี วิย ขายติ, ตถา โวหารวิสยมตฺเต ฐิเต สพฺพธาตฺวตฺเถ ปาตุโภนฺเต กโรนฺโต วิย ขายติ, ตสฺมา โส สาธนนฺติ จ การกนฺติ จ วุจฺจติฯ ยถา จ ชาติวเสน อุปฺปนฺนา สงฺขตธมฺมา ‘‘จินฺตนํ ชาตํ, ผุสนํ ชาต’’ มิจฺจาทินา เอกนฺตเมว ชาติํ วิเสเสนฺติ, ตถา ปจฺจยตฺถวเสน ปาตุโภนฺตา นานาธาตฺวตฺถาปิ ‘‘ภุยฺยเต, คมฺยเต, ปจฺจเต, ภวนํ, คมนํ, ปจน’’ มิจฺจาทินา เอกนฺตเมว ปจฺจยตฺถํ วิเสเสนฺติฯ วตฺติจฺฉาวเสน ปน ภาวสาธนปเทสุ ธาตฺวตฺถ, ปจฺจยตฺถานํ อเภโทปิ วตฺตุํ ยุชฺชติเยวฯ อิธ ปน ทฺวีสุ ภาเวสุ สาธนภาโว อธิปฺเปโตติฯ

 

ปฐม, มชฺฌิมุ’ตฺตมปุริสา ปุริสเภโทฯ ‘ปุริโส’ติ จ ‘‘ยํกิญฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา’’ติ [ม. นิ. ๓.๑] เอตฺถ อตฺตา เอว วุจฺจติ, โส จ อตฺตา ‘‘โส กโรติ, โส ปฏิสํเวเทตี’’ติ [อ. นิ. ๖.๔๓; วิสุทฺธิ. ๒.๕๘๐] เอตฺถ การโกติ วุจฺจติฯ อิติ ‘ปุริโส’ติ การโก เอวฯ

 

โส จ ติวิโธ นามตฺโถ, ตุมฺหตฺโถ, อมฺหตฺโถ จาติฯ ตตฺถ อตฺตโน อชฺฌตฺตสนฺตานภูตตฺตา อมฺหตฺโถ อุตฺตมปุริโส นาม, เสสา ปน กเมน ปฐมปุริโส, มชฺฌิมปุริโสติ วุจฺจนฺติฯ วิภตฺติโย ปน ตทฺทีปกตฺตา ปฐมปุริสาทินามํ ลภนฺติฯ อิทญฺจ นามํ การกเภเท อนฺโตคธเมวาติ กตฺวา อิมสฺมึ คนฺเถ น คหิตนฺติฯ

 

สงฺขฺยาเภโท ทุวิโธ เอกตฺต, พหุตฺตวเสนฯ

 

‘ลิงฺคเภทรหิต’นฺติ ‘‘ปุริโส คจฺฉติ, อิตฺถี คจฺฉติ, กุลํ คจฺฉติ’’ อิจฺจาทีสุ ‘ปุริโส’อิจฺจาทีนํ อภิเธยฺยปทานํ ลิงฺคานุคโต รูปเภโท อาขฺยาตปเท นตฺถิฯ

 

‘กฺริยาปธานวาจก’นฺติ เอตฺถ กฺริยํ เอว ปธานโต อภิธาติ, น นามปทํ วิย ทพฺพํ ปธานโต อภิธาตีติ อธิปฺปาโยฯ

 

ตตฺถ กฺริยา นาม ธาตฺวตฺถภาโว วุจฺจติ, สา จ กาลวเสน อตีตกฺริยา, ปจฺจุปฺปนฺนกฺริยา, อนาคตกฺริยา, กาลวิมุตฺตกฺริยาติ จตุพฺพิธา โหติฯ

 

อาณตฺติกฺริยา, อาสิฏฺฐกฺริยา, อนุมติกฺริยา, ปริกปฺปกฺริยา, อรห, สกฺก, วิธิ, นิมนฺตนา’มนฺตนาทิกฺริยาติ พหุวิโธ กฺริยาเภโทติฯ

 

ภู-สตฺตายํ, สนฺตสฺส ภาโว สตฺตา, ตสฺสํ สตฺตายํ, ภูธาตุ สตฺตายมตฺเถ วตฺตเต, สพฺพปทตฺถานํ สทฺท, พุทฺธิวิสยภาเวน วิชฺชมานภาเว วตฺตเตตฺยตฺโถฯ

 

๕๖๑. กฺริยตฺถา [ก. ๔๓๒, ๔๕๕; รู. ๓๖๒, ๕๓๐; นี. ๙๐๕, ๙๓๖; ปา. ๓.๑.๙๑]ฯ

 

อธิการสุตฺตมิทํ, กฺริยตฺถา ปรํ วิภตฺติ, ปจฺจยา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ กฺริยา อตฺโถ ยสฺสาติ กฺริยตฺโถฯ ปกติธาตุ, วิกติธาตุ, นามธาตุวเสน ติวิโธ ธาตุ, การิตปจฺจยนฺตรูปมฺปิ วิกติธาตุมฺหิ สงฺคยฺหติฯ

 

๕๖๒. วตฺตมาเนติ อนฺติ สิ ถ มิ ม เต อนฺเต เส วฺเห เอ มฺเห [ก. ๔๑๔; รู. ๔๒๘; นี. ๘๗๒; จํ. ๑.๒.๘๒; ปา. ๓.๒.๑๒๓]ฯ

 

อารภิตฺวา นิฏฺฐํ อนุปคโต ภาโว วตฺตมาโน นาม, ตํสมฺพนฺธีกาโลปิ ตทูปจาเรน วตฺตมาโนติ วุจฺจติฯ วตฺตมาเน กาเล กฺริยตฺถา ปรํ ตฺยาทิวิภตฺติโย ภวนฺติฯ อยญฺจ วิภตฺติ ตฺยาทีติ จ วตฺตมานกาลวิสยตฺตา วตฺตมานาติ จ สิชฺฌติฯ

 

๕๖๓. ปุพฺพาปรฉกฺกานเมกาเนเกสุ ตุมฺหมฺหเสเสสุ ทฺเว ทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปฐมา [ก. ๔๐๘; รู. ๔๓๑; นี. ๘๖๗]ฯ

 

ตุมฺหนามํ, อมฺหนามํ, ตทุภยโต เสสนามนฺติ ตีสุ นาเมสุ ปยุชฺชมาเนสุ วา คมฺยมาเนสุ วา เอกสฺมึ วา อเนเกสุ วา อตฺเถสุ ปุพฺพฉกฺก, ปรฉกฺกานํ ทฺเว ทฺเว มชฺฌิม, อุตฺตม, ปฐมา วิภตฺติโย ภวนฺติฯ ‘‘อุตฺตมนฺติ อุตฺตรํ อนฺติม’’นฺติ จูฬโมคฺคลฺลาเน วุตฺตํฯ

 

เอตฺถ จ วิภตฺติวิธานมุเขน ตํตํสญฺญาวิธานมฺปิ สิทฺธํ โหติฯ

 

กถํ?ติ, อนฺติ, สิ, ถ, มิ, ม อิติ ปุพฺพฉกฺกํ นามฯ

 

เต, อนฺเต, เส, วฺเห, เอ, มฺเห อิติ ปรฉกฺกํ นามฯ

 

ปุพฺพฉกฺเก จ-ติ, อนฺติทฺวยํ ปฐมทุกํ นาม, สิ, ถทฺวยํ มชฺฌิมทุกํ นาม, มิ, มทฺวยํ อุตฺตมทุกํ นามฯ เอวํ ปรฉกฺเกฯ

 

ตตฺถ ตุลฺยาธิกรณภูเต เสสนาเม ปยุชฺชมาเน วา คมฺยมาเน วา ปฐมทุกํ ภวติฯ ตถา ตุมฺหนาเม มชฺฌิมทุกํ, อมฺหนาเม อุตฺตมทุกํฯ ทุเกสุ จ เอกสฺมึ อตฺเถ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํฯ

 

เอตฺถ จ นามานํ อตฺถนิสฺสิตา กตฺวตฺถ, กมฺมตฺถา อิธ นามตฺถาติ วุจฺจนฺติฯ กตฺตุ, กมฺมสงฺขาเต ยสฺมึ นามตฺเถ ตฺยาทิวิภตฺติโย ภวนฺติ, โส นามตฺโถ ตฺยาทิวาจกานํ เอว วาจฺจภูโต วุตฺตตฺโถ นาม โหติ, น สฺยาทิวิภตฺตีนํฯ

 

วุตฺตกตฺตุ, กมฺมาธิฏฺฐานสฺส จ ลิงฺคตฺถสฺส วาจกํ นามปทํ อภิเธยฺยปทํ นาม, เอตเทว ตุลฺยาธิกรณปทนฺติ จ วุจฺจติฯ

 

อมาทโย จ อตฺถวาจกวิภตฺติโย เอตสฺมึ โอกาสํ น ลภนฺติ, ลิงฺคตฺถมตฺตโชติกา ปฐมาวิภตฺติ เอว โอกาสํ ลภติฯ เอวรูปานิ ตุลฺยาธิกรณภูตานิ อภิเธยฺยปทานิ สนฺธาย สุตฺเต ‘ตุมฺหมฺหเสเสสู’ติ วุตฺตํฯ

 

อิทญฺจ สุตฺตํ สุทฺเธหิ ตุมฺห’มฺห, เสสนาเมหิ ยุตฺตวากฺเย จ มิสฺสเกหิ ยุตฺตวากฺเย จาติ ทฺวีสุ ทฺวีสุ วากฺเยสุ เวทิตพฺพํฯ

 

ตตฺถ สุทฺเธหิ ยุตฺเต ปจฺเจกํ ทุกานิ วตฺตนฺติฯ ยถา? โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉามาติฯ

 

ตถา สุทฺธทฺวนฺเทปิฯ ยถา? โส จ โส จ คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ วาฯ เต จ เต จ คจฺฉนฺติ, โส จ เต จ คจฺฉนฺติ, ตฺวญฺจ ตฺวญฺจ คจฺฉสิ, คจฺฉถ วาฯ ตุมฺเห จ ตุมฺเห จ คจฺฉถ, ตฺวญฺจ ตุมฺเห จ คจฺฉถาติฯ

 

มิสฺสเกหิ ยุตฺเต ทฺวนฺทวากฺเย ปน ‘วิปฺปฏิเสเธ’ติ สงฺเกตตฺตา ปรทุกานิ เอว โอกาสํ ลภนฺติ, เตสุ จ พหุวจนานิ เอวฯ ยถา? โส จ ตฺวญฺจ คจฺฉถ, โส จ อหญฺจ คจฺฉาม, ตฺวญฺจ อหญฺจ คจฺฉาม, โส จ ตฺวญฺจ อหญฺจ คจฺฉามฯ เอกวจนจตุกฺกํฯ

 

เต จ ตุมฺเห จ คจฺฉถ, เต จ มยญฺจ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ มยญฺจ คจฺฉาม, เต จ ตุมฺเห จ มยญฺจ คจฺฉามฯ พหุวจนจตุกฺกํฯ

 

โส จ ตุมฺเห จ คจฺฉถ, โส จ มยญฺจ คจฺฉาม, ตฺวญฺจ มยญฺจ คจฺฉาม, โส จ ตฺวญฺจ มยญฺจ คจฺฉามฯ เอกวจนมูลจตุกฺกํฯ

 

เต จ ตฺวญฺจ คจฺฉถ, เต จ อหญฺจ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ อหญฺจ คจฺฉาม, เต จ ตุมฺเห จ อหญฺจ คจฺฉามฯ พหุวจนมูลจตุกฺกํฯ

 

อปิ จ ตฺวญฺจ โส จ คจฺฉถ, อหญฺจ โส จ คจฺฉาม, ตฺวญฺจ อหญฺจ โส จ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ โส จ คจฺฉถ, มยญฺจ โส จ คจฺฉาม, ตฺวญฺจ เต จ คจฺฉถ, อหญฺจ เต จ คจฺฉามอิจฺจาทีนิปิ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิฯ

 

อตฺริมา ปาฬี – ตุวญฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสถ [ชา. ๑.๘.๗]ฯ อหญฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสม [ชา. ๑.๘.๗]ฯ

 

อหญฺจ ทานิ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสาม [ม. นิ. ๒.๑๖๐]ฯ

 

อหญฺจ อิเม จ ภิกฺขู สมาธินา นิสีทิมฺหาฯ

 

อหญฺจ ภริยา จ ทานปตี อหุมฺหา [ชา. ๒.๒๒.๑๕๙๓]ฯ

 

อหญฺจ สามิโก จ ทานปตี อหุมฺหา [ชา. ๒.๒๒.๑๖๑๗] อิจฺจาทิฯ

 

ยํ ปน ‘‘โส จ คจฺฉติ, ตฺวญฺจ คจฺฉสี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถา’’ติ วา ‘‘โส จ คจฺฉติ, อหญฺจ คจฺฉามี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘มยํ คจฺฉามา’’ติ วา วจนํ, ตํ ปกติพหุวจนเมว, น ปโรปุริสพหุวจนํฯ

 

ยญฺจ กจฺจายเน – ‘‘สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส’’ติ [นี. ๒๑๖ ปิฏฺเฐ] สุตฺตํ, ตตฺถปิ สพฺเพสํ ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา มิสฺสกภูตานํ นาม, ตุมฺห’มฺหานํ เอกโต อภิธาเน มิสฺสกทฺวนฺทวากฺเย ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพติ อตฺโถ น น สมฺภวตีติฯ

 

๕๖๔. กตฺตริ โล [ก. ๔๕๕; รู. ๔๓๓; นี. ๙๒๕]ฯ

 

อปโรกฺเขสุ มาน, นฺต, ตฺยาทีสุ ปเรสุ กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ ลานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติฯ ลานุพนฺโธ ‘อูลสฺเส’ติ สุตฺเต วิเสสนตฺโถฯ

 

เอเตน ยตฺถ มาน, นฺต, ตฺยาทโย กตฺตริ วตฺตนฺติ, ตตฺถ อยํ ลปจฺจโยติ ลปจฺจเยน เตสํ กตฺตุวาจกภาวํ ญาเปติ, เอส นโย ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสุ…’’ อิจฺจาทีสุปิฯ

 

เอตฺถ จ วิกรณปจฺจยา นาม พฺยญฺชนปูรณา เอว โหนฺติ, น อตฺถปูรณา, ตสฺมา ยสฺมึ ปโยเค เตหิ วินา ปทรูปํ น สิชฺฌติ, ตตฺเถว เต วตฺตนฺติฯ ยตฺถ สิชฺฌติ, ตตฺถ น วตฺตนฺติ, อยมฺปิ ลปจฺจโย ธาตุโต ปรํ วิภตฺติสเร วา อาคมสเร วา อสนฺเต วตฺตติ, สนฺเต ปน ‘‘ปจามิ, ปจาม, ปจาหิ, คเมติ, คเมนฺติ, วชฺเชติ, วชฺเชนฺติ’’-อิจฺจาทีสุ การิยนฺตรตฺถาย วตฺตติฯ ยตฺถ จ ปจฺจยานํ โลโป วิหิโต, ตตฺถ คณนฺตร, รูปนฺตรปฺปสงฺคปฏิสิทฺธาย วตฺตติ, อญฺญตฺถ น วตฺตติฯ

 

๕๖๕. ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเย [ก. ๔๘๕; รู. ๔๓๔; นี. ๙๗๕; จํ. ๑.๑.๘๒; ปา. ๓.๑.๖๐]ฯ

 

วิภตฺติ, ปจฺจยา ปจฺจโย นามฯ อิ, กี, ขิ, จิ, ชิ อิจฺจาทโย อิวณฺณา นามฯ จุ, ชุ, ภู, หู อิจฺจาทโย อุวณฺณา นามฯ ปจฺจเย ปเร เอกกฺขรธาตฺวนฺตานํ อิวณฺณุ’วณฺณานํ กเมน เอ, โอวุทฺธิโย โหนฺติฯ ‘ปโร กฺวจี’ติ ปรสรโลโปฯ

 

สํปุพฺโพ-สมฺโภติ, สมฺโภนฺติ, สมฺโภสิ, สมฺโภถ, สมฺโภมิ, สมฺโภมฯ

 

อนุปุพฺโพ-อนุภวเน, โส โภคํ อนุโภติ, เต โภคํ อนุโภนฺติ, ตฺวํ โภคํ อนุโภสิ, ตุมฺเห โภคํ อนุโภถ, อหํ โภคํ อนุโภมิ, มยํ โภคํ อนุโภมฯ

 

ตตฺถ ยถา ‘‘นีโล ปโฏ’’ติ เอตฺถ นีลสทฺทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถติฯ

 

ตตฺถ คุณสงฺขาโต สกตฺโถ วาจฺจตฺโถ นามฯ

 

คุณนิสฺสโย ทพฺพตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นามฯ

 

นีลสทฺโท ปน วจฺจาตฺถเมว อุชุํ วทติ, นีลสทฺทมตฺตํ สุณนฺโต นีลคุณเมว อุชุํ ชานาติ, ตสฺมา ‘‘ปโฏ’’ อิติ ปทนฺตเรน นีลสทฺทสฺส อภิเธยฺยตฺโถ อาจิกฺขียติฯ

 

ตถา ‘‘อนุโภตี’’ติ เอตฺถ ติสทฺทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถติฯ

 

ตตฺถ กตฺตุสตฺติสงฺขาโต สกตฺโถ วาจฺจตฺโถ นามฯ

 

สตฺตินิสฺสโย ลิงฺคตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นามฯ

 

ติสทฺโท ปน วาจฺจตฺถเมว อุชุํ วทติ, น อภิเธยฺยตฺถํฯ ‘‘อนุโภตี’’ติ สุณนฺโตสาธฺยกฺริยาสหิตํ กตฺตารเมว อุชุํ ชานาติ, น กิญฺจิ ทพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมา ‘‘โส’’ อิติ ปทนฺตเรน ติสทฺทสฺส อภิเธยฺยตฺโถ อาจิกฺขียติ, วาจฺจตฺถสฺส ปน ติสทฺเทเนว อุชุํ วุตฺตตฺตา ตติยาวิภตฺติยา ปุน อาจิกฺขิตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, ลิงฺคตฺถโชตนตฺถํ อภิเธยฺยปเท ปฐมาวิภตฺติ เอว ปวตฺตตีติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

 

๕๖๖. เอโอนมยวา สเร [ก. ๕๑๓, ๕๑๔; รู. ๔๓๕, ๔๙๑; นี. ๑๐๒๗, ๑๐๒๘]ฯ

 

สเร ปเร เอ, โอนํ กเมน อย, อวา โหนฺติฯ ย, เวสุ อ-กาโร อุจฺจารณตฺโถฯ

 

ภวติ, ภวนฺติ, ภวสิ, ภวถฯ

 

๕๖๗. หิมิเมสฺวสฺส [ก. ๔๗๘; รู. ๔๓๘; นี. ๙๕๙]ฯ

 

หิ, มิ, เมสุ ปเรสุ อ-การสฺส ทีโฆ โหติฯ

 

ภวามิ, ภวามฯ

 

ปรฉกฺเก – ภวเต, ภวนฺเต, ภวเส, ภววฺเห, ภเว, ภวมฺเหฯ

 

ปปุพฺโพ ภู-ปวตฺติยํ, นที ปภวติฯ

 

อธฺยา’ภิ, ปริปุพฺโพ หิํสายํ, อธิภวติ, อภิภวติ, ปริภวติฯ

 

วิปุพฺโพ วินาเส, ปากเฏ, โสภเณ จ, วิภวติฯ

 

ปราปุพฺโพ ปราชเย, ปราภวติฯ

 

อภิ, สํปุพฺโพ ปตฺติยํ, อชฺโฌคาเห จ, อภิสมฺภวติ, ตถา ปาตุพฺภวติ, อาวิภวติ อิจฺจาทิฯ

 

อิติ สุทฺธกตฺตุรูปํฯ