พฺยญฺชนนฺตธาตุ
อวุทฺธิกรูป
ตุทาทิคณ
อถ พฺยญฺชนนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเตฯ ตานิ จ อวุทฺธิก, สวุทฺธิกวเสน ทุวิธานิ โหนฺติฯ ตตฺถ อวุทฺธิกานิ ตาว วุจฺจนฺเตฯ
ขิป, คุห, ตุท, ทิส, ปิส, ผุส, ลิข, วธาทิฯ
อิธ ธาตูนํ อนฺตสฺสโร อุจฺจารณตฺโถ, โส รูปวิธาเน นปฺปยุชฺชเตฯ
๖๒๘. ตุทาทีหิ โก [ก. ๔๔๕; รู. ๔๓๓; นี. ๙๒๕; จํ. ๑.๑.๙๒; ปา. ๓.๑.๗๗]ฯ
ตุทาทีหิ กานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติฯ กานุพนฺโธ อวุทฺธิทีปนตฺโถฯ
ขิป-ขิปเน, ขิปติ, ปกฺขิปติ, อุกฺขิปติ, โอกฺขิปติ, นิกฺขิปติ, วิกฺขิปติ, ปฏิกฺขิปติ, สํขิปติฯ
กมฺเม-ขิปียติฯ
การิเต-ขิเปติ, ขิปยติ, ขิปาเปติ, ขิปาปยติ, เขเปติ, เขปยติ วา, อุทกํ เขเปติ, ตณฺหํ เขเปติ, ขยาเปตีติ อตฺโถฯ
คุห-สํวรเณ, คุหติ, นิคฺคุหติฯ
กมฺเม-คุหิยติฯ
การิเต คุสฺส ทีโฆ, คูเหติ, คูหยติ, คูหาเปติ, คูหาปยติฯ
กมฺเม-คูหาปียติฯ
ฆฏ-เจตายํ, ฆฏติฯ
กมฺเม-ฆฏียติฯ
การิเต-ฆเฏติ, ฆฏยติ, ฆฏาเปติ, ฆฏาปยติฯ
ตุท-พฺยธเน, พฺยธนํ วิชฺฌนํ, ตุทติ, วิตุทติฯ
อสฺส เอตฺเต-ตุเทติ, ตุเทนฺติฯ
กมฺเม-ตุทียติฯ
‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’ติ ทสฺส ชตฺตํฯ ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, ตุชฺชติฯ
การิเต-ตุเทติ, ตุทยติ, ตุทาเปติ, ตุทาปยติฯ
ทิสี-อุทฺทิสเน, อุทฺทิสนํ สรูปโต กถนํฯ อุทฺทิสติ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ [มหาว. ๑๕๒], นิทฺทิสติ, นิทฺทิสนฺติ, อปทิสติ, อปทิสนฺติฯ
กมฺเม-อุทฺทิสียติ, อุทฺทิสียนฺติฯ
การิเต-อาจริโย สิสฺสํ ปาฬิธมฺมํ อุทฺทิสาเปติ, อุทฺทิสาปยติ, วาเจตีติ อตฺโถฯ ปาเฐสุ ปน สทฺวยมฺปิ ทิสฺสติฯ
นุท-ขิปเน, นุทติ, ปนุทติ, วิโนเทติ, ปฏิวิโนเทติ วาฯ
กมฺเม-ปนุทียติ, ปนุชฺชติฯ
การิเต-ปนุเทติ, ปนุทยติ, ปนุทาเปติ, ปนุทาปยติฯ
ปิส-สํจุณฺเณ, ปิสติฯ
กมฺเม-ปิสียติฯ
การิเต-ปิเสติ, ปิสยติ, ปิสาเปติ, ปิสาปยติฯ
ผุส-สมฺผสฺเส ปตฺติยญฺจ, ผุสติ, ผุสนฺติ ธีรา นิพฺพานํ [ธ. ป. ๒๓], วชฺชํ นํ ผุเสยฺย [ปารา. ๔๐๙; จูฬว. ๓๔๔]ฯ
กมฺเม-ผุสียติฯ
การิเต-ผุเสติ, ผุสยติ, ผุสาเปติ, ผุสาปยติฯ
ลิข-เลขเน, ลิขติ, สลฺลิขติ, วิลิขติฯ
การิเต-ลิเขติ, สลฺลิเขติ, วิลิเขติฯ
วธ-หิํสายํ, วธติ, วเธติฯ
กมฺเม-วธียติฯ
ยมฺหิ ธสฺส ฌตฺตํ, ยสฺส ปุพฺพรูปํฯ ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปฐมา’ติ ฌสฺส ตติยชตฺตํ, วชฺฌติ, วชฺฌนฺติ, วชฺฌเรฯ อิเม สตฺตา หญฺญนฺตุ วา วชฺฌนฺตุ วา [ม. นิ. ๑.๖๐]ฯ
การิเต-วเธติ, วธยติ, วธาเปติ, วธาปยติ, สามิโก ปุริสํ มคฺคํ คเมติ, คมยติ, คมาเปติ, คมาปยติ อิจฺจาทีนิปิ อิธ วตฺตพฺพานิฯ
อิติ ตุทาทิคโณฯ
สวุทฺธิกรูป
อถ สวุทฺธิกรูปานิ วุจฺจนฺเตฯ
อส-ภุวิ, อาส-นิวาเส อุปเวสเน จ, อิสุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, กมุ-ปทคมเน, กุส-อกฺโกเส, คมุ-คติมฺหิ, ชรวโยหานิมฺหิ, ชน-ชนเน, มร-ปาณจาเค, ยมุ-อุปรเม, รุท-อสฺสุวิโมจเน กนฺทเน จ, รุห-ชนเน, ลภ-ลาเภ, วจ, วท-วิยตฺติยํ วาจายํ, วิท-ญาเณ, วส-นิวาเส, วิสปเวสเน, สท-คตฺยา’วสาเน, หน-หิํสายํ, หรหรเณฯ
ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริ โล, อส-ภุวิ, สตฺตายนฺติ อตฺโถฯ
๖๒๙. ตสฺส โถ [ก. ๔๙๔; รู. ๔๙๕, ๕๐๐; นี. ๙๘๙, ๙๙๑]ฯ
อตฺถิโต ปรสฺสติ, ตูนํ ตสฺส โถ โหติฯ
‘ปรรูปมยกาเร พฺยญฺชเน’ติ สุตฺเตน พฺยญฺชเน ปเร ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปฐมา’ติ สุตฺเตน ปรรูปสฺส ทุติยสฺส ปฐมตฺตํฯ
ธนํ เม อตฺถิฯ
เอตฺถ จ ‘‘อตฺถิ ตฺวํ เอตรหิ, น ตฺวํ นตฺถิ, อตฺถิ อหํ เอตรหิ, นาหํ นตฺถิ, ปุตฺตา มตฺถิ ธนา มตฺถิ [ธ. ป. ๖๒], อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา’’ติ [ขุ. ปา. ๓.ทฺวิติํสาการ] อาทีสุ อตฺถิสทฺโท อาขฺยาตปฏิรูปโก กตฺตุวาจโก นิปาโตฯ
‘‘อตฺถีติ โข กจฺจายน อยเมโก อนฺโต, นตฺถีติ ทุติโย อนฺโต’’ติ [สํ. นิ. ๒.๑๕] จ ‘‘อตฺถิปจฺจโย, นตฺถิปจฺจโย’’ติ [ปฏฺฐา. ๑.๑.ปจฺจยุทฺเทส] จ เอวมาทีสุ นามปฏิรูปโกฯ ตถา นตฺถิสทฺโทฯ
ตุมฺหิ-วิปสฺสิสฺส จ นมตฺถุ [ที. นิ. ๓.๒๘๗], นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุ [สํ. นิ. ๑.๙๐], เอตฺถ จ ‘‘ธิรตฺถุมํ ปูติกาย’’นฺติ อาทีสุ อตฺถุสทฺโท นิปาโตฯ
๖๓๐. นฺตมานนฺตนฺติยิยุํสฺวาทิโลโป [ก. ๔๙๔-๕; รู. ๔๙๖; นี. ๑๐๑๙; ‘นฺตมานานฺติ…’ (พหูสุ)]ฯ
นฺต, มาน, อนฺติ, อนฺตุ, อิยา, อิยุํสุ อตฺถิสฺส อาทิโลโป โหติฯ
สนฺติ, สนฺตุฯ
๖๓๑. สิหีสฺวฏ [ก. ๕๐๖; รู. ๔๙๗; นี. ๙๙๒]ฯ
อตฺถิสฺส อฏ โหติ สิ, หีสุฯ
มนุสฺโสสิ [มหาว. ๑๒๖], ปุริโสสิ [มหาว. ๑๒๖]ฯ หิมฺหิ ทีโฆ, ตฺวํ ปณฺฑิโต อาหิ, ภวาหีติ อตฺโถฯ ตวิภตฺตีสุ ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปํ, ตุมฺเห อตฺถ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา [ปารา. ๒๓๓]ฯ ตฺวาทิมฺหิ-มา ปมาทตฺถ [ม. นิ. ๑.๘๘, ๒๑๕], ตุมฺเห สมคฺคา อตฺถฯ
๖๓๒. มิมานํ วา มฺหิมฺหา จ [ก. ๔๙๒; รู. ๔๙๙; นี. ๙๘๗; ‘สีหิสฺวฏ’ (พหูสุ)]ฯ
อตฺถิโต ปเรสํ มิ, มานํ มฺหิ, มฺหา โหนฺติ วา, อตฺถิสฺส จ อฏ โหติฯ
อหํ ปสนฺโนมฺหิ, มยํ ปสนฺนามฺหฯ
ตฺวาทิมฺหิ-อหํ อิมินา ปุญฺเญน อนาคเต ปญฺญวา อมฺหิ, มยํ ปญฺญวนฺโต อมฺหฯ
๖๓๓. เอสุ ส [ก. ๔๙๒; รู. ๔๙๙; นี. ๙๘๗]ฯ
เอเตสุ มิ, เมสุ อตฺถิสฺส สสฺส โส โหติฯ ปรรูปนิเสธนตฺถมิทํ สุตฺตํฯ
อหํ ปณฺฑิโต อสฺมิ, มยํ ปณฺฑิตา อสฺมฯ
ตฺวาทิมฺหิ-อหํ อนาคเต ปญฺญวา อสฺมิ, มยํ ปญฺญวนฺโต อสฺมฯ
เอยฺยาทิมฺหิ –
๖๓๔. อตฺถิเตยฺยาทิฉนฺนํ ส สุ สสิ สถ สํสาม [ก. ๕๗๑, ๕๑๗; รู. ๖๒๔, ๔๘๘; นี. ๘๓๐, ๑๑๐๕; ‘อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ สสุสสถ สํ สาม’ (พหูสุ)]ฯ
‘อตฺถี’ติ ธาตุนิทฺเทโส ติ-กาโร, อตฺถิโต ปเรสํ เอยฺยาทีนํ ฉนฺนํ สาทโย โหนฺติฯ
เอวมสฺส วจนีโย [ปารา. ๔๑๑], เอวมสฺสุ วจนียา [ปารา ๔๑๘], ตฺวํ อสฺสสิ, ตุมฺเห อสฺสถ, อหํ อสฺสํ, มยํ อสฺสามฯ
อสฺสุนิปาโตปิ พหุํ ทิสฺสติ, ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ [ขุ. ปา. ๖.๑๐], เกนสฺสุ ตรตี โอฆํ, เกนสฺสุ ตรติ อณฺณวํ [สํ. นิ. ๑.๒๔๖]ฯ ‘‘กึสุ เฉตฺวา สุขํ เสติ, กึสุ เฉตฺวา น โสจตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๗๑] เอตฺถ นิคฺคหีตมฺหา สํโยคาทิโลโปฯ
๖๓๕. อาทิทฺวินฺนมิยามิยุํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๙๙๓; ‘…มิยา อิยุํ’ (พหูสุ)]ฯ
อตฺถิโต เอยฺยาทีสุ อาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ อิยา, อิยุํ โหนฺติฯ ‘นฺตมานนฺตนฺติยิยุํสู…’ติอาทิโลโปฯ
โส สิยา, เต สิยุํ, เอเต ทฺเว นิปาตาปิ โหนฺติฯ ‘‘เวทนากฺขนฺโธ สิยา กุสโล, สิยา อกุสโล, สิยา อพฺยากโต’’ติ [วิภ. ๑๕๒] อาทีสุ เอกจฺโจติ อตฺโถฯ
‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ [ปฏฺฐา. ๑.๑.๓๕-๓๘] อาทีสุ กินฺนูติ อตฺโถฯ
‘‘ทฺวาทสากุสลา สิยุ’’นฺติ [อภิธมฺมตฺถสงฺคห ๒] อาทีสุ ภวนฺตีติ อตฺโถฯ
มหาวุตฺตินา เอยฺยุํ, เอยฺยมิจฺเจเตสํ อิยํสุ, อิยํ โหนฺติ, อาทิโลโป, สิยํสุ ทฺเว ภิกฺขู อภิธมฺเม นานาวาทา [ม. นิ. ๓.๓๕], เอวํรูโป สิยํ อหํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํเวทโน สิยํ, เอวํสญฺโญ สิยํ [ม. นิ. ๓.๒๗๔]ฯ
อชฺชตฺตนิมฺหิ –
๖๓๖. อีอาโท ทีโฆ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๐๐๑]ฯ
อตฺถิสฺส ทีโฆ โหติ อีอาทีสุฯ
โส อาสิ, เต อาสุํ, อาสิํสุ, ตฺวํ อาสิ, ตุมฺเห อาสิตฺถ, อหํ อาสิํฯ ตตฺราปาสิํ เอวํวณฺโณ [ที. นิ. ๑.๒๔๕; ม. นิ. ๑.๖๘]ฯ มยํ อาสิมฺห, อาสิมฺหาฯ
๖๓๗. ออาสฺสาทีสุ [ก. ๕๐๗; รู. ๕๐๑; นี. ๑๐๒๐; จํ. ๕.๔.๗๙; ปา. ๒.๔.๕๒]ฯ
ออาทิปโรกฺขายญฺจ อาอาทิหิยฺยตฺตนิยญฺจ สฺสาทีสุ ภวิสฺสนฺติ, กาลาติปตฺตีสุ จ อตฺถิสฺส ภู โหติฯ อิทญฺจ สุตฺตํ อตฺถิสฺส เอตาสํ วิภตฺตีนมฺปิ สาธารณกรณตฺถํฯ รูปมฺปิ ภูรูปเมวฯ
โส พภูว, เต พภูวุ, โส อภวา, เต อภวู, โส ภวิสฺสติ, เต ภวิสฺสนฺติ, โส อภวิสฺสา, เต อภวิสฺสํสุ อิจฺจาทิฯ
๖๓๘. อตฺยาทินฺเตสฺวตฺถิสฺส ภู [ก. ๕๑๗; รู. ๕๐๐; นี. ๑๐๒๐; จํ. ๕.๔.๗๙; ปา. ๒.๔.๕๒]ฯ
ตฺยาทิวชฺชิเตสุ นฺตวชฺชิเตสุ จ ปจฺจเยสุ อตฺถิสฺส ภู โหติฯ เอเตน ตฺยาทิ, ตฺวาทิ, เอยฺยาทิ, อีอาทิสงฺขาตาสุ จตูสุ วิภตฺตีสุ นฺตปจฺจเย จ อตฺถิสฺส ภูอาเทโส นตฺถิ, เสสาสุ จตูสุ วิภตฺตีสุ จ นฺตวชฺชิเตสุ ตพฺพาทีสุ จ อตฺถิสฺส ภูอาเทโส ลพฺภตีติ เวทิตพฺโพฯ
อาส-อุปเวสเนฯ คุรุํ อุปาสติ, ปยิรุปาสติ, อุปาสนฺติ, ปยิรุปาสนฺติฯ
กมฺเม-อุปาสียติ, ปยิรุปาสียติฯ
การิเต-มาตา ปุตฺตํ คุรุํ อุปาเสติ, ปยิรุปาเสติ, อุปาสยติ, ปยิรุปาสยติฯ
อีอาทิมฺหิ-อุปาสิ, ปยิรุปาสิ, อุปาสิํสุ, ปยิรุปาสิํสุ, อุปาสุํ, ปยิรุปาสุํฯ
อาส-นิวาเสฯ
๖๓๙. คมยมิสาสทิสานํ วา จฺฉง [ก. ๔๗๖, ๕๒๒; รู. ๔๔๒, ๔๗๖; นี. ๙๕๗, ๑๐๓๕]ฯ
คมุ, ยมุ, อิสุ, อาส, ทิสานํ อนฺโต พฺยญฺชโน งานุพนฺโธ จฺโฉ โหติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุฯ
คจฺฉนฺโต, นิยจฺฉนฺโต, อิจฺฉนฺโต, อจฺฉนฺโต, ทิจฺฉนฺโตติ อิมินา ตฺยาทีสุ อาสสฺส จฺโฉ, อจฺฉติ, อจฺฉนฺติ, โส อจฺฉิ, เต อจฺฉิํสุฯ
อิสุ-เอสนายํฯ
๖๔๐. ลหุสฺสุปนฺตสฺส [ก. ๔๘๕; รู. ๔๓๔; นี. ๙๗๕; จํ. ๖.๑.๑๐๕-๑๐๖ …เป.… ๗.๓.๗๗-๗๘]ฯ
อนฺตสฺส สมีเป ปวตฺตตีติ อุปนฺโต, พฺยญฺชนนฺตธาตูนํ ปุพฺพสฺสโร ‘อุปนฺโต’ติ วุจฺจติ, ลหุภูตสฺส อุปนฺตภูตสฺส จ อิวณฺณุ’วณฺณสฺส เอ, โอวุทฺธี โหนฺติฯ
อิร-กมฺปเน, เอรติ, โมทติฯ
ลหุสฺสาติ กึ? ชีวติ, ธูปติ, อิกฺขติ, สุกฺขติฯ
อุปนฺตสฺสาติ กึ? สิญฺจติ, ภุญฺชติ, นิคฺคหีตาคเมน พฺยวหิตตฺตา อุปนฺโต น โหติฯ
อิวณฺณุวณฺณสฺสาตฺเววํ? ปจติ, วทติฯ
อิมินา อิสฺส เอวุทฺธิ โหติ, เอสติ, อนฺเวสติ, ปริเยสติฯ
อธิปุพฺโพ อิสุ-อายาจเน, อชฺเฌสติฯ
กมฺเม-เอสียติ, ปริเยสียติ, อนฺเวสียติ, อชฺเฌสียติฯ
การิเต-เอเสติ, เอสยติ, เอสาเปติ, เอสาปยติฯ
อิสุ-อิจฺฉายํ, จฺฉาเทโส, อิจฺฉติ, อิจฺฉนฺติ, สมฺปฏิจฺฉติ, สมฺปฏิจฺฉนฺติฯ
กมฺเม-อิจฺฉียติฯ
การิเต-อิจฺฉาเปติ, อิจฺฉาปยติ, สมฺปฏิจฺฉาเปติ, สมฺปฏิจฺฉาปยติฯ
กมฺเม-อิจฺฉาปียติ, อิจฺฉาปยียติ, โส อิจฺฉิ, เต อิจฺฉิํสุ, อิจฺฉิสฺสติ, อิจฺฉิสฺสนฺติฯ
กมุ-วิชฺฌเน, คมฺภีเรสุ ฐาเนสุ ญาณํ กมติ, น สตฺถํ กมติ, น วิสํ กมติ, น อคฺคิ กมติ [อ. นิ. ๘.๑], น วิชฺฌตีติ อตฺโถฯ
กมุ-ปทคมเน, ปกฺกมติ, อปกฺกมติ, อุปกฺกมติ, วิกฺกมติ, อภิกฺกมติ, ปฏิกฺกมติ, อติกฺกมติ, สงฺกมติ, โอกฺกมติฯ
๖๔๑. นิโต กมสฺส [ก. ๒๐; รู. ๒๗; นี. ๕๐]ฯ
นิมฺหา ปรสฺส กมสฺส กสฺส โข โหติฯ ‘อาทิสฺสา’ติ สงฺเกตตฺตา กสฺสาติ ญายติฯ
นิกฺขมติ, นิกฺขมนฺติฯ
การิเต –
๖๔๒. อสฺสา ณานุพนฺเธ [ก. ๔๘๓; รู. ๕๒๗; นี. ๙๗๓]ฯ
พฺยญฺชนนฺตสฺส ธาตุสฺส อาทิมฺหิ อ-การสฺส อาวุทฺธิ โหติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเยฯ ‘พหุล’นฺติ อธิกตตฺตา ณาปิมฺหิ อาวุทฺธิ นตฺถิฯ
ปกฺกาเมติ, ปกฺกามยติ, นิกฺขาเมติ, นิกฺขามยติ, นิกฺขมาเปติ, นิกฺขมาปยติฯ
อีอาทิมฺหิ มหาวุตฺตินา อาทิทีโฆ วา โหติ, โส ปกฺกมิ, ปกฺกามิ, อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, มทฺที สพฺพงฺคโสภณา [ชา. ๒.๒๒.๑๘๕๗], ปกฺกมุํ, ปกฺกามุํ, สมฺโมทมานา ปกฺกามุํ, อญฺญมญฺญํ ปิยํ วทา [ชา. ๒.๒๒.๑๘๖๘], ปกฺกมึสุ, ปกฺกามึสุ, ปกฺกมํสุ, ปกฺกามํสุ, ปกฺกมิสฺสติ, ปกฺกมิสฺสนฺติ, ปกฺกมิสฺสเรฯ
อาปุพฺโพ กุส-อกฺโกเส, ลหุปนฺตตฺตา วุทฺธิ, อกฺโกสติ, อกฺโกสนฺติฯ ปปุพฺโพ อามนฺตเน, ปกฺโกสติ, ปกฺโกสนฺติฯ วิปุพฺโพ อุจฺจสทฺเท, วิกฺโกสติ, วิกฺโกสนฺติฯ ปฏิปุพฺโพ นีวารเณ, ปฏิกฺโกสติ, ปฏิกฺโกสนฺติฯ
อีอาทิมฺหิ –
๖๔๓. กุสรุหีสฺสจฺฉิ [ก. ๔๙๘; รู. ๔๘๐; นี. ๑๑๑๔; ‘กุสรุเหหีสฺส ฉิ’ (พหูสุ)]ฯ
กุสโต รุหโต จ ปรสฺส อีสฺส จฺฉิ โหติฯ
อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ [ธ. ป. ๓-๔], อิทญฺจ รูปํ กุธ, กุปธาตูหิปิ สาเธนฺติ, เอวํ สติ ‘‘อกฺโกจฺฉิ เม’’ติ ปาโฐ สิยาฯ อกฺโกสิ, อกฺโกสิํสุฯ
คมุ คติมฺหิ, กตฺตริ โล, ‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, คเมติ, คเมนฺติฯ อวปุพฺโพ ญาเณ, อวคเมติ, อวคเมนฺติ, อธิปุพฺโพ ญาเณ ลาเภ จ, อธิคเมติ, อธิคเมนฺติฯ วิปุพฺโพ วิคเม, วิคเมติ, วิคเมนฺติฯ
กมฺเม-คมียติ, คมิยติ, คมิยฺยติฯ
ปุพฺพรูปตฺเต-คมฺมติ, คมฺมนฺติ, อธิคมฺมติ, อธิคมฺมนฺติ, อธิคมฺมเร, อธิคมฺมเต, อธิคมฺมนฺเต, อธิคมฺมเรฯ
การิเต วุทฺธิ นตฺถิ, คเมติ, คมยติ, คมาเปติ, คมาปยติฯ
กมฺเม-คมยียติ, คมยียนฺติ, คมาปียติ, คมาปียนฺติฯ
หิยฺยตฺตนิมฺหิ-โส อคมา, คมา, เต อคมู, คมู, ตฺวํ อคโม, อคม, อคมิ, ตุมฺเห อคมุตฺถ, อหํ อคมึ, คมึ, มยํ อคมมฺหา, คมมฺหา, อคมุมฺหา, คมุมฺหา, โส อคมตฺถ, เต อคมตฺถุํ, ตฺวํ อคมเส, ตุมฺเห อคมวฺหํ, อหํ อคมํ, มยํ อคมมฺหเสฯ
อชฺฌตฺตนิมฺหิ อีอาทีสุ อิการาคโม, โส อคมี, คมีฯ
รสฺสตฺเต-อคมิ, คมิฯ
มหาวุตฺตินา อากาเรน สห สาคโม, โส อคมาสิ, คามํ อคมาสิ, นครํ อคมาสิฯ
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา อีสฺส ตฺโถ, โส คามํ อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, เต อคมุํ, คมุํฯ
‘อุํสฺสิํสฺวํสู’ติ อิํสุ, อํสุ, เต อคมึสุ, คมึสุ, อคมํสุ, คมํสุ, ตฺวํ อคโม, คโมฯ
‘โอสฺส อ อิ ตฺถ ตฺโถ’ ‘สี’ติ สุตฺตานิ, ตฺวํ อคม, คม, อคมิ, คมิ, อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, อคมาสิ, คมาสิ, ตุมฺเห อคมิตฺถฯ
‘มฺหาตฺถานมุอุ’อิติ อุตฺตํ, ตุมฺเห อคมุตฺถ, คมุตฺถ, อหํ อคมึ, คมึ, อคมาสิํ, คมาสิํ, มยํ อคมิมฺหา, คมิมฺหาฯ
รสฺสตฺเต-อคมิมฺห, คมิมฺห, อคมุมฺหา, คมุมฺหา, อคมุมฺห, คมุมฺห, อคมาสิมฺหา, คมาสิมฺหา, อคมาสิมฺห, คมาสิมฺหฯ
ปรฉกฺเก-โส อคมา, คมาฯ
รสฺสตฺเต-อคม, คมฯ
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา ตฺถตฺเต-โส อคมิตฺถ, คมิตฺถ, เต อคมู, คมูฯ
รสฺสตฺเต-อคมุ, คมุ, ตฺวํ อคมิเส, คมิเส, ตุมฺเห อคมิวฺหํ, คมิวฺหํ, อหํ อคม, คม, อคมํ, คมํ วา, อคมิมฺเห, คมิมฺเหฯ
กมฺเม-อคมียิ, อคมฺมิ, อคมียิตฺโถ, อคมฺมิตฺโถ, อคมียุํ, คมียุํ, อคมียิํสุ, คมียิํสุ, อคมฺมุํ, คมฺมุํ, อคมฺมึสุ, คมฺมึสุฯ
ปรฉกฺเก-อคมียิตฺถ, คมียิตฺถ, อคมฺมิตฺถ, คมฺมิตฺถฯ
การิเต-อคมาปยิ, คมาปยิ, อคมาเปสิ, คมาเปสิ, อคมาปยุํ, คมาปยุํ, อคมาปยิํสุ, คมาปยิํสุฯ
๖๔๔. คมิสฺส [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ
อาอาทิมฺหิ อีอาทิมฺหิ จ คมิสฺส มสฺส อา โหติฯ สรโลโปฯ
โส อคา, เต อคู, ตฺวํ อโค, ตุมฺเห อคุตฺถ, อหํ อคํ, มยํ อคุมฺหาฯ
อีอาทิมฺหิ อีสรโลโป, อคา เทวาน สนฺติเก [ชา. ๑.๑๔.๒๐๕], วายโส อนุปริยคา [สุ. นิ. ๔๔๙]ฯ
อาปุพฺโพ อาคมเน, อนวฺหิโต ตโต อาคา [ชา. ๑.๕.๒๑], โสปา’คา สมิติํ วนํ [ที. นิ. ๒.๓๓๕]ฯ
อธิปุพฺโพ ปฏิลาเภ, อชฺฌคา อมตํ สนฺติํ [วิ. ว. ๘๔๖], ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา [ธ. ป. ๑๕๔]ฯ
อติปุพฺโพ อุปาธิปุพฺโพ จ ติติกฺกเม, นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปชฺฌคา [ชา. ๑.๑.๔๙]ฯ ขโณ เว มา อุปชฺฌคาฯ
เอตานิ โอ, อวจนานํ โลเป สติ ตุมฺห’มฺหโยเคปิ ลภนฺติ, อคุํ, อคิํสุ, อคํสุฯ สมนฺตา วิชฺชุตา อาคุํ [ชา. ๒.๒๒.๒๒๖๔], เตปา’คุํสมิติํ วนํ [(คเวสิตพฺพํ)], วิเสสํ อชฺฌคํสุเต [ที. นิ. ๒.๓๕๔], อเสสํ ปรินิพฺพนฺติ, อเสสํ ทุกฺขมชฺฌคุํ [อิติวุ. ๙๓], สพฺพํ ทุกฺขํ อุปชฺฌคุํ [ปฏิ. ม. ๑.๒๓๖; ม. นิ. ๓.๒๗๑]ฯ อชฺฌโค, อชฺฌค, อชฺฌคิ, อชฺฌคุตฺถ, อชฺฌคิํ, อชฺฌคิมฺหา, อชฺฌคุมฺหา, อคา, อาคา, อนฺวคา, อชฺฌคา, อุปชฺฌคา, อคู, อาคูฯ อาคู เทวา ยสสฺสิโน [ที. นิ. ๒.๓๔๐], จิตฺตสฺส เอกธมฺมสฺส, สพฺเพว วสมนฺวคู [สํ. นิ. ๑.๖๑]ฯ เจตา หนิํสุ เวทพฺพํ, สพฺเพ เต พฺยสนมชฺฌคู [ชา. ๑.๑.๔๘]ฯ
ปโรกฺขายํ อาทิสฺส ทฺวิตฺตํ, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ ปุพฺพสฺส จวคฺโคฯ โส ชคม, มหาวุตฺตินา อุปนฺตสฺส ทีโฆ, กฺวจิ อสฺส อิตฺตํ, ‘‘ราชา ทุทีโป ชคามิ มคฺค’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๙๑๑; ‘ราชา ทุทีโปปิ ชคาม สคฺคํ’] ปาฬิฯ โส ชคาม, เต ชคามุ, ตฺวํ ชคเมฯ
พฺยญฺชนาทิมฺหิ อิการาคโม, ตุมฺเห ชคมิตฺถ, อหํ ชคมํ, มยํ ชคมิมฺห, โส ชคมิตฺถ, เต ชคมิเร, ตฺวํ ชคมิตฺโถ, ตุมฺเห ชคมิวฺโห, อหํ ชคมึ, มยํ ชคมิมฺเหฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสเรฯ
ปรฉกฺเก-โส คมิสฺสเต, เต คมิสฺสนฺเต, คมิสฺสเร, ตฺวํ คมิสฺสเส, ตุมฺเห คมิสฺสวฺเห, อหํ คมิสฺสํ, มยํ คมิสฺสามฺเหฯ
สฺสาทิมฺหิ-โส อคมิสฺสา, คมิสฺสาฯ
‘อาอีอูมฺหาสฺสาสฺสามฺหานํ วา’ติ สฺสา, สฺสามฺหานํ รสฺโส, อคมิสฺส, คมิสฺส, เต อคมิสฺสํสุ, คมิสฺสํสุ, ตฺวํ อคมิสฺเส, คมิสฺเสฯ
‘เอยฺยาถสฺเส’ อิจฺจาทินา สฺเสสฺส อตฺตํ, ตฺวํ อคมิสฺส, คมิสฺส, ตุมฺเห อคมิสฺสถ, คมิสฺสถ, อหํ อคมิสฺสํ, คมิสฺสํ, มยํ อคมิสฺสามฺหา, คมิสฺสามฺหา, อคมิสฺสามฺห, คมิสฺสามฺหฯ
‘คม วท ทานํ ฆมฺมวชฺชทชฺชา’ติ สพฺพวิภตฺตีสุ คมิสฺส ฆมฺโม, ฆมฺมติ, ฆมฺมนฺติฯ
กมฺเม-ฆมฺมียติ, ฆมฺมียนฺติฯ
มหาวุตฺตินา คคฺฆาเทโส วา, ตฺวํ เยน เยเนว คคฺฆสิ, ผาสุํเยว คคฺฆสิ [อ. นิ. ๘.๖๓]ฯ
‘คมยมิสาสทิสานํ วาจฺฉง’ อิติ สุตฺเตน สพฺพวิภตฺตีสุ คมิสฺส มสฺส จฺโฉ, คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉเรฯ
กมฺเม-คจฺฉียติ, คจฺฉียนฺติ, คจฺฉิยฺยติ, คจฺฉิยฺยนฺติ, คจฺฉิยฺยเรฯ
การิเต-คจฺฉาเปติ, คจฺฉาปยติฯ คจฺฉตุ, คจฺฉนฺตุ, คจฺเฉยฺย, คจฺเฉยฺยุํฯ
‘เอยฺยุํสฺสุํ’อิติ อุํตฺตํ, คจฺฉุํฯ
‘เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํ เฏ’อิติ สุตฺเตน เอยฺย, เอยฺยาสิ, เอยฺยํวิภตฺตีนํ เอตฺตํ, โส คจฺเฉ, ตฺวํ คจฺเฉ, อหํ คจฺเฉฯ
‘เอยฺยาถสฺเส’ อิจฺจาทินา เอยฺยาถสฺส โอตฺตํ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาโถฯ
อาอาทิมฺหิ-อคจฺฉา, คจฺฉา, อคจฺฉ, คจฺฉ วาฯ
อีอาทิมฺหิ-อคจฺฉิ, คจฺฉิ, อคจฺฉุํ, คจฺฉุํ, อคจฺฉิํสุ, คจฺฉิํสุฯ
๖๔๕. ฑํสสฺส จ ญฺฉง [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘ฉง’ (พหูสุ)]ฯ
อาอาทีสุ อีอาทีสุ จ ฑํสสฺส จ อนฺโต พฺยญฺชโน ญฺฉง โหติฯ
โส อคญฺฉา, คญฺฉาฯ ตถา อคญฺฉู, คจฺฉูฯ
อีอาทิมฺหิ-โส อคญฺฉิ, คญฺฉิฯ
ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ [สุ. นิ. ๙๘๕]ฯ ขิปฺปเมว อุปาคญฺฉิ, ยตฺถ สมฺมติ เตมิโย [ชา. ๒.๒๒.๗๓]ฯ เต อคญฺฉุํ, คญฺฉุํฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-คจฺฉิสฺสติ, คจฺฉิสฺสนฺติ, คจฺฉิสฺสเรฯ
๖๔๖. ลภ วส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง [ก. ๔๘๑; รู. ๕๒๔; นี. ๙๖๖, ๙๖๘]ฯ
สฺเสน สห เอเตสํ จฺฉง โหติ วา สฺสยุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ, สุตฺตวิภตฺเตน สุสสฺส จ, ‘‘นทีว อวสุจฺฉตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๔๐] ปาฬิฯ
ลจฺฉติ, ลภิสฺสติ, อลจฺฉา, อลภิสฺสา, วจฺฉติ, วสิสฺสติ, อวจฺฉา, อวสิสฺสา, เฉจฺฉติ, ฉินฺทิสฺสติ, อจฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสา, เภจฺฉติ, ภินฺทิสฺสติ, อเภจฺฉา, อภินฺทิสฺสา, รุจฺฉติ, โรทิสฺสติ, อรุจฺฉา, อโรทิสฺสาติฯ
อิมินา สฺสยุตฺตาสุ ทฺวีสุ วิภตฺตีสุ สฺเสน สห คมิสฺส มสฺส จฺโฉ, คจฺฉติ, คจฺฉิสฺสติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉิสฺสนฺติ, อหํ คจฺฉํ, คจฺฉิสฺสํฯ
อตฺริมา ปาฬี-คจฺฉํ ปารํ สมุทฺทสฺส, กสฺสํ ปุริสการิยํ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๑], ตสฺสาหํ สนฺติกํ คจฺฉํ, โส เม สตฺถา ภวิสฺสติ, สพฺพานิ อภิสมฺโภสฺสํ, คจฺฉญฺเญว รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๓๒], เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉญฺเญว รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๓๕]ฯ
สฺสาทิมฺหิ-อคจฺฉา, อคจฺฉิสฺสา, อคจฺฉํสุ, อคจฺฉิสฺสํสุฯ
ชร-วโยหานิมฺหิ –
๖๔๗. ชรสทานมีม วา [ก. ๕๐๕, ๖๐๙; รู. ๔๘๒, ๔๘๔; นี. ๑๐๑๘, ๑๒๑๓]ฯ
ชร, สทานํ สรมฺหา อีมอาคโม โหติ วาติ อีมอาคโมฯ
ชีรติ, ชีรนฺติฯ
การิเต-ชีราเปติ, ชีราปยติฯ
๖๔๘. ชรมรานมิยง [ก. ๕๐๕; รู. ๔๘๒; นี. ๑๐๑๘; ‘…มียง’ (พหูสุ)]ฯ
เอเตสํ อิยง โหติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุฯ
ชิยติ, ชิยนฺติฯ
ทีฆตฺเต-ชียติ, ชียนฺติฯ
ทฺวิตฺเต-ชิยฺยติ, ชิยฺยนฺติฯ
การิเต-ชิยาเปติ, ชิยาปยติฯ
ชนี-ปาตุภาเว, มหาวุตฺตินา สพฺพวิภตฺตีสุ นสฺส ยาเทโส อาทิทีโฆ จ, ชายติ, อุปชายติ, วิชายติ, ชายนฺติ, ชายเร, ปชายนฺติ, ปชายเร, อุปชายนฺติ, อุปชายเรฯ
การิเต วุทฺธิ นตฺถิ, ชเนติ, ชเนนฺติ, ชนยติ, ชนยนฺติฯ
กมฺเม-ชนียติ, ชนียนฺติ, ชายตุ, ชายนฺตุ, ชาเยยฺย, ชาเยยฺยุํฯ
การิเต-ชเนยฺย, ชเนยฺยุํ, ชนเยยฺย, ชนเยยฺยุํฯ
อีอาทิมฺหิ-อชายิ, อชายิํสุ, วิชายิ, วิชายิํสุ, อชนิ, ชนิ วาฯ
การิเต-อชเนสิ, ชเนสิ, อชนยิ, ชนยิ, อชเนสุํ, ชเนสุํ, อชนยุํ, ชนยุํ, อชนยิํสุ, ชนยิํสุฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ชายิสฺสติ, วิชายิสฺสติฯ
สฺสาทิมฺหิ-อชายิสฺสา, ชายิสฺสาฯ
ฑํส-ฑํสเน, ฑํสติ, ฑํสนฺติฯ
การิเต-ฑํเสติ, ฑํสยติ, ฑํสาเปติ, ฑํสาปยติฯ
อา, อีอาทีสุ ‘ฑํสสฺส จ ญฺฉง’ อิติ สุตฺตํ, นิคฺคหีตโลโป, อฑญฺฉา, ฑญฺฉา, อฑญฺฉิ, ฑญฺฉิฯ
ทห-ทาเห, ทหติ, ทหนฺติฯ
กมฺเม ยมฺหิ ‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ปุพฺพาปรวิปลฺลาโส, อคฺคินา คาโม ทยฺหติ, ทยฺหนฺติฯ
การิเต-ทาเหติ, ทาหยติ, ทหาเปติ, ทหาปยติฯ
๖๔๙. ทหสฺส ทสฺส โฑ [ก. ๒๐; รู. ๒๗; นี. ๕๐; ‘…ทสททกฺขา’ (พหูสุ)]ฯ
ทหธาตุสฺส ทสฺส โฑ โหติ วาฯ
ฑหติ, ฑหนฺติฯ
ทิส-เปกฺขเน, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริ โลฯ
๖๕๐. ทิสสฺส ปสฺสทสฺสทสททกฺขา [ก. ๔๗๑; รู. ๔๘๓; นี. ๙๕๑]ฯ
ทิสธาตุสฺส ปสฺส จ ทสฺส จ ทส จ ท จ ทกฺข จาติ เอเต อาเทสา โหนฺติ วาฯ
วิปสฺสนา, วิปสฺสี ภควา, สุทสฺสี, ปิยทสฺสี, อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, สุทสฺสํ วชฺชมญฺเญสํ [ธ. ป. ๒๕๒], สุทสฺสนนครํ, มหาสุทสฺสโน นาม ราชา [ที. นิ. ๒.๒๔๒]ฯ
ทสาเทเส-จตุสจฺจทฺทโส นาโถ [วิภ. อฏฺฐ. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา], ทุทฺทโส ธมฺโม [มหาว. ๗; ที. นิ. ๒.๖๔], อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ [ธ. ป. ๒๕๒], โส เว ภิกฺขุ ธมฺมทโสติ วุจฺจติ [คเวสิตพฺพํ]ฯ ปสฺส ธมฺมํ ทุราชานํ, สมฺมุฬฺเหตฺถ อวิทฺทสูฯ ทฏฺฐพฺพํ, ทฏฺฐา, ทฏฺฐุนฺติฯ
อิมินา สุตฺเตน ทิสสฺส สพฺพวิภตฺตีสุ ยถารหํ ปสฺส, ทสฺส, ทกฺขาเทสา โหนฺติ, อา, อีอาทีสุ ทส, ทาเทสา โหนฺติ, ‘‘ทิสฺสติ, ทิสฺสนฺตี’’ติ รูปานิ ปน ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเตน อิธ กมฺเม สิชฺฌนฺติ, ทิวาทิคเณ กตฺตริ สิชฺฌนฺติฯ มหาวุตฺตินา อทฺทสฺส, ทิสฺสาเทสาปิ โหนฺติฯ อตฺริมา ปาฬี-ยํ วาสวํ อทฺทสฺสามํ [ชา. ๑.๖.๑๑๒; ‘อทฺทสาม’], เย มยํ ภควนฺตํ อทฺทสฺสาม [คเวสิตพฺพํ], อปิ เม มาตรํ อทสฺสถ [ม. นิ. ๒.๓๕๖], ทิสฺสนฺติ พาลา อพฺยตฺตา [มหาว. ๘๒], มยิ อิเม ธมฺมา สนฺทิสฺสนฺติ, อหญฺจ อิเมสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ [ม. นิ. ๓.๒๕๓], นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเรติ [พุ. วํ. ๒.๘๒], ตสฺมา ตฺยาทีสุปิ ‘‘อทสฺสติ, อทสฺสนฺติ, อทสฺสสิ, อทสฺสถ, อทสฺสามิ, อทฺทสฺสามา’’ติ ยุชฺชนฺติฯ
การิเต ณิมฺหิ ทสฺสาเทโส, ทสฺเสติ, ทสฺสยติ, นิทสฺเสติ, นิทสฺสยติ, สนฺทสฺเสติ, สนฺทสฺสยติฯ
กมฺเม-ทสฺสียติ, ทสฺสียนฺติ, นิทสฺสียติ, นิทสฺสียนฺติ, สนฺทสฺสียติ, สนฺทสฺสียนฺติ, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติฯ
กมฺเม-ทกฺขียติ, ทกฺขียนฺติฯ
‘คมยมิสาสทิสานํ จฺฉง’ อิติ จฺฉาเทเส- ทิจฺฉติ, ทิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิฯ
ปสฺสติ, ปสฺสนฺติ, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติ, ปสฺสียติ, ปสฺสียนฺติ, ทกฺขียติ, ทกฺขียนฺติฯ
ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต-ทิสฺสติ, ทิสฺสนฺติ, ทิสฺสเต, ทิสฺสนฺเต, อุทฺทิสฺสเต, อุทฺทิสฺสนฺเต, นิทฺทิสฺสเต, นิทฺทิสฺสนฺเต, อปทิสฺสเต, อปทิสฺสนฺเตฯ
การิเต-ปสฺสาเปติ, ปสฺสาปยติ, ทกฺขาเปติ, ทกฺขาปยติฯ
กมฺเม-ปสฺสาปียติ, ทสฺสียติ, นิทสฺสียติ, สนฺทสฺสียติ, ทกฺขาปียติฯ
ปสฺสตุ, ปสฺสนฺตุ, ทกฺขตุ, ทกฺขนฺตุ, ปสฺเสยฺย, ปสฺเสยฺยุํ, ทกฺเขยฺย, ทกฺเขยฺยุํฯ
เอยฺยามสฺส เอมุ จ อนฺตสฺส อุ จ โหนฺติฯ ‘‘กตฺถ ปสฺเสมุ ขตฺติยํ [ชา. ๒.๒.๑๙๔๗], ทกฺเขมุ เต นิเวสน’’นฺติ [ชา. ๑.๑๕.๒๕๔ (…นิเวสนานิ)] ปาฬิฯ ปสฺเสยฺยาม, ปสฺเสยฺยามุ, ทกฺเขยฺยาม, ทกฺเขยฺยามุฯ
อาอาทิมฺหิ-อปสฺสา, อทกฺขาฯ
ทส, ทาเทเสสุ ทการสฺส ทฺวิตฺตํ, อทฺทสา โข ภควา [มหาว. ๙; ที. นิ. ๒.๖๙; สํ. นิ. ๑.๑๕๙], อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท [ม. นิ. ๑.๓๖๔]ฯ
รสฺสตฺเต-ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ เวสฺมนิ [ชา. ๑.๑๖.๑๔๘]ฯ เต อทฺทสูฯ รสฺสตฺเต-อทฺทสุ, อามนฺตยสฺสุ โว ปุตฺเต, มา เต มาตรมทฺทสุ [ชาตเก ‘‘อามนฺตยสฺสุ เต ปุตฺเต, มา เต มาตร มทฺทสุํ’’]ฯ
ทาเทเส-โส อทฺทาฯ
รสฺสตฺเต-อทฺทฯ ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค [ชา. ๒.๒๒.๒๑๐๕]ฯ โย ทุกฺขํ สุขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต [ที. นิ. ๒.๓๖๘]ฯ
อีอาทิมฺหิ-อปสฺสิ, ปสฺสิ, อปสฺสี, ปสฺสี, อปสฺสิํสุ, ปสฺสิํสุ, อปสฺสิ, ปสฺสิ, อปสฺสิตฺถ, ปสฺสิตฺถ, อปสฺสิํ, ปสฺสิํ, อปสฺสิมฺหา, ปสฺสิมฺหาฯ
ทสฺสาเทเส-อทฺทสฺสิ, อทฺทสฺสุํ, อทฺทสฺสิํสุ, อทฺทสฺสํสุ, อทฺทสฺสิ, อทฺทสฺสิตฺถ, อทฺทสฺสิํ, อทฺทสฺสิมฺหาฯ
ทกฺขาเทเส-อทกฺขิ, ทกฺขิ อิจฺจาทิฯ
ทสาเทเส คาถาสุ-อทฺทสิ, อทฺทสุํ, อทฺทสิํสุ, อทฺทสํสุฯ
ปรฉกฺเก-อทฺทสา, อทฺทสู, อหํ อทฺทสํ, มยํ อทฺทสฺสิมฺเหฯ อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ [ชา. ๑.๘.๓๙]ฯ
กฺวจิ สาคเม อาการาคโม, โส อทฺทสาสิ, เต อทฺทสาสุํ, อหํ อทฺทสาสิํ, มยํ อทสาสิมฺหฯ ยํ อทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, เทเสนฺตํ ธมฺมมุตฺตมํ [เถรคา. ๒๘๗]ฯ อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, สตฺถารมกุโตภยํ [เถรคา. ๙๑๒]ฯ
มหาวุตฺตินา อิํสฺส อิมฺหิ โหติ, ปเถ อทฺทสาสิมฺหิ โภชปุตฺเต [ชา. ๒.๑๗.๑๔๖]ฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ปสฺสิสฺสติ, ปสฺสิสฺสนฺติฯ
ทกฺขาเทเส‘ทกฺข สกฺข เหหิ’อิจฺจาทินา สฺสสฺสโลโป, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติ, ทกฺขิติ, ทกฺขินฺติ, ทกฺขิสฺสติ, ทกฺขิสฺสนฺติฯ
สฺสาทิมฺหิ-อปสฺสิสฺสา, อทกฺขิสฺสา อิจฺจาทิฯ
มร-ปาณจาเค, มรติ, มรนฺติฯ
‘ชรมรานมิยง’อิติ อิยาเทโส, มิยติ, มิยนฺติ, อมฺหํ ทหรา น มิยฺยเร [ชา. ๑.๑๐.๙๗]ฯ
การิเต ‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’ติ อาวุทฺธิ, มาเรติ, มาเรนฺติ, มารยติ, มารยนฺติ, มาราเปติ, มาราเปนฺติ, มาราปยติ, มาราปยนฺติฯ
ยมุ-อุปรเม, ยมติ, ยมนฺติฯ ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเสฯ เอตฺถ จ ‘ยมามเส’ติ วิรมามเส, มรณํ คจฺฉามเสติ อตฺโถฯ
สํปุพฺโพ สํยเม, สํยมติ, สํยมนฺติฯ
นิคฺคหีตสฺส ญาเทเส-สญฺญมติ, สญฺญมนฺติฯ
นิปุพฺโพ นิยเม, นิยมติ, นิยมนฺติฯ
‘คมยมิสาสทิสานํ วา จฺฉง’อิติ มสฺส จฺฉาเทโส, นิยจฺฉติ, นิยจฺฉนฺติฯ
กมฺเม-นิยมียติ, นิยมียนฺติฯ
ปุพฺพรูเป-นิยมฺมติ, นิยมฺมนฺติฯ
การิเต-นิยาเมติ, นิยามยติฯ
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, นิยมาเปติ, นิยมาปยติ, ววตฺถเปตีติ อตฺโถฯ
รุท-อสฺสุวิโมจเน, โรทติ, โรทนฺติฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวสฉิทคมภิทานํ จฺฉง’อิติ สฺเสน สห ทสฺส จฺฉาเทโส, สา นูน กปณา อมฺมา, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๓๖]ฯ โกญฺชี สมุทฺทตีเรว, กปณา นูน รุจฺฉติ [ชา. ๒.๒๑.๑๑๓]ฯ สา นูน กปณา อมฺมา, จิรํ รุจฺฉติ อสฺสเม [ชา. ๒.๒๒.๒๑๓๘], กํ นฺว’ชฺช ฉาตา ตสิตา, อุปรุจฺฉนฺติ ทารกา [ชา. ๒.๒๒.๒๑๕๓]ฯ โรทิสฺสติ, โรทิสฺสนฺติ, รุจฺฉติ, รุจฺฉนฺติฯ
สฺสาทีสุ-อรุจฺฉา, อรุจฺฉํสุ, อโรทิสฺสา, อโรทิสฺสํสุฯ
รุห-ปาปุณเน, รุหติ, รุหนฺติ, อารุหติ, อารุหนฺติ, อาโรหติ, อาโรหนฺติ, อภิรุหติ, อภิรุหนฺติ, โอรุหติ, โอรุหนฺติ, โอโรหติ, โอโรหนฺติฯ
กมฺเม-อาโรหียติฯ
‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ห, ยานํ วิปริยาโย, อารุยฺหติ, โอรุยฺหติฯ
อีอาทิมฺหิ-รุหิ, อารุหิ, โอรุหิฯ
‘กุสรุหิสฺส จฺฉี’ติ สุตฺตํ, อภิรุจฺฉิ, อภิรุหิ วาฯ
ลภ-ลาเภ, ลภติ, ลภนฺติฯ
ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปฐมา’ติ สํโยคาทิสฺส จตุตฺถสฺส ตติยตฺตํ, ลพฺภติ, ลพฺภนฺติ, ลพฺภเรฯ
อีอาทิมฺหิ-อลภิ, อลภิํสุฯ
๖๕๑. ลภา อิํอีนํ ถํถา วา [ก. ๔๙๗; รู. ๔๗๗; นี. ๑๐๑๓]ฯ
ลภมฺหา ปเรสํ อิํ, อีนํ กเมน ถํ, ถา โหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, สํโยคาทิสฺส ทุติยสฺส ปฐมตฺตํฯ
อหํ อลตฺถํ, อลภิํ วา, โส อลตฺถ, อลภิ วาฯ
มหาวุตฺตินา อุํสฺส ถุํ, ถํสุ โหนฺติ, มฺหาสฺส จ ถมฺหา, ถุํมฺหา โหนฺติ, เต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ อลตฺถุํ [ที. นิ. ๒.๗๗], สติํ ปจฺจลตฺถุํ, วิปรีตสญฺญํ ปจฺจลตฺถุํ, เต สติํ ปจฺจลตฺถํสุ, อคมมฺหา โข ตว เคหํ, ตตฺถ เนว ทานํ อลตฺถมฺหา [ม. นิ. ๒.๓๐๐ (โถกํ วิสทิสํ)], อกฺโกสเมว อลตฺถมฺหา, มยญฺจ อลตฺถมฺหา สวนาย, อลตฺถุมฺหา วาฯ ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ จฯ ตทาหํ ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ, ปฏิลจฺฉิํ อโยนิโส [ชา. ๑.๑๖.๒๐๔]ฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง’อิติ สุตฺเตน สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโส, ลจฺฉติ, ลภิสฺสติ, ลจฺฉนฺติ, ลภิสฺสนฺติ, ลจฺฉสิ, ลภิสฺสสิ, ลจฺฉถ, ลภิสฺสถ, ลจฺฉามิ, ลภิสฺสามิ, ลจฺฉาม, ลภิสฺสามฯ ลจฺฉาม ปุตฺเต ชีวนฺตา, อโรคา จ ภวามเส [ชา. ๒.๒๒.๒๒๖๐]ฯ
สฺสาทิมฺหิ-อลจฺฉา, อลภิสฺสา, อลจฺฉํสุ, อลภิสฺสํสุฯ
วจ-วิยตฺติยํ วาจายํ, วจติ, วจนฺติฯ
กมฺเม-วจียติ, วจียนฺติฯ
ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต ‘อสฺสู’ติ สุตฺเตน อาทิมฺหิ อการสฺส อุตฺตํ, วุจฺจติ, วุจฺจนฺติ, วุจฺจเร, วุจฺจเต, วุจฺจนฺเต, วุจฺจเรฯ
การิเต-วาเจติ, วาเจนฺติ, วาจยติ, วาจยนฺติ, วาจาเปติ, วาจาเปนฺติ, วาจาปยติ, วาจาปยนฺติฯ
อีอาทิมฺหิ-อวจิ, วจิฯ
มหาวุตฺตินา อากาเรน สห สาคโม, อวจาสิ, วจาสิ, อวจุํ, วจุํ, อวจิํสุ, วจิํสุ, ตฺวํ อวโจ, อวจ, อวจิ, อวจาสิ, อวจิตฺถ, อวจิตฺโถ, ตุมฺเห อวจิตฺถฯ
‘มฺหาถานมุญ’อิติ สุตฺตํ, ตุมฺเห อวจุตฺถ, วจุตฺถ, อหํ อวจิํ, วจิํ, อวจาสิํ, วจาสิํ, มยํ อวจิมฺหา, วจิมฺหา, อวจิมฺห, วจิมฺห วา, มยํ อวจุมฺหา, วจุมฺหา, โส อวจา, วจาฯ
รสฺสตฺเต-อวจ, อวจิตฺถ, วจิตฺถ วา, อหํ อวจํ, อวจ, วจ วา, มยํ อวจิมฺเห, วจิมฺเหฯ
๖๕๒. อีอาโท วจสฺโสม [ก. ๔๗๗; รู. ๔๗๙; นี. ๙๕๘; จํ. ๖.๒.๖๙; ปา. ๗.๔.๒๐]ฯ
อีอาทีสุ วจสฺส มานุพนฺโธ โอ โหติฯ
โส อโวจิ, เต อโวจุํ, อโวจิํสุ, ตฺวํ อโวจิ, ตุมฺเห อโวจุตฺถ, อหํ อโวจิํ, มยํ อโวจุมฺหา, โส อโวจ, รสฺโส, ภควา เอตทโวจ [อุทา. ๒๐]ฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ –
๖๕๓. วจภุชมุจวิสานํ กฺขง [ก. ๔๘๑; รู. ๕๒๔; นี. ๙๖๓; ‘ภุช มุจ วจ วิสานํ กฺขง (พหูสุ)]ฯ
สฺเสน สห วจาทีนํ อนฺโต พฺยญฺชโน กฺขง โหติ วา สฺสยุตฺตาสุ วิภตฺตีสุฯ
วกฺขติ, วจิสฺสติ, วกฺขนฺติ, วกฺขเร, วจิสฺสนฺติ, วจิสฺสเร, วกฺขสิ, วกฺขถ, วกฺขามิ, วกฺขาม, วกฺขเต, วกฺขนฺเต, วกฺขเส, วกฺขวฺเห, อหํ วกฺขํ, วจิสฺสํ, มยํ วกฺขามฺเห, วจิสฺสามฺเหฯ
‘สฺเสนา’ติ อธิกาเรน วินา ธาตฺวนฺตสฺส กฺขาเทโสปิ ลพฺภติ, วกฺขิสฺสติ, วกฺขิสฺสนฺติฯ
สฺสาทิมฺหิ-อวกฺขา, อวจิสฺสา, อวกฺขํสุ, อวจิสฺสํสุฯ
วท-วิยตฺติยํ วาจายํ, วทติ, วทนฺติ, โอวทติ, โอวทนฺติ, วทสิ, วทถ, วทามิ, วทามฯ
ลสฺส เอตฺเต-วเทติ, วเทนฺติ, วเทสิ, วเทถ, วเทมิ, วเทมฯ
กมฺเม-วทียติ, วทิยฺยติ, โอวทียติ, โอวทิยฺยติฯ
ทสฺส จวคฺคตฺเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, วชฺชติ, วชฺชนฺติ, โอวชฺชติ, โอวชฺชนฺติฯ
การิเต-เภริํ วาเทติ, วาเทนฺติ, วาทยติ, วาทยนฺติ, คุรุํ อภิวาเทติ, อภิวาเทนฺติ, อภิวาเทสิ, อภิวาเทถ, อภิวาเทมิ, อภิวาเทมฯ
มหาวุตฺตินา อสฺส อิตฺตํ, อภิวาทิยามิ, อภิวาทิยาม, อภิวาทยามิ, อภิวาทยาม วา, อภิวนฺทามิ, อภิวนฺทามาติ อตฺโถฯ วนฺทนฺโต หิ ‘‘สุขี โหตู’’ติ อภิมงฺคลวจนํ วทาเปติ นาม, ตถาวจนญฺจ วนฺทนียสฺส วตฺตํฯ
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, วทาเปติ, วทาปยติฯ
‘คมวททานํ ฆมฺมวชฺชทชฺชา วา’ติ วชฺชาเทโส, ‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, วชฺเชติ, วชฺเชนฺติฯ
กมฺเม-วชฺชียติ, วชฺชียนฺติฯ
การิเต-วชฺชาเปติ, วชฺชาปยติฯ
เอยฺยาทิมฺหิ-‘เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํเฏ’อิติ เอยฺยาทีนํ เอกวจนานํ เอตฺตํ, วเท, วเทยฺย, วชฺเช, วชฺเชยฺย, วเทยฺยุํ, วชฺเชยฺยุํฯ
วชฺชาเทเส มหาวุตฺตินา เอยฺยสฺส อาตฺตํ, เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสทฺทสฺส โลโป, โส วชฺชา, เต วชฺชุํฯ
เอยฺยาทีนํ ยฺยาสทฺทสฺส โลโป วา, ตฺวํ วชฺชาสิ, วชฺเชสิ, ตุมฺเห วชฺชาถ, วชฺเชถ, อหํ วชฺชามิ, วชฺเชมิ, มยํ วชฺชาม, วชฺเชม, อหํ วชฺชํ, มยํ วชฺชามฺเห, วชฺเชยฺยามฺเหฯ
อตฺริมา ปาฬี-วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา [ชา. ๑.๓.๓๓], อมฺมํ อาโรคฺยํ วชฺชาสิ, ตฺวญฺจ ตาต สุขี ภว [ชา. ๒.๒๒.๒๑๔๘], อมฺมํ อาโรคฺยํ วชฺชาถ, อยํ โน เนติ พฺราหฺมโณ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๗๔] อิจฺจาทิฯ
หิยฺยตฺตนิยํ-โส อวทา, วทา, อวชฺชา, วชฺชา, เต อวทู, วทู, อวชฺชู, วชฺชูฯ
อชฺชตฺตนิยํ-โส อวทิ, วทิ, อวชฺชิ, วชฺชิ, เต อวทุํ, วทุํ, อวชฺชุํ, วชฺชุํ, อวทิํสุ, วทิํสุ, อวชฺชิํสุ, วชฺชิํสุฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-วทิสฺสติ, วชฺชิสฺสติฯ
สฺสาทิมฺหิ-อวทิสฺสา, อวชฺชิสฺสา อิจฺจาทิฯ
วิท-ญาเณ, วิทติฯ
‘ยุวณฺณานมิยงอุวง สเร’ติ สรมฺหิ อิยาเทโส, เต วิทิยนฺติฯ
การิเต-นิเวเทติ, ปฏิเวเทติ, นิเวทยติ, ปฏิเวทยติ, ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว [ม. นิ. ๑.๔๑๖], ชานาเปมีติ อตฺโถฯ เวทยามหํ ภนฺเต, เวทยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตูติ [จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒] ชานาเปมิ, ปากฏํ กโรมีติ วา อตฺโถฯ
‘‘เวทิยามหํ ภนฺเต, เวทิยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติปิ [จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒] ปาโฐ, ตตฺถ อปจฺจเย ปเร อิยาเทโส ยุชฺชติฯ
เอยฺยาทิมฺหิ-วิเทยฺย, วิทิเยยฺย, วิเทยฺยุํ, วิทิเยยฺยุํฯ
อีอาทิมฺหิ-ปจฺจยานํ ขยํ อเวทิ, เต วิทุํ, วิทิํสุฯ
การิเต-นิเวเทสิ, นิเวทยิ, ปฏิเวเทสิ, ปฏิเวทยิ, นิเวทยุํ, นิเวทยิํสุ, ปฏิเวทยุํ, ปฏิเวทยิํสุฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ-วิทิสฺสติ, เวทิสฺสติ, ปริสุทฺธาติ เวทิสฺสามิ [มหาว. ๑๓๔] อิจฺจาทิฯ
วส-นิวาเส, วสติ, วสนฺติ, นิวสติ, นิวสนฺติฯ
กมฺเม-อธิ, อาปุพฺโพ, เตน คาโม อธิวสียติ, อาวสียติ, อชฺฌาวสียติฯ
‘อสฺสู’ติ สุตฺเตน อการสฺส อุตฺตํ, วุสฺสติ, วุสฺสนฺติ, วุสฺสเร, ‘‘ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ [ม. นิ. ๑.๒๕๗] ปาฬิฯ
การิเต-วาเสติ, อธิวาเสติ, วาสยติ, อธิวาสยติฯ
ณาปิมฺหิ วุทฺธิ นตฺถิ, วสาเปติ, วสาปยติฯ
อีอาทิมฺหิ-อวสิ, วสิ, อวสุํ, วสุํ, อวสิํสุ, วสิํสุฯ
สฺสตฺยาทีสุ-‘ลภ วส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโส, วจฺฉติ, วสิสฺสติ, วจฺฉนฺติ, วสิสฺสนฺติ, อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามิ [มหาว. ๗๗], น เต วจฺฉามิ สนฺติเก [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๓], อวจฺฉา, อวสิสฺสา, อวจฺฉํสุ, อวสิสฺสํสุฯ
วิส-ปวิสเน, ปวิสติ, ปวิสนฺติฯ
กมฺเม-ปวิสียติ, ปวิสียนฺติ, ปวิสียเต, ปวิสียนฺเตฯ
ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต-ปวิสฺสติ, ปวิสฺสนฺติ, ปวิสฺสเร, ปวิสฺสเต, ปวิสฺสนฺเต, ปวิสฺสเรฯ
การิเต-ปเวเสติ, ปเวสยติฯ
กมฺเม-ปเวสียติ, ปเวสียนฺติฯ
อีอาทิมฺหิ อุปสคฺคสฺส ทีโฆ วา, ปาวิสิฯ
มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข โหติ, ปาเวกฺขิ ปถวิํ เจจฺโจ [ชา. ๑.๑๙.๙๘], โส ปาเวกฺขิ กาสิราชา [ชา. ๑.๑๕.๒๖๖], โส ตสฺส เคหํ ปาเวกฺขิ [ชา. ๑.๑๕.๓๐๓], ปาวิสุํ, ปาวิสิํสุ, ปาเวกฺขิํสุฯ
สฺสตฺยาทีสุ ‘วจ ภุช มุจ วิสานํ กฺขง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข, ปเวกฺขติ, ปวิสิสฺสติ, ปเวกฺขนฺติ, ปวิสิสฺสนฺติ, เอส ภิยฺโย ปเวกฺขามิ, วมฺมิกํ สตโปริสํ [ชา. ๑.๔.๑๐๐], ปาเวกฺขา, ปวิสิสฺสา, ปาเวกฺขํสุ, ปวิสิสฺสํสุฯ
สท-สํสีทเน, ‘ชรสทานมีม วา’ติอาทิสรมฺหา อีมอาคโม โหติ วา, สีทติ, สีทนฺติ, ลาพูนิ สีทนฺติ, สิลา ปฺลวนฺติ [ชา. ๑.๑.๗๗], สํสีทติ, วิสีทติ, โอสีทติ, อวสีทติฯ
นิปุพฺโพ นิสชฺชายํ, นิสีทติ, นิสีทนฺติฯ
ปปุพฺโพ ปสาเท, ปสีทติ, ปสีทนฺติฯ
การิเตปิ น วุทฺธิ อาเทสนฺตรตฺตา, สีเทติ, สีทยติ, สํสีเทติ, สํสีทยติ, โอสีเทติ, โอสีทยติ, โอสีทาเปติ, โอสีทาปยติ, นิสีทาเปติ, นิสีทาปยติฯ
ปปุพฺพมฺหิ อีม น โหติ, ปิตา ปุตฺตํ พุทฺเธ ปสาเทติ, ปสาทยติ, ปสาเทนฺติ, ปสาทยนฺติฯ
กมฺเม-ปสาทียติ, ปสาทียนฺติฯ
หน-หิํสา, คตีสุ, หนติ, หนนฺติฯ
‘กฺวจิ วิกรณาน’นฺติ สุตฺเตน ลวิกรณสฺส โลเป หนฺติ, ผลํ เว กทลิํ หนฺติ, สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ [จูฬว. ๓๓๕], หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน [อ. นิ. ๗.๖๔]ฯ
มหาวุตฺตินา กฺวจิ ธาตฺวนฺตโลโป, วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วรํ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๗๐], ลุทฺทกา มิคํ หนฺติ, เกวฏฺฏา มจฺฉํ หนฺติฯ
กมฺเม-หนียติ, หนียนฺติฯ
ธาตฺวนฺตสฺส จวคฺคตฺเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, หญฺญติ, หญฺญนฺติฯ
การิเต –
๖๕๔. หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ [ก. ๕๙๑; รู. ๕๔๔; นี. ๑๑๙๕]ฯ
หนสฺส ฆาโต โหติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเยฯ
ฆาเตติ, ฆาตยติ, ฆาตาเปติ, ฆาตาปยติฯ
กมฺเม-ฆาตียติ, ฆาตาปียติฯ
อีอาทิมฺหิ-อหนิ, หนิ, อหนิํสุ, หนิํสุฯ
กมฺเม-อหญฺญิ, หญฺญิ, อหญฺญิํสุ, หญฺญิํสุฯ
สฺสตฺยาทิมฺหิ –
๖๕๕. หนา เชขา [ก. ๔๘๑; รู. ๕๒๔; นี. ๙๖๗, ๙๖๙? ‘…ฉขา’ (พหูสุ) ‘เฉขา’ (กตฺถจิ)]ฯ
หนมฺหา ปรสฺส สฺสการสฺส เช, ขาเทสา โหนฺติ วา, มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํฯ
หชฺเชติ, หนิสฺสติ, หชฺเชนฺติ, หชฺเชสิ, หชฺเชถ, หชฺเชมิ, หนิสฺสามิ, หชฺเชม, หนิสฺสามฯ
ขาเทเส มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, ปฏิหงฺขติ, ปฏิหนิสฺสติ, ปฏิหงฺขนฺติ, ปฏิหงฺขสิ, ปฏิหงฺขามิ, ปฏิหงฺขาม, ปฏิหนิสฺสามฯ
หร-หรเณ, หรติ, หรนฺติฯ
กมฺเม-หรียติ, หรียนฺติฯ
การิเต-หาเรติ, หารยติฯ
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, หราเปติ, หราปยติฯ
กมฺเม-หารียติ, หราปียติฯ
อา, อีอาทีสุ –
๖๕๖. อาอีอาทีสุ หรสฺสาฯ
อาอาทีสุ อีอาทีสุ จ หรสฺส รการสฺส อา โหติ วา, โส อหา, อหราฯ
อีอาทิมฺหิ-โส อหาสิ, อชินิ มํ อหาสิ เม [ธ. ป. ๓-๔], อตฺตานํ อุปสํหาสิ, อาสนํ อภิหาสิ, สาสเน วิหาสิ, วิหาสิ ปุริสุตฺตโม [คเวสิตพฺพํ], ธมฺมํ ปยิรุทาหาสิ, อหริ, หริ, วิหาสุํ, อาหิํสุ, วิหิํสุ วา, ‘‘มา เม ตโต มูลผลํ อาหํสู’’ติ [ชา. ๒.๑๘.๒๒] ปาฬิ, อหาสุํ, อหรุํ, หรุํ, อหริํสุ, หริํสุ, ตฺวํ อหาสิ, อหริ, ตุมฺเห อหาสิตฺถ, อหริตฺถ, อหํ อหาสิํ, อหริํ, วิหาสิํ สาสเน รโต [อป. เถร ๑.๒.๘๔], มยํ อหาสิมฺหา, อหริมฺหาฯ
ปรฉกฺเก อสฺส ตฺถตฺตํ, โส อหาสิตฺถ, อหริตฺถฯ
สฺสตฺยาทีสุ –
๖๕๗. หรสฺส จาหง สฺเส [‘ยาสฺส จาหง สฺเสน’ (พหูสุ)]ฯ
สฺสการวตีสุ วิภตฺตีสุ สฺเสน สห หรสฺส จ กรสฺส จ รการสฺส อาหง โหติ วาฯ
อิอุ อาคเม-หาหิติ, ขาริกาชญฺจ หาหิติ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๙]ฯ หาหติ วา, หริสฺสติ, หาหินฺติ, หาหนฺติ, หริสฺสนฺติ, หาหสิ, สุขํ ภิกฺขุ วิหาหิสิ [ธ. ป. ๓๗๙]ฯ หาหถ, หาหามิ, หาหาม, หริสฺสามฯ
มหาวุตฺตินา หรสฺส ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ, ‘‘โย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๑๘๕], ปุรกฺขตฺวา วิหสฺสาม [เถรีคา. ๑๒๑], อหํ อุทกมาหิสฺส’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๑] ปาฬีฯ
สฺสาทิมฺหิ-อหาหา, อหริสฺสา, อหาหํสุ, อหริสฺสํสุฯ
อาปุพฺพ สีส-ปตฺถนายํ, อาสีสติ, อาสีสนฺติ, ปจฺจาสีสติ, ปจฺจาสีสนฺติฯ
๖๕๘. อาทิสฺมา สรา [จํ. ๕.๑.๓; ปา. ๖.๑.๒]ฯ
อาทิภูตา สรมฺหา ปรํ ปฐมสทฺทรูปํ เอกสฺสรํ ทฺเวรูปํ โหติ, อิมินา สรปุพฺพานํ ธาตุปทานํ ปททฺวิตฺเต อาสีส, สีส อิติ รูปทฺวยํ ภวติฯ
๖๕๙. โลโปนาทิพฺยญฺชนสฺส [จํ. ๖.๒.๑๑๒; ปา. ๗.๔.๖๐]ฯ
ทฺวิตฺเต อนาทิภูตสฺส เอกสฺส พฺยญฺชนสฺส โลโป โหตีติ ปุริเม สีสรูเป สการโลโปฯ
อาสีสีสติ, อาสีสีสนฺติ อิจฺจาทิฯ
ตถา ‘ปโรกฺขายญฺจา’ติ สุตฺเต จสทฺเทน กมาทีนํ ธาตุปทานํ ปททฺวิตฺเต กเต ‘โลโปนาทิพฺยญฺชนสฺสา’ติ ปุริเม ปทรูเป อนาทิพฺยญฺชนโลโป, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ เสสสฺส กวคฺคสฺส จวคฺคตฺตํ, ‘นิคฺคหีตญฺจา’ติ นิคฺคหีตาคโม, จงฺกมติ, จงฺกมนฺติ, จงฺกมตุ, จงฺกมนฺตุ, จงฺกเมยฺย, จงฺกเมยฺยุํ อิจฺจาทิฯ
กุจ-สงฺโกจเน, จงฺโกจติ, จงฺโกจนฺติฯ
จล-จลเน, จญฺจลติ, จญฺจลนฺติฯ
มหาวุตฺตินา นิคฺคหีตสฺส ปรรูปตฺเต ชร-ภิชฺชเน, ชชฺชรติ ชชฺชรนฺติฯ
ทฬ-ทิตฺติยํ, ททฺทลฺลติ, ททฺทลฺลนฺติฯ
มุห-เวจิตฺเต, โมมุหติ, โมมุหนฺติ, มหาวุตฺตินา อุสฺส โอตฺตํฯ
ตถา รุ-สทฺเท, โรรุวติ, โรรุวนฺติฯ
ลุป-คิทฺเธ, โลลุปฺปติ, โลลุปฺปนฺติ อิจฺจาทิฯ
ปททฺวิตฺตํ นาม ปทตฺถานํ อติสยตาทีปนตฺถํ, วิจฺฉายํ ปน โปโนปุญฺญ, สมฺภมาทีสุ จ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยญฺชนโลโป นตฺถิ, คาโม คาโม รมณีโยฯ ตถา กฺวจิ อติสยทีปเนปิ, รูปรูปํ, ทุกฺขทุกฺขํ, อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ, เทวเทโว, มุนิมุนิ, ราชราชา, พฺรหฺมพฺรหฺมา, วรวโร, อคฺคอคฺโค, เชฏฺฐเชฏฺโฐ, เสฏฺฐเสฏฺโฐ, ปสตฺถปสตฺโถ, อุคฺคตอุคฺคโต, อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐ, โอมโกมโก, ทุพฺพลทุพฺพโล, อพลอพโล, มหนฺตมหนฺโต อิจฺจาทิฯ
ภูวาทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ