๖. อาขฺยาตกณฺฑ

นิรุตฺติทีปนี

๖. อาขฺยาตกณฺฑ

 

สุทฺธกตฺตุรูป

 

อถ ธาตุปจฺจยสํสิทฺธํ กาล, การก, ปุริส, สงฺขฺยาเภททีปกํ ลิงฺคเภทรหิตํ กฺริยาปธานวาจกํ ตฺยาทฺยนฺตนามกํ อาขฺยาตปทํ ทีปิยเตฯ

 

ตตฺถ กฺริยํ ธาเรตีติ ธาตุฯ สา ปกติธาตุ, วิกติธาตุ, นามธาตุวเสน ติวิธาฯ

 

ตตฺถ ภู, หู, คมุ, ปจ อิจฺจาทิ ปกติธาตุ นาม สภาเวน สิทฺธตฺตาฯ

 

ติติกฺข, ติกิจฺฉ, พุภุกฺข, ชิฆจฺฉอิจฺจาทิ วิกติธาตุ นาม สงฺขตวเสน สิทฺธตฺตาฯ

 

ปุตฺตีย, ปพฺพตาย อิจฺจาทิ นามธาตุ นาม นามภูตสฺส สโต กฺริยวาจีปจฺจยโยเคน ธาตุฏฺฐาเน ฐิตตฺตาฯ

 

ปกติธาตุ จ สกมฺมิกา’กมฺมิกวเสน ทุวิธาฯ

 

ตตฺถยา ธาตุ กมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา สกมฺมิกา นามฯ คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติ อิจฺจาทิฯ

 

ยา กมฺมนิรเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา อกมฺมิกา นามฯ ภวติ, โหติ, ติฏฺฐติ, เสติ อิจฺจาทิฯ

 

สกมฺมิกา จ เอกกมฺมิก, ทฺวิกมฺมิกวเสน ทุวิธาฯ

 

ตตฺถ ยา เอกกมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา เอกกมฺมิกา นามฯ คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติ อิจฺจาทิฯ

 

ยา ปธานา’ปธานวเสน กมฺมทฺวยาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา ทฺวิกมฺมิกา นามฯ

 

สา จ นฺยาทิ, ทุหาทิวเสน ทุวิธาฯ

 

ตตฺถ ยา ธาตุ ปาปนตฺถา โหติ, สา นฺยาทิ นามฯ อชํ คามํ เนติ, ภารํ คามํ วหติ, สาขํ คามํ อากฑฺฒติฯ

 

เสสา ทฺวิกมฺมิกา ทุหาทิ นามฯ คาวิํ ขีรํ ทุหติ, พฺราหฺมณํ กมฺพลํ ยาจติ, ทายกํ ภิกฺขํ ภิกฺขติ, โคณํ วชํ รุนฺธติ, ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ, สิสฺสํ ธมฺมํ อนุสาสติ, ภควา ภิกฺขู เอตํ [วจนํ] อโวจ, ราชา อมจฺจํ วจนํ พฺรวีติ อิจฺจาทิฯ

 

ตตฺถ ยทา กมฺมสฺมึ รูปํ สิชฺฌติ, ตทา วิภตฺติ, ปจฺจยา นฺยาทิมฺหิ ปธานกมฺมํ วทนฺติ, ทุหาทิมฺหิ อปธานกมฺมํ, สพฺพธาตูสุ การิตโยเค การิตกมฺมนฺติ, สพฺพญฺเจตํ ธาตูนํ ปกติอตฺถวเสน วุตฺตํ, อเนกตฺถตฺตา ปน ธาตูนํ อตฺถนฺตรวจเน วา นานุปสคฺคโยเค วา อกมฺมิกาปิ สกมฺมิกา โหนฺติ, สกมฺมิกาปิ อกมฺมิกา โหนฺติฯ

 

อตฺถนฺตรวจเน ตาว –

 

วิท – สตฺตายํ, ธมฺโม วิชฺชติ, สํวิชฺชติฯ

 

วิท – ญาเณ, ธมฺมํ วิทติฯ

 

วิท – ลาเภ, ธนํ วินฺทติฯ

 

วิท – อนุภวเน, สุขํ เวเทติ, วิปากํ ปฏิสํเวเทติ [ม. นิ. ๓.๓๐๓]ฯ

 

วิท – อาโรจเน, เวทยามหํ ภนฺเต เวทยตีติ มํ ธาเรตุ [จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒], การณํ นิเวเทติ, ธมฺมํ ปฏิเวเทติ อิจฺจาทิฯ

 

นานุปสคฺคโยเค –

 

ปท-คติยํ, มคฺคํ ปชฺชติ, ปฏิปชฺชติ, มคฺโค อุปฺปชฺชติ, นิปชฺชติ, สมฺปชฺชติ, โภโค ภวติ, สมฺภวติ, โภคํ อนุภวติ, ตณฺหํ อภิภวติ, ปริภวติ, อธิภวติ, อรญฺญํ อภิสมฺภวติ, อชฺโฌคาหตีติ อตฺโถฯ คจฺฉนฺตํ มคฺเค อภิสมฺภวติ, สมฺปาปุณาตีติ อตฺโถ อิจฺจาทิฯ

 

ปทานํ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา วา อตฺถสมฺปตฺติยา วา อุปการกา วิภตฺติ, ปจฺจยา ปจฺจยา นามฯ

 

ตตฺถ วิภตฺติโย ตฺยาทิ, ตฺวาทิอิจฺจาทินา อฏฺฐวิธา ภวนฺติ, สรูปโต ฉนฺนวุติวิธาฯ

 

ตตฺถ ปุพฺพฉกฺกภูตานิ อฏฺฐจตฺตาลีสรูปานิ ปรสฺสปทานิ นามฯ ปรฉกฺกภูตานิ อฏฺฐจตฺตาลีสรูปานิ อตฺตโนปทานิ นามฯ

 

ตตฺถ ปรหิตปฏิสํยุตฺเตสุ ฐาเนสุ ปวตฺติพหุลานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ นามฯ อตฺตหิตปฏิสํยุตฺเตสุ ปวตฺติพหุลานิ อตฺตโนปทานิ นามาติ เอเกฯ

 

ปโร วุจฺจติ กตฺตา สพฺพกฺริยาสาธารณตฺตา, อตฺตา วุจฺจติ กมฺมํ สกสกกฺริยาสาธารณตฺตา, ปรสฺส อภิธายกานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ, อตฺตโน อภิธายกานิ ปทานิ อตฺตโนปทานีติ อญฺเญฯ

 

อตฺตา วุจฺจติ ปทตฺถานํ สรีรภูตา กฺริยา, กตฺตุนา ปน สาธฺยฏฺเฐน กฺริยรูปานิ ภาว, กมฺมานิปิ อตฺตาติ วุจฺจนฺติฯ สาธกฏฺเฐน เตหิ ปรภูโต กตฺตา ปโร นามาติ อปเรฯ

 

อตฺตา วุจฺจติ อมฺหตฺโถ, ปโร วุจฺจติ ตุมฺห, นามตฺโถ, ปุพฺพฉกฺกานิ ปรพหุลตฺตา ปรสฺสปทานิ นาม, ปรฉกฺกานิ ปน รูฬฺหีวเสน อตฺตโนปทานิ นามาติปิ วทนฺติฯ อิทํ น ยุชฺชติ ปรฉกฺเกสุ ตพฺพหุลมตฺตสฺสาปิ อสิทฺธตฺตาฯ ปาฬิภาสํ ปน ปตฺวา ทฺวินฺนํ ฉกฺกานํ อตฺตหิต, ปรหิเตสุ วา ตีสุ การเกสุ วา ปวตฺตินานาตฺตํ น ทิสฺสติเยว, ตสฺมา อิมสฺมึ คนฺเถ ตํ นามทฺวยํ น คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

 

ปจฺจยา ปน จตุพฺพิธา วิกรณ, กิจฺจ, การิต, ธาตุปจฺจยวเสนฯ

 

ตตฺถ เย ธาตุสิทฺธานิ ตฺยาทิปทานิ ตพฺพาทิปทานิ จ คณวิภาควเสน อญฺญมญฺญํ วิสทิสรูปานิ กโรนฺติ, เต วิกรณปจฺจยา นาม, ล, ย, โณอิจฺจาทโยฯ

 

ภาว, กมฺมวิสโย กฺโย กิจฺจปจฺจโย นามฯ

 

ปเรสํ อาณาปนสงฺขาเต ปโยชกพฺยาปาเร ปวตฺตา ณิ, ณาปิปจฺจยา การิตปจฺจยา นามฯ

 

วิสุํ ตํตํกฺริยวาจีภาเวน ธาตุรูปา ข, ฉ, สอิจฺจาทิกา ปจฺจยา ธาตุปจฺจยา นามฯ

 

‘‘กาล, การก, ปุริส, สงฺขฺยาเภททีปก’’นฺติ เอตฺถ อตีต, ปจฺจุปฺปนฺนา’นาคต, กาลวิมุตฺตวเสน กาลเภโท จตุพฺพิโธฯ

 

ตตฺถ หิยฺยตฺตนี, อชฺชตฺตนี [อชฺชตนี (พหูสุ)], ปโรกฺขาติ อิมา ติสฺโส วิภตฺติโย อตีเต กาเล วตฺตนฺติฯ

 

วตฺตมานา, ปญฺจมีติ ทฺเว ปจฺจุปฺปนฺเนฯ

 

เอกา ภวิสฺสนฺตี อนาคเตฯ

 

สตฺตมี, กาลาติปตฺตีติ ทฺเว กาลวิมุตฺเต วตฺตนฺติ, อยํ กิร โปราณิโก วิภตฺตีนํ กโม, โส จ ปาฬิยา สเมติเยวฯ

 

‘‘สพฺเพ สทฺธมฺมครุโน, วิหํสุ วิหรนฺติ จฯ

 

อโถปิ วิหริสฺสนฺติ, เอสา พุทฺธาน ธมฺมตา’’ติ [อ. นิ. ๔.๒๑] จ –

 

‘‘อพฺภตีตา จ เย พุทฺธา, วตฺตมานา อนาคตา’’ติ จ [อป. เถร ๑.๑.๕๘๘] ปาฬีฯ อิมสฺมึ กเม ปญฺจมี, สตฺตมีติ นามทฺวยมฺปิ อนฺวตฺถวเสน สิทฺธํ ภวติฯ ปจฺฉา ปน ครุโน วตฺติจฺฉาวเสน วิภตฺตีนํ นานากมํ กโรนฺติฯ

 

กตฺตุ, กมฺม, ภาวา ปน การกเภโท นามฯ ตตฺถ ภาโว ทุวิโธ สาธฺย, สาธนวเสน วิเสสน, วิเสสฺยวเสน จฯ ตตฺถ ธาตฺวตฺถกฺริยา สาธฺยภาโว นามฯ ปจฺจยตฺถกฺริยา สาธนภาโว นามฯ

 

เตสุ สาธฺยภาโว นานาธาตูนํ วเสน นานาวิโธ โหติฯ สาธนภาโว นานาธาตฺวตฺถานํ ปวตฺตาการสงฺขาเตน เอกฏฺเฐน เอโกว โหติฯ โส ปน ยถา ชาติ นาม อนุปฺปนฺนปกฺเข ฐิเต สงฺขตธมฺเม อุปฺปาเทนฺตี วิย ขายติ, ตถา โวหารวิสยมตฺเต ฐิเต สพฺพธาตฺวตฺเถ ปาตุโภนฺเต กโรนฺโต วิย ขายติ, ตสฺมา โส สาธนนฺติ จ การกนฺติ จ วุจฺจติฯ ยถา จ ชาติวเสน อุปฺปนฺนา สงฺขตธมฺมา ‘‘จินฺตนํ ชาตํ, ผุสนํ ชาต’’ มิจฺจาทินา เอกนฺตเมว ชาติํ วิเสเสนฺติ, ตถา ปจฺจยตฺถวเสน ปาตุโภนฺตา นานาธาตฺวตฺถาปิ ‘‘ภุยฺยเต, คมฺยเต, ปจฺจเต, ภวนํ, คมนํ, ปจน’’ มิจฺจาทินา เอกนฺตเมว ปจฺจยตฺถํ วิเสเสนฺติฯ วตฺติจฺฉาวเสน ปน ภาวสาธนปเทสุ ธาตฺวตฺถ, ปจฺจยตฺถานํ อเภโทปิ วตฺตุํ ยุชฺชติเยวฯ อิธ ปน ทฺวีสุ ภาเวสุ สาธนภาโว อธิปฺเปโตติฯ

 

ปฐม, มชฺฌิมุ’ตฺตมปุริสา ปุริสเภโทฯ ‘ปุริโส’ติ จ ‘‘ยํกิญฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา’’ติ [ม. นิ. ๓.๑] เอตฺถ อตฺตา เอว วุจฺจติ, โส จ อตฺตา ‘‘โส กโรติ, โส ปฏิสํเวเทตี’’ติ [อ. นิ. ๖.๔๓; วิสุทฺธิ. ๒.๕๘๐] เอตฺถ การโกติ วุจฺจติฯ อิติ ‘ปุริโส’ติ การโก เอวฯ

 

โส จ ติวิโธ นามตฺโถ, ตุมฺหตฺโถ, อมฺหตฺโถ จาติฯ ตตฺถ อตฺตโน อชฺฌตฺตสนฺตานภูตตฺตา อมฺหตฺโถ อุตฺตมปุริโส นาม, เสสา ปน กเมน ปฐมปุริโส, มชฺฌิมปุริโสติ วุจฺจนฺติฯ วิภตฺติโย ปน ตทฺทีปกตฺตา ปฐมปุริสาทินามํ ลภนฺติฯ อิทญฺจ นามํ การกเภเท อนฺโตคธเมวาติ กตฺวา อิมสฺมึ คนฺเถ น คหิตนฺติฯ

 

สงฺขฺยาเภโท ทุวิโธ เอกตฺต, พหุตฺตวเสนฯ

 

‘ลิงฺคเภทรหิต’นฺติ ‘‘ปุริโส คจฺฉติ, อิตฺถี คจฺฉติ, กุลํ คจฺฉติ’’ อิจฺจาทีสุ ‘ปุริโส’อิจฺจาทีนํ อภิเธยฺยปทานํ ลิงฺคานุคโต รูปเภโท อาขฺยาตปเท นตฺถิฯ

 

‘กฺริยาปธานวาจก’นฺติ เอตฺถ กฺริยํ เอว ปธานโต อภิธาติ, น นามปทํ วิย ทพฺพํ ปธานโต อภิธาตีติ อธิปฺปาโยฯ

 

ตตฺถ กฺริยา นาม ธาตฺวตฺถภาโว วุจฺจติ, สา จ กาลวเสน อตีตกฺริยา, ปจฺจุปฺปนฺนกฺริยา, อนาคตกฺริยา, กาลวิมุตฺตกฺริยาติ จตุพฺพิธา โหติฯ

 

อาณตฺติกฺริยา, อาสิฏฺฐกฺริยา, อนุมติกฺริยา, ปริกปฺปกฺริยา, อรห, สกฺก, วิธิ, นิมนฺตนา’มนฺตนาทิกฺริยาติ พหุวิโธ กฺริยาเภโทติฯ

 

ภู-สตฺตายํ, สนฺตสฺส ภาโว สตฺตา, ตสฺสํ สตฺตายํ, ภูธาตุ สตฺตายมตฺเถ วตฺตเต, สพฺพปทตฺถานํ สทฺท, พุทฺธิวิสยภาเวน วิชฺชมานภาเว วตฺตเตตฺยตฺโถฯ

 

๕๖๑. กฺริยตฺถา [ก. ๔๓๒, ๔๕๕; รู. ๓๖๒, ๕๓๐; นี. ๙๐๕, ๙๓๖; ปา. ๓.๑.๙๑]ฯ

 

อธิการสุตฺตมิทํ, กฺริยตฺถา ปรํ วิภตฺติ, ปจฺจยา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ กฺริยา อตฺโถ ยสฺสาติ กฺริยตฺโถฯ ปกติธาตุ, วิกติธาตุ, นามธาตุวเสน ติวิโธ ธาตุ, การิตปจฺจยนฺตรูปมฺปิ วิกติธาตุมฺหิ สงฺคยฺหติฯ

 

๕๖๒. วตฺตมาเนติ อนฺติ สิ ถ มิ ม เต อนฺเต เส วฺเห เอ มฺเห [ก. ๔๑๔; รู. ๔๒๘; นี. ๘๗๒; จํ. ๑.๒.๘๒; ปา. ๓.๒.๑๒๓]ฯ

 

อารภิตฺวา นิฏฺฐํ อนุปคโต ภาโว วตฺตมาโน นาม, ตํสมฺพนฺธีกาโลปิ ตทูปจาเรน วตฺตมาโนติ วุจฺจติฯ วตฺตมาเน กาเล กฺริยตฺถา ปรํ ตฺยาทิวิภตฺติโย ภวนฺติฯ อยญฺจ วิภตฺติ ตฺยาทีติ จ วตฺตมานกาลวิสยตฺตา วตฺตมานาติ จ สิชฺฌติฯ

 

๕๖๓. ปุพฺพาปรฉกฺกานเมกาเนเกสุ ตุมฺหมฺหเสเสสุ ทฺเว ทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปฐมา [ก. ๔๐๘; รู. ๔๓๑; นี. ๘๖๗]ฯ

 

ตุมฺหนามํ, อมฺหนามํ, ตทุภยโต เสสนามนฺติ ตีสุ นาเมสุ ปยุชฺชมาเนสุ วา คมฺยมาเนสุ วา เอกสฺมึ วา อเนเกสุ วา อตฺเถสุ ปุพฺพฉกฺก, ปรฉกฺกานํ ทฺเว ทฺเว มชฺฌิม, อุตฺตม, ปฐมา วิภตฺติโย ภวนฺติฯ ‘‘อุตฺตมนฺติ อุตฺตรํ อนฺติม’’นฺติ จูฬโมคฺคลฺลาเน วุตฺตํฯ

 

เอตฺถ จ วิภตฺติวิธานมุเขน ตํตํสญฺญาวิธานมฺปิ สิทฺธํ โหติฯ

 

กถํ?ติ, อนฺติ, สิ, ถ, มิ, ม อิติ ปุพฺพฉกฺกํ นามฯ

 

เต, อนฺเต, เส, วฺเห, เอ, มฺเห อิติ ปรฉกฺกํ นามฯ

 

ปุพฺพฉกฺเก จ-ติ, อนฺติทฺวยํ ปฐมทุกํ นาม, สิ, ถทฺวยํ มชฺฌิมทุกํ นาม, มิ, มทฺวยํ อุตฺตมทุกํ นามฯ เอวํ ปรฉกฺเกฯ

 

ตตฺถ ตุลฺยาธิกรณภูเต เสสนาเม ปยุชฺชมาเน วา คมฺยมาเน วา ปฐมทุกํ ภวติฯ ตถา ตุมฺหนาเม มชฺฌิมทุกํ, อมฺหนาเม อุตฺตมทุกํฯ ทุเกสุ จ เอกสฺมึ อตฺเถ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํฯ

 

เอตฺถ จ นามานํ อตฺถนิสฺสิตา กตฺวตฺถ, กมฺมตฺถา อิธ นามตฺถาติ วุจฺจนฺติฯ กตฺตุ, กมฺมสงฺขาเต ยสฺมึ นามตฺเถ ตฺยาทิวิภตฺติโย ภวนฺติ, โส นามตฺโถ ตฺยาทิวาจกานํ เอว วาจฺจภูโต วุตฺตตฺโถ นาม โหติ, น สฺยาทิวิภตฺตีนํฯ

 

วุตฺตกตฺตุ, กมฺมาธิฏฺฐานสฺส จ ลิงฺคตฺถสฺส วาจกํ นามปทํ อภิเธยฺยปทํ นาม, เอตเทว ตุลฺยาธิกรณปทนฺติ จ วุจฺจติฯ

 

อมาทโย จ อตฺถวาจกวิภตฺติโย เอตสฺมึ โอกาสํ น ลภนฺติ, ลิงฺคตฺถมตฺตโชติกา ปฐมาวิภตฺติ เอว โอกาสํ ลภติฯ เอวรูปานิ ตุลฺยาธิกรณภูตานิ อภิเธยฺยปทานิ สนฺธาย สุตฺเต ‘ตุมฺหมฺหเสเสสู’ติ วุตฺตํฯ

 

อิทญฺจ สุตฺตํ สุทฺเธหิ ตุมฺห’มฺห, เสสนาเมหิ ยุตฺตวากฺเย จ มิสฺสเกหิ ยุตฺตวากฺเย จาติ ทฺวีสุ ทฺวีสุ วากฺเยสุ เวทิตพฺพํฯ

 

ตตฺถ สุทฺเธหิ ยุตฺเต ปจฺเจกํ ทุกานิ วตฺตนฺติฯ ยถา? โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉามาติฯ

 

ตถา สุทฺธทฺวนฺเทปิฯ ยถา? โส จ โส จ คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ วาฯ เต จ เต จ คจฺฉนฺติ, โส จ เต จ คจฺฉนฺติ, ตฺวญฺจ ตฺวญฺจ คจฺฉสิ, คจฺฉถ วาฯ ตุมฺเห จ ตุมฺเห จ คจฺฉถ, ตฺวญฺจ ตุมฺเห จ คจฺฉถาติฯ

 

มิสฺสเกหิ ยุตฺเต ทฺวนฺทวากฺเย ปน ‘วิปฺปฏิเสเธ’ติ สงฺเกตตฺตา ปรทุกานิ เอว โอกาสํ ลภนฺติ, เตสุ จ พหุวจนานิ เอวฯ ยถา? โส จ ตฺวญฺจ คจฺฉถ, โส จ อหญฺจ คจฺฉาม, ตฺวญฺจ อหญฺจ คจฺฉาม, โส จ ตฺวญฺจ อหญฺจ คจฺฉามฯ เอกวจนจตุกฺกํฯ

 

เต จ ตุมฺเห จ คจฺฉถ, เต จ มยญฺจ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ มยญฺจ คจฺฉาม, เต จ ตุมฺเห จ มยญฺจ คจฺฉามฯ พหุวจนจตุกฺกํฯ

 

โส จ ตุมฺเห จ คจฺฉถ, โส จ มยญฺจ คจฺฉาม, ตฺวญฺจ มยญฺจ คจฺฉาม, โส จ ตฺวญฺจ มยญฺจ คจฺฉามฯ เอกวจนมูลจตุกฺกํฯ

 

เต จ ตฺวญฺจ คจฺฉถ, เต จ อหญฺจ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ อหญฺจ คจฺฉาม, เต จ ตุมฺเห จ อหญฺจ คจฺฉามฯ พหุวจนมูลจตุกฺกํฯ

 

อปิ จ ตฺวญฺจ โส จ คจฺฉถ, อหญฺจ โส จ คจฺฉาม, ตฺวญฺจ อหญฺจ โส จ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ โส จ คจฺฉถ, มยญฺจ โส จ คจฺฉาม, ตฺวญฺจ เต จ คจฺฉถ, อหญฺจ เต จ คจฺฉามอิจฺจาทีนิปิ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิฯ

 

อตฺริมา ปาฬี – ตุวญฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสถ [ชา. ๑.๘.๗]ฯ อหญฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสม [ชา. ๑.๘.๗]ฯ

 

อหญฺจ ทานิ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสาม [ม. นิ. ๒.๑๖๐]ฯ

 

อหญฺจ อิเม จ ภิกฺขู สมาธินา นิสีทิมฺหาฯ

 

อหญฺจ ภริยา จ ทานปตี อหุมฺหา [ชา. ๒.๒๒.๑๕๙๓]ฯ

 

อหญฺจ สามิโก จ ทานปตี อหุมฺหา [ชา. ๒.๒๒.๑๖๑๗] อิจฺจาทิฯ

 

ยํ ปน ‘‘โส จ คจฺฉติ, ตฺวญฺจ คจฺฉสี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถา’’ติ วา ‘‘โส จ คจฺฉติ, อหญฺจ คจฺฉามี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘มยํ คจฺฉามา’’ติ วา วจนํ, ตํ ปกติพหุวจนเมว, น ปโรปุริสพหุวจนํฯ

 

ยญฺจ กจฺจายเน – ‘‘สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส’’ติ [นี. ๒๑๖ ปิฏฺเฐ] สุตฺตํ, ตตฺถปิ สพฺเพสํ ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา มิสฺสกภูตานํ นาม, ตุมฺห’มฺหานํ เอกโต อภิธาเน มิสฺสกทฺวนฺทวากฺเย ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพติ อตฺโถ น น สมฺภวตีติฯ

 

๕๖๔. กตฺตริ โล [ก. ๔๕๕; รู. ๔๓๓; นี. ๙๒๕]ฯ

 

อปโรกฺเขสุ มาน, นฺต, ตฺยาทีสุ ปเรสุ กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ ลานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติฯ ลานุพนฺโธ ‘อูลสฺเส’ติ สุตฺเต วิเสสนตฺโถฯ

 

เอเตน ยตฺถ มาน, นฺต, ตฺยาทโย กตฺตริ วตฺตนฺติ, ตตฺถ อยํ ลปจฺจโยติ ลปจฺจเยน เตสํ กตฺตุวาจกภาวํ ญาเปติ, เอส นโย ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสุ…’’ อิจฺจาทีสุปิฯ

 

เอตฺถ จ วิกรณปจฺจยา นาม พฺยญฺชนปูรณา เอว โหนฺติ, น อตฺถปูรณา, ตสฺมา ยสฺมึ ปโยเค เตหิ วินา ปทรูปํ น สิชฺฌติ, ตตฺเถว เต วตฺตนฺติฯ ยตฺถ สิชฺฌติ, ตตฺถ น วตฺตนฺติ, อยมฺปิ ลปจฺจโย ธาตุโต ปรํ วิภตฺติสเร วา อาคมสเร วา อสนฺเต วตฺตติ, สนฺเต ปน ‘‘ปจามิ, ปจาม, ปจาหิ, คเมติ, คเมนฺติ, วชฺเชติ, วชฺเชนฺติ’’-อิจฺจาทีสุ การิยนฺตรตฺถาย วตฺตติฯ ยตฺถ จ ปจฺจยานํ โลโป วิหิโต, ตตฺถ คณนฺตร, รูปนฺตรปฺปสงฺคปฏิสิทฺธาย วตฺตติ, อญฺญตฺถ น วตฺตติฯ

 

๕๖๕. ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเย [ก. ๔๘๕; รู. ๔๓๔; นี. ๙๗๕; จํ. ๑.๑.๘๒; ปา. ๓.๑.๖๐]ฯ

 

วิภตฺติ, ปจฺจยา ปจฺจโย นามฯ อิ, กี, ขิ, จิ, ชิ อิจฺจาทโย อิวณฺณา นามฯ จุ, ชุ, ภู, หู อิจฺจาทโย อุวณฺณา นามฯ ปจฺจเย ปเร เอกกฺขรธาตฺวนฺตานํ อิวณฺณุ’วณฺณานํ กเมน เอ, โอวุทฺธิโย โหนฺติฯ ‘ปโร กฺวจี’ติ ปรสรโลโปฯ

 

สํปุพฺโพ-สมฺโภติ, สมฺโภนฺติ, สมฺโภสิ, สมฺโภถ, สมฺโภมิ, สมฺโภมฯ

 

อนุปุพฺโพ-อนุภวเน, โส โภคํ อนุโภติ, เต โภคํ อนุโภนฺติ, ตฺวํ โภคํ อนุโภสิ, ตุมฺเห โภคํ อนุโภถ, อหํ โภคํ อนุโภมิ, มยํ โภคํ อนุโภมฯ

 

ตตฺถ ยถา ‘‘นีโล ปโฏ’’ติ เอตฺถ นีลสทฺทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถติฯ

 

ตตฺถ คุณสงฺขาโต สกตฺโถ วาจฺจตฺโถ นามฯ

 

คุณนิสฺสโย ทพฺพตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นามฯ

 

นีลสทฺโท ปน วจฺจาตฺถเมว อุชุํ วทติ, นีลสทฺทมตฺตํ สุณนฺโต นีลคุณเมว อุชุํ ชานาติ, ตสฺมา ‘‘ปโฏ’’ อิติ ปทนฺตเรน นีลสทฺทสฺส อภิเธยฺยตฺโถ อาจิกฺขียติฯ

 

ตถา ‘‘อนุโภตี’’ติ เอตฺถ ติสทฺทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถติฯ

 

ตตฺถ กตฺตุสตฺติสงฺขาโต สกตฺโถ วาจฺจตฺโถ นามฯ

 

สตฺตินิสฺสโย ลิงฺคตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นามฯ

 

ติสทฺโท ปน วาจฺจตฺถเมว อุชุํ วทติ, น อภิเธยฺยตฺถํฯ ‘‘อนุโภตี’’ติ สุณนฺโตสาธฺยกฺริยาสหิตํ กตฺตารเมว อุชุํ ชานาติ, น กิญฺจิ ทพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมา ‘‘โส’’ อิติ ปทนฺตเรน ติสทฺทสฺส อภิเธยฺยตฺโถ อาจิกฺขียติ, วาจฺจตฺถสฺส ปน ติสทฺเทเนว อุชุํ วุตฺตตฺตา ตติยาวิภตฺติยา ปุน อาจิกฺขิตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, ลิงฺคตฺถโชตนตฺถํ อภิเธยฺยปเท ปฐมาวิภตฺติ เอว ปวตฺตตีติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

 

๕๖๖. เอโอนมยวา สเร [ก. ๕๑๓, ๕๑๔; รู. ๔๓๕, ๔๙๑; นี. ๑๐๒๗, ๑๐๒๘]ฯ

 

สเร ปเร เอ, โอนํ กเมน อย, อวา โหนฺติฯ ย, เวสุ อ-กาโร อุจฺจารณตฺโถฯ

 

ภวติ, ภวนฺติ, ภวสิ, ภวถฯ

 

๕๖๗. หิมิเมสฺวสฺส [ก. ๔๗๘; รู. ๔๓๘; นี. ๙๕๙]ฯ

 

หิ, มิ, เมสุ ปเรสุ อ-การสฺส ทีโฆ โหติฯ

 

ภวามิ, ภวามฯ

 

ปรฉกฺเก – ภวเต, ภวนฺเต, ภวเส, ภววฺเห, ภเว, ภวมฺเหฯ

 

ปปุพฺโพ ภู-ปวตฺติยํ, นที ปภวติฯ

 

อธฺยา’ภิ, ปริปุพฺโพ หิํสายํ, อธิภวติ, อภิภวติ, ปริภวติฯ

 

วิปุพฺโพ วินาเส, ปากเฏ, โสภเณ จ, วิภวติฯ

 

ปราปุพฺโพ ปราชเย, ปราภวติฯ

 

อภิ, สํปุพฺโพ ปตฺติยํ, อชฺโฌคาเห จ, อภิสมฺภวติ, ตถา ปาตุพฺภวติ, อาวิภวติ อิจฺจาทิฯ

 

อิติ สุทฺธกตฺตุรูปํฯ

สุทฺธภาวกมฺมรูป

 

๕๖๘. กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสุ มาน นฺต ตฺยาทีสุ [ก. ๔๔๐; รู. ๔๔๕; นี. ๙๒๐; จํ. ๑.๑.๘๐; ปา. ๓.๑.๖๗]ฯ

 

ปโรกฺขาวชฺชิเตสุ มาน, นฺตปจฺจเยสุ ตฺยาทีสุ จ ปเรสุ กฺริยตฺถา ภาวสฺมึ กมฺมนิ จ กานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติ, พหุลาธิการา กฺวจิ กตฺตริ จฯ

 

รูปํ วิภุยฺยติ, โส ปหียิสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], ภตฺตํ ปจฺจติ, คิมฺเห อุทกํ ฉิชฺชติ, กุสูโล ภิชฺชติฯ

 

๕๖๙. น เต กานุพนฺธนาคเมสุฯ

 

กานุพนฺเธ นาคเม จ อิวณฺณุ’วณฺณานํ อสฺส จ เต เอ, โอ,-อา น โหนฺตีติ กฺยมฺหิ วุทฺธิ นตฺถิฯ

 

กมฺเม-เตน ปุริเสน โภโค อนุภูยติ, เตน โภคา อนุภูยนฺติ, เตน ตฺวํ อนุภูยสิ, เตน ตุมฺเห อนุภูยถ, เตน อหํ อนุภูยามิ, เตน มยํ อนุภูยามฯ ยสฺส ทฺวิตฺตํ รสฺสตฺตญฺจ, อนุภุยฺยติ, อนุภุยฺยนฺติฯ

 

ตตฺถ ‘‘อนุภูยตี’’ติ เอตฺถ กฺยปจฺจยสหิตสฺส ติสทฺทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถติฯ

 

ตตฺถ กมฺมสตฺติสงฺขาโต สกตฺโถ วาจฺจตฺโถ นามฯ

 

สตฺตินิสฺสโย ลิงฺคตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นามฯ

 

ติสทฺโท ปน กฺยปจฺจยสหิโต วาจฺจตฺถเมว อุชุํ วทติ, น อภิเธยฺยตฺถํฯ ‘‘อนุภูยตี’’ติ สุณนฺโต สาธฺยกฺริยาสหิตํ กมฺมสตฺติํ เอว อุชุํ ชานาติ, น กิญฺจิ ทพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมวฯ

 

อนุภูยเต, อนุภุยฺยเต, อนุภูยนฺเต, อนุภุยฺยนฺเต, อนุภูยเส, อนุภูยวฺเห, อนุภูเย, อนุภุยฺเย, อนุภูยมฺเห, อนุภุยฺยมฺเหฯ

 

๕๗๐. ครุปุพฺพา รสฺสา เร นฺเตนฺตีนํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘คุรุ…’ (พหูสุ)]ฯ

 

ครุปุพฺพมฺหา รสฺสโต นฺเต, นฺตีนํ เรอาเทโส โหติฯ

 

ชายเร, ชายนฺติ, ชายเร, ชายนฺเต, คจฺฉเร, คจฺฉนฺติ, คจฺฉเร, คจฺฉนฺเต, คมิสฺสเร, คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสเร, คมิสฺสนฺเตฯ

 

ครุปุพฺพาติ กึ? ปจนฺติ, ปจนฺเตฯ

 

รสฺสาติ กึ? ปาเจนฺติ, ปาจนฺเตฯ

 

เอตฺถ จ สุตฺตวิภาเคน ‘‘สพฺพํ หิทํ ภญฺชเร กาลปริยายํ [ชา. ๑.๑๕.๓๗๐], มุญฺจเร พนฺธนสฺมา [ชา. ๒.๒๒.๑๖๔๘], ชีวเร’ วาปิ สุสฺสตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๘๔๐] เอตานิ ปาฬิปทานิ สิชฺฌนฺติฯ

 

ตตฺถ ‘ภญฺชเร’ติ ภิชฺชติ, ‘มุญฺจเร’ติ มุญฺจนฺตุ, ‘ชีวเร’ วาปี’ติ ชีวนฺโต’วาปิฯ อนุภูยเร, อนุภูยนฺติ, อนุภูยเร, อนุภูยนฺเตฯ

 

ภาโว นาม ภวน, คมนาทิโก กฺริยากาโร, โส ธาตุนา เอว ตุลฺยาธิกรณภาเวน วิเสสียติ, น นามปเทน, ตสฺมา ตตฺถ ตุมฺห’มฺห, เสสนามวเสน ตฺยาทิทุกวิเสสโยโค นาม นตฺถิ, ปฐมทุกเมว ตตฺถ ภวติ, ทพฺพสฺเสว จ ตสฺส อพฺยตฺตสรูปตฺตา สงฺขฺยาเภโทปิ นตฺถิ, เอกวจนเมว ภวติฯ

 

เตน โภคํ อนุภูยติ, อนุภุยฺยติ, อนุภูยเต, อนุภุยฺยเต, อนุภวนํ โหตีติ อตฺโถฯ

 

อิติ สุทฺธภาวกมฺมรูปานิฯ

เหตุกตฺตุรูป

 

๕๗๑. ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิ จ [ก. ๔๓๘; รู. ๕๔๐; นี. ๙๑๔]ฯ

 

โย สุทฺธกตฺตารํ ปโยเชติ, ตสฺส ปโยชกสฺส กตฺตุโน พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิ จ ณาปิ จ โหนฺติฯ ณานุพนฺธา วุทฺธุตฺถาฯ

 

เตสุ จ อาการนฺตโต [‘อโต’ (โมค.)] ณาปิเยว โหติ, ทาเปติ, ทาปยติฯ

 

อุวณฺณนฺตโต ณิเยว, สาเวติ, สาวยติฯ

 

เสสโต ทฺเวปิ, ปาเจติ, ปาจยติ, ปาจาเปติ, ปาจาปยติฯ

 

ปโยชกพฺยาปาโรปิ กฺริยา เอวาติ ตทตฺถวาจีหิ ณิ,-ณาปีหิ ปรํ วิภตฺติ, ปจฺจยา ภวนฺติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ ณิ, ณาปีนญฺจ วุทฺธิฯ

 

โส มคฺคํ ภาเวติ, เต มคฺคํ ภาเวนฺติ, ตฺวํ มคฺคํ ภาเวสิ, ตุมฺเห มคฺคํ ภาเวถ, อหํ มคฺคํ ภาเวมิ, มยํ มคฺคํ ภาเวมฯ

 

๕๗๒. อายาวา ณานุพนฺเธ [ก. ๕๑๕; รู. ๕๔๑; นี. ๑๐๒๙]ฯ

 

เอ, โอนํ กเมน อาย, อาวา โหนฺติ สราโท ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร, สุตฺตวิภตฺติยา อณานุพนฺเธปิ อายา’วา โหนฺติฯ

 

เค-สทฺเท, คายติ, คายนฺติฯ

 

อปปุพฺโพ เจ-ปูชายํ, อปจายติ, อปจายนฺติฯ

 

เฌ-จินฺตายํ, ฌายติ, ฌายนฺติ, อุชฺฌายติ, นิชฺฌายติ อิจฺจาทิฯ

 

๕๗๓. ณิณาปฺยาปีหิ จ [‘‘…วา’’ (พหูสุ)]ฯ

 

ณิ, ณาปิ, อาปีหิ จ กตฺตริ โล โหติ วาฯ

 

การยติ, การาปยติ, สทฺทาปยติฯ

 

อิมินา อสเร ฐาเน อยาเทสโต ปรํ อกาโร โหติ, โส มคฺคํ ภาวยติ, ภาวยนฺติ, ภาวยสิ, ภาวยถ, ภาวยามิ, ภาวยามฯ

 

อิติ เหตุกตฺตุรูปานิฯ

 

ตฺยาทิ

 

‘กฺโย ภาวกมฺเมสู…’ติ ณิ, ณาปิปจฺจยนฺตโต โยฯ

 

๕๗๔. กฺยสฺส [ก. ๔๔๒; รู. ๔๔๘; นี. ๙๒๒]ฯ

 

กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺยสฺส อาทิมฺหิ อีญ โหติฯ

 

เตน มคฺโค ภาวียติ, เตน มคฺคา ภาวียนฺติ, เตน ตฺวํ ภาวียสิ, เตน ตุมฺเห ภาวียถ, เตน อหํ ภาวียามิ, เตน มยํ ภาวียามฯ

 

รสฺสตฺเต-ภาวิยติ, ภาวิยนฺติฯ

 

ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺยติ, ภาวิยฺยนฺติฯ ตถา ภาวยียติ, ภาวยียนฺติฯ

 

รสฺสตฺเต-ภาวยิยติ, ภาวยิยนฺติฯ

 

ทฺวิตฺเต-ภาวยิยฺยติ, ภาวยิยฺยนฺติฯ

 

อกมฺมิกาปิ ยา ธาตุ, การิเต ตฺเว’กกมฺมิกา;

 

เอกกมฺมา ทฺวิกมฺมา จ, ทฺวิกมฺมา จ ติกมฺมกาฯ

 

อิติ สุทฺธกตฺตุรูปํ, สุทฺธกมฺมรูปํ, เหตุกตฺตุรูปํ, เหตุกมฺมรูปนฺติ เอกธาตุมฺหิ จตฺตาริ นิปฺผนฺนรูปานิ ลพฺภนฺติฯ

 

กตฺตุรูเปน เจตฺถ กมฺมกตฺตุรูปมฺปิ สงฺคยฺหติฯ กุสูโล ภิชฺชติ, ภิชฺชนธมฺโม ภิชฺชติฯ

 

กมฺมรูเปน จ กตฺตุกมฺมรูปมฺปิ สงฺคยฺหติฯ ตตฺถ ยํ ปทํ กตฺตุวาจกํ สมานํ สทฺทรูเปน กมฺมรูปํ ภวติ, ตํ กตฺตุกมฺมรูปํ นาม, ตํ ปาฬิยํ พหุลํ ทิสฺสติฯ

 

รูปํ วิภาวิยฺยติ [มหานิ. ๑๐๘], อติกฺกมิยฺยติ, สมติกฺกมิยฺยติ, วีติวตฺติยฺยติ, นิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภุ [ปฏิ. ม. ๑.๕๙], ปวตฺตํ อภิภุยฺยติ [ปฏิ. ม. ๑.๕๙], จุติํ อภิภุยฺยติ, อุปปตฺติํ อภิภุยฺยตีติ [ปฏิ. ม. ๑.๕๙] โคตฺรภุ อิจฺจาทิฯ

 

ตถา โส ปหีเยถาปิ โนปิ ปหีเยถ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], โส ปหียิสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], นิหิยฺยติ ยโส ตสฺส [ที. นิ. ๓.๒๔๖], หิยฺโยติ หิยฺยติ โปโส, ปเรติ ปริหายติ [ชา. ๑.๑๕.๓๔๘], อาชานียา หสียนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๖๙], วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๕๐] อิจฺจาทิฯ

 

ยญฺจ ‘ยมฺหิ ทา ธา มา ถา หา ปา มห มถาทีนมี’ติ กจฺจายเน สุตฺตํ, ตํ กมฺมนิ อิจฺฉนฺติ, กตฺตริ เอว ยุชฺชติ กมฺมนิ อิวณฺณาคมสฺส สพฺภาวาฯ สทฺทนีติยํ ปน ‘‘โส ปหียิสฺสตี’’ติ ปทานํ ภาวรูปตฺตํ ทฬฺหํ วทติ, ตานิ ปน กตฺตุกมฺมรูปานิ เอวาติฯ

 

เอตฺถ จ วตฺตมานํ จตุพฺพิธํ นิจฺจปวตฺตํ, ปวตฺตาวิรตํ, ปวตฺตุปรตํ, สมีปวตฺตมานนฺติฯ

 

ตตฺถ นิจฺจปวตฺเต – อิธายํ ปพฺพโต ติฏฺฐติ, จนฺทิมสูริยา ปริยายนฺติ, ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา [อ. นิ. ๔.๖๙]ฯ

 

ปวตฺตาวิรเต – อปิ นุ เต คหปติ กุเล ทานํ ทียตีติ, ทียติ เม ภนฺเต กุเล ทานํ [อ. นิ. ๙.๒๐]ฯ

 

เอตฺถ จ ยาว ทาเน สอุสฺสาโห, ตาว ยถาปวตฺตา ทานกฺริยา วตฺตมานา เอว นาม โหติ อุสฺสาหสฺส อวิรตตฺตาฯ

 

ปวตฺตุปรเต – น ขาทติ อยํ มํสํ, เนว ปาณํ หนติ [อ. นิ. ๓.๖๗], น อทินฺนํ อาทิยติ [อ. นิ. ๓.๖๗]ฯ เอตฺถ ยาว ตพฺพิปกฺขกฺริยํ น กโรติ, ตาว วิรมณกฺริยา วตฺตมานา เอว นาม โหติฯ

 

สมีเป – อตีเต – กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ [สํ. นิ. ๑.๑๓๐], ราชคหโต อาคจฺฉามีติฯ อนาคเต – ธมฺมํ เต เทเสมิ, สาธุกํ สุโณหิฯ

 

สุตฺตวิภตฺเตน ตทาโยเค อตีเตปิ อยํ วิภตฺติ โหติ, วากจีรานิ ธุนนฺโต, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา [พุ. วํ. ๒.๓๗]ฯ

 

ยาว, ปุเร, ปุราโยเค อนาคเตปิ-อิเธว ตาว ติฏฺฐาหิ, ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ยํนูนาหํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยํ [ปารา. อฏฺฐ. ๑.ปฐมมหาสงฺคีติกถา], ปุเร อธมฺโม ทิพฺพติ, ธมฺโม ปฏิพาหิยฺยติ [จูฬว. ๔๓๗], ทนฺเต อิเม ฉินฺท ปุรา มรามิ [ชา. ๑.๑๖.๑๒๗]ฯ

 

เอกํสตฺเถปิ-นิรยํ นูนคจฺฉามิ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย [ชา. ๒.๒๒.๓๓๑]ฯ อวสฺสมฺภาวิยตฺเถปิ-ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ [พุ. วํ. ๒.๑๐๙], ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ [พุ. วํ. ๒.๘๑] วาฯ

 

อนิยมตฺเถปิ-มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา [ธ. ป. ๒] จินฺเตตีติ จิตฺตํ [ธ. ส. อฏฺฐ. ๑], ผุสตีติ ผสฺโส [ธ. ส. อฏฺฐ. ๑], พุชฺฌตีติ พุทฺโธฯ

 

กทา กรหิโยเคปิ-กทา คจฺฉติ, กรหิ คจฺฉติ, คมิสฺสติ วาฯ

 

อิติ ตฺยาทิฯ

 

ตฺวาทิ

 

อถ ตฺวาทิ วุจฺจเตฯ

 

๕๗๕. ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สุ วฺโห เอ อามเส [ก. ๔๒๔; รู. ๔๕๐; นี. ๘๙๗; จํ. ๑.๓.๑๒๒; ปา. ๓.๓.๑๖๒]ฯ

 

วตฺตมาเน กาเล ปญฺห, ปตฺถนา, วิธีสุ กฺริยตฺถา ตฺวาทโย โหนฺติฯ

 

ปญฺเห-ธมฺมํ วา ตฺวํ อธิยสฺสุ วินยํ วา [ปาจิ. ๔๗๑ (อตฺถโต สทิสํ)]ฯ

 

ปตฺถนาสทฺเทน อาสีสาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติฯ

 

ตตฺถ ปตฺถนายํ-ภวาภเว สํสรนฺโต, สทฺโธ โหมิ อมจฺฉรีฯ

 

อาสีสายํ-เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปชฺชุนฺโน อภิวสฺสตุ [จริยา. ๓.๘๙], สพฺเพ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตุ [ชา. ๑.๒.๑๐๕], สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตุ [ปฏิ. ม. ๒.๒๒]ฯ

 

ยาจเน-เอกํ เม นยนํ เทหิ [จริยา. ๑.๕๙]ฯ

 

อายาจเน-เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ [ที. นิ. ๒.๖๘], โอวทตุ มํ ภควา [สํ. นิ. ๓.๑], อนุสาสตุ มํ สุคต [สํ. นิ. ๓.๑], อุลฺลุมฺปตุ มํ ภนฺเต สงฺโฆ [มหาว. ๗๑], อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกุญฺชร [ชา. ๒.๒๑.๑๘๑], เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตวฺโห [ชา. ๑.๓.๖๖]ฯ

 

วิธิสทฺเทน นิโยชนาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติฯ

 

ตตฺถ วิธิมฺหิ-อกุสลํ ปชหถ, กุสลํ อุปสมฺปชฺช วิหรถ [ปฏิ. ม. ๓.๓๐; ปารา. ๑๙], เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺเกถ [ปฏิ. ม. ๓.๓๐]ฯ

 

นิโยชเน-เอถ ภิกฺขเว สีลวา โหถ [อ. นิ. ๕.๑๑๔], อปฺปมาเทน สมฺปาเทถ [ที. นิ. ๒.๑๘๕], เอถ คณฺหถ พนฺธถ [ที. นิ. ๒.๓๔๒], มา โว มุญฺจิตฺถ กิญฺจนํ [ที. นิ. ๒.๓๔๒]ฯ

 

อชฺเฌสเน-อุทฺทิสตุ ภนฺเต เถโร ปาติโมกฺขํ [มหาว. ๑๕๕]ฯ

 

อาณตฺติยํ-สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ [ปารา. ๓๖๘]ฯ

 

เปสเน-คจฺฉถ ตุมฺเห สาริปุตฺตา [ปารา. ๔๓๒]ฯ

 

ปวารณายํ-วทตุ มํ ภนฺเต สงฺโฆ [มหาว. อฏฺฐ. ๒๑๓], วเทถ ภนฺเต เยนตฺโถ [ปารา. ๒๙๐]ฯ

 

อนุมติยํ-ปริภุญฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหิ [ปาจิ. ๓๗๔]ฯ

 

วรทาเน-ผุสฺสตี วรวณฺณาเภ, วรสฺสุ ทสธา วเร [ชา. ๒.๒๒.๑๖๕๕], อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ [อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๑๙๒]ฯ

 

อนุญฺญายํ-ปุจฺฉ วาสว มํ ปญฺหํ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิ [ที. นิ. ๒.๓๕๖]ฯ

 

กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห [สุ. นิ. ๑๐๓๖]ฯ

 

สมฺปฏิจฺฉเน-เอวํ โหตุ [ที. นิ. ๒.๔๑๙]ฯ

 

อกฺโกเส-มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธา [ชา. ๑.๑๖.๒๙๕], โจรา ตํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทนฺตุ [ม. นิ. อฏฺฐ. ๑]ฯ

 

สปเถ-เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส [ชา. ๑.๑๔.๑๐๔], มุสา เม ภณมานาย, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา [ชา. ๑.๑๔.๑๐๔]ฯ

 

อามนฺตเน-เอตุ เวสฺสนฺตโร ราชา [ชา. ๒.๒๒.๒๓๔๑], ‘‘เอหิ ภิกฺขุ จร พฺรหฺมจริยํ [มหาว. ๒๘], เอถ ภิกฺขเว สีลวา โหถ’’ อิจฺจาทีสุปิ เอหิ, เอถสทฺทา อามนฺตเน ติฏฺฐนฺติฯ

 

นิมนฺตเน-อธิวาเสตุ เม ภนฺเต ภควา สฺวาตนาย ภตฺตํ [ปารา. ๗๗]ฯ

 

ปเวทเน-เวทยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตุ [จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒], อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ [ที. นิ. ๑.๒๙๙], ปุนารายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริส [ที. นิ. ๒.๓๖๙]ฯ

 

ปตฺตกาเล-ปรินิพฺพาตุ ภนฺเต ภควา, ปรินิพฺพาตุ สุคโต, ปรินิพฺพานกาโล ภนฺเต ภควโต [ที. นิ. ๒.๑๖๘], กาโล โข เต มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ [พุ. วํ. ๑.๖๗], พฺยากโรหิ อคฺคิเวสฺสน น ทานิ เต ตุณฺหีภาวสฺส กาโล [ม. นิ. ๑.๓๕๗]ฯ

 

อนุโภตุ, อนุโภนฺตุ, อนุโภหิ, อนุโภถ, อนุโภมิ, อนุโภม, ภวตุ, ภวนฺตุ, ‘หิมิเมสฺวสฺสา’ติ หิ, มิ, เมสุ อสฺส ทีโฆ, ตฺวํ ปณฺฑิโต ภวาหิฯ

 

๕๗๖. หิสฺสโต โลโป [ก. ๔๗๙; รู. ๔๕๒; นี. ๙๖๐; จํ. ๕.๓.๙๙; ปา. ๖.๔.๑๐๕]ฯ

 

อการโต ปรสฺส หิสฺส โลโป โหติฯ

 

อโตติ กึ? พฺรูหิ, เทหิ, โหหิฯ

 

อิมินา อโต หิสฺส โลโป, ตฺวํ ปณฺฑิโต ภวฯ

 

ตุมฺเห ปณฺฑิตา ภวถ, ภวามิ, ภวามฯ

 

ปรฉกฺเก-โส ภวตํ, เต ภวนฺตํ, ตฺวํ ภวสฺสุ, ตุมฺเห ภววฺโห, อหํ ภเว, มยํ ภวามเส, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิฯ

 

อนุภูยตุ, อนุภูยนฺตุ, อนุภุยฺยตุ, อนุภุยฺยนฺตุ อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํฯ

 

ภาเวตุ, ภาเวนฺตุ, ภาวยตุ, ภาวยนฺตุ อิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํฯ

 

ภาวียตุ, ภาวียนฺตุฯ รสฺสตฺเต-ภาวิยตุ, ภาวิยนฺตุฯ ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺยตุ, ภาวิยฺยนฺตุฯ ตถา ภาวยียตุ, ภาวยียนฺตุอิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํฯ

 

‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทิสุตฺเตน ถสฺส วฺโห, ตุมฺเห ภววฺโห, ภวถ วาฯ

 

อิติ ตฺวาทิฯ

 

เอยฺยาทิ

 

อถ เอยฺยาทิ วุจฺจเตฯ

 

๕๗๗. เหตุผเลสฺเวยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ เอยฺยาถ เอยฺยามิ เอยฺยาม เอถ เอรํ เอโถ เอยฺยาวฺโห [เอยฺยวฺโห (โมคฺคลฺลานาทีสุ)] เอยฺยํ เอยฺยามฺเห วา [ก. ๔๑๖; รู. ๔๕๔; นี. ๘๘๐; จํ. ๑.๓.๑๒๐; ปา. ๓.๓.๑๕๖]ฯ

 

อญฺญมญฺญสมฺพนฺธินิยา เหตุกฺริยายญฺจ ผลกฺริยายญฺจ กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติ วาฯ เหตุผเลสุปิ กทาจิ อญฺญวิภตฺตุปฺปตฺติทีปนตฺโถ วาสทฺโท, สเจ โส ยานํ ลภิสฺสติ, คมิสฺสติ, สเจ น ลภิสฺสติ, น คมิสฺสติ อิจฺจาทิฯ

 

สเจ สงฺขาโร นิจฺโจ ภเวยฺย, สุโข นาม ภเวยฺย, สเจ โส ปณฺฑิโต ภเวยฺย, สุขิโต ภเวยฺยฯ

 

๕๗๘. ปญฺหปตฺถนาวิธีสุ [จํ. ๑.๓.๑๒๑; ปา. ๓.๓.๑๖๑]ฯ

 

เอเตสุ เอยฺยาทโย โหนฺติฯ

 

ปญฺเห-กินฺนุ โข ตฺวํ วินยํ วา อธิยฺเยยฺยาสิ ธมฺมํ วาฯ

 

ปตฺถนายํ-ภเวยฺยํ ชาติชาติยํฯ

 

วิธิมฺหิ-ปาณํ น หเนยฺย, อทินฺนํ น อาทิเยยฺย, ทานํ ทเทยฺย, สีลํ รกฺเขยฺยฯ

 

๕๗๙. สตฺตารเหสฺเวยฺยาที [ก. ๔๑๖; รู. ๔๕๔; นี. ๘๘๑-๔; จํ. ๑.๓.๑๒๘; ปา. ๓.๓.๑๖๙-๑๗๒; สตฺยรเหสฺเวยฺยาที (พหูสุ)]ฯ

 

สตฺติยํ อรหตฺเถ จ เอยฺยาทโย โหนฺติฯ

 

ภวํ รชฺชํ กเรยฺย, ภวํ รชฺชํ กาตุํ สกฺโก, กาตุํ อรโหติ อตฺโถฯ

 

โส อิมํ วิชฏเย ชฏํ [สํ. นิ. ๑.๒๓]ฯ

 

๕๘๐. สมฺภาวเน วา [ก. ๔๑๖; รู. ๘๕๔; นี. ๘๘๑, ๘๘๓-๔; จํ. ๑.๓.๑๑๘-๙; ปา. ๓.๓.๑๕๔-๕]ฯ

 

สมฺภาวเนปิ เอยฺยาทโย โหนฺติ วาฯ

 

ปพฺพตมปิ สิรสา ภินฺเทยฺย, ภเวยฺย, ภเวยฺยุํ, ภเวยฺยาสิ, ภเวยฺยาถ, ภเวยฺยามิ, ภเวยฺยามฯ

 

ปรฉกฺเก-โส ภเวถ, เต ภเวรํ, ตฺวํ ภเวโถ, ตุมฺเห ภเวยฺยาวฺโห, อหํ ภเวยฺยํ, มยํ ภเวยฺยามฺเห, อิติ สุทฺธกตฺตุรูปานิฯ

 

อนุภูเยยฺย, อนุภูเยยฺยุํฯ ทฺวิตฺเต รสฺสตฺตํ, อนุภุยฺเยยฺย, อนุภุยฺเยยฺยุํ อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํฯ

 

ภาเวยฺย, ภาเวยฺยุํ, ภาวเยยฺย, ภาวเยยฺยุํ อิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํฯ

 

ภาวีเยยฺย, ภาวีเยยฺยุํฯ รสฺสตฺเต-ภาวยิเยยฺย, ภาวยิเยยฺยุํฯ ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺเยยฺย, ภาวิยฺเยยฺยุํฯ ตถา ภาวยีเยยฺย, ภาวยีเยยฺยุํ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํฯ

 

๕๘๑. เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํ เฏ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

เอยฺย, เอยฺยาสิ, เอยฺยมิจฺเจเตสํ เฏ โหติ วาฯ

 

อตฺริมา ปาฬี-จเช มตฺตา สุขํ ธีโร, ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ [ธ. ป. ๒๙๐]ฯ กึ ตฺวํ สุตโสมา’นุตปฺเป [ชา. ๒.๒๑.๓๙๙], ธีรํ ปสฺเส สุเณ ธีรํ, ธีเรน สห สํวเส [ชา. ๑.๑๓.๙๔] อิจฺจาทิฯ

 

โส ภเว, ภเวยฺย, ตฺวํ ภเว, ภเวยฺยาสิ, อหํ ภเว, ภเวยฺยํฯ

 

๕๘๒. เอยฺยุํสฺสุํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

เอยฺยุํสฺส อุํ โหติ วาฯ

 

อตฺริมา ปาฬี-วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา [ชา. ๑.๓.๓๓], อุปยานานิ เม ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยี คเตติ [ชา. ๒.๒๒.๒๖]ฯ

 

๕๘๓. เอยฺยามสฺเสมุ จ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

เอยฺยามสฺส เอมุ จ โหติ, อนฺตสฺส อุ จฯ

 

อตฺริมา ปาฬี-กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ [ที. นิ. ๒.๓๑๘], มุญฺเจมุ นํ อุรคํ พนฺธนสฺมา [ชา. ๑.๑๕.๒๕๒], ทกฺเขมุ เต นาค นิเวสนานิ [ชา. ๑.๑๕.๒๕๔], คนฺตฺวาน ตํ ปฏิกเรมุ อจฺจยํ, อปฺเปว นํ ปุตฺต ลเภมุ ชีวิตํ [ชา. ๑.๑๕.๑๓], ทชฺเชมุ โข ปญฺจสตานิ โภโต [ชา. ๒.๒๒.๑๓๐๒], ปญฺหํ ปุจฺเฉมุ มาริส [ที. นิ. ๒.๓๕๔], วิหเรมุ อเวริโน [ที. นิ. ๒.๓๕๗], ตยาชฺช คุตฺตา วิหเรมุ รตฺตินฺติ [ชา. ๑.๒.๑๘]ฯ ภเวยฺยามุ, ภเวยฺยามฯ

 

มหาวุตฺตินา กฺวจิ มชฺเฌ ยฺยา-การสฺส โลโป, อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺเฉสิ [ชา. ๑.๑๖.๑๕๐], อุเรคณฺฑาโย พุชฺเฌสิ, ตาโย พุชฺเฌสิ มาณว [ชา. ๒.๑๗.๑๓๒-๑๓๓], ยถา คติํ เม อภิสมฺภเวถ [ชา. ๒.๑๗.๘๗-๘๙], ยถา คติํ เต อภิสมฺภเวม [ชา. ๒.๑๗.๘๗-๘๙], โอกาสํ สมฺปชานาถ, วเน ยตฺถ วเสมเสติ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๘๕ ‘วสามเส’]ฯ

 

‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทิสุตฺเตน เอยฺยาถสฺส โอ จ, ตุมฺเห ภเวยฺยาโถ, ภเวยฺยาถ วาฯ

 

เอตฺถ จ ปุพฺเพ วุตฺตา ปญฺห, ปตฺถนา, วิธิปฺปเภทา อิธปิ ยถาปโยคํ เวทิตพฺพาฯ ปญฺหสทฺเทน ปริปญฺห, ปริปุจฺฉา, ปริวิตกฺก, ปริวีมํสาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ

 

ปริปญฺเห-ธมฺมํ วา ปฐมํ สงฺคาเยยฺยาม วินยํ วาฯ

 

ปริปุจฺฉายํ-วเทถ ภนฺเต กิมหํ กเรยฺยํ, โก อิมสฺส อตฺโถ, กถญฺจสฺส อตฺถํ อหํ ชาเนยฺยํฯ

 

ปริวิตกฺเก-กสฺสาหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยํ [ที. นิ. ๒.๗๒], ยํนูนาหํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยํ [ปารา. อฏฺฐ. ๑.ปฐมมหาสงฺคีติกถา]ฯ

 

ปริวีมํสายํ-คจฺเฉยฺยํ วา อหํ อุโปสถํ, น วาคจฺเฉยฺยํ [มหาว. ๑๓๗]ฯ

 

ปตฺถนายํ-เอวํรูโป สิยํ อหํ อนาคตมทฺธานํ [ม. นิ. ๓.๒๗๔], อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิยํ [ชา. ๒.๑๘.๗๐], ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อโรคํ [ชา. ๒.๒๑.๔๕๓]ฯ

 

อายาจเน-ลเภยฺยาหํ ภนฺเต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปทํ [มหาว. ๒๘; สํ. นิ. ๒.๑๗]ฯ

 

วิธิมฺหิ-จเรยฺย ธมฺมํ [ชา. ๑.๑๔.๖๓]ฯ

 

นิโยชเน-จเรยฺยาทิตฺตสีโสว, นตฺถิ มจฺจุสฺส นาคโม [สํ. นิ. ๑.๑๔๕]ฯ

 

อชฺเฌสเน-ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺย [มหาว. ๑๓๒], ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย [มหาว. ๗๐]ฯ

 

ปวารณายํ-วเทยฺยาถ ภนฺเต เยนตฺโถ [ปารา. ๒๙๐]ฯ

 

อนุมติยํ-ตํ ชโน หเรยฺย วา ทเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย [ม. นิ. ๑.๒๔๗]ฯ

 

อนุญฺญายํ-อากงฺขมาโน สงฺโฆ กมฺมํ กเรยฺย [จูฬว. ๖]ฯ

 

อามนฺตเน-ยทา เต ปหิเณยฺยามิ, ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติย [ชา. ๒.๒๒.๖๓๕]ฯ

 

นิมนฺตเน-อิธ ภวํ นิสีเทยฺยฯ

 

ปตฺตกาเล-สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺย [มหาว. ๑๖๗]ฯ

 

‘สมฺภาวเน วา’ติ วาสทฺโท อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถ, เตน ปริกปฺป, กฺริยาติปนฺนาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ

 

ตตฺถ ปริกปฺโป ทุวิโธ ภูตา’ภูตวเสนฯ

 

ตตฺถ ภูตปริกปฺเป-โย พาลํ เสเวยฺย, โสปิ พาโล ภเวยฺยฯ

 

อภูตปริกปฺเป-ยทา กจฺฉปโลมานํ, ปาวาโร ติวิโธ สิยา [ชา. ๑.๘.๗๘]ฯ ยทา สสวิสาณานํ, นิสฺเสณี สุกตา สิยา [ชา. ๑.๘.๗๙]ฯ

 

กฺริยาติปนฺเน-สเจ โส อคารํ อชฺฌาวเสยฺย, ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี [ที. นิ. ๓.๑๓๖]ฯ

 

อิติ เอยฺยาทิฯ

 

หิยฺยตฺตนี

 

อถ หิยฺยตฺตนี วุจฺจเตฯ

 

๕๘๔. อนชฺชตฺตเน อา อู โอ ตฺถ อ มฺหา ตฺถ ตฺถุํ เส วฺหํ อิํ มฺหเส [ก. ๔๑๘; รู. ๔๕๖; นี. ๘๘๖; จํ. ๑.๒.๗๗; ปา. ๓.๒.๑๑๑]ฯ

 

อชฺชโต อญฺญสฺมึ ภูเต กาเล กฺริยตฺถา ปรํ อาอิจฺจาทโย โหนฺติฯ

 

๕๘๕. อา อี สฺสาทีสฺวอุ วา [ก. ๕๑๙; รู. ๔๕๗; นี. ๑๐๓๒]ฯ

 

อาอิจฺจาทีสุ อีอิจฺจาทีสุ สฺสาทีสุ จ เตสํ อาทิมฺหิ ออุ โหติ วาฯ

โส อภวา, ภวา, เต อภวู, ภวู, ตฺวํ อภโว, ภโว, ตุมฺเห อภวตฺถ, ภวตฺถ, อหํ อภว, ภว, มยํ อภวมฺหา, ภวมฺหาฯ

ปรฉกฺเก-อภวตฺถ, ภวตฺถ, อภวตฺถุํ, ภวตฺถุํ, อภวเส, ภวเส, อภววฺหํ, ภววฺหํ, อภวิํ, ภวิํ, อภวมฺหเส, ภวมฺหเสฯ

 

๕๘๖. อา อี อู มฺหา สฺสา สฺสามฺหานํ วา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

เอเตสํ รสฺโส โหติ วาฯ

โส อภว, เต อภวุ, มยํ อภวมฺหฯ

‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา อาสฺส ตฺถตฺตํ, อสฺส จ อํ, โส อภวตฺถ, ภวตฺถ, อภวา, ภวา วา, อหํ อภวํ, ภวํ, อภว, ภว วา, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิฯ

 

เอตฺถ จ มหาวุตฺตินา อา-วิภตฺติยา ถาเทโส พหุลํ ทิสฺสติ, เมทนี สมฺปกมฺปถ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๗๒], วิสญฺญี สมปชฺชถ [ชา. ๒.๒๒.๓๒๘], อิมา คาถา อภาสถ [ชา. ๒.๒๒.๓๒๘], ตุจฺโฉ กาโย อทิสฺสถ [เถรคา. ๑๗๒], นิพฺพิทา สมติฏฺฐถ [เถรคา. ๒๗๓], เอโก รหสิ ฌายถ [ชา. ๑.๑๕.๒๘๖] อิจฺจาทิฯ ตถา โอ-วิภตฺติยา จ, ทุพฺเภยฺยํ มํ อมญฺญถ อิจฺจาทิฯ

 

อิติ หิยฺยตฺตนีฯ

 

อชฺชตฺตนี

 

อถ อชฺชตฺตนี วุจฺจเตฯ

 

๕๘๗. ภูเต อี อุํ โอ ตฺถ อิํ มฺหา อา อู เส วฺหํ อํ มฺเห [ก. ๔๑๙; รู. ๔๖๙; นี. ๘๘๗]ฯ

อภวีติ ภูโต, อตีโตติ อตฺโถ, ภูเต กาเล กฺริยตฺถา ปรํ อีอิจฺจาทโย โหนฺติฯ

 

๕๘๘. อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิอุ [ก. ๕๑๖; รู. ๔๖๖; นี. ๑๐๓๐; จํ. ๑.๒.๗๖; ปา. ๓.๒.๑๑๐ ออีสฺสอาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิอุ (พหูสุ)]ฯ

ออาทิสฺส อีอาทิสฺส สฺสาอาทิสฺส สฺสติอาทิสฺส จ พฺยญฺชนสฺส อาทิมฺหิ อิอุ โหติฯ ‘พฺยญฺชนสฺสา’ติ เอเตน ออาทิมฺหิ ปญฺจ, อีอาทิมฺหิ สตฺตาติ ทฺวาทส สุทฺธสรวิภตฺติโย ปฏิกฺขิปติฯ

‘อาอีสฺสาทีสฺวอุ วา’อิติ สุตฺเตน วิกปฺเปน ธาตฺวาทิมฺหิ อกาโรฯ

โส อภวี, ภวี, เต อภวุํ, ภวุํ, ตฺวํ อภโว, ภโว, ตุมฺเห อภวิตฺถ, ภวิตฺถ, อหํ อภวิํ, ภวิํ, มยํ อภวิมฺหา, ภวิมฺหา, โส อภวา, ภวา, เต อภวู, ภวู, ตฺวํ อภวิเส, ภวิเส, ตุมฺเห อภวิวฺหํ, ภวิวฺหํ, อหํ อภวํ, ภวํ, มยํ อภวิมฺเห, ภวิมฺเหฯ

‘อาอีอู’อิจฺจาทินา อี, มฺหา, อา, อูนํ รสฺสตฺเต-โส อภวิ, ภวิ, มยํ อภวิมฺห, ภวิมฺห, โส อภว, ภว, เต อภวุ, ภวุฯ

 

๕๘๙. เอยฺยาถสฺเสออาอีถานํ โอ อ อํ ตฺถ ตฺโถ วฺโห วา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘…วฺโหก’ (พหูสุ)]ฯ

เอยฺยาถาทีนํ ยถากฺกมํ โออาทโย โหนฺติ วาฯ

ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาโถ, คจฺเฉยฺยาถ วา, ตฺวํ อคจฺฉิสฺส, อคจฺฉิสฺเส วา, อหํ อคมํ, คมํ, อคม, คม วา, โส อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมา, คมา วา, โส อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, อคมี, คมี วา, ตุมฺเห คจฺฉวฺโห, คจฺฉถ วาติฯ

อิมินา อี, อา, อวจนานํ ตฺโถ, ตฺถ, อํอาเทสา โหนฺติ, โส อภวิตฺโถ, ภวิตฺโถ, โส อภวิตฺถ, ภวิตฺถ, อหํ อภวํ, ภวํฯ

อตฺริมา ปาฬี – อีมฺหิ-ปงฺโก จ มา วิสิยิตฺโถ [ชา. ๑.๑๓.๔๔], สญฺชคฺฆิตฺโถ มยา สห [ชา. ๑.๑๖.๒๔๑]ฯ อามฺหิ-อนุโมทิตฺถ วาสโว [ชา. ๒.๒๒.๑๖๖๗], นิมนฺตยิตฺถ วาสโว [ชา. ๒.๒๒.๑๖๖๗], ขุพฺภิตฺถ นครํ ตทา [ชา. ๒.๒๒.๑๖๗๓], สุภูติตฺเถโร คาถํ อภาสิตฺถ [เถรคา. ๑]ฯ อมฺหิ-อิธาหํ มลฺลิกํ เทวิํ เอตทโวจํ [สํ. นิ. ๑.๑๑๙], อชานเมวํ อาวุโส อวจํ ชานามีติ [ปารา. ๑๙๕], อหํ กามานํ วสมนฺวคํ [ชา. ๒.๑๙.๔๕], อชฺฌคํ อมตํ สนฺติํ อิจฺจาทิฯ

 

๕๙๐. อุํสฺสิํสฺวํสุ [ก. ๕๐๔, ๕๑๗; รู. ๔๗๐-๔๘๘; นี. ๑๐๑๖-๑๑๐๕]ฯ

อุมิจฺจสฺส อิํสุ, อํสุ โหนฺติฯ

อคมึสุ, อคมํสุ, อคมุํฯ อิมินา อุํสฺส อิํสุ, อภวิํสุ, ภวิํสุฯ

 

๕๙๑. โอสฺส อ อิ ตฺถ ตฺโถ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

โอสฺส ออิจฺจาทโย โหนฺติฯ

ตฺวํ อภว, ตฺวํ อภวิ, ตฺวํ อภวิตฺถ, ตฺวํ อภวิตฺโถฯ

อตฺริมา ปาฬี-โอสฺส อตฺเต-มา เหวํ อานนฺท อวจ [ที. นิ. ๒.๙๕], ตฺวเมว ทานิ’มกร, ยํ กาโม พฺยคมา ตยิ [ชา. ๑.๒.๑๖๗]ฯ อิตฺเต-มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๖๘๔], มา จินฺเตสิ มา ตฺวํ โสจิ, ยาจามิ ลุทฺทกํ อหํ [คเวสิตพฺพํ]ฯ ตฺถตฺเตมาสฺสุ ติณฺโณ อมญฺญิตฺถ [ชา. ๒.๒๒.๒๕๕], มา กิลิตฺถ มยา วินา [ชา. ๒.๒๒.๑๗๑๓], มาสฺสุ กุชฺฌิตฺถ นาวิก [ชา. ๑.๖.๕]ฯ ตฺโถตฺเต-มา ปุราเณ อมญฺญิตฺโถ [เถรคา. ๒๘๐], มา ทยฺหิตฺโถ ปุนปฺปุนํ [สํ. นิ. ๑.๒๑๒], ติณมตฺเต อสชฺชิตฺโถ [ชา. ๑.๑.๘๙], มา ตฺวํ พฺรหฺมุโน วจนํ อุปาติวตฺติตฺโถ [ม. นิ. ๑.๕๐๒], มา ตฺวํ มญฺญิตฺโถ น มํ ชานาตี [ม. นิ. ๑.๕๐๒] ติฯ

 

ตตฺถ ‘มา ทยฺหิตฺโถ’อิจฺจาทีนิ ปโรกฺขาวจเนนปิ สิชฺฌนฺติฯ

 

สุตฺตวิภตฺเตน ตฺถสฺส ตฺโถ โหติ, ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา [อป. เถร ๑.๑.๓๖๗], มสฺสุ มิตฺตานํ ทุพฺภิตฺโถฯ มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโกติ [ชา. ๑.๑๖.๒๒๒]ฯ

 

มหาวุตฺตินา โอสฺส กฺวจิ โลโป, ปุน ทานํ อทา ตุวํ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๘๖], มา โน ตฺวํ ตาต อททา [ชา. ๒.๒๒.๒๑๒๖], มา โภติ กุปิตา อหุ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๑], มาหุ ปจฺฉานุตาปินี [สํ. นิ. ๑.๑๖๒; เถรีคา. ๕๗]ฯ

 

๕๙๒. สิ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

โอสฺส สิ โหติ วาฯ

 

ตฺวํ อภวสิ, ภวสิ, ตฺวํ อนุโภสิฯ

 

๕๙๓. มฺหาตฺถานมุอุ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

มฺหา, ตฺถานํ อาทิมฺหิ อุอุ โหติฯ

 

อสฺโสสุมฺหา, อเหสุมฺหา, อโวจุมฺหา, อโวจุตฺถ อิจฺจาทีนิ ทิสฺสนฺติฯ

 

ตุมฺเห อภวุตฺถ, ภวุตฺถ, อภวิตฺถ, ภวิตฺถ วา, มยํ อภวุมฺหา, ภวุมฺหา, อภวิมฺหา, ภวิมฺหา วาฯ

 

๕๙๔. อิํสฺส จ สุอุ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘‘…สิอุ’’ (พหูสุ)]ฯ

 

อิมิจฺจสฺส มฺหา, ตฺถานญฺจ อาทิมฺหิ สุอุ โหติ, สาคโม โหตีติ อตฺโถฯ จสทฺเทน อีอาทีนมฺปิ อาทิมฺหิ สาคโม โหติ, สาคเม จ สติ พฺยญฺชนํ โหติ, ตสฺส อาทิมฺหิ อิอาคโม ลพฺภติฯ เตน ‘‘อิมา คาถา อภาสิสุํ [คเวสิตพฺพํ], เต เม อสฺเส อยาจิสุํ, ยถาภูตํ วิปสฺสิสุํ’’ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๖๓] อิจฺจาทีนิ [ที. นิ. ๓.๒๗๗] สิชฺฌนฺติฯ

 

โส โภคํ อนุโภสิ, อนุภวิ วา, ตุมฺเห อนุโภสิตฺถ, อนุภวิตฺถ วา, อหํ อนุโภสิ, อนุภวิํ วาฯ มยํ อนุโภสิมฺหา อนุภวิมฺหา วาฯ

 

๕๙๕. เอโอนฺตา สุํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘เอโอตฺตา สุํ’’ (พหูสุ)]ฯ

 

เอทนฺตโต โอทนฺตโต จ ปรสฺส อุํวจนสฺส สุํ โหติ วาฯ

 

อาเนสุํ, สาเยสุํ, จินฺเตสุํ, ปจฺจนุโภสุํ, ปริโภสุํ, อธิโภสุํ, อภิโภสุํฯ

 

สุตฺตวิภตฺเตน อาทนฺตโตปิ จ, วิหาสุํ วิหรนฺติ จ [สํ. นิ. ๑.๑๗๓], เต อนุโภสุํ, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิฯ

 

เตน โภโค อนฺวภูยี, อนุภูยีฯ

 

รสฺสตฺเต-อนฺวภูยิ, อนุภูยิฯ

 

ทฺวิตฺเต-อนฺวภุยฺยิ, อนุภุยฺยิฯ

 

เตน โภคา อนฺวภูยุํ, อนุภูยุํ, อนฺวภูยิํสุ, อนุภูยิํสุ อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํฯ

 

โส มคฺคํ อภาวิ, ภาวิ, อภาเวสิ, ภาเวสิ, อภาวยิ, ภาวยิ, เต มคฺคํ อภาวิํสุ, ภาวิํสุฯ

 

‘เอโอนฺตาสุ’นฺติ เอทนฺตมฺหา สุํฯ เต มคฺคํ อภาเวสุํ, ภาเวสุํ, อภาวยิํสุ, ภาวยิํสุ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวย, ภาวย, อภาวยิ, ภาวยิ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวิตฺถ, ภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ, ภาวยิตฺถ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวยิตฺโถ, ภาวยิตฺโถ, ตฺวํ มคฺคํ อภาเวสิ, ภาเวสิ, ตุมฺเห มคฺคํ อภาวิตฺถ, ภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ, ภาวยิตฺถ, อหํ มคฺคํ อภาวิํ, ภาวิํ, อภาเวสิํ, ภาเวสิํ, อภาวยิํ, ภาวยิํ, มยํ มคฺคํ อภาวิมฺหา, ภาวิมฺหา, อภาวิมฺห, ภาวิมฺห, อภาวยิมฺหา, ภาวยิมฺหา, อภาวยิมฺห, ภาวยิมฺหฯ

 

โส มคฺคํ อภาวา, ภาวา, อภาวิตฺถ, ภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ, ภาวยิตฺถ อิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํฯ

 

เตน มคฺโค อภาวิยิ, ภาวิยิ, เตน มคฺคา อภาวิยิํสุ, ภาวิยิํสุ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํฯ

 

อิติ อชฺชตฺตนีฯ

 

ปโรกฺขา

 

อถ ปโรกฺขา วุจฺจเตฯ

 

๕๙๖. ปโรกฺเข อ อุ เอ ถ อํ มฺห ตฺถ เร ตฺโถ วฺโห อิํ มฺเห [ก. ๔๑๗; รู. ๔๖๐; นี. ๘๘๗; จํ. ๑.๒.๘๑; ปา. ๓.๒.๑๑๕]ฯ

 

อกฺขานํ อินฺทฺริยานํ ปรํ ปโรกฺขํ, อปจฺจกฺขนฺติ อตฺโถฯ ภูเต กาเล อตฺตโน ปโรกฺขกฺริยาย วตฺตพฺพาย กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติฯ

 

มหาวุตฺตินา คสฺส ทีโฆ วา, โส กิร ชคาม, เต กิร ชคามุ, ตฺวํ กิร ชคาเม, ตุมฺเห กิร ชคามิตฺถ, อหํ กิร ชคามํ, มยํ กิร ชคามิมฺห อิจฺจาทิฯ

 

เอตฺถ จ ‘โส กิร ชคาม’ อิจฺจาทีนิ อนุสฺสวปโรกฺขานิ นามฯ

 

‘อหํ กิร ชคามํ, มยํ กิร ชคามิมฺหา’ติ อิทํ อตฺตนา คนฺตฺวาปิ คมนํ ปมุฏฺฐสฺส วา อสมฺปฏิจฺฉิตุกามสฺส วา ปฏิวจนปโรกฺขํ นามฯ

 

๕๙๗. ปโรกฺขายญฺจ [ก. ๔๕๘; รู. ๔๖๑; นี. ๙๓๙; จํ. ๕.๑.๓; ปา. ๖.๑.๒]ฯ

 

ปโรกฺขมฺหิ ปุพฺพกฺขรํ เอกสฺสรํ ทฺเวรูปํ โหติ, จสทฺเทน อญฺญสฺมิมฺปิ ทฺเวทฺเวรูปํ สิชฺฌติฯ

 

จงฺกมติ, ททฺทลฺลติ, ททาติ, ชหาติ, ชุโหติ, โลลุโป, โมมูโหฯ

 

๕๙๘. ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา [ก. ๔๖๑; รู. ๔๖๔; นี. ๙๔๒]ฯ

 

ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ ทุติย, จตุตฺถานํ กเมน ปฐม, ตติยา โหนฺติฯ

 

๕๙๙. ปุพฺพสฺส อ [ก. ๔๕๐; รู. ๔๖๓; นี. ๙๔๖; จํ. ๖.๒.๑๒๖; ปา. ๗.๔.๗๓]ฯ

 

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภูสฺส อนฺโต อ โหติฯ

 

๖๐๐. ภูสฺส วุก [ก. ๔๗๕; รู. ๔๖๕; นี. ๙๕๖; จํ. ๕.๓.๙๒; ปา. ๖.๔.๘๘]ฯ

 

ทฺวิตฺเต ภูธาตุสฺส อนฺเต วุก โหติ, วาคโม โหตีติ อตฺโถฯ

 

‘‘ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พภูวา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๓๗] ปาฬิฯ

 

โส กิร ราชา พภูว, เต กิร ราชาโน พภูวุ, ตฺวํ พภูเวฯ

 

‘อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิอุ’ อิติ สุตฺเตน พฺยญฺชนาทิมฺหิ อิอาคโม, ตุมฺเห พภูวิตฺถ, อหํ พภูวํ, มยํ พภูวิมฺห, โส พภูวิตฺถ, เต พภูวิเร, ตฺวํ พภูวิตฺโถ, ตุมฺเห พภูวิวฺโห, อหํ พภูวิํ, มยํ พภูวิมฺเห, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิฯ

 

‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสู’ติ ปฏิสิทฺธตฺตา ปโรกฺขมฺหิ ภาวกมฺเมสุ ยปจฺจโย น โหติ, ‘เตน กิร โภโค อนุพภูวิตฺถ, เตน โภโค อนุพภูวิเร’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ

 

อิติ ปโรกฺขาฯ

 

สฺสตฺยาทิ

 

อถ สฺสตฺยาทิ วุจฺจเตฯ

 

๖๐๑. ภวิสฺสติ สฺสติ สฺสนฺติ สฺสสิ สฺสถ สฺสามิ สฺสาม สฺสเต สฺสนฺเต สฺสเส สฺสวฺเห สฺสํ สฺสามฺเห [ก. ๔๒๑; รู. ๔๗๓; นี. ๘๙๒; จํ. ๑.๓.๒; ปา. ๓.๓.๑๓]ฯ

 

ภวิสฺสตีติ ภวิสฺสนฺโต, อนาคตกาโล, ตสฺมึ ภวิสฺสติ กาเล กฺริยตฺถสฺส ตฺยาทโย โหนฺติฯ

 

๖๐๒. นาเม ครหาวิมฺหเยสุ [ก. ๔๒๑; รู. ๔๗๓; นี. ๘๙๓; จํ. ๑.๓.๑๐๙, ๑๑๕; ปา. ๓.๓.๑๔๓, ๑๕๐]ฯ

 

นิปาตนามโยเค ครหายญฺจ วิมฺหเย จ สฺสตฺยาทโย โหนฺติ, อตีตกาเลปิ สฺสตฺยาทีนํ อุปฺปตฺติทีปนตฺถมิทํ สุตฺตํ, อนุตฺถุนน, ปจฺจานุตาป, ปจฺจานุโมทนาทีนิปิ เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติฯ

 

ตตฺถ ครหายํ-อตฺถิ นาม ตาต สุทินฺน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสิ [ปารา. ๓๒]ฯ

 

วิมฺหเย-ยตฺร หิ นาม สญฺญี สมาโน ปญฺจมตฺตานํ สกฏสตานํ สทฺทํ น โสสฺสติ [ที. นิ. ๒.๑๙๒]ฯ

 

อนุตฺถุนนาทีสุ-น อตฺตนา ปฏิโจเทสฺสํ, น คณสฺส อาโรเจสฺสํ [ปาจิ. ๖๖๕], น ปุพฺเพ ธนเมสิสฺสํ [ชา. ๑.๑๒.๕๐], อิติ ปจฺฉานุตปฺปติ [ชา. ๑.๑๒.๕๓], ภูตานํ นาปจายิสฺสํ, ปหุ สนฺโต น โปสิสฺสํ, ปรทารํ อเสวิสฺสํ [ชา. ๑.๑๒.๕๔], น ปุพฺเพ ปยิรุปาสิสฺสํ [ชา. ๑.๑๒.๕๘], อิติ ปจฺฉานุตปฺปติ [ชา. ๑.๑๒.๕๐], อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ [ธ. ป. ๑๕๓]ฯ

 

กตฺถจิ ปน คาถาวเสน เอกสการโลโป, มิตฺโต มิตฺตสฺส ปานิยํ, อทินฺนํ ปริภุญฺชิสํ [ชา. ๑.๑๑.๕๙], นิรยมฺหิ อปจฺจิสํ [เถรีคา. ๔๓๘], คจฺฉนฺโต นํ อุทกฺขิสํ [คเวสิตพฺพํ], โยนิโส ปจฺจเวกฺขิสํ [เถรคา. ๓๔๗] อิจฺจาทิฯ

 

‘อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิอุ’ อิติ อิอาคโม, ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ, ภวิสฺสเร, ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ, ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม, ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต, ภวิสฺสเร, ภวิสฺสเส, ภวิสฺสวฺเห, ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเหฯ

 

อนุโภสฺสติ, อนุโภสฺสนฺติ, อนุโภสฺสเร อิจฺจาทิ สุทฺธกตฺตุรูปํฯ

 

อนุภูยิสฺสติ, อนุภูยิสฺสนฺติ, อนุภูยิสฺสเรฯ

 

๖๐๓. กฺยสฺส สฺเส [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

กฺยสฺส โลโป โหติ วา สฺสการวติ วิภตฺติมฺหิฯ

 

เตน มคฺโค คมิสฺสติ, คมียิสฺสติ วา, เตน มคฺโค อคมิสฺสา, อคมียิสฺสา วาติ วิกปฺเปน กฺยสฺส โลโปฯ

 

เตน โภโค อนุภวิสฺสติ, อนุภูยิสฺสติ วา, เตน โภคา อนุภวิสฺสนฺติ, อนุภูยิสฺสนฺติ วา อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํฯ

 

ภาวิสฺสติ, ‘อูลสฺเส’ติ อิสฺส เอ, ภาเวสฺสติ, ภาวยิสฺสติอิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํฯ

 

เตน มคฺโค ภาวียิสฺสติ, มคฺคา ภาวียิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํฯ

 

อิติ สฺสตฺยาทิฯ

 

สฺสาทิ

 

อถ สฺสาทิ วุจฺจเตฯ

 

๖๐๔. เอยฺยาโทติปตฺติยํ สฺสา สฺสํสุ สฺเส สฺสถ สฺสํ สฺสามฺหา สฺสถ สฺสิํสุ สฺสเส สฺสวฺเห สฺสิํ สฺสามฺหเส [ก. ๔๒๒; รู. ๔๗๕; นี. ๘๙๕; จํ. ๑.๓.๑๐๗; ปา. ๓.๓.๑๓๙; เอยฺยาโท วาติปตฺติยํ (พหูสุ)]ฯ

 

เอยฺยาทิวิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย ภวนฺติฯ เอยฺยาทิวิสโย นาม เหตุผลกฺริยาสมฺภโว, ตทุภยกฺริยาย อภาโว กฺริยาติปตฺติฯ

 

สา ทุวิธา อตีตา จ อนาคตา จฯ

 

ตตฺถ อตีตายํ-สเจ โส ปฐมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺสา, อรหา อภวิสฺสา [‘สเจ ปน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺส, อรหตฺตํ ปาปุณิสฺส’ (ธมฺมปท อฏฺฐ. ๑)] อิจฺจาทิฯ

 

อนาคตายํ-สจาหํ น คมิสฺสํ, มหาชานิโย โส อภวิสฺสา อิจฺจาทิฯ

 

‘อาอีสฺสาทีสฺวอุ วา’อิติ ธาตฺวาทิมฺหิ วิกปฺเปน อการาคโม,‘อ อีสฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิอุ’ อิติ สฺสาทีสุ อิอาคโม, อภวิสฺสา, ภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ, ภวิสฺสํสุ, อภวิสฺเส, ภวิสฺเส, อภวิสฺสถ, ภวิสฺสถ, อภวิสฺสํ, ภวิสฺสํ, อภวิสฺสามฺหา, ภวิสฺสามฺหา, อภวิสฺสถ, ภวิสฺสถ, อภวิสฺสิํสุ, ภวิสฺสิํสุ, อภวิสฺสเส, ภวิสฺสเส, อภวิสฺสวฺเห, ภวิสฺสวฺเห, อภวิสฺสิํ, ภวิสฺสิํ, อภวิสฺสามฺหเส, ภวิสฺสามฺหเสฯ

 

‘อาอีอู’อิจฺจาทินา สฺสา, สฺสามฺหานํ รสฺสตฺเต-โส อภวิสฺส, ภวิสฺส, มยํ อภวิสฺสามฺห, ภวิสฺสามฺหฯ ‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา สฺเสสฺส อตฺเต-ตฺวํ อภวิสฺส, ภวิสฺส อิจฺจาทีนิ รูปจตุกฺกานิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิฯ

 

อิติสฺสาทิฯ

 

ภูธาตุรูปํ นิฏฺฐิตํฯ

 

อฏฺฐวิภตฺตุปฺปตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ภูวาทิคณ

 

สรนฺตธาตุ

 

อาการนฺตธาตุรูป

 

อิโต ปฏฺฐาย สรนฺตธาตุโย สรานุกฺกเมน, พฺยญฺชนนฺตธาตุโย อกฺขรานุกฺกเมน วุจฺจนฺเตฯ

 

กจฺจายนคนฺเถ อเนกสฺสรธาตุโย อิธ พฺยญฺชนนฺตธาตุโย นามฯ ตสฺมา อิธ ธาตฺวนฺตสรโลปกิจฺจํ นาม นตฺถิฯ

 

ขา, ขฺยา-กถเน, คา-สทฺเท, ฆา-คนฺโธปาทาเน, ญา-ปญฺญายเน อวโพธเน จ, ฐา-คตินิวตฺติยํ, ตา-ปาลเน, ถา-ฐาเน, ทา-ทาเน, ธา-ธารเณ, ปา-ปาเน, ผา-วุทฺธิยํ, ภา-ทิตฺติยํ, มา-มาเน, ยา-คติยํ, ลา-อาทาเน เฉทเน จ, วา-คติ, พนฺธ, คนฺธเนสุ, สา-อสฺสาทเน ตนุกรเณ อนฺตกมฺมนิ จ, หา-จาเค, นฺหา-โสเจยฺเยฯ

 

ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริโล, มหาวุตฺตินา สเร ปเร อาทนฺตมฺหา กฺวจิ ยาคโม, อกฺขาติฯ ปรสฺสรโลโป, อกฺขายติ, กฺริยํ อาขฺยาติ, อาขฺยายติ, ชาติํ อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต [สุ. นิ. ๔๒๓], สงฺคายติ, สงฺคายิํสุ มเหสโย [วิ. ว. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา], คนฺธํ ฆายติ, ปญฺญายติ, ปญฺญายนฺติ, ปญฺญายตุ, ปญฺญายนฺตุฯ

 

กมฺเม กฺโย, ธมฺโม ญายติ, ธมฺมา ญายนฺติ, วิญฺญายติ, วิญฺญายนฺติฯ

 

ปโยชกพฺยาปาเร-ณาปิ, ญาเปติ, ญาเปนฺติ, ญาปยติ, ญาปยนฺติฯ

 

กมฺเม-ญาปียติ, ญาปียนฺติ, ฐาติ, ฐานฺติ, โอปุปฺผา ปทฺมา ฐานฺติ, มาลาว คนฺถิตา ฐานฺติ, ธชคฺคาเนว ทิสฺสเร [ชา. ๒.๒๒.๑๙๘๙]ฯ

 

๖๐๕. ญฺจีลสฺเส [ก. ๕๑๐; รู. ๔๘๗; นี. ๑๐๒๓]ฯ

 

ญานุพนฺธสฺส อีอาคมสฺส จ กตฺตริ วิหิตสฺส ลปจฺจยสฺส จ กฺวจิ เอตฺตํ โหตีติ ลสฺส เอตฺตํฯ

 

อธิฏฺเฐติ, อธิฏฺเฐนฺติฯ

 

๖๐๖. ฐาปานํ ติฏฺฐปิวา [ก. ๔๖๘-๙; รู. ๔๙๒-๔; นี. ๙๔๙]ฯ

 

ฐา, ปานํ ติฏฺฐ, ปิวา โหนฺติ นฺต, มาน, ตฺยาทีสุฯ

 

ติฏฺฐติ, ติฏฺฐนฺติฯ

 

๖๐๗. ปาทิโต ฐาสฺส วา ฐโห กฺวจิ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

ปาทโย อุปสคฺคา ปาทิ นาม, ปาทิโต ปรสฺส ฐาสฺส ฐโห โหติ วา กฺวจิฯ

 

สณฺฐหติ, สณฺฐหนฺติ, สณฺฐาติ, สณฺฐานฺติ, อุปฏฺฐหติ, อุปฏฺฐหนฺติ, อุปฏฺฐาติ, อุปฏฺฐานฺติฯ

 

กมฺเม –

 

๖๐๘. อญฺญาทิสฺสิ กฺเย [ก. ๕๐๒; รู. ๔๙๓; นี. ๑๐๑๕; ‘อญฺญาทิสฺสาสีกฺเย’ (พหูสุ)]ฯ

 

ญาทิโต อญฺญสฺส อาการนฺตกฺริยตฺถสฺส อิ โหติ กฺเย ปรมฺหิฯ

 

อธิฏฺฐียติ, อธิฏฺฐียนฺติ, อุปฏฺฐียติ, อุปฏฺฐียนฺติฯ

 

อญฺญาทิสฺสาติ กึ? ญายติ, ญายนฺติ, อากฺขายติ, อากฺขายนฺติ, อาขฺยายติ, อาขฺยายนฺติฯ

 

ณาปิมฺหิ-ปติฏฺฐาเปติ, ปติฏฺฐาเปนฺติ, ปติฏฺฐาปยติ, ปติฏฺฐาปยนฺติฯ

 

อชฺฌตฺตนิมฺหิ วิกปฺเปน สาคโม, อฏฺฐาสิ, ปติฏฺฐาสิ, อธิฏฺฐหิ, อธิฏฺฐาสิ, อธิฏฺเฐสิ, สณฺฐหิ, สณฺฐาสิ, อุปฏฺฐหิ, อุปฏฺฐาสิฯ

 

‘อุํสฺสิํสฺวํสู’ติ อุํสฺส อิํสุ, อํสุ, อธิฏฺฐหิํสุ, สณฺฐหิํสุ, อุปฏฺฐหิํสุฯ อตฺถเมนฺตมฺหิ สูริเย, วาฬา ปนฺเถ อุปฏฺฐหุํ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๘๖]ฯ อฏฺฐํสุ, อุปฏฺฐหํสุฯ

 

ปรฉกฺเก-อฏฺฐา พุทฺธสฺส สนฺติเก [สุ. นิ. ๔๓๑]ฯ

 

กมฺเม-อธิฏฺฐิยิ, อธิฏฺฐิยิํสุ, อุปฏฺฐิยิ, อุปฏฺฐิยิํสุฯ

 

ณาปิมฺหิ-ปติฏฺฐาเปสิ, ปติฏฺฐาปยิ, สณฺฐาเปสิ, สณฺฐาปยิฯ

 

‘เอโอนฺตาสุ’นฺติ อุํสฺสสุํ, สรโลโป, อฏฺฐาสุํ, อุปฏฺฐาสุํ, ปติฏฺฐาเปสุํ, สณฺฐาเปสุํ, ปติฏฺฐาปยุํ, สณฺฐาปยุํ, ปติฏฺฐาปยิํสุ, สณฺฐาปยิํสุฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-ฐสฺสติ, ฐสฺสนฺติ, รสฺสตฺตํ, อุปฏฺฐิสฺสติ, อุปฏฺฐิสฺสนฺติ, อหํ โภติํ อุปฏฺฐิสฺสํ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๔], สณฺฐหิสฺสติ, สณฺฐหิสฺสนฺติฯ

 

ณาปิมฺหิ-ปติฏฺฐาเปสฺสติ, ปติฏฺฐาเปสฺสนฺติฯ

 

ตา-ปาลเน, ภยํ ตายติฯ

 

ถา-ฐาเน, อวตฺถาติ, อวตฺถายติ, วิตฺถายติ, วิตฺถายนฺติ, มา โข วิตฺถาสิ [มหาว. ๑๒๖]ฯ

 

ทา-ทาเน, ‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, เทติ, เทนฺติ, เทสิ, เทถ, เทมิ, เทมฯ

 

‘ปโรกฺขายญฺจา’ติ สุตฺเต จสทฺเทน ทาสฺส ทฺวิตฺตํฯ ‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’ติ ปุพฺพสฺส รสฺสตฺตํ, ททาติ, ททนฺติ, ททาสิ, ททาถ, ททามิ, ททามฯ

 

๖๐๙. ทาสฺส ทํ วา มิเมสฺวทฺวิตฺเต [ก. ๔๘๒; รู. ๕๐๘; นี. ๙๗๒]ฯ

 

อทฺวิตฺเต ทาสฺส ทํ โหติ วา มิ, เมสุ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํฯ

 

ทมฺมิ, ทมฺมฯ

 

อทฺวิตฺเตติ กึ? ททามิ, ททามฯ

 

๖๑๐. ทาสฺสิยง [ก. ๕๐๒; รู. ๔๙๓; นี. ๑๐๑๔]ฯ

 

ปาทิโต ปรสฺส ทาสฺส อิยง โหติ กฺวจิฯ

 

‘อิยง’ อิติ สุตฺตวิภตฺเตน อญฺญธาตูนมฺปิฯ ชา-หานิยํ, อปฺเปน พหุํ ชิยฺยาม [ชา. ๑.๒.๕๒], ตสฺเสวา’นุวิธิยฺยติ [ชา. ๑.๒.๖๗], วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๕๐], นิหียติ ตสฺส ยโส [ชา. ๑.๑๐.๖๐; อ. นิ. ๔.๑๗], เอโก ราชา วิหิยฺยสิ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๐], โส ปหียิสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙] อิจฺจาทิฯ

 

อาทิยติ, อาทิยนฺติ, อุปาทิยติ, อุปาทิยนฺติ, สมาทิยติ, สมาทิยนฺติ, สิกฺขาปทํ สมาทิยามิ [ขุ. ปา. ๒.๑], วตฺตํ สมาทิยามิ [จูฬว. ๘๕]ฯ

 

๖๑๑. คม วท ทานํ ฆมฺม วชฺช ทชฺชา [ก. ๔๙๙-๕๐๐-๑; รู. ๔๔๓-๔๘๖-๕๐๗; นี. ๑๐๑๓, ๑๐๐๕-๑๐๐๖]ฯ

 

เอเตสํ ฆมฺม, วชฺช, ทชฺชา โหนฺติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุฯ

 

ทชฺชติ, ทชฺชนฺติ, ทชฺชสิ, ทชฺชถ, ทชฺชามิ, ทชฺชามฯ

 

‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, ทชฺเชติ, ทชฺเชนฺติฯ

 

กมฺเม ‘อญฺญาทิสฺสิ กฺเย’ติ กฺยมฺหิ อาสฺส อิตฺตํ, ทิยติ, ทิยนฺติฯ

 

ทีฆตฺเต-ทียติ, ทียนฺติฯ

 

ทฺวิตฺเต-ทิยฺยติ, ทิยฺยนฺติ, ทชฺชียติ, ทชฺชียนฺติฯ

 

ณาปิมฺหิ-ทาเปติ, ทาเปนฺติ, ทาปยติ, ทาปยนฺติฯ

 

ปาทิปุพฺเพ รสฺโส, สมาทเปติ [ม. นิ. ๒.๓๘๗; ๓.๒๗๖], สมาทเปนฺติ, สมาทปยติ, สมาทปยนฺติฯ

 

กมฺเม-ทาปียติ, ทาปียนฺติ, สมาทปียติ, สมาทปียนฺติฯ

 

เอยฺยาทิมฺหิ มหาวุตฺตินา ทชฺชโต เอยฺยาทีนํ อนฺตสฺส เอยฺยสฺส โลโป วา, ทานํ ทชฺชา, ทเทยฺย, ทชฺชุํ, ทเทยฺยุํ, ทชฺชาสิ, ทเทยฺยาสิ, ทชฺชาถ, ทเทยฺยาถ, ทชฺชามิ, ทเทยฺยามิ, ทชฺชาม, ทเทยฺยาม, อหํ ทชฺชํ, ทเทยฺยํ, มยํ ทชฺชามฺเห, ทเทยฺยามฺเหฯ

 

อตฺริมา ปาฬี-ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํ [ชา. ๒.๒๒.๒๒๖๑], อุปายนานิ เม ทชฺชุํ [ชา. ๒.๒๒.๒๔], มาตรํ เกน โทเสน, ทชฺชาสิ ทกรกฺขิโน [ชา ๑.๑๖.๒๒๗]ฯ ตานิ อมฺมาย ทชฺเชสิ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๔๙], ฉฏฺฐาหํ ทชฺชมตฺตานํ, เนว ทชฺชํ มโหสธํ [ชา. ๑.๑๖.๒๒๕]ฯ

 

อชฺฌตฺตนิมฺหิ-อททิ, อทาสิ, อททุํ, อทํสุ, อทชฺชิ, อทชฺชุํ, ตฺวํ อทโทฯ วรญฺเจ เม อโท สกฺก [ชา. ๒.๑๗.๑๔๒]ฯ

 

ปรฉกฺเก-โส ทานํ อทา, พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒโน [ชา. ๒.๒๒.๒๑๑๗]ฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-ทาสฺสติ, ทาสฺสนฺติ, ททิสฺสติ, ททิสฺสนฺติ, ทชฺชิสฺสติ, ทชฺชิสฺสนฺติฯ

 

ทาอิจฺจสฺส ทิจฺฉ, ปเวจฺฉาเทสมฺปิ อิจฺฉนฺติ, วิปุลํ อนฺนํ ปานญฺจ, สมณานํ ปเวจฺฉสิ [เถรีคา. ๒๗๒]ฯ อปฺปสฺเมเก ปเวจฺฉนฺติ, พหุเนเก น ทิจฺฉเร [สํ. นิ. ๑.๓๓]ฯ เทโว สมฺมา ธารํ ปเวจฺฉตุฯ โภชนํ โภชนตฺถีนํ, สมฺมเทว ปเวจฺฉถฯ

 

ธา-ธารเณ, สนฺธาติ, วิธาติ, นิเธติ, นิเธนฺติฯ วิเธติ, วิเธนฺติฯ

 

‘ปโรกฺขายญฺจา’ติ จสทฺเทน ทฺวิตฺตํฯ ‘ทุติยจตุตฺถาน…’นฺติ ธสฺส ทตฺตํฯ ‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’ติ ปุพฺพสฺส รสฺโสฯ

 

๖๑๒. ธาสฺส โห [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

ทฺวิตฺเต ปรสฺส ธาสฺส โห โหติฯ

 

สทฺทหาติ, สทฺทหติ วาฯ สทฺทหาติ ตถาคตสฺส โพธิํฯ วิทหาติ, นิทหาติ, สทฺทหนฺติ, วิทหนฺติ, นิทหนฺติฯ

 

‘มยทา สเร’ติ สุตฺเต ‘มยทา’ติ สุตฺตวิภตฺติยา พฺยญฺชเนปิ นิคฺคหีตสฺส ทตฺตํ, กมฺมํ สทฺทหาติ, กมฺมผลํ สทฺทหาติ, สทฺทหนฺติ, วตฺถํ ปริทหาติ, ปริทหนฺติฯ

 

กมฺเม-สนฺธียติ, สนฺธียนฺติ, สนฺธิยฺยติ, สนฺธิยฺยนฺติ, วิธิยฺยติฯ นเวน สุขทุกฺเขน, โปราณํ อปิธิยฺยติ [ชา. ๑.๒.๑๑๔]ฯ

 

ณาปิมฺหิ-นิธาเปติ, นิธาเปนฺติ, นิธาปยติ, นิธาปยนฺติฯ

 

กมฺเม-นิธาปียติ, นิธาปียนฺติฯ

 

เอยฺยาทิมฺหิ-สทฺทเหยฺยํ, สทฺทเหยฺยุํฯ

 

อีอาทิมฺหิ-สทฺทหิ, สทฺทหิํสุฯ ตตฺร ภิกฺขโว สมาทหิํสุ [ที. นิ. ๒.๓๓๒], สมาทหํสุ วาฯ

 

ปา-ปาเน, ปาติ, ปานฺติฯ

 

‘ฐาปานํ ติฏฺฐปิวา’ติ ปาสฺส ปิโว, ปิวติ, ปิวนฺติฯ

 

กมฺเม-ปียติ, ปียนฺติฯ

 

ณิมฺหิ-‘อาสฺสา ณาปิมฺหิ ยุก’ อิติ สุตฺเตน ณานุพนฺเธ อาสฺส อนฺเต ยาคโม, ปุตฺตํ ถญฺญํ ปาเยติ, ปาเยนฺติ, ปายยติ, ปายยนฺติฯ

 

กมฺเม-ปายียติ, ปายียนฺติฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-ปสฺสติ, ปสฺสนฺติ, ปิสฺสติ, ปิสฺสนฺติฯ

 

อตฺริมา ปาฬี-อยญฺหิ เต มยา’รุฬฺโห, สโร ปิสฺสติ โลหิตํ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๖๘],อคฺโคทกานิ ปิสฺสามิ, ยูถสฺส ปุรโต วชํ [ชา. ๑.๘.๑๔]ฯ นเฬน วาริํ ปิสฺสาม, น จ มํ ตฺวํ วธิสฺสสิ [ชา. ๑.๑.๒๐]ฯ

 

ภา-ทิตฺติยํ, ภาติ, รตฺติมาภาติ จนฺทิมา [ธ. ป. ๓๘๗], ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา [ม. นิ. ๑.๕๐๓], ททฺทลฺลมานา อาภนฺติ [วิ. ว. ๗๓๘; ชา. ๒.๒๒.๕๐๘], ปฏิภาติ, ปฏิภนฺติ, ปฏิภาตุ, ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา [สํ. นิ. ๕.๑๙๗], ติสฺโส มํ อุปมาโย ปฏิภํสุ [ม. นิ. ๑.๓๗๔], รตฺติ วิภาติ, วิภายติฯ

 

มา-มาเน, ทฺวิตฺตํ รสฺโส จ, มมายติ, มมายนฺติฯ เยมํ กายํ มมายนฺติ, อนฺธา พาลา ปุถุชฺชนา [เถรคา. ๕๗๕]ฯ

 

ยา-คติยํ, ยาติ, ยนฺติ, ยายติ, ยายนฺติ, ยายนฺต’ มนุยายนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๓], อุยฺยาติ, อุยฺยนฺติ, นิยฺยาติ, นิยฺยนฺติ ธีรา โลกมฺหา, หิตฺวา มารํ สวาหนํฯ อนุยาติ, อนุยนฺติ, อนุปริยายติ, อนุปริยายนฺติฯ

 

ลา-อาทาเน, ลาติฯ

 

วา-คติ, คนฺธเนสุ, วาติ เทเวสุ อุตฺตโม [ธ. ป. ๕๖], วาโต วายติ, วายนฺติ, นิพฺพาติ, นิพฺพนฺติ, นิพฺพายติ, นิพฺพายนฺติ, ปรินิพฺพาติ, ปรินิพฺพายติฯ

 

ณาปิมฺหิ-นิพฺพาเปติ, นิพฺพาปยติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-ปรินิพฺพายิ, ปรินิพฺพายิํสุฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-ปรินิพฺพิสฺสติ, ปรินิพฺพิสฺสนฺติ, ปรินิพฺพายิสฺสติ, ปรินิพฺพายิสฺสนฺติฯ

 

สา-อสฺสาทน, ตนุกรณ, อนฺตกฺริยาสุ, สาติ, สายติ, สายนฺติ, ปริโยสายนฺติฯ

 

ณาปิมฺหิ-โอสาเปติ, ปริโยสาเปติ, โอสาปยติ, ปริโยสาปยติฯ

 

กมฺเม-โอสาปียติ, ปริโยสาปียติฯ

 

หา-จาเค, ปหาติ, ปหายติ, ปหายนฺติฯ

 

กตฺตุ, กมฺมนิ กฺโย, อีอุอาคโม, หิยฺโยติ หิยฺยติ โปโส [ชา. ๑.๑๕.๓๔๘], นิหิยฺยติ ตสฺส ยโส [อ. นิ. ๔.๑๗; ชา. ๑.๑๐.๖๐], ตฺวํ เอโก อวหิยฺยสิ, ทฺวิตฺตํ รสฺโส จฯ

 

๖๑๓. กวคฺคหานํ จวคฺคชา [ก. ๔๖๒-๔; รู. ๔๖๗-๕๐๔; นี. ๙๔๓-๕; จํ. ๖.๒.๑๑๖; ปา. ๗.๔.๖๒]ฯ

 

ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ กวคฺค, หานํ จวคฺค, ชา โหนฺติฯ

 

ชหาติ, ปชหาติ, ชหนฺติ, ปชหนฺติฯ

 

กมฺเม-ปหียติ, ปหียนฺติฯ

 

รสฺสตฺเต-ปหิยติ, ปหิยนฺติฯ

 

ทฺวิตฺเต-ปหิยฺยติ, ปหิยฺยนฺติ, ปชหียติ, ปชหียนฺติฯ

 

ณาปิมฺหิ-หาเปติ, หาเปนฺติ, หาปยติ, หาปยนฺติ, ชหาเปติ, ชหาเปนฺติ, ชหาปยติ, ชหาปยนฺติฯ

 

กมฺเม-หาปียติ, ชหาปียติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-ปหาสิ, ปหาสุํ, ปชหิ, ปชหิํสุฯ

 

๖๑๔. หาโต ห [ก. ๔๘๐; รู. ๔๙๐; นี. ๙๖๑]ฯ

 

หาโต ปรสฺส สฺส-การสฺส ห โหติ วาฯ

 

‘‘หาหิสิ ตฺวํ ชีวโลก’’นฺติ [ชา. ๑.๕.๓๖] ปาฬิ, หาหิติ, หาหินฺติ, หาหติ, หาหนฺติ, ชหิสฺสติ, หิสฺสติ, อญฺญมญฺญํ วธิตฺวาน, ขิปฺปํ หิสฺสาม ชีวิตํ [ชา. ๒.๒๒.๖๗๓]ฯ

 

นฺหา-โสเจยฺเย, นฺหาติ, นฺหายติ, นฺหายนฺติฯ

 

มหาวุตฺตินา พฺยญฺชนวฑฺฒเน, นหาติ, นหายติ, นหายนฺติฯ

 

อิติ ภูวาทิคเณ อาการนฺตธาตุรูปํฯ

 

อิวณฺณนฺตธาตุรูป

 

อิ-คติยํ อชฺฌายเน จ, ขิ-ขเย ปกาสเน จ, จิ-จเย, ชิ-ชเย, ฑี-เวหาสคติยํ, นี-นเย, ภี-ภเย, ลี-ลเย, สี-สเย, มฺหิ-หาเสฯ

 

ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริ โล, เอติ, เอนฺติ, เอสิ, เอถ, เอมิ, เอม, เวติ, เวนฺติ, สเมติ, สเมนฺติ, อพฺเภติ, อพฺเภนฺติ, อภิสเมติ, อภิสเมนฺติ, อเวติ, อเวนฺติ, สมเวติ, สมเวนฺติ, อเปติ, อเปนฺติ, อุเปติ, อุเปนฺติ, อนฺเวติ, อนฺเวนฺติ, อจฺเจติ, อจฺเจนฺติ, ปจฺเจติ, ปจฺเจนฺติ, อชฺเฌติ, อชฺเฌนฺติ, อุเทติ, อุเทนฺติ, สมุเทติ, สมุเทนฺติ, ปริเยติ, ปริเยนฺติ, อุปยติ, อุปยนฺติ, อจฺจยติ, อจฺจยนฺติ, อุทยติ, สมุทยติฯ

 

เอตุ, สเมตุ, เอนฺตุ, สเมนฺตุ, เอหิ, สเมหิ, เอถ, สเมถ, เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตวฺโห, ปจฺจุเปถ มหาวนํ [ชา. ๑.๓.๖๖]ฯ

 

มหาวุตฺตินา อิธาตุมฺหา เอยฺยาทีนํ เอการสฺส โลโป, น จ อปตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ [สํ. นิ. ๑.๑๐๗], วิสฺสาสํ เอยฺย ปณฺฑิโต, ยทา เต ปหิเณยฺยามิ, ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติย [ชา. ๒.๒๒.๖๓๕]ฯ

 

อีอาทิมฺหิ ‘ปโร กฺวจี’ติ วิภตฺติสรโลโป, ธมฺมํ อภิสมิ, อภิสมึสุฯ

 

‘เอโอนฺตา สุ’นฺติ อุํสฺส สุํ, อภิสเมสุํ, อภิสมยุํ, อภิสมยิํสุฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ –

 

๖๑๕. เอติสฺมา [ก. ๔๘๐; รู. ๔๙๐; นี. ๙๖๑]ฯ

 

‘เอตี’ติ ธาตุนิทฺเทโส ติสทฺโท, อิธาตุมฺหา ปรสฺส สฺสการสฺส หิ โหติ วาฯ

 

เอหิติ, เอสฺสติฯ โพธิรุกฺขมุเปหิติ [พุ. วํ. ๒.๖๓], เนรญฺชรมุเปหิติ [พุ. วํ. ๒.๖๓], อุเปสฺสติ, ตทา เอหินฺติ เม วสํ [ชา. ๑.๑.๓๓], ตโต นิพฺพานเมหิสิ [จูฬว. ๓๘๒ ตสฺสุทฺทานํ], น ปุนํ ชาติชรํ อุเปหิสิ [ธ. ป. ๒๓๘]ฯ สุตฺตวิภตฺเตน อญฺญธาตูหิปิ, กถํ ชีวิหิสิ ตฺวํ [อป. เถร ๑.๓.๑๓], ชายิหิติปฺปสาโท [ชา. ๒.๑๗.๑๔๕], ปญฺญายิหินฺติ เอตา ทหรา [ชา. ๒.๑๗.๑๙๗]ฯ

 

สฺสาทิมฺหิ ‘‘สเจ ปุตฺตํ สิงฺคาลานํ, กุกฺกุรานํ อทาหิสี’’ติ [คเวสิตพฺพํ] ปาฬิ, ‘อทาหิสี’ติ จ อททิสฺสเสตฺยตฺโถฯ

 

ขิ-ขเย อวณฺณปกาสเน จ, ขยติ, ขยนฺติฯ

 

ขิโต ยาคโม, วิกปฺเปน ยสฺส ทฺวิตฺตํ, กปฺโป ขีเยถ, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺส [ที. นิ. อฏฺฐ. ๑.๓๐๔], อุชฺฌายนฺติ ขียนฺติ [ปารา. ๘๘], อวณฺณํ ปกาเสนฺตีติ อตฺโถฯ ขิยฺยติ, ขิยฺยนฺติ, อายุ ขิยฺยติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทกํ [สํ. นิ. ๑.๑๔๖]ฯ

 

จิ-จเย, สมุจฺเจติ, สมุจฺจยติฯ

 

๖๑๖. นิโต จิสฺส โฉ [ก. ๒๐; รู. ๒๗; นี. ๕๐]ฯ

 

นิโต ปรสฺส จิสฺส จ-การสฺส โฉ โหติฯ

 

นิจฺฉยติ, วินิจฺฉยติ, วินิจฺฉยนฺติ, วินิจฺเฉติ, วินิจฺเฉนฺติ,

 

กมฺเม กฺโย –

 

๖๑๗. ทีโฆ สรสฺส [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

สรนฺตสฺส ธาตุสฺส ทีโฆ โหติ กฺยมฺหีติ อิการุ’การานํ กฺยมฺหิ วิกปฺเปน ทีโฆฯ

 

สมุจฺจียติ สมุจฺจียนฺติ, วินิจฺฉียติ, วินิจฺฉียนฺติฯ

 

ชิ-ชเย, เชติ, เชนฺติ, วิเชติ, วิเชนฺติ, ปราเชติ, ปราเชนฺติ, ชยติ, ชยนฺติ, วิชยติ, วิชยนฺติ, ปราชยติ, ปราชยนฺติฯ

 

กมฺเม กฺยมฺหิ ทีโฆ, น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ อวชียติฯ ตํ โข ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ นาวชียติ [ชา. ๑.๑.๗๐]ฯ

 

ณาปิมฺหิ ปุพฺพสฺสรโลโป วา, ชาเปติ, ชาปยติฯ โย น หนฺติ น ฆาเตติ, น ชินาติ น ชาปเย [ชา. ๑.๑๐.๑๔๔]ฯ ชยาเปติ, ชยาปยติ, ชยาปียติ, ชยาปียนฺติ, ชยตุ, ชยนฺตุฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อเชสิ, อเชสุํ, วิเชสิ, วิเชสุํ, อชยิ, อชยุํ, อชยิํสุ, วิชยิ, วิชยุํ, วิชยิํสุ, เชสฺสติ, วิเชสฺสติ, ปราเชสฺสติ, ชยิสฺสติ, วิชยิสฺสติ, ปราชยิสฺสติฯ

 

ฑี-เวหาสคติยํ, สกุโณ เฑติ, เฑนฺติ [ที. นิ. ๑.๒๑๕; อ. นิ. ๔.๑๙๘]ฯ ปาสํ โอฑฺเฑติ, โอฑฺเฑนฺติฯ

 

นี-นเย, เนติ, เนนฺติ, วิเนติ, วิเนนฺติ, นยติ, นยนฺติ, วินยติ, วินยนฺติฯ

 

กมฺเม-นียติ, นียนฺติฯ

 

ทฺวิตฺเต-นิยฺยติ, นิยฺยนฺติ, นิยฺยเรฯ

 

ณาปิมฺหิ อายาเทสสฺส รสฺโส, นยาเปติ, นยาเปนฺติ, นยาปยติ, นยาปยนฺติฯ

 

กมฺเม-นยาปียติ, นยาปียนฺติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-เนสิ, เนสุํ, วิเนสิ, วิเนสุํ, อาเนสิ, อาเนสุํ, อนยิ, นยิ, อนยิํสุ, นยิํสุ, อานยิ, อานยิํสุ, วินยิ, วินยิํสุฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-เนสฺสติ, เนสฺสนฺติ, นยิสฺสติ, นยิสฺสนฺติฯ

 

ภี-ภเย, เภติฯ มา เภถ กึ โสจถ โมทถวฺโห [ชา. ๑.๑๒.๒๗], วิเภมิ เอตํ อสาธุํ, อุคฺคเตโช หิ พฺราหฺมโณ [ชา. ๒.๑๗.๑๐๓]ฯ ภายติ, ภายนฺติฯ

 

การิเต มหาวุตฺตินา สาคโม วา, ภีเสติ, ภีสยติ, ภีสาเปติ, ภีสาปยติฯ ภิกฺขุํ ภีเสยฺย วา ภีสาเปยฺย วา [ปาจิ. ๓๔๖-๓๔๗]ฯ

 

สี-สเย, เสติ, เสนฺติ, อติเสติ, อติเสนฺติ, สยติ, สยนฺติฯ

 

กมฺเม-อติสียติ, อติสียนฺติฯ

 

ณาปิมฺหิ รสฺโส, สยาเปติ, สยาปยติฯ

 

ณิมฺหิ-สาเยติ, สายยติ, สาเยสุํ ทีนมานสา [อป. เถร ๒.๕๔.๔๘]ฯ

 

มฺหิ-หาเส, อุมฺเหติ, อุมฺหยติ, วิมฺเหติ, วิมฺหยติ, น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวา, น จ นํ ปฏินนฺทติ [ชา. ๑.๒.๙๓]ฯ

 

กมฺเม-อุมฺหียติ, วิมฺหียติฯ

 

การิเต ปุพฺพสฺสรโลโป, สเจ มํ นาคนาสูรู, อุมฺหาเยยฺย ปภาวตีฯ สเจ มํ นาคนาสูรู, ปมฺหาเยยฺย ปภาวตี [ชา. ๒.๒๐.๑๗]ฯ

 

อิติ ภูวาทิคเณ อิวณฺณนฺตธารูปํฯ

 

อุวณฺณนฺตธาตุรูป

 

จุ-จวเน, ชุ-สีฆคมเน, ถุ-อภิตฺถวเน, ทุ-คติยํ อุปตาเป จ, ภู-สตฺตายํ, ยุ-มิสฺสเน คติยญฺจ, รุ-สทฺเท, พฺรู-วิยตฺติยํ วาจายํ, สุ-สนฺทเน ชนเน จ, สู-ปสวเน, หุ-ทาเน ภกฺขเน ปูชายํ สตฺติยญฺจ, หู-สตฺตายํฯ

 

ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘กตฺตริ โล’ติ ลปจฺจโย, อุวณฺณสฺส อวาเทโส, ‘ทีโฆ สรสฺสา’ติ สกมฺมิกธาตูนํ กฺยมฺหิ ทีโฆฯ

 

จุ-จวเน, จวติ, จวนฺติฯ

 

ณิมฺหิ-จาเวติ, จาวยติฯ

 

ชุ-สีฆคมเน, ชวติ, ชวนฺติฯ

 

ถุ-อภิตฺถวเน, อภิตฺถวติ, อภิตฺถวนฺติฯ

 

‘พหุล’นฺติ อธิกตตฺตา กฺยมฺหิ กฺวจิ วุทฺธิ, อวาเทโส, อภิตฺถวียติ, อภิตฺถวียนฺติ, อภิตฺถวิยฺยติ, อภิตฺถวิยฺยนฺติฯ

 

ทุ-อุปตาเป, อุปทฺทวติ, อุปทฺทวนฺติฯ

 

ภู-สตฺตายํ, สมฺโภติ, สมฺภวติฯ

 

ยุ-คติยํ, ยวติฯ

 

รุ-สทฺเท, รวติ, รวนฺติ, วิรวติ, วิรวนฺติฯ

 

พฺรู-วิยตฺติยํ วาจายํ –

 

๖๑๘. น พฺรูสฺโสฯ

 

พฺยญฺชเน ปเร พฺรูสฺส โอ น โหติฯ

 

พฺรูติฯ

 

๖๑๙. พฺรูโต ติสฺสีอุ [ก. ๕๒๐; รู. ๕๐๒; นี. ๑๐๓๓; จํ. ๖.๒.๓๔; ปา. ๗.๓.๙๓]ฯ

 

พฺรูโต ติสฺส อาทิมฺหิ อีอุ โหติฯ อีมฺหิ ปุพฺพโลโปฯ

 

พฺรวีติฯ

 

๖๒๐. ยุวณฺณานมิยงอุวง สเร [ก. ๗๐; รู. ๓๐; นี. ๒๒๐; …มิยวุวง… (พหูสุ)]ฯ

 

อิวณฺณุ’วณฺณนฺตานํ ธาตูนํ กฺวจิ อิยง, อุวง โหนฺติ สเรฯ

 

พฺรุวนฺติ, พฺรุนฺติ วาฯ ‘‘อชานนฺตา โน ปพฺรุนฺตี’’ติ ปาฬิฯ พฺรูสิ, พฺรูถ, พฺรูมิ, พฺรูมฯ

 

๖๒๑. ตฺยนฺตีนํ ฏฏู [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; จํ. ๑.๔.๑๓; ปา. ๓.๔.๘๔]ฯ

 

ติ, อนฺตีสุ พฺรูสฺส อาห โหติ, เตสญฺจ ฏ, ฏู โหนฺติฯ

 

โส อาห, เต อาหุฯ

 

อตฺริมา ปาฬี-นิพฺพานํ ภควา อาห, สพฺพคนฺถปโมจนํ, อาห เตสญฺจ โย นิโรโธ [มหาว. ๖๐], ยํ ปเร สุขโต อาหุ, ตทริยา อาหุ ทุกฺขโตฯ ยํ ปเร ทุกฺขโต อาหุ, ตทริยา สุขโต วิทู [สุ. นิ. ๗๖๗]ฯ ตตฺถ ‘อาหา’ติ กเถติฯ ‘อาหู’ติ กเถนฺติฯ

 

พฺรูตุ, พฺรูวนฺตุ, พฺรูหิ มงฺคลมุตฺตมํ [ขุ. ปา. ๕.๒], พฺรูถ, พฺรูมิ, พฺรูมฯ

 

เอยฺยาทิมฺหิ-พฺรูสฺส อุวง โหติ, พฺรุเวยฺย, พฺรุเวยฺยุํฯ

 

อีอาทิมฺหิ สเร ปเร พฺรูสฺส โอตฺตํ, โอสฺส จ อวาเทโส, อพฺรวิ, อพฺรวุํ, อพฺรวิํสุฯ

 

อุวาเทเส-อพฺรุวิ, อพฺรุวุํ, อพฺรุวิํสุฯ

 

ปโรกฺขมฺหิ –

 

๖๒๒. ออาทีสฺวาโห พฺรูสฺส [ก. ๔๗๕; รู. ๔๖๕; นี. ๙๕๖]ฯ

 

ออาทีสุ พฺรูสฺส อาห ภวติฯ

 

โส อาห, เต อาหุฯ

 

๖๒๓. อุสฺสํสฺวาหา วา [นี. ๑๐๓๖]ฯ

 

อาหาเทสมฺหา ปรสฺส อุวจนสฺส อํสุ โหติ วาฯ

 

เต อาหํสุ, สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ [ชา. ๑.๑๓.๑๒๓]ฯ

 

สุ-สนฺทเน, นที สวติ, สวนฺติ, อาภวคฺคา สวนฺติฯ

 

สู-ปสวเน, ปุญฺญํ ปสวติ [จูฬว. ๓๕๔], ปสวนฺติฯ

 

หุ-ปูชายํ, ‘ปโรกฺขายญฺจา’ติ ทฺวิตฺตํ, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ หสฺส โช, ชุโหติ, ชุโหนฺติฯ

 

กมฺเม-เตน อคฺคิ หูยเตฯ

 

ณิมฺหิ-ชุหาเวติ, ชุหาวยติฯ

 

ณาปิมฺหิ-ชุหาเปติ, ชุหาปยติฯ

 

หุ-สตฺติยํ, ปโหติ, สมฺปโหติ, ปโหนฺติ, สมฺปโหนฺติฯ

 

หู-สตฺตายํ, โหติ, โหนฺติ, โหตุ, โหนฺตุฯ

 

เอยฺยาทิมฺหิ- ‘ยุวณฺณานมิยงอุวง สเร’ติ ธาตฺวนฺตสฺส อุวาเทโส, หุเวยฺย, หุเวยฺยุํฯ

 

อาอาทิมฺหิ-โส อหุวาฯ วณฺณคนฺธผลูเปโต, อมฺโพยํ อหุวา ปุเร [ชา. ๑.๒.๗๑]ฯ อหุวา เต ปุเร สขา [สํ. นิ. ๑.๕๐], เต อหุวู, ตฺวํ อหุโว, ตุมฺเห อหุวตฺถ [ม. นิ. ๑.๒๑๕], ฌายถ ภิกฺขเว มา ปมาทาตฺถ, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถ, อหุว, อหุวํ วา, อหุวมฺหาฯ ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจํ, ยํ พลํ อหุวมฺหเส [ชา. ๑.๔.๒๙]ฯ อหุวมฺเหว มยํ ปุพฺเพ, น นาหุวมฺหา’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๘๐] ปาฬิโยฯ

 

อีอาทิมฺหิ สาคโม, อโหสิ, ปาตุรโหสิฯ

 

มหาวุตฺตินา อีโลโป รสฺโส จฯ อหุเทว ภยํ อหุ ฉมฺภิตตฺตํฯ อหุเทว กุกฺกุจฺจํ, อหุ วิปฺปฏิสาโร [ปารา. ๓๘]ฯ อาทีนโว ปาตุรหุ [เถรคา. ๒๖๙], ทิพฺโพ รโถ ปาตุรหุฯ

 

๖๒๔. หูโต เรสุํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

หูโต ญุํวจนสฺส เรสุํ โหติฯ สุตฺตวิภตฺเตน มฺหาสฺส เรสุมฺหา จฯ ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ ธาตฺวนฺตโลโปฯ

 

เต ปุพฺเพ อเหสุํฯ อุวาเทเส อหุวุํ, ปุพฺพสฺสรโลเป อหุํฯ

 

อตฺริมา ปาฬี- สพฺพมฺหิ ตํ อรญฺญมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ ทิชา อหุํ [ชา. ๒.๒๒.๒๔๒๕]ฯ กูฏาคารสหสฺสานิ, สพฺพโสณฺณมยา อหุํ [อป. เถร ๑.๑.๔๐๗]ฯ

 

โอสฺส สิ, อิตฺถ, ตฺโถฯ ตฺวํ อโหสิ, อหุวิ, อหุวิตฺถ, อหุวิตฺโถฯ

 

มหาวุตฺตินา โอโลโป รสฺโส, มา โภติ กุปิตา อหุ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๑], มาหุ ปจฺฉานุตาปินี [สํ. นิ. ๑.๑๖๒], อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, น นุ โข อโหสิํ, กินฺนุ โข อโหสิํ, กถํ นุ โข อโหสิํ [สํ. นิ. ๒.๒๐; ม. นิ. ๑.๑๘], อหํ อหุวิํ, มยํ อโหสิมฺหา, อโหสิมฺห วาฯ อเหสุมฺหา นุ โข มยํ อตีตมทฺธานํ, น นุ โข อเหสุมฺหา, กินฺนุ โข อเหสุมฺหา, กถํ นุ โข อเหสุมฺหา [ม. นิ. ๑.๔๐๗]ฯ มยํ ปุพฺเพ อหุวิมฺหา, อหุมฺหา วาฯ ‘‘มยํ ปุพฺเพ ทานปติโน อหุมฺหา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๑๗] ปาฬิฯ

 

รสฺสตฺเต-อหุมฺหฯ

 

มหาวุตฺตินา มฺหาสฺส อุญฺจฯ ‘‘ปญฺจสตา มยํ สพฺพา, ตาวติํสุปคา อหุ’’นฺติ ปาฬิฯ

 

ปรฉกฺเก อสฺส อํ, อหํ ปุพฺเพ อหุวํ, อหุว วาฯ

 

‘ปโร กฺวจี’ติ ปรโลโป, อหุํฯ

 

อตฺริมา ปาฬี- ‘‘อหํ เกวฏฺฏคามสฺมึ, อหุํ เกวฏฺฏทารโก [อป. เถร ๑.๓๙.๘๖], จกฺกวตฺตี อหุํ ราชา, ชมฺพุมณฺฑสฺส อิสฺสโรฯ สตฺตกฺขตฺตุํ มหาพฺรหฺมา, วสวตฺตี ตทา อหุํฯ มุทฺธาภิสิตฺโต ขตฺติโย, มนุสฺสาธิปตี อหุ’’นฺติฯ มยํ อหุวิมฺเหฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ –

 

๖๒๕. หูสฺส เหเหหิโหหิ สฺสจฺจาโท [ก. ๔๘๐; รู. ๔๙๐; นี. ๙๖๑; ‘…สฺสตฺยาโท’ (พหูสุ)]ฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ หูธาตุสฺส เห จ โหหิ จ โหหิ จ โหนฺติฯ

 

เหสฺสติ, เหสฺสนฺติ, เหหิสฺสติ, เหหิสฺสนฺติ, โหหิสฺสติ, โหหิสฺสนฺติฯ พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเก [พุ. วํ. ๒.๕๕], อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ [พุ. วํ. ๒.๗๔]ฯ

 

๖๒๖. ทกฺข สกฺข เหหิ โหหีหิ โลโป [ก. ๔๘๐; รู. ๔๙๐; นี. ๙๖๑; ‘ทกฺขา เหหิโหหิโลโป’ (พหูสุ)]ฯ

 

เอเตหิ อาเทเสหิ สฺสสฺส โลโป โหติ วาฯ สุตฺตวิภตฺเตน อญฺเญหิปิ สฺสโลโปฯ

 

สกฺขิสิ ตฺวํ กุณฺฑลินิ, มญฺญิสิ ขตฺตพนฺธุนิ [ชา. ๒.๑๗.๑๔]ฯ น หิ สกฺขินฺติ เฉตฺตุํ [สุ. นิ. ๒๘], อธมฺโม หญฺญิติ ธมฺมมชฺช [ชา. ๑.๑๑.๓๑], พฺรหฺมทตฺโต ปลายิติ อิจฺจาทิฯ

 

เหหิติ, เหหินฺติ, โหหิติ, โหหินฺติฯ

 

อตฺริมา ปาฬี-ปิโย จ เม เหหิติ มาลภารี, อหญฺจ นํ มาลินี อชฺฌุเปสฺสํ [ชา. ๑.๑๕.๑๙๗], ติโลทโน เหหิติ สาธุปกฺโก [ชา. ๑.๘.๒]ฯ โทโส เปมญฺจ เหหิติ [เถรคา. ๗๑๙]ฯ มม ตฺวํ เหหิสิ ภริยา [ชา. ๑.๑๔.๒๗]ฯ ตโต สุขี โหหิสิ วีตราโคฯ ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว [ที. นิ. ๒.๒๐๗] อิจฺจาทิฯ

 

อิติ ภูวาทิคเณ อุวณฺณนฺตธาตุรูปํฯ

 

เอทนฺตธาตุรูป

 

เอ-อาคติยํ คติยญฺจ, เก-สทฺเท, เข-ขาทนุ’ปฏฺฐาเนสุ, เค-สทฺเท, อปปุพฺพ เจ-ปูชายํ, เฌ-จินฺตายํ ทาห’ชฺฌาเนสุ จ, เต-ปาลเน, เถ-สทฺท, สงฺฆาเตสุ, เท-สุทฺธิ, นิทฺทาสุ, เป-วุทฺธิยํ, เภ-ภเย, เล-เฉทเน, เว-คติยํ ตนฺตสนฺตาเน จ, เส-อนฺตกฺริยายํ, หเร-ลชฺชายํ, คิเล-กิลมเน, ปเล-คติยํ, มิเล-หานิยํฯ

 

ณานุพนฺธปจฺจเยน วินา เยสํ ธาตูนํ อายาเทโส ลพฺภติ, เต เอทนฺตา นามฯ มหาวุตฺตินา ยโลเป สติ อาทนฺเตหิ สมานรูปํ, อาทนฺตานญฺจ ยาคเม สติ เอทนฺเตหิ สมานรูปํ, ตสฺมา อาทนฺต, เอทนฺตา เยภุยฺเยน สมานรูปา ภวนฺติฯ

 

มหาวุตฺตินา เอทนฺตานํ ตฺยาทีสุ ตพฺพาทีสุ จ อายาเทโส, กฺวจิ ยโลโป, เอ-อาคติยํฯ อยํ โส สารถี เอติ [ชา. ๒.๒๒.๕๑], สเจ เอนฺติ มนุสฺสตฺตํ [สํ. นิ. ๑.๔๙], ลกฺขณํ ปสฺส อายนฺตํ, มิคสงฺฆปุรกฺขตํ [ชา. ๑.๑.๑๑], โยค’มายนฺติ มจฺจุโน [สํ. นิ. ๑.๒๐], อายามาวุโส [ปารา. ๒๒๘], อายามานนฺท [ที. นิ. ๒.๑๘๖; ปารา. ๒๒; ม. นิ. ๑.๒๗๓]ฯ

 

เอตฺถ เอธาตุ อาคจฺฉ, คจฺฉามาติ อตฺถทฺวยํ วทติ, ยาธาตุวเสน อาคจฺฉ, ยามาติปิ อตฺถํ วทนฺติฯ

 

เอ-วุทฺธิยํ วา, ‘‘กาโย, อปาโย, อุปาโย, สมุทาโย’’ติอาทีสุ –

 

กุจฺฉิตา ธมฺมา อายนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตฺถาติ กาโย, ‘อาโย’ติ วุจฺจติ วฑฺฒิ, ตโต อเปโต อปาโย, เตน อุเปโต อุปาโย, อวยวธมฺมา สมุเทนฺติ เอตฺถาติ สมุทาโย, ปริพฺยตฺตํ อายนฺติ เอเตนาติ ปริยาโยฯ

 

เก-สทฺเท, กายติฯ

 

กมฺเม-กิยฺยติฯ

 

เข-ขาทเน, ติณํ ขายติ, วิกฺขายติ, อุนฺทุรา ขายนฺติ, วิกฺขายนฺติฯ

 

เข-อุปฏฺฐาเน, ขายติ, ปกฺขายติ, อลกฺขี วิย ขายติฯ

 

เค-สทฺเท, คายติ, คายนฺติฯ

 

อปปุพฺพ เจ-ปูชายํ, อปจายติ, เย วุทฺธ’มปจายนฺติ [ชา. ๑.๑.๓๗]ฯ

 

เฌ-จินฺตายํ, ฌายติ, ฌายนฺติ, ปชฺฌายติ, ปชฺฌายนฺติ, อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌายนฺติฯ

 

เฌ-โอโลกเน, นิชฺฌายติ, นิชฺฌายนฺติ, อุปนิชฺฌายติ, อุปนิชฺฌายนฺติ, อุชฺฌายติ, อุชฺฌายนฺติฯ

 

เฌ-ทยฺหเน, ปทีโป ฌายติ, ปริชฺฌายติฯ

 

กมฺเม-ฌายียติฯ

 

ณาปิมฺหิ ยโลโป, กฏฺฐํ ฌาเปติ, ฌาเปนฺติ, ฌาปยติ, ฌาปยนฺติฯ

 

เฌ-อชฺฌยเน สํปุพฺโพ, มหาวุตฺตินา นิคฺคหีตสฺส ชาเทโส, สชฺฌายติ, สชฺฌายนฺติ, มนฺตํ สชฺฌายติฯ

 

เต-ปาลเน, ตายติ, ตายนฺติฯ

 

เถ-สทฺท, สงฺฆาเตสุ, ถายติฯ

 

เท-สุทฺธิยํ, โวทายติ, โวทายนฺติฯ

 

เท-โสปฺปเน, นิทฺทายติ, นิทฺทายนฺติฯ

 

เป-วุทฺธิยํ, อปฺปายติ, อปฺปายนฺติฯ

 

เภ-ภเย, ภายติ, ภายนฺติ, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน [ธ. ป. ๑๒๙], ภายสิ, สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส [อุทา. ๔๔], กินฺนุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ [ม. นิ. ๑.๓๘๑], นตํ ภายามิ อาวุโส, ภายาม [อป. เถรี. ๒.๒.๔๕๘]ฯ

 

ณาปิมฺหิ-ภยาเปติ, ภายาเปติ, ภายาปยติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-มา ภายิ, มา โสจิ [ที. นิ. ๒.๒๐๗], มา จินฺตยิฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-ภายิสฺสติ, ภายิสฺสนฺติฯ

 

เล-เฉทเน, ติณํ ลายติ, สาลิํ ลายติ, ลายนฺติฯ

 

เว-คติยํ, วาโต วายติ, วาตา วายนฺติฯ

 

เว-ตนฺตสนฺตาเน, ตนฺตํ วายติ, วายนฺติฯ

 

กมฺเม-วายียติ, ปุพฺพโลเป วียติ, วิยฺยติฯ

 

ณาปิมฺหิ-จีวรํ วายาเปติ [ปารา. ๖๓๘], วายาเปนฺติฯ

 

เส-อนฺตกฺริยายํ, โอสายติ, ปริโยสายติ, อชฺโฌสายติฯ

 

กมฺเม-ปริโยสียติฯ

 

ณาปิมฺหิ-ปริโยสาเปติฯ

 

๖๒๗. ณิณาปีนํ เตสุฯ

 

ณิ, ณาปีนํ โลโป โหติ เตสุณิ, ณาปีสุ ปเรสุฯ

 

ภิกฺขุ อตฺตนา วิปฺปกตํ กุฏิํ ปเรหิ ปริโยสาเปติ [ปารา. ๓๖๓]ฯ เอตฺถ อกมฺมกตฺตา ธาตุสฺส ‘กุฏิ’นฺติ จ ‘ปเรหี’ติ จ ทฺเว กมฺมานิ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺเตหิ การิเตหิ สิชฺฌนฺติฯ

 

อเนกสฺสรเอทนฺตมฺปิ กิญฺจิ อิธ วุจฺจติฯ

 

หเร-ลชฺชายํ, หรายติ, หรายนฺติ, อฏฺฏิยามิ หรายามิ [สํ. นิ. ๑.๑๖๕], หรายาม, หรายตีติ หิรี, มหาวุตฺตินา อุปนฺตสฺส อิตฺตํฯ

 

คิเล-รุชฺชเน, คิลายติ, ปิฏฺฐิ เม อาคิลายติ [จูฬว. ๓๔๕; ที. นิ. ๓.๓๐๐], คิลายนฺติฯ

 

ปเล-คติยํ, ปลายติ, ปลายนฺติฯ

 

มิเล-หานิยํ, มิลายติ, มิลายนฺติฯ

 

‘‘ฌานํ, อุชฺฌานํ, นิชฺฌานํ, ตาณํ, ปริตฺตาณํ, โวทานํ, นิทฺทานํ, คิลาโน, ปลาโต, มิลาตนฺติ’’อาทีสุ ยโลโปฯ

 

อิติ ภูวาทิคเณ เอทนฺตธาตุรูปํฯ

 

ภูวาทิคเณ สรนฺตธาตูนํ ตฺยาทฺยนฺตรูปานิ นิฏฺฐิตานิฯ

พฺยญฺชนนฺตธาตุ

 

อวุทฺธิกรูป

 

ตุทาทิคณ

 

อถ พฺยญฺชนนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเตฯ ตานิ จ อวุทฺธิก, สวุทฺธิกวเสน ทุวิธานิ โหนฺติฯ ตตฺถ อวุทฺธิกานิ ตาว วุจฺจนฺเตฯ

 

ขิป, คุห, ตุท, ทิส, ปิส, ผุส, ลิข, วธาทิฯ

 

อิธ ธาตูนํ อนฺตสฺสโร อุจฺจารณตฺโถ, โส รูปวิธาเน นปฺปยุชฺชเตฯ

 

๖๒๘. ตุทาทีหิ โก [ก. ๔๔๕; รู. ๔๓๓; นี. ๙๒๕; จํ. ๑.๑.๙๒; ปา. ๓.๑.๗๗]ฯ

 

ตุทาทีหิ กานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติฯ กานุพนฺโธ อวุทฺธิทีปนตฺโถฯ

 

ขิป-ขิปเน, ขิปติ, ปกฺขิปติ, อุกฺขิปติ, โอกฺขิปติ, นิกฺขิปติ, วิกฺขิปติ, ปฏิกฺขิปติ, สํขิปติฯ

 

กมฺเม-ขิปียติฯ

 

การิเต-ขิเปติ, ขิปยติ, ขิปาเปติ, ขิปาปยติ, เขเปติ, เขปยติ วา, อุทกํ เขเปติ, ตณฺหํ เขเปติ, ขยาเปตีติ อตฺโถฯ

 

คุห-สํวรเณ, คุหติ, นิคฺคุหติฯ

 

กมฺเม-คุหิยติฯ

 

การิเต คุสฺส ทีโฆ, คูเหติ, คูหยติ, คูหาเปติ, คูหาปยติฯ

 

กมฺเม-คูหาปียติฯ

 

ฆฏ-เจตายํ, ฆฏติฯ

 

กมฺเม-ฆฏียติฯ

 

การิเต-ฆเฏติ, ฆฏยติ, ฆฏาเปติ, ฆฏาปยติฯ

 

ตุท-พฺยธเน, พฺยธนํ วิชฺฌนํ, ตุทติ, วิตุทติฯ

 

อสฺส เอตฺเต-ตุเทติ, ตุเทนฺติฯ

 

กมฺเม-ตุทียติฯ

 

‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’ติ ทสฺส ชตฺตํฯ ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, ตุชฺชติฯ

 

การิเต-ตุเทติ, ตุทยติ, ตุทาเปติ, ตุทาปยติฯ

 

ทิสี-อุทฺทิสเน, อุทฺทิสนํ สรูปโต กถนํฯ อุทฺทิสติ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ [มหาว. ๑๕๒], นิทฺทิสติ, นิทฺทิสนฺติ, อปทิสติ, อปทิสนฺติฯ

 

กมฺเม-อุทฺทิสียติ, อุทฺทิสียนฺติฯ

 

การิเต-อาจริโย สิสฺสํ ปาฬิธมฺมํ อุทฺทิสาเปติ, อุทฺทิสาปยติ, วาเจตีติ อตฺโถฯ ปาเฐสุ ปน สทฺวยมฺปิ ทิสฺสติฯ

 

นุท-ขิปเน, นุทติ, ปนุทติ, วิโนเทติ, ปฏิวิโนเทติ วาฯ

 

กมฺเม-ปนุทียติ, ปนุชฺชติฯ

 

การิเต-ปนุเทติ, ปนุทยติ, ปนุทาเปติ, ปนุทาปยติฯ

 

ปิส-สํจุณฺเณ, ปิสติฯ

 

กมฺเม-ปิสียติฯ

 

การิเต-ปิเสติ, ปิสยติ, ปิสาเปติ, ปิสาปยติฯ

 

ผุส-สมฺผสฺเส ปตฺติยญฺจ, ผุสติ, ผุสนฺติ ธีรา นิพฺพานํ [ธ. ป. ๒๓], วชฺชํ นํ ผุเสยฺย [ปารา. ๔๐๙; จูฬว. ๓๔๔]ฯ

 

กมฺเม-ผุสียติฯ

 

การิเต-ผุเสติ, ผุสยติ, ผุสาเปติ, ผุสาปยติฯ

 

ลิข-เลขเน, ลิขติ, สลฺลิขติ, วิลิขติฯ

 

การิเต-ลิเขติ, สลฺลิเขติ, วิลิเขติฯ

 

วธ-หิํสายํ, วธติ, วเธติฯ

 

กมฺเม-วธียติฯ

 

ยมฺหิ ธสฺส ฌตฺตํ, ยสฺส ปุพฺพรูปํฯ ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปฐมา’ติ ฌสฺส ตติยชตฺตํ, วชฺฌติ, วชฺฌนฺติ, วชฺฌเรฯ อิเม สตฺตา หญฺญนฺตุ วา วชฺฌนฺตุ วา [ม. นิ. ๑.๖๐]ฯ

 

การิเต-วเธติ, วธยติ, วธาเปติ, วธาปยติ, สามิโก ปุริสํ มคฺคํ คเมติ, คมยติ, คมาเปติ, คมาปยติ อิจฺจาทีนิปิ อิธ วตฺตพฺพานิฯ

 

อิติ ตุทาทิคโณฯ

 

สวุทฺธิกรูป

 

อถ สวุทฺธิกรูปานิ วุจฺจนฺเตฯ

 

อส-ภุวิ, อาส-นิวาเส อุปเวสเน จ, อิสุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, กมุ-ปทคมเน, กุส-อกฺโกเส, คมุ-คติมฺหิ, ชรวโยหานิมฺหิ, ชน-ชนเน, มร-ปาณจาเค, ยมุ-อุปรเม, รุท-อสฺสุวิโมจเน กนฺทเน จ, รุห-ชนเน, ลภ-ลาเภ, วจ, วท-วิยตฺติยํ วาจายํ, วิท-ญาเณ, วส-นิวาเส, วิสปเวสเน, สท-คตฺยา’วสาเน, หน-หิํสายํ, หรหรเณฯ

 

ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริ โล, อส-ภุวิ, สตฺตายนฺติ อตฺโถฯ

 

๖๒๙. ตสฺส โถ [ก. ๔๙๔; รู. ๔๙๕, ๕๐๐; นี. ๙๘๙, ๙๙๑]ฯ

 

อตฺถิโต ปรสฺสติ, ตูนํ ตสฺส โถ โหติฯ

 

‘ปรรูปมยกาเร พฺยญฺชเน’ติ สุตฺเตน พฺยญฺชเน ปเร ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปฐมา’ติ สุตฺเตน ปรรูปสฺส ทุติยสฺส ปฐมตฺตํฯ

 

ธนํ เม อตฺถิฯ

 

เอตฺถ จ ‘‘อตฺถิ ตฺวํ เอตรหิ, น ตฺวํ นตฺถิ, อตฺถิ อหํ เอตรหิ, นาหํ นตฺถิ, ปุตฺตา มตฺถิ ธนา มตฺถิ [ธ. ป. ๖๒], อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา’’ติ [ขุ. ปา. ๓.ทฺวิติํสาการ] อาทีสุ อตฺถิสทฺโท อาขฺยาตปฏิรูปโก กตฺตุวาจโก นิปาโตฯ

 

‘‘อตฺถีติ โข กจฺจายน อยเมโก อนฺโต, นตฺถีติ ทุติโย อนฺโต’’ติ [สํ. นิ. ๒.๑๕] จ ‘‘อตฺถิปจฺจโย, นตฺถิปจฺจโย’’ติ [ปฏฺฐา. ๑.๑.ปจฺจยุทฺเทส] จ เอวมาทีสุ นามปฏิรูปโกฯ ตถา นตฺถิสทฺโทฯ

 

ตุมฺหิ-วิปสฺสิสฺส จ นมตฺถุ [ที. นิ. ๓.๒๘๗], นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุ [สํ. นิ. ๑.๙๐], เอตฺถ จ ‘‘ธิรตฺถุมํ ปูติกาย’’นฺติ อาทีสุ อตฺถุสทฺโท นิปาโตฯ

 

๖๓๐. นฺตมานนฺตนฺติยิยุํสฺวาทิโลโป [ก. ๔๙๔-๕; รู. ๔๙๖; นี. ๑๐๑๙; ‘นฺตมานานฺติ…’ (พหูสุ)]ฯ

 

นฺต, มาน, อนฺติ, อนฺตุ, อิยา, อิยุํสุ อตฺถิสฺส อาทิโลโป โหติฯ

 

สนฺติ, สนฺตุฯ

 

๖๓๑. สิหีสฺวฏ [ก. ๕๐๖; รู. ๔๙๗; นี. ๙๙๒]ฯ

 

อตฺถิสฺส อฏ โหติ สิ, หีสุฯ

 

มนุสฺโสสิ [มหาว. ๑๒๖], ปุริโสสิ [มหาว. ๑๒๖]ฯ หิมฺหิ ทีโฆ, ตฺวํ ปณฺฑิโต อาหิ, ภวาหีติ อตฺโถฯ ตวิภตฺตีสุ ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปํ, ตุมฺเห อตฺถ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา [ปารา. ๒๓๓]ฯ ตฺวาทิมฺหิ-มา ปมาทตฺถ [ม. นิ. ๑.๘๘, ๒๑๕], ตุมฺเห สมคฺคา อตฺถฯ

 

๖๓๒. มิมานํ วา มฺหิมฺหา จ [ก. ๔๙๒; รู. ๔๙๙; นี. ๙๘๗; ‘สีหิสฺวฏ’ (พหูสุ)]ฯ

 

อตฺถิโต ปเรสํ มิ, มานํ มฺหิ, มฺหา โหนฺติ วา, อตฺถิสฺส จ อฏ โหติฯ

 

อหํ ปสนฺโนมฺหิ, มยํ ปสนฺนามฺหฯ

 

ตฺวาทิมฺหิ-อหํ อิมินา ปุญฺเญน อนาคเต ปญฺญวา อมฺหิ, มยํ ปญฺญวนฺโต อมฺหฯ

 

๖๓๓. เอสุ ส [ก. ๔๙๒; รู. ๔๙๙; นี. ๙๘๗]ฯ

 

เอเตสุ มิ, เมสุ อตฺถิสฺส สสฺส โส โหติฯ ปรรูปนิเสธนตฺถมิทํ สุตฺตํฯ

 

อหํ ปณฺฑิโต อสฺมิ, มยํ ปณฺฑิตา อสฺมฯ

 

ตฺวาทิมฺหิ-อหํ อนาคเต ปญฺญวา อสฺมิ, มยํ ปญฺญวนฺโต อสฺมฯ

 

เอยฺยาทิมฺหิ –

 

๖๓๔. อตฺถิเตยฺยาทิฉนฺนํ ส สุ สสิ สถ สํสาม [ก. ๕๗๑, ๕๑๗; รู. ๖๒๔, ๔๘๘; นี. ๘๓๐, ๑๑๐๕; ‘อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ สสุสสถ สํ สาม’ (พหูสุ)]ฯ

 

‘อตฺถี’ติ ธาตุนิทฺเทโส ติ-กาโร, อตฺถิโต ปเรสํ เอยฺยาทีนํ ฉนฺนํ สาทโย โหนฺติฯ

 

เอวมสฺส วจนีโย [ปารา. ๔๑๑], เอวมสฺสุ วจนียา [ปารา ๔๑๘], ตฺวํ อสฺสสิ, ตุมฺเห อสฺสถ, อหํ อสฺสํ, มยํ อสฺสามฯ

 

อสฺสุนิปาโตปิ พหุํ ทิสฺสติ, ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ [ขุ. ปา. ๖.๑๐], เกนสฺสุ ตรตี โอฆํ, เกนสฺสุ ตรติ อณฺณวํ [สํ. นิ. ๑.๒๔๖]ฯ ‘‘กึสุ เฉตฺวา สุขํ เสติ, กึสุ เฉตฺวา น โสจตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๗๑] เอตฺถ นิคฺคหีตมฺหา สํโยคาทิโลโปฯ

 

๖๓๕. อาทิทฺวินฺนมิยามิยุํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๙๙๓; ‘…มิยา อิยุํ’ (พหูสุ)]ฯ

 

อตฺถิโต เอยฺยาทีสุ อาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ อิยา, อิยุํ โหนฺติฯ ‘นฺตมานนฺตนฺติยิยุํสู…’ติอาทิโลโปฯ

 

โส สิยา, เต สิยุํ, เอเต ทฺเว นิปาตาปิ โหนฺติฯ ‘‘เวทนากฺขนฺโธ สิยา กุสโล, สิยา อกุสโล, สิยา อพฺยากโต’’ติ [วิภ. ๑๕๒] อาทีสุ เอกจฺโจติ อตฺโถฯ

 

‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ [ปฏฺฐา. ๑.๑.๓๕-๓๘] อาทีสุ กินฺนูติ อตฺโถฯ

 

‘‘ทฺวาทสากุสลา สิยุ’’นฺติ [อภิธมฺมตฺถสงฺคห ๒] อาทีสุ ภวนฺตีติ อตฺโถฯ

 

มหาวุตฺตินา เอยฺยุํ, เอยฺยมิจฺเจเตสํ อิยํสุ, อิยํ โหนฺติ, อาทิโลโป, สิยํสุ ทฺเว ภิกฺขู อภิธมฺเม นานาวาทา [ม. นิ. ๓.๓๕], เอวํรูโป สิยํ อหํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํเวทโน สิยํ, เอวํสญฺโญ สิยํ [ม. นิ. ๓.๒๗๔]ฯ

 

อชฺชตฺตนิมฺหิ –

 

๖๓๖. อีอาโท ทีโฆ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๐๐๑]ฯ

 

อตฺถิสฺส ทีโฆ โหติ อีอาทีสุฯ

 

โส อาสิ, เต อาสุํ, อาสิํสุ, ตฺวํ อาสิ, ตุมฺเห อาสิตฺถ, อหํ อาสิํฯ ตตฺราปาสิํ เอวํวณฺโณ [ที. นิ. ๑.๒๔๕; ม. นิ. ๑.๖๘]ฯ มยํ อาสิมฺห, อาสิมฺหาฯ

 

๖๓๗. ออาสฺสาทีสุ [ก. ๕๐๗; รู. ๕๐๑; นี. ๑๐๒๐; จํ. ๕.๔.๗๙; ปา. ๒.๔.๕๒]ฯ

 

ออาทิปโรกฺขายญฺจ อาอาทิหิยฺยตฺตนิยญฺจ สฺสาทีสุ ภวิสฺสนฺติ, กาลาติปตฺตีสุ จ อตฺถิสฺส ภู โหติฯ อิทญฺจ สุตฺตํ อตฺถิสฺส เอตาสํ วิภตฺตีนมฺปิ สาธารณกรณตฺถํฯ รูปมฺปิ ภูรูปเมวฯ

 

โส พภูว, เต พภูวุ, โส อภวา, เต อภวู, โส ภวิสฺสติ, เต ภวิสฺสนฺติ, โส อภวิสฺสา, เต อภวิสฺสํสุ อิจฺจาทิฯ

 

๖๓๘. อตฺยาทินฺเตสฺวตฺถิสฺส ภู [ก. ๕๑๗; รู. ๕๐๐; นี. ๑๐๒๐; จํ. ๕.๔.๗๙; ปา. ๒.๔.๕๒]ฯ

 

ตฺยาทิวชฺชิเตสุ นฺตวชฺชิเตสุ จ ปจฺจเยสุ อตฺถิสฺส ภู โหติฯ เอเตน ตฺยาทิ, ตฺวาทิ, เอยฺยาทิ, อีอาทิสงฺขาตาสุ จตูสุ วิภตฺตีสุ นฺตปจฺจเย จ อตฺถิสฺส ภูอาเทโส นตฺถิ, เสสาสุ จตูสุ วิภตฺตีสุ จ นฺตวชฺชิเตสุ ตพฺพาทีสุ จ อตฺถิสฺส ภูอาเทโส ลพฺภตีติ เวทิตพฺโพฯ

 

อาส-อุปเวสเนฯ คุรุํ อุปาสติ, ปยิรุปาสติ, อุปาสนฺติ, ปยิรุปาสนฺติฯ

 

กมฺเม-อุปาสียติ, ปยิรุปาสียติฯ

 

การิเต-มาตา ปุตฺตํ คุรุํ อุปาเสติ, ปยิรุปาเสติ, อุปาสยติ, ปยิรุปาสยติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อุปาสิ, ปยิรุปาสิ, อุปาสิํสุ, ปยิรุปาสิํสุ, อุปาสุํ, ปยิรุปาสุํฯ

 

อาส-นิวาเสฯ

 

๖๓๙. คมยมิสาสทิสานํ วา จฺฉง [ก. ๔๗๖, ๕๒๒; รู. ๔๔๒, ๔๗๖; นี. ๙๕๗, ๑๐๓๕]ฯ

 

คมุ, ยมุ, อิสุ, อาส, ทิสานํ อนฺโต พฺยญฺชโน งานุพนฺโธ จฺโฉ โหติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุฯ

 

คจฺฉนฺโต, นิยจฺฉนฺโต, อิจฺฉนฺโต, อจฺฉนฺโต, ทิจฺฉนฺโตติ อิมินา ตฺยาทีสุ อาสสฺส จฺโฉ, อจฺฉติ, อจฺฉนฺติ, โส อจฺฉิ, เต อจฺฉิํสุฯ

 

อิสุ-เอสนายํฯ

 

๖๔๐. ลหุสฺสุปนฺตสฺส [ก. ๔๘๕; รู. ๔๓๔; นี. ๙๗๕; จํ. ๖.๑.๑๐๕-๑๐๖ …เป.… ๗.๓.๗๗-๗๘]ฯ

 

อนฺตสฺส สมีเป ปวตฺตตีติ อุปนฺโต, พฺยญฺชนนฺตธาตูนํ ปุพฺพสฺสโร ‘อุปนฺโต’ติ วุจฺจติ, ลหุภูตสฺส อุปนฺตภูตสฺส จ อิวณฺณุ’วณฺณสฺส เอ, โอวุทฺธี โหนฺติฯ

 

อิร-กมฺปเน, เอรติ, โมทติฯ

 

ลหุสฺสาติ กึ? ชีวติ, ธูปติ, อิกฺขติ, สุกฺขติฯ

 

อุปนฺตสฺสาติ กึ? สิญฺจติ, ภุญฺชติ, นิคฺคหีตาคเมน พฺยวหิตตฺตา อุปนฺโต น โหติฯ

 

อิวณฺณุวณฺณสฺสาตฺเววํ? ปจติ, วทติฯ

 

อิมินา อิสฺส เอวุทฺธิ โหติ, เอสติ, อนฺเวสติ, ปริเยสติฯ

 

อธิปุพฺโพ อิสุ-อายาจเน, อชฺเฌสติฯ

 

กมฺเม-เอสียติ, ปริเยสียติ, อนฺเวสียติ, อชฺเฌสียติฯ

 

การิเต-เอเสติ, เอสยติ, เอสาเปติ, เอสาปยติฯ

 

อิสุ-อิจฺฉายํ, จฺฉาเทโส, อิจฺฉติ, อิจฺฉนฺติ, สมฺปฏิจฺฉติ, สมฺปฏิจฺฉนฺติฯ

 

กมฺเม-อิจฺฉียติฯ

 

การิเต-อิจฺฉาเปติ, อิจฺฉาปยติ, สมฺปฏิจฺฉาเปติ, สมฺปฏิจฺฉาปยติฯ

 

กมฺเม-อิจฺฉาปียติ, อิจฺฉาปยียติ, โส อิจฺฉิ, เต อิจฺฉิํสุ, อิจฺฉิสฺสติ, อิจฺฉิสฺสนฺติฯ

 

กมุ-วิชฺฌเน, คมฺภีเรสุ ฐาเนสุ ญาณํ กมติ, น สตฺถํ กมติ, น วิสํ กมติ, น อคฺคิ กมติ [อ. นิ. ๘.๑], น วิชฺฌตีติ อตฺโถฯ

 

กมุ-ปทคมเน, ปกฺกมติ, อปกฺกมติ, อุปกฺกมติ, วิกฺกมติ, อภิกฺกมติ, ปฏิกฺกมติ, อติกฺกมติ, สงฺกมติ, โอกฺกมติฯ

 

๖๔๑. นิโต กมสฺส [ก. ๒๐; รู. ๒๗; นี. ๕๐]ฯ

 

นิมฺหา ปรสฺส กมสฺส กสฺส โข โหติฯ ‘อาทิสฺสา’ติ สงฺเกตตฺตา กสฺสาติ ญายติฯ

 

นิกฺขมติ, นิกฺขมนฺติฯ

 

การิเต –

 

๖๔๒. อสฺสา ณานุพนฺเธ [ก. ๔๘๓; รู. ๕๒๗; นี. ๙๗๓]ฯ

 

พฺยญฺชนนฺตสฺส ธาตุสฺส อาทิมฺหิ อ-การสฺส อาวุทฺธิ โหติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเยฯ ‘พหุล’นฺติ อธิกตตฺตา ณาปิมฺหิ อาวุทฺธิ นตฺถิฯ

 

ปกฺกาเมติ, ปกฺกามยติ, นิกฺขาเมติ, นิกฺขามยติ, นิกฺขมาเปติ, นิกฺขมาปยติฯ

 

อีอาทิมฺหิ มหาวุตฺตินา อาทิทีโฆ วา โหติ, โส ปกฺกมิ, ปกฺกามิ, อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, มทฺที สพฺพงฺคโสภณา [ชา. ๒.๒๒.๑๘๕๗], ปกฺกมุํ, ปกฺกามุํ, สมฺโมทมานา ปกฺกามุํ, อญฺญมญฺญํ ปิยํ วทา [ชา. ๒.๒๒.๑๘๖๘], ปกฺกมึสุ, ปกฺกามึสุ, ปกฺกมํสุ, ปกฺกามํสุ, ปกฺกมิสฺสติ, ปกฺกมิสฺสนฺติ, ปกฺกมิสฺสเรฯ

 

อาปุพฺโพ กุส-อกฺโกเส, ลหุปนฺตตฺตา วุทฺธิ, อกฺโกสติ, อกฺโกสนฺติฯ ปปุพฺโพ อามนฺตเน, ปกฺโกสติ, ปกฺโกสนฺติฯ วิปุพฺโพ อุจฺจสทฺเท, วิกฺโกสติ, วิกฺโกสนฺติฯ ปฏิปุพฺโพ นีวารเณ, ปฏิกฺโกสติ, ปฏิกฺโกสนฺติฯ

 

อีอาทิมฺหิ –

 

๖๔๓. กุสรุหีสฺสจฺฉิ [ก. ๔๙๘; รู. ๔๘๐; นี. ๑๑๑๔; ‘กุสรุเหหีสฺส ฉิ’ (พหูสุ)]ฯ

 

กุสโต รุหโต จ ปรสฺส อีสฺส จฺฉิ โหติฯ

 

อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ [ธ. ป. ๓-๔], อิทญฺจ รูปํ กุธ, กุปธาตูหิปิ สาเธนฺติ, เอวํ สติ ‘‘อกฺโกจฺฉิ เม’’ติ ปาโฐ สิยาฯ อกฺโกสิ, อกฺโกสิํสุฯ

 

คมุ คติมฺหิ, กตฺตริ โล, ‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, คเมติ, คเมนฺติฯ อวปุพฺโพ ญาเณ, อวคเมติ, อวคเมนฺติ, อธิปุพฺโพ ญาเณ ลาเภ จ, อธิคเมติ, อธิคเมนฺติฯ วิปุพฺโพ วิคเม, วิคเมติ, วิคเมนฺติฯ

 

กมฺเม-คมียติ, คมิยติ, คมิยฺยติฯ

 

ปุพฺพรูปตฺเต-คมฺมติ, คมฺมนฺติ, อธิคมฺมติ, อธิคมฺมนฺติ, อธิคมฺมเร, อธิคมฺมเต, อธิคมฺมนฺเต, อธิคมฺมเรฯ

 

การิเต วุทฺธิ นตฺถิ, คเมติ, คมยติ, คมาเปติ, คมาปยติฯ

 

กมฺเม-คมยียติ, คมยียนฺติ, คมาปียติ, คมาปียนฺติฯ

 

หิยฺยตฺตนิมฺหิ-โส อคมา, คมา, เต อคมู, คมู, ตฺวํ อคโม, อคม, อคมิ, ตุมฺเห อคมุตฺถ, อหํ อคมึ, คมึ, มยํ อคมมฺหา, คมมฺหา, อคมุมฺหา, คมุมฺหา, โส อคมตฺถ, เต อคมตฺถุํ, ตฺวํ อคมเส, ตุมฺเห อคมวฺหํ, อหํ อคมํ, มยํ อคมมฺหเสฯ

 

อชฺฌตฺตนิมฺหิ อีอาทีสุ อิการาคโม, โส อคมี, คมีฯ

 

รสฺสตฺเต-อคมิ, คมิฯ

 

มหาวุตฺตินา อากาเรน สห สาคโม, โส อคมาสิ, คามํ อคมาสิ, นครํ อคมาสิฯ

 

‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา อีสฺส ตฺโถ, โส คามํ อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, เต อคมุํ, คมุํฯ

 

‘อุํสฺสิํสฺวํสู’ติ อิํสุ, อํสุ, เต อคมึสุ, คมึสุ, อคมํสุ, คมํสุ, ตฺวํ อคโม, คโมฯ

 

‘โอสฺส อ อิ ตฺถ ตฺโถ’ ‘สี’ติ สุตฺตานิ, ตฺวํ อคม, คม, อคมิ, คมิ, อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, อคมาสิ, คมาสิ, ตุมฺเห อคมิตฺถฯ

 

‘มฺหาตฺถานมุอุ’อิติ อุตฺตํ, ตุมฺเห อคมุตฺถ, คมุตฺถ, อหํ อคมึ, คมึ, อคมาสิํ, คมาสิํ, มยํ อคมิมฺหา, คมิมฺหาฯ

 

รสฺสตฺเต-อคมิมฺห, คมิมฺห, อคมุมฺหา, คมุมฺหา, อคมุมฺห, คมุมฺห, อคมาสิมฺหา, คมาสิมฺหา, อคมาสิมฺห, คมาสิมฺหฯ

 

ปรฉกฺเก-โส อคมา, คมาฯ

 

รสฺสตฺเต-อคม, คมฯ

 

‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา ตฺถตฺเต-โส อคมิตฺถ, คมิตฺถ, เต อคมู, คมูฯ

 

รสฺสตฺเต-อคมุ, คมุ, ตฺวํ อคมิเส, คมิเส, ตุมฺเห อคมิวฺหํ, คมิวฺหํ, อหํ อคม, คม, อคมํ, คมํ วา, อคมิมฺเห, คมิมฺเหฯ

 

กมฺเม-อคมียิ, อคมฺมิ, อคมียิตฺโถ, อคมฺมิตฺโถ, อคมียุํ, คมียุํ, อคมียิํสุ, คมียิํสุ, อคมฺมุํ, คมฺมุํ, อคมฺมึสุ, คมฺมึสุฯ

 

ปรฉกฺเก-อคมียิตฺถ, คมียิตฺถ, อคมฺมิตฺถ, คมฺมิตฺถฯ

 

การิเต-อคมาปยิ, คมาปยิ, อคมาเปสิ, คมาเปสิ, อคมาปยุํ, คมาปยุํ, อคมาปยิํสุ, คมาปยิํสุฯ

 

๖๔๔. คมิสฺส [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

อาอาทิมฺหิ อีอาทิมฺหิ จ คมิสฺส มสฺส อา โหติฯ สรโลโปฯ

 

โส อคา, เต อคู, ตฺวํ อโค, ตุมฺเห อคุตฺถ, อหํ อคํ, มยํ อคุมฺหาฯ

 

อีอาทิมฺหิ อีสรโลโป, อคา เทวาน สนฺติเก [ชา. ๑.๑๔.๒๐๕], วายโส อนุปริยคา [สุ. นิ. ๔๔๙]ฯ

 

อาปุพฺโพ อาคมเน, อนวฺหิโต ตโต อาคา [ชา. ๑.๕.๒๑], โสปา’คา สมิติํ วนํ [ที. นิ. ๒.๓๓๕]ฯ

 

อธิปุพฺโพ ปฏิลาเภ, อชฺฌคา อมตํ สนฺติํ [วิ. ว. ๘๔๖], ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา [ธ. ป. ๑๕๔]ฯ

 

อติปุพฺโพ อุปาธิปุพฺโพ จ ติติกฺกเม, นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปชฺฌคา [ชา. ๑.๑.๔๙]ฯ ขโณ เว มา อุปชฺฌคาฯ

 

เอตานิ โอ, อวจนานํ โลเป สติ ตุมฺห’มฺหโยเคปิ ลภนฺติ, อคุํ, อคิํสุ, อคํสุฯ สมนฺตา วิชฺชุตา อาคุํ [ชา. ๒.๒๒.๒๒๖๔], เตปา’คุํสมิติํ วนํ [(คเวสิตพฺพํ)], วิเสสํ อชฺฌคํสุเต [ที. นิ. ๒.๓๕๔], อเสสํ ปรินิพฺพนฺติ, อเสสํ ทุกฺขมชฺฌคุํ [อิติวุ. ๙๓], สพฺพํ ทุกฺขํ อุปชฺฌคุํ [ปฏิ. ม. ๑.๒๓๖; ม. นิ. ๓.๒๗๑]ฯ อชฺฌโค, อชฺฌค, อชฺฌคิ, อชฺฌคุตฺถ, อชฺฌคิํ, อชฺฌคิมฺหา, อชฺฌคุมฺหา, อคา, อาคา, อนฺวคา, อชฺฌคา, อุปชฺฌคา, อคู, อาคูฯ อาคู เทวา ยสสฺสิโน [ที. นิ. ๒.๓๔๐], จิตฺตสฺส เอกธมฺมสฺส, สพฺเพว วสมนฺวคู [สํ. นิ. ๑.๖๑]ฯ เจตา หนิํสุ เวทพฺพํ, สพฺเพ เต พฺยสนมชฺฌคู [ชา. ๑.๑.๔๘]ฯ

 

ปโรกฺขายํ อาทิสฺส ทฺวิตฺตํ, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ ปุพฺพสฺส จวคฺโคฯ โส ชคม, มหาวุตฺตินา อุปนฺตสฺส ทีโฆ, กฺวจิ อสฺส อิตฺตํ, ‘‘ราชา ทุทีโป ชคามิ มคฺค’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๙๑๑; ‘ราชา ทุทีโปปิ ชคาม สคฺคํ’] ปาฬิฯ โส ชคาม, เต ชคามุ, ตฺวํ ชคเมฯ

 

พฺยญฺชนาทิมฺหิ อิการาคโม, ตุมฺเห ชคมิตฺถ, อหํ ชคมํ, มยํ ชคมิมฺห, โส ชคมิตฺถ, เต ชคมิเร, ตฺวํ ชคมิตฺโถ, ตุมฺเห ชคมิวฺโห, อหํ ชคมึ, มยํ ชคมิมฺเหฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสเรฯ

 

ปรฉกฺเก-โส คมิสฺสเต, เต คมิสฺสนฺเต, คมิสฺสเร, ตฺวํ คมิสฺสเส, ตุมฺเห คมิสฺสวฺเห, อหํ คมิสฺสํ, มยํ คมิสฺสามฺเหฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-โส อคมิสฺสา, คมิสฺสาฯ

 

‘อาอีอูมฺหาสฺสาสฺสามฺหานํ วา’ติ สฺสา, สฺสามฺหานํ รสฺโส, อคมิสฺส, คมิสฺส, เต อคมิสฺสํสุ, คมิสฺสํสุ, ตฺวํ อคมิสฺเส, คมิสฺเสฯ

 

‘เอยฺยาถสฺเส’ อิจฺจาทินา สฺเสสฺส อตฺตํ, ตฺวํ อคมิสฺส, คมิสฺส, ตุมฺเห อคมิสฺสถ, คมิสฺสถ, อหํ อคมิสฺสํ, คมิสฺสํ, มยํ อคมิสฺสามฺหา, คมิสฺสามฺหา, อคมิสฺสามฺห, คมิสฺสามฺหฯ

 

‘คม วท ทานํ ฆมฺมวชฺชทชฺชา’ติ สพฺพวิภตฺตีสุ คมิสฺส ฆมฺโม, ฆมฺมติ, ฆมฺมนฺติฯ

 

กมฺเม-ฆมฺมียติ, ฆมฺมียนฺติฯ

 

มหาวุตฺตินา คคฺฆาเทโส วา, ตฺวํ เยน เยเนว คคฺฆสิ, ผาสุํเยว คคฺฆสิ [อ. นิ. ๘.๖๓]ฯ

 

‘คมยมิสาสทิสานํ วาจฺฉง’ อิติ สุตฺเตน สพฺพวิภตฺตีสุ คมิสฺส มสฺส จฺโฉ, คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉเรฯ

 

กมฺเม-คจฺฉียติ, คจฺฉียนฺติ, คจฺฉิยฺยติ, คจฺฉิยฺยนฺติ, คจฺฉิยฺยเรฯ

 

การิเต-คจฺฉาเปติ, คจฺฉาปยติฯ คจฺฉตุ, คจฺฉนฺตุ, คจฺเฉยฺย, คจฺเฉยฺยุํฯ

 

‘เอยฺยุํสฺสุํ’อิติ อุํตฺตํ, คจฺฉุํฯ

 

‘เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํ เฏ’อิติ สุตฺเตน เอยฺย, เอยฺยาสิ, เอยฺยํวิภตฺตีนํ เอตฺตํ, โส คจฺเฉ, ตฺวํ คจฺเฉ, อหํ คจฺเฉฯ

 

‘เอยฺยาถสฺเส’ อิจฺจาทินา เอยฺยาถสฺส โอตฺตํ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาโถฯ

 

อาอาทิมฺหิ-อคจฺฉา, คจฺฉา, อคจฺฉ, คจฺฉ วาฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อคจฺฉิ, คจฺฉิ, อคจฺฉุํ, คจฺฉุํ, อคจฺฉิํสุ, คจฺฉิํสุฯ

 

๖๔๕. ฑํสสฺส จ ญฺฉง [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘ฉง’ (พหูสุ)]ฯ

 

อาอาทีสุ อีอาทีสุ จ ฑํสสฺส จ อนฺโต พฺยญฺชโน ญฺฉง โหติฯ

 

โส อคญฺฉา, คญฺฉาฯ ตถา อคญฺฉู, คจฺฉูฯ

 

อีอาทิมฺหิ-โส อคญฺฉิ, คญฺฉิฯ

 

ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ [สุ. นิ. ๙๘๕]ฯ ขิปฺปเมว อุปาคญฺฉิ, ยตฺถ สมฺมติ เตมิโย [ชา. ๒.๒๒.๗๓]ฯ เต อคญฺฉุํ, คญฺฉุํฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-คจฺฉิสฺสติ, คจฺฉิสฺสนฺติ, คจฺฉิสฺสเรฯ

 

๖๔๖. ลภ วส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง [ก. ๔๘๑; รู. ๕๒๔; นี. ๙๖๖, ๙๖๘]ฯ

 

สฺเสน สห เอเตสํ จฺฉง โหติ วา สฺสยุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ, สุตฺตวิภตฺเตน สุสสฺส จ, ‘‘นทีว อวสุจฺฉตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๔๐] ปาฬิฯ

 

ลจฺฉติ, ลภิสฺสติ, อลจฺฉา, อลภิสฺสา, วจฺฉติ, วสิสฺสติ, อวจฺฉา, อวสิสฺสา, เฉจฺฉติ, ฉินฺทิสฺสติ, อจฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสา, เภจฺฉติ, ภินฺทิสฺสติ, อเภจฺฉา, อภินฺทิสฺสา, รุจฺฉติ, โรทิสฺสติ, อรุจฺฉา, อโรทิสฺสาติฯ

 

อิมินา สฺสยุตฺตาสุ ทฺวีสุ วิภตฺตีสุ สฺเสน สห คมิสฺส มสฺส จฺโฉ, คจฺฉติ, คจฺฉิสฺสติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉิสฺสนฺติ, อหํ คจฺฉํ, คจฺฉิสฺสํฯ

 

อตฺริมา ปาฬี-คจฺฉํ ปารํ สมุทฺทสฺส, กสฺสํ ปุริสการิยํ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๑], ตสฺสาหํ สนฺติกํ คจฺฉํ, โส เม สตฺถา ภวิสฺสติ, สพฺพานิ อภิสมฺโภสฺสํ, คจฺฉญฺเญว รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๓๒], เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉญฺเญว รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๓๕]ฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-อคจฺฉา, อคจฺฉิสฺสา, อคจฺฉํสุ, อคจฺฉิสฺสํสุฯ

 

ชร-วโยหานิมฺหิ –

 

๖๔๗. ชรสทานมีม วา [ก. ๕๐๕, ๖๐๙; รู. ๔๘๒, ๔๘๔; นี. ๑๐๑๘, ๑๒๑๓]ฯ

 

ชร, สทานํ สรมฺหา อีมอาคโม โหติ วาติ อีมอาคโมฯ

 

ชีรติ, ชีรนฺติฯ

 

การิเต-ชีราเปติ, ชีราปยติฯ

 

๖๔๘. ชรมรานมิยง [ก. ๕๐๕; รู. ๔๘๒; นี. ๑๐๑๘; ‘…มียง’ (พหูสุ)]ฯ

 

เอเตสํ อิยง โหติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุฯ

 

ชิยติ, ชิยนฺติฯ

 

ทีฆตฺเต-ชียติ, ชียนฺติฯ

 

ทฺวิตฺเต-ชิยฺยติ, ชิยฺยนฺติฯ

 

การิเต-ชิยาเปติ, ชิยาปยติฯ

 

ชนี-ปาตุภาเว, มหาวุตฺตินา สพฺพวิภตฺตีสุ นสฺส ยาเทโส อาทิทีโฆ จ, ชายติ, อุปชายติ, วิชายติ, ชายนฺติ, ชายเร, ปชายนฺติ, ปชายเร, อุปชายนฺติ, อุปชายเรฯ

 

การิเต วุทฺธิ นตฺถิ, ชเนติ, ชเนนฺติ, ชนยติ, ชนยนฺติฯ

 

กมฺเม-ชนียติ, ชนียนฺติ, ชายตุ, ชายนฺตุ, ชาเยยฺย, ชาเยยฺยุํฯ

 

การิเต-ชเนยฺย, ชเนยฺยุํ, ชนเยยฺย, ชนเยยฺยุํฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อชายิ, อชายิํสุ, วิชายิ, วิชายิํสุ, อชนิ, ชนิ วาฯ

 

การิเต-อชเนสิ, ชเนสิ, อชนยิ, ชนยิ, อชเนสุํ, ชเนสุํ, อชนยุํ, ชนยุํ, อชนยิํสุ, ชนยิํสุฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-ชายิสฺสติ, วิชายิสฺสติฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-อชายิสฺสา, ชายิสฺสาฯ

 

ฑํส-ฑํสเน, ฑํสติ, ฑํสนฺติฯ

 

การิเต-ฑํเสติ, ฑํสยติ, ฑํสาเปติ, ฑํสาปยติฯ

 

อา, อีอาทีสุ ‘ฑํสสฺส จ ญฺฉง’ อิติ สุตฺตํ, นิคฺคหีตโลโป, อฑญฺฉา, ฑญฺฉา, อฑญฺฉิ, ฑญฺฉิฯ

 

ทห-ทาเห, ทหติ, ทหนฺติฯ

 

กมฺเม ยมฺหิ ‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ปุพฺพาปรวิปลฺลาโส, อคฺคินา คาโม ทยฺหติ, ทยฺหนฺติฯ

 

การิเต-ทาเหติ, ทาหยติ, ทหาเปติ, ทหาปยติฯ

 

๖๔๙. ทหสฺส ทสฺส โฑ [ก. ๒๐; รู. ๒๗; นี. ๕๐; ‘…ทสททกฺขา’ (พหูสุ)]ฯ

 

ทหธาตุสฺส ทสฺส โฑ โหติ วาฯ

 

ฑหติ, ฑหนฺติฯ

 

ทิส-เปกฺขเน, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริ โลฯ

 

๖๕๐. ทิสสฺส ปสฺสทสฺสทสททกฺขา [ก. ๔๗๑; รู. ๔๘๓; นี. ๙๕๑]ฯ

 

ทิสธาตุสฺส ปสฺส จ ทสฺส จ ทส จ ท จ ทกฺข จาติ เอเต อาเทสา โหนฺติ วาฯ

 

วิปสฺสนา, วิปสฺสี ภควา, สุทสฺสี, ปิยทสฺสี, อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, สุทสฺสํ วชฺชมญฺเญสํ [ธ. ป. ๒๕๒], สุทสฺสนนครํ, มหาสุทสฺสโน นาม ราชา [ที. นิ. ๒.๒๔๒]ฯ

 

ทสาเทเส-จตุสจฺจทฺทโส นาโถ [วิภ. อฏฺฐ. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา], ทุทฺทโส ธมฺโม [มหาว. ๗; ที. นิ. ๒.๖๔], อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ [ธ. ป. ๒๕๒], โส เว ภิกฺขุ ธมฺมทโสติ วุจฺจติ [คเวสิตพฺพํ]ฯ ปสฺส ธมฺมํ ทุราชานํ, สมฺมุฬฺเหตฺถ อวิทฺทสูฯ ทฏฺฐพฺพํ, ทฏฺฐา, ทฏฺฐุนฺติฯ

 

อิมินา สุตฺเตน ทิสสฺส สพฺพวิภตฺตีสุ ยถารหํ ปสฺส, ทสฺส, ทกฺขาเทสา โหนฺติ, อา, อีอาทีสุ ทส, ทาเทสา โหนฺติ, ‘‘ทิสฺสติ, ทิสฺสนฺตี’’ติ รูปานิ ปน ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเตน อิธ กมฺเม สิชฺฌนฺติ, ทิวาทิคเณ กตฺตริ สิชฺฌนฺติฯ มหาวุตฺตินา อทฺทสฺส, ทิสฺสาเทสาปิ โหนฺติฯ อตฺริมา ปาฬี-ยํ วาสวํ อทฺทสฺสามํ [ชา. ๑.๖.๑๑๒; ‘อทฺทสาม’], เย มยํ ภควนฺตํ อทฺทสฺสาม [คเวสิตพฺพํ], อปิ เม มาตรํ อทสฺสถ [ม. นิ. ๒.๓๕๖], ทิสฺสนฺติ พาลา อพฺยตฺตา [มหาว. ๘๒], มยิ อิเม ธมฺมา สนฺทิสฺสนฺติ, อหญฺจ อิเมสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ [ม. นิ. ๓.๒๕๓], นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเรติ [พุ. วํ. ๒.๘๒], ตสฺมา ตฺยาทีสุปิ ‘‘อทสฺสติ, อทสฺสนฺติ, อทสฺสสิ, อทสฺสถ, อทสฺสามิ, อทฺทสฺสามา’’ติ ยุชฺชนฺติฯ

 

การิเต ณิมฺหิ ทสฺสาเทโส, ทสฺเสติ, ทสฺสยติ, นิทสฺเสติ, นิทสฺสยติ, สนฺทสฺเสติ, สนฺทสฺสยติฯ

 

กมฺเม-ทสฺสียติ, ทสฺสียนฺติ, นิทสฺสียติ, นิทสฺสียนฺติ, สนฺทสฺสียติ, สนฺทสฺสียนฺติ, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติฯ

 

กมฺเม-ทกฺขียติ, ทกฺขียนฺติฯ

 

‘คมยมิสาสทิสานํ จฺฉง’ อิติ จฺฉาเทเส- ทิจฺฉติ, ทิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

ปสฺสติ, ปสฺสนฺติ, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติ, ปสฺสียติ, ปสฺสียนฺติ, ทกฺขียติ, ทกฺขียนฺติฯ

 

ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต-ทิสฺสติ, ทิสฺสนฺติ, ทิสฺสเต, ทิสฺสนฺเต, อุทฺทิสฺสเต, อุทฺทิสฺสนฺเต, นิทฺทิสฺสเต, นิทฺทิสฺสนฺเต, อปทิสฺสเต, อปทิสฺสนฺเตฯ

 

การิเต-ปสฺสาเปติ, ปสฺสาปยติ, ทกฺขาเปติ, ทกฺขาปยติฯ

 

กมฺเม-ปสฺสาปียติ, ทสฺสียติ, นิทสฺสียติ, สนฺทสฺสียติ, ทกฺขาปียติฯ

 

ปสฺสตุ, ปสฺสนฺตุ, ทกฺขตุ, ทกฺขนฺตุ, ปสฺเสยฺย, ปสฺเสยฺยุํ, ทกฺเขยฺย, ทกฺเขยฺยุํฯ

 

เอยฺยามสฺส เอมุ จ อนฺตสฺส อุ จ โหนฺติฯ ‘‘กตฺถ ปสฺเสมุ ขตฺติยํ [ชา. ๒.๒.๑๙๔๗], ทกฺเขมุ เต นิเวสน’’นฺติ [ชา. ๑.๑๕.๒๕๔ (…นิเวสนานิ)] ปาฬิฯ ปสฺเสยฺยาม, ปสฺเสยฺยามุ, ทกฺเขยฺยาม, ทกฺเขยฺยามุฯ

 

อาอาทิมฺหิ-อปสฺสา, อทกฺขาฯ

 

ทส, ทาเทเสสุ ทการสฺส ทฺวิตฺตํ, อทฺทสา โข ภควา [มหาว. ๙; ที. นิ. ๒.๖๙; สํ. นิ. ๑.๑๕๙], อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท [ม. นิ. ๑.๓๖๔]ฯ

 

รสฺสตฺเต-ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ เวสฺมนิ [ชา. ๑.๑๖.๑๔๘]ฯ เต อทฺทสูฯ รสฺสตฺเต-อทฺทสุ, อามนฺตยสฺสุ โว ปุตฺเต, มา เต มาตรมทฺทสุ [ชาตเก ‘‘อามนฺตยสฺสุ เต ปุตฺเต, มา เต มาตร มทฺทสุํ’’]ฯ

 

ทาเทเส-โส อทฺทาฯ

 

รสฺสตฺเต-อทฺทฯ ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค [ชา. ๒.๒๒.๒๑๐๕]ฯ โย ทุกฺขํ สุขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต [ที. นิ. ๒.๓๖๘]ฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อปสฺสิ, ปสฺสิ, อปสฺสี, ปสฺสี, อปสฺสิํสุ, ปสฺสิํสุ, อปสฺสิ, ปสฺสิ, อปสฺสิตฺถ, ปสฺสิตฺถ, อปสฺสิํ, ปสฺสิํ, อปสฺสิมฺหา, ปสฺสิมฺหาฯ

 

ทสฺสาเทเส-อทฺทสฺสิ, อทฺทสฺสุํ, อทฺทสฺสิํสุ, อทฺทสฺสํสุ, อทฺทสฺสิ, อทฺทสฺสิตฺถ, อทฺทสฺสิํ, อทฺทสฺสิมฺหาฯ

 

ทกฺขาเทเส-อทกฺขิ, ทกฺขิ อิจฺจาทิฯ

 

ทสาเทเส คาถาสุ-อทฺทสิ, อทฺทสุํ, อทฺทสิํสุ, อทฺทสํสุฯ

 

ปรฉกฺเก-อทฺทสา, อทฺทสู, อหํ อทฺทสํ, มยํ อทฺทสฺสิมฺเหฯ อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ [ชา. ๑.๘.๓๙]ฯ

 

กฺวจิ สาคเม อาการาคโม, โส อทฺทสาสิ, เต อทฺทสาสุํ, อหํ อทฺทสาสิํ, มยํ อทสาสิมฺหฯ ยํ อทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, เทเสนฺตํ ธมฺมมุตฺตมํ [เถรคา. ๒๘๗]ฯ อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, สตฺถารมกุโตภยํ [เถรคา. ๙๑๒]ฯ

 

มหาวุตฺตินา อิํสฺส อิมฺหิ โหติ, ปเถ อทฺทสาสิมฺหิ โภชปุตฺเต [ชา. ๒.๑๗.๑๔๖]ฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-ปสฺสิสฺสติ, ปสฺสิสฺสนฺติฯ

 

ทกฺขาเทเส‘ทกฺข สกฺข เหหิ’อิจฺจาทินา สฺสสฺสโลโป, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติ, ทกฺขิติ, ทกฺขินฺติ, ทกฺขิสฺสติ, ทกฺขิสฺสนฺติฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-อปสฺสิสฺสา, อทกฺขิสฺสา อิจฺจาทิฯ

 

มร-ปาณจาเค, มรติ, มรนฺติฯ

 

‘ชรมรานมิยง’อิติ อิยาเทโส, มิยติ, มิยนฺติ, อมฺหํ ทหรา น มิยฺยเร [ชา. ๑.๑๐.๙๗]ฯ

 

การิเต ‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’ติ อาวุทฺธิ, มาเรติ, มาเรนฺติ, มารยติ, มารยนฺติ, มาราเปติ, มาราเปนฺติ, มาราปยติ, มาราปยนฺติฯ

 

ยมุ-อุปรเม, ยมติ, ยมนฺติฯ ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเสฯ เอตฺถ จ ‘ยมามเส’ติ วิรมามเส, มรณํ คจฺฉามเสติ อตฺโถฯ

 

สํปุพฺโพ สํยเม, สํยมติ, สํยมนฺติฯ

 

นิคฺคหีตสฺส ญาเทเส-สญฺญมติ, สญฺญมนฺติฯ

 

นิปุพฺโพ นิยเม, นิยมติ, นิยมนฺติฯ

 

‘คมยมิสาสทิสานํ วา จฺฉง’อิติ มสฺส จฺฉาเทโส, นิยจฺฉติ, นิยจฺฉนฺติฯ

 

กมฺเม-นิยมียติ, นิยมียนฺติฯ

 

ปุพฺพรูเป-นิยมฺมติ, นิยมฺมนฺติฯ

 

การิเต-นิยาเมติ, นิยามยติฯ

 

ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, นิยมาเปติ, นิยมาปยติ, ววตฺถเปตีติ อตฺโถฯ

 

รุท-อสฺสุวิโมจเน, โรทติ, โรทนฺติฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวสฉิทคมภิทานํ จฺฉง’อิติ สฺเสน สห ทสฺส จฺฉาเทโส, สา นูน กปณา อมฺมา, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๓๖]ฯ โกญฺชี สมุทฺทตีเรว, กปณา นูน รุจฺฉติ [ชา. ๒.๒๑.๑๑๓]ฯ สา นูน กปณา อมฺมา, จิรํ รุจฺฉติ อสฺสเม [ชา. ๒.๒๒.๒๑๓๘], กํ นฺว’ชฺช ฉาตา ตสิตา, อุปรุจฺฉนฺติ ทารกา [ชา. ๒.๒๒.๒๑๕๓]ฯ โรทิสฺสติ, โรทิสฺสนฺติ, รุจฺฉติ, รุจฺฉนฺติฯ

 

สฺสาทีสุ-อรุจฺฉา, อรุจฺฉํสุ, อโรทิสฺสา, อโรทิสฺสํสุฯ

 

รุห-ปาปุณเน, รุหติ, รุหนฺติ, อารุหติ, อารุหนฺติ, อาโรหติ, อาโรหนฺติ, อภิรุหติ, อภิรุหนฺติ, โอรุหติ, โอรุหนฺติ, โอโรหติ, โอโรหนฺติฯ

 

กมฺเม-อาโรหียติฯ

 

‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ห, ยานํ วิปริยาโย, อารุยฺหติ, โอรุยฺหติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-รุหิ, อารุหิ, โอรุหิฯ

 

‘กุสรุหิสฺส จฺฉี’ติ สุตฺตํ, อภิรุจฺฉิ, อภิรุหิ วาฯ

 

ลภ-ลาเภ, ลภติ, ลภนฺติฯ

 

ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปฐมา’ติ สํโยคาทิสฺส จตุตฺถสฺส ตติยตฺตํ, ลพฺภติ, ลพฺภนฺติ, ลพฺภเรฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อลภิ, อลภิํสุฯ

 

๖๕๑. ลภา อิํอีนํ ถํถา วา [ก. ๔๙๗; รู. ๔๗๗; นี. ๑๐๑๓]ฯ

 

ลภมฺหา ปเรสํ อิํ, อีนํ กเมน ถํ, ถา โหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, สํโยคาทิสฺส ทุติยสฺส ปฐมตฺตํฯ

 

อหํ อลตฺถํ, อลภิํ วา, โส อลตฺถ, อลภิ วาฯ

 

มหาวุตฺตินา อุํสฺส ถุํ, ถํสุ โหนฺติ, มฺหาสฺส จ ถมฺหา, ถุํมฺหา โหนฺติ, เต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ อลตฺถุํ [ที. นิ. ๒.๗๗], สติํ ปจฺจลตฺถุํ, วิปรีตสญฺญํ ปจฺจลตฺถุํ, เต สติํ ปจฺจลตฺถํสุ, อคมมฺหา โข ตว เคหํ, ตตฺถ เนว ทานํ อลตฺถมฺหา [ม. นิ. ๒.๓๐๐ (โถกํ วิสทิสํ)], อกฺโกสเมว อลตฺถมฺหา, มยญฺจ อลตฺถมฺหา สวนาย, อลตฺถุมฺหา วาฯ ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ จฯ ตทาหํ ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ, ปฏิลจฺฉิํ อโยนิโส [ชา. ๑.๑๖.๒๐๔]ฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง’อิติ สุตฺเตน สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโส, ลจฺฉติ, ลภิสฺสติ, ลจฺฉนฺติ, ลภิสฺสนฺติ, ลจฺฉสิ, ลภิสฺสสิ, ลจฺฉถ, ลภิสฺสถ, ลจฺฉามิ, ลภิสฺสามิ, ลจฺฉาม, ลภิสฺสามฯ ลจฺฉาม ปุตฺเต ชีวนฺตา, อโรคา จ ภวามเส [ชา. ๒.๒๒.๒๒๖๐]ฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-อลจฺฉา, อลภิสฺสา, อลจฺฉํสุ, อลภิสฺสํสุฯ

 

วจ-วิยตฺติยํ วาจายํ, วจติ, วจนฺติฯ

 

กมฺเม-วจียติ, วจียนฺติฯ

 

ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต ‘อสฺสู’ติ สุตฺเตน อาทิมฺหิ อการสฺส อุตฺตํ, วุจฺจติ, วุจฺจนฺติ, วุจฺจเร, วุจฺจเต, วุจฺจนฺเต, วุจฺจเรฯ

 

การิเต-วาเจติ, วาเจนฺติ, วาจยติ, วาจยนฺติ, วาจาเปติ, วาจาเปนฺติ, วาจาปยติ, วาจาปยนฺติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อวจิ, วจิฯ

 

มหาวุตฺตินา อากาเรน สห สาคโม, อวจาสิ, วจาสิ, อวจุํ, วจุํ, อวจิํสุ, วจิํสุ, ตฺวํ อวโจ, อวจ, อวจิ, อวจาสิ, อวจิตฺถ, อวจิตฺโถ, ตุมฺเห อวจิตฺถฯ

 

‘มฺหาถานมุญ’อิติ สุตฺตํ, ตุมฺเห อวจุตฺถ, วจุตฺถ, อหํ อวจิํ, วจิํ, อวจาสิํ, วจาสิํ, มยํ อวจิมฺหา, วจิมฺหา, อวจิมฺห, วจิมฺห วา, มยํ อวจุมฺหา, วจุมฺหา, โส อวจา, วจาฯ

 

รสฺสตฺเต-อวจ, อวจิตฺถ, วจิตฺถ วา, อหํ อวจํ, อวจ, วจ วา, มยํ อวจิมฺเห, วจิมฺเหฯ

 

๖๕๒. อีอาโท วจสฺโสม [ก. ๔๗๗; รู. ๔๗๙; นี. ๙๕๘; จํ. ๖.๒.๖๙; ปา. ๗.๔.๒๐]ฯ

 

อีอาทีสุ วจสฺส มานุพนฺโธ โอ โหติฯ

 

โส อโวจิ, เต อโวจุํ, อโวจิํสุ, ตฺวํ อโวจิ, ตุมฺเห อโวจุตฺถ, อหํ อโวจิํ, มยํ อโวจุมฺหา, โส อโวจ, รสฺโส, ภควา เอตทโวจ [อุทา. ๒๐]ฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ –

 

๖๕๓. วจภุชมุจวิสานํ กฺขง [ก. ๔๘๑; รู. ๕๒๔; นี. ๙๖๓; ‘ภุช มุจ วจ วิสานํ กฺขง (พหูสุ)]ฯ

 

สฺเสน สห วจาทีนํ อนฺโต พฺยญฺชโน กฺขง โหติ วา สฺสยุตฺตาสุ วิภตฺตีสุฯ

 

วกฺขติ, วจิสฺสติ, วกฺขนฺติ, วกฺขเร, วจิสฺสนฺติ, วจิสฺสเร, วกฺขสิ, วกฺขถ, วกฺขามิ, วกฺขาม, วกฺขเต, วกฺขนฺเต, วกฺขเส, วกฺขวฺเห, อหํ วกฺขํ, วจิสฺสํ, มยํ วกฺขามฺเห, วจิสฺสามฺเหฯ

 

‘สฺเสนา’ติ อธิกาเรน วินา ธาตฺวนฺตสฺส กฺขาเทโสปิ ลพฺภติ, วกฺขิสฺสติ, วกฺขิสฺสนฺติฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-อวกฺขา, อวจิสฺสา, อวกฺขํสุ, อวจิสฺสํสุฯ

 

วท-วิยตฺติยํ วาจายํ, วทติ, วทนฺติ, โอวทติ, โอวทนฺติ, วทสิ, วทถ, วทามิ, วทามฯ

 

ลสฺส เอตฺเต-วเทติ, วเทนฺติ, วเทสิ, วเทถ, วเทมิ, วเทมฯ

 

กมฺเม-วทียติ, วทิยฺยติ, โอวทียติ, โอวทิยฺยติฯ

 

ทสฺส จวคฺคตฺเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, วชฺชติ, วชฺชนฺติ, โอวชฺชติ, โอวชฺชนฺติฯ

 

การิเต-เภริํ วาเทติ, วาเทนฺติ, วาทยติ, วาทยนฺติ, คุรุํ อภิวาเทติ, อภิวาเทนฺติ, อภิวาเทสิ, อภิวาเทถ, อภิวาเทมิ, อภิวาเทมฯ

 

มหาวุตฺตินา อสฺส อิตฺตํ, อภิวาทิยามิ, อภิวาทิยาม, อภิวาทยามิ, อภิวาทยาม วา, อภิวนฺทามิ, อภิวนฺทามาติ อตฺโถฯ วนฺทนฺโต หิ ‘‘สุขี โหตู’’ติ อภิมงฺคลวจนํ วทาเปติ นาม, ตถาวจนญฺจ วนฺทนียสฺส วตฺตํฯ

 

ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, วทาเปติ, วทาปยติฯ

 

‘คมวททานํ ฆมฺมวชฺชทชฺชา วา’ติ วชฺชาเทโส, ‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, วชฺเชติ, วชฺเชนฺติฯ

 

กมฺเม-วชฺชียติ, วชฺชียนฺติฯ

 

การิเต-วชฺชาเปติ, วชฺชาปยติฯ

 

เอยฺยาทิมฺหิ-‘เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํเฏ’อิติ เอยฺยาทีนํ เอกวจนานํ เอตฺตํ, วเท, วเทยฺย, วชฺเช, วชฺเชยฺย, วเทยฺยุํ, วชฺเชยฺยุํฯ

 

วชฺชาเทเส มหาวุตฺตินา เอยฺยสฺส อาตฺตํ, เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสทฺทสฺส โลโป, โส วชฺชา, เต วชฺชุํฯ

 

เอยฺยาทีนํ ยฺยาสทฺทสฺส โลโป วา, ตฺวํ วชฺชาสิ, วชฺเชสิ, ตุมฺเห วชฺชาถ, วชฺเชถ, อหํ วชฺชามิ, วชฺเชมิ, มยํ วชฺชาม, วชฺเชม, อหํ วชฺชํ, มยํ วชฺชามฺเห, วชฺเชยฺยามฺเหฯ

 

อตฺริมา ปาฬี-วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา [ชา. ๑.๓.๓๓], อมฺมํ อาโรคฺยํ วชฺชาสิ, ตฺวญฺจ ตาต สุขี ภว [ชา. ๒.๒๒.๒๑๔๘], อมฺมํ อาโรคฺยํ วชฺชาถ, อยํ โน เนติ พฺราหฺมโณ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๗๔] อิจฺจาทิฯ

 

หิยฺยตฺตนิยํ-โส อวทา, วทา, อวชฺชา, วชฺชา, เต อวทู, วทู, อวชฺชู, วชฺชูฯ

 

อชฺชตฺตนิยํ-โส อวทิ, วทิ, อวชฺชิ, วชฺชิ, เต อวทุํ, วทุํ, อวชฺชุํ, วชฺชุํ, อวทิํสุ, วทิํสุ, อวชฺชิํสุ, วชฺชิํสุฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-วทิสฺสติ, วชฺชิสฺสติฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-อวทิสฺสา, อวชฺชิสฺสา อิจฺจาทิฯ

 

วิท-ญาเณ, วิทติฯ

 

‘ยุวณฺณานมิยงอุวง สเร’ติ สรมฺหิ อิยาเทโส, เต วิทิยนฺติฯ

 

การิเต-นิเวเทติ, ปฏิเวเทติ, นิเวทยติ, ปฏิเวทยติ, ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว [ม. นิ. ๑.๔๑๖], ชานาเปมีติ อตฺโถฯ เวทยามหํ ภนฺเต, เวทยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตูติ [จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒] ชานาเปมิ, ปากฏํ กโรมีติ วา อตฺโถฯ

 

‘‘เวทิยามหํ ภนฺเต, เวทิยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติปิ [จูฬว. อฏฺฐ. ๑๐๒] ปาโฐ, ตตฺถ อปจฺจเย ปเร อิยาเทโส ยุชฺชติฯ

 

เอยฺยาทิมฺหิ-วิเทยฺย, วิทิเยยฺย, วิเทยฺยุํ, วิทิเยยฺยุํฯ

 

อีอาทิมฺหิ-ปจฺจยานํ ขยํ อเวทิ, เต วิทุํ, วิทิํสุฯ

 

การิเต-นิเวเทสิ, นิเวทยิ, ปฏิเวเทสิ, ปฏิเวทยิ, นิเวทยุํ, นิเวทยิํสุ, ปฏิเวทยุํ, ปฏิเวทยิํสุฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-วิทิสฺสติ, เวทิสฺสติ, ปริสุทฺธาติ เวทิสฺสามิ [มหาว. ๑๓๔] อิจฺจาทิฯ

 

วส-นิวาเส, วสติ, วสนฺติ, นิวสติ, นิวสนฺติฯ

 

กมฺเม-อธิ, อาปุพฺโพ, เตน คาโม อธิวสียติ, อาวสียติ, อชฺฌาวสียติฯ

 

‘อสฺสู’ติ สุตฺเตน อการสฺส อุตฺตํ, วุสฺสติ, วุสฺสนฺติ, วุสฺสเร, ‘‘ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ [ม. นิ. ๑.๒๕๗] ปาฬิฯ

 

การิเต-วาเสติ, อธิวาเสติ, วาสยติ, อธิวาสยติฯ

 

ณาปิมฺหิ วุทฺธิ นตฺถิ, วสาเปติ, วสาปยติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อวสิ, วสิ, อวสุํ, วสุํ, อวสิํสุ, วสิํสุฯ

 

สฺสตฺยาทีสุ-‘ลภ วส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโส, วจฺฉติ, วสิสฺสติ, วจฺฉนฺติ, วสิสฺสนฺติ, อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามิ [มหาว. ๗๗], น เต วจฺฉามิ สนฺติเก [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๓], อวจฺฉา, อวสิสฺสา, อวจฺฉํสุ, อวสิสฺสํสุฯ

 

วิส-ปวิสเน, ปวิสติ, ปวิสนฺติฯ

 

กมฺเม-ปวิสียติ, ปวิสียนฺติ, ปวิสียเต, ปวิสียนฺเตฯ

 

ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต-ปวิสฺสติ, ปวิสฺสนฺติ, ปวิสฺสเร, ปวิสฺสเต, ปวิสฺสนฺเต, ปวิสฺสเรฯ

 

การิเต-ปเวเสติ, ปเวสยติฯ

 

กมฺเม-ปเวสียติ, ปเวสียนฺติฯ

 

อีอาทิมฺหิ อุปสคฺคสฺส ทีโฆ วา, ปาวิสิฯ

 

มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข โหติ, ปาเวกฺขิ ปถวิํ เจจฺโจ [ชา. ๑.๑๙.๙๘], โส ปาเวกฺขิ กาสิราชา [ชา. ๑.๑๕.๒๖๖], โส ตสฺส เคหํ ปาเวกฺขิ [ชา. ๑.๑๕.๓๐๓], ปาวิสุํ, ปาวิสิํสุ, ปาเวกฺขิํสุฯ

 

สฺสตฺยาทีสุ ‘วจ ภุช มุจ วิสานํ กฺขง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข, ปเวกฺขติ, ปวิสิสฺสติ, ปเวกฺขนฺติ, ปวิสิสฺสนฺติ, เอส ภิยฺโย ปเวกฺขามิ, วมฺมิกํ สตโปริสํ [ชา. ๑.๔.๑๐๐], ปาเวกฺขา, ปวิสิสฺสา, ปาเวกฺขํสุ, ปวิสิสฺสํสุฯ

 

สท-สํสีทเน, ‘ชรสทานมีม วา’ติอาทิสรมฺหา อีมอาคโม โหติ วา, สีทติ, สีทนฺติ, ลาพูนิ สีทนฺติ, สิลา ปฺลวนฺติ [ชา. ๑.๑.๗๗], สํสีทติ, วิสีทติ, โอสีทติ, อวสีทติฯ

 

นิปุพฺโพ นิสชฺชายํ, นิสีทติ, นิสีทนฺติฯ

 

ปปุพฺโพ ปสาเท, ปสีทติ, ปสีทนฺติฯ

 

การิเตปิ น วุทฺธิ อาเทสนฺตรตฺตา, สีเทติ, สีทยติ, สํสีเทติ, สํสีทยติ, โอสีเทติ, โอสีทยติ, โอสีทาเปติ, โอสีทาปยติ, นิสีทาเปติ, นิสีทาปยติฯ

 

ปปุพฺพมฺหิ อีม น โหติ, ปิตา ปุตฺตํ พุทฺเธ ปสาเทติ, ปสาทยติ, ปสาเทนฺติ, ปสาทยนฺติฯ

 

กมฺเม-ปสาทียติ, ปสาทียนฺติฯ

 

หน-หิํสา, คตีสุ, หนติ, หนนฺติฯ

 

‘กฺวจิ วิกรณาน’นฺติ สุตฺเตน ลวิกรณสฺส โลเป หนฺติ, ผลํ เว กทลิํ หนฺติ, สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ [จูฬว. ๓๓๕], หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน [อ. นิ. ๗.๖๔]ฯ

 

มหาวุตฺตินา กฺวจิ ธาตฺวนฺตโลโป, วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วรํ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๗๐], ลุทฺทกา มิคํ หนฺติ, เกวฏฺฏา มจฺฉํ หนฺติฯ

 

กมฺเม-หนียติ, หนียนฺติฯ

 

ธาตฺวนฺตสฺส จวคฺคตฺเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, หญฺญติ, หญฺญนฺติฯ

 

การิเต –

 

๖๕๔. หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ [ก. ๕๙๑; รู. ๕๔๔; นี. ๑๑๙๕]ฯ

 

หนสฺส ฆาโต โหติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเยฯ

 

ฆาเตติ, ฆาตยติ, ฆาตาเปติ, ฆาตาปยติฯ

 

กมฺเม-ฆาตียติ, ฆาตาปียติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อหนิ, หนิ, อหนิํสุ, หนิํสุฯ

 

กมฺเม-อหญฺญิ, หญฺญิ, อหญฺญิํสุ, หญฺญิํสุฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ –

 

๖๕๕. หนา เชขา [ก. ๔๘๑; รู. ๕๒๔; นี. ๙๖๗, ๙๖๙? ‘…ฉขา’ (พหูสุ) ‘เฉขา’ (กตฺถจิ)]ฯ

 

หนมฺหา ปรสฺส สฺสการสฺส เช, ขาเทสา โหนฺติ วา, มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํฯ

 

หชฺเชติ, หนิสฺสติ, หชฺเชนฺติ, หชฺเชสิ, หชฺเชถ, หชฺเชมิ, หนิสฺสามิ, หชฺเชม, หนิสฺสามฯ

 

ขาเทเส มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, ปฏิหงฺขติ, ปฏิหนิสฺสติ, ปฏิหงฺขนฺติ, ปฏิหงฺขสิ, ปฏิหงฺขามิ, ปฏิหงฺขาม, ปฏิหนิสฺสามฯ

 

หร-หรเณ, หรติ, หรนฺติฯ

 

กมฺเม-หรียติ, หรียนฺติฯ

 

การิเต-หาเรติ, หารยติฯ

 

ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, หราเปติ, หราปยติฯ

 

กมฺเม-หารียติ, หราปียติฯ

 

อา, อีอาทีสุ –

 

๖๕๖. อาอีอาทีสุ หรสฺสาฯ

 

อาอาทีสุ อีอาทีสุ จ หรสฺส รการสฺส อา โหติ วา, โส อหา, อหราฯ

 

อีอาทิมฺหิ-โส อหาสิ, อชินิ มํ อหาสิ เม [ธ. ป. ๓-๔], อตฺตานํ อุปสํหาสิ, อาสนํ อภิหาสิ, สาสเน วิหาสิ, วิหาสิ ปุริสุตฺตโม [คเวสิตพฺพํ], ธมฺมํ ปยิรุทาหาสิ, อหริ, หริ, วิหาสุํ, อาหิํสุ, วิหิํสุ วา, ‘‘มา เม ตโต มูลผลํ อาหํสู’’ติ [ชา. ๒.๑๘.๒๒] ปาฬิ, อหาสุํ, อหรุํ, หรุํ, อหริํสุ, หริํสุ, ตฺวํ อหาสิ, อหริ, ตุมฺเห อหาสิตฺถ, อหริตฺถ, อหํ อหาสิํ, อหริํ, วิหาสิํ สาสเน รโต [อป. เถร ๑.๒.๘๔], มยํ อหาสิมฺหา, อหริมฺหาฯ

 

ปรฉกฺเก อสฺส ตฺถตฺตํ, โส อหาสิตฺถ, อหริตฺถฯ

 

สฺสตฺยาทีสุ –

 

๖๕๗. หรสฺส จาหง สฺเส [‘ยาสฺส จาหง สฺเสน’ (พหูสุ)]ฯ

 

สฺสการวตีสุ วิภตฺตีสุ สฺเสน สห หรสฺส จ กรสฺส จ รการสฺส อาหง โหติ วาฯ

 

อิอุ อาคเม-หาหิติ, ขาริกาชญฺจ หาหิติ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๙]ฯ หาหติ วา, หริสฺสติ, หาหินฺติ, หาหนฺติ, หริสฺสนฺติ, หาหสิ, สุขํ ภิกฺขุ วิหาหิสิ [ธ. ป. ๓๗๙]ฯ หาหถ, หาหามิ, หาหาม, หริสฺสามฯ

 

มหาวุตฺตินา หรสฺส ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ, ‘‘โย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๑๘๕], ปุรกฺขตฺวา วิหสฺสาม [เถรีคา. ๑๒๑], อหํ อุทกมาหิสฺส’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๑] ปาฬีฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-อหาหา, อหริสฺสา, อหาหํสุ, อหริสฺสํสุฯ

 

อาปุพฺพ สีส-ปตฺถนายํ, อาสีสติ, อาสีสนฺติ, ปจฺจาสีสติ, ปจฺจาสีสนฺติฯ

 

๖๕๘. อาทิสฺมา สรา [จํ. ๕.๑.๓; ปา. ๖.๑.๒]ฯ

 

อาทิภูตา สรมฺหา ปรํ ปฐมสทฺทรูปํ เอกสฺสรํ ทฺเวรูปํ โหติ, อิมินา สรปุพฺพานํ ธาตุปทานํ ปททฺวิตฺเต อาสีส, สีส อิติ รูปทฺวยํ ภวติฯ

 

๖๕๙. โลโปนาทิพฺยญฺชนสฺส [จํ. ๖.๒.๑๑๒; ปา. ๗.๔.๖๐]ฯ

 

ทฺวิตฺเต อนาทิภูตสฺส เอกสฺส พฺยญฺชนสฺส โลโป โหตีติ ปุริเม สีสรูเป สการโลโปฯ

 

อาสีสีสติ, อาสีสีสนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

ตถา ‘ปโรกฺขายญฺจา’ติ สุตฺเต จสทฺเทน กมาทีนํ ธาตุปทานํ ปททฺวิตฺเต กเต ‘โลโปนาทิพฺยญฺชนสฺสา’ติ ปุริเม ปทรูเป อนาทิพฺยญฺชนโลโป, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ เสสสฺส กวคฺคสฺส จวคฺคตฺตํ, ‘นิคฺคหีตญฺจา’ติ นิคฺคหีตาคโม, จงฺกมติ, จงฺกมนฺติ, จงฺกมตุ, จงฺกมนฺตุ, จงฺกเมยฺย, จงฺกเมยฺยุํ อิจฺจาทิฯ

 

กุจ-สงฺโกจเน, จงฺโกจติ, จงฺโกจนฺติฯ

 

จล-จลเน, จญฺจลติ, จญฺจลนฺติฯ

 

มหาวุตฺตินา นิคฺคหีตสฺส ปรรูปตฺเต ชร-ภิชฺชเน, ชชฺชรติ ชชฺชรนฺติฯ

 

ทฬ-ทิตฺติยํ, ททฺทลฺลติ, ททฺทลฺลนฺติฯ

 

มุห-เวจิตฺเต, โมมุหติ, โมมุหนฺติ, มหาวุตฺตินา อุสฺส โอตฺตํฯ

 

ตถา รุ-สทฺเท, โรรุวติ, โรรุวนฺติฯ

 

ลุป-คิทฺเธ, โลลุปฺปติ, โลลุปฺปนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

ปททฺวิตฺตํ นาม ปทตฺถานํ อติสยตาทีปนตฺถํ, วิจฺฉายํ ปน โปโนปุญฺญ, สมฺภมาทีสุ จ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยญฺชนโลโป นตฺถิ, คาโม คาโม รมณีโยฯ ตถา กฺวจิ อติสยทีปเนปิ, รูปรูปํ, ทุกฺขทุกฺขํ, อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ, เทวเทโว, มุนิมุนิ, ราชราชา, พฺรหฺมพฺรหฺมา, วรวโร, อคฺคอคฺโค, เชฏฺฐเชฏฺโฐ, เสฏฺฐเสฏฺโฐ, ปสตฺถปสตฺโถ, อุคฺคตอุคฺคโต, อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐ, โอมโกมโก, ทุพฺพลทุพฺพโล, อพลอพโล, มหนฺตมหนฺโต อิจฺจาทิฯ

 

ภูวาทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ

รุธาทิคณ

 

อถ รุธาทิคโณ วุจฺจเตฯ

 

‘กตฺตรี’ติ ปทํ วตฺตเต, ตญฺจ พหุลาธิการา วิกรณานํ กตฺตริ นิพนฺธํ ภาว, กมฺเมสุ อนิพนฺธํ วิกปฺเปน ปวตฺติํ ทีเปติ, ตสฺมา ภาว, กมฺเมสุ จ การิตรูเปสุ จ วิกรณานํ ปวตฺติ เวทิตพฺพา โหตีติฯ

 

ฉิท, ภิท, ภุช, มุจ, ยุช, ริจ, รุธ, ลิป, วิท, สิจ, สุภฯ

 

๖๖๐. มญฺจ รุธาทีนํ [ก. ๔๔๖; รู. ๕๐๙; นี. ๙๒๖; จํ. ๑.๑.๙๓; ปา. ๓.๑.๗๘]ฯ

 

รุธาทีหิ กฺริยตฺเถหิ กตฺตริ โล โหติ, เตสญฺจ รุธาทีนํ ปุพฺพนฺตสรมฺหา ปรํ นิคฺคหีตํ อาคจฺฉติ, มานุพนฺโธ ปุพฺพนฺตทีปนตฺโถ, อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, จสทฺเทน รุธ, สุภาทีหิ อิ, อี, เอ, โอปจฺจเย สงฺคณฺหาติ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํฯ

 

รุนฺธติฯ

 

ฉิท-ทฺวิธากรเณ, ฉินฺทติ, ฉินฺทนฺติฯ

 

กมฺเม กฺโย, ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’ติ ยมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส จวคฺคตฺตํ, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํฯ ฉิชฺชติ, ฉิชฺชนฺติฯ

 

‘ครุปุพฺพา รสฺสา เร นฺเตนฺตีน’นฺติ จตุนฺนํ นฺเต, นฺตีนํ เรตฺตํ, ฉินฺทเต, ฉิชฺชเต, ฉิชฺชนฺเต, ฉิชฺชเรฯ

 

อิมินา นิคฺคหีตาคโม, ฉินฺทียติ, ฉินฺทียนฺติ, ฉินฺทียเต, ฉินฺทียนฺเตฯ

 

การิเต-เฉเทติ, เฉทยติ, เฉทาเปติ, เฉทาปยติ, ฉินฺเทติ, ฉินฺทยติ, ฉินฺทาเปติ, ฉินฺทาปยติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อจฺฉินฺทิ, ฉินฺทิ, อจฺฉินฺทุํ, ฉินฺทุํ, อจฺฉินฺทิํสุ, ฉินฺทิํสุฯ

 

มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ ปุพฺพสฺส ทฺวิตฺตญฺจ, อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหํ, วิวตฺตยิ สํโยชนํ [อิติวุ. ๕๓], ‘‘อจฺเฉชฺชี’’ติปิ ทิวาทิปาโฐ ทิสฺสติ, อจฺเฉจฺฉุํ วต โภ รุกฺขํ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๘๘]ฯ

 

กมฺเม-อจฺฉิชฺชิ, ฉิชฺชิ, อจฺฉินฺทิยิ, ฉินฺทิยิฯ

 

การิเต-เฉเทสิ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยิ [ชา. ๑.๔.๔๙], ฉินฺเทสิ, ฉินฺทยิฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวสฉิทคมภิทรุทานํ จฺฉง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ, เฉจฺฉติ, ฉินฺทิสฺสติ, เฉจฺฉนฺติ, ฉินฺทิสฺสนฺติ, เฉจฺฉสิ, เฉจฺฉต, เฉจฺฉามิ, เฉจฺฉาม, ฉินฺทิสฺสามฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-อจฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสา, อจฺเฉจฺฉํสุ, อจฺฉินฺทิสฺสํสุฯ

 

ภิท-วิทารเณ, ภินฺทติ, ภินฺทนฺติฯ

 

กมฺเม-ภิชฺชติ, ภิชฺชนฺติ, ภิชฺชเร, ภินฺทิยติ, ภินฺทิยนฺติฯ

 

การิเต-ภิกฺขู ภิกฺขูหิ เภเทติ [มหาว. ๑๐๗], เภทยติ, เภทาเปติ, เภทาปยติ, ภินฺเทติ, ภินฺทยติ, ภินฺทาเปติ, ภินฺทาปยติฯ

 

กมฺเม-เภทียติ, เภทาปียติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อภินฺทิ, ภินฺทิ, อภินฺทุํ, ภินฺทุํ, อภินฺทิํสุ, ภินฺทิํสุฯ

 

กมฺเม-อภิชฺชิ, ภิชฺชิ, อภินฺทิยิ, ภินฺทิยิฯ

 

การิเต-อเภเทสิ, เภเทสิ, อเภทยิ, เภทยิ, เภทาเปสิ, เภทาปยิฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวส…’อิจฺจาทินา สฺเสน สห ทสฺส จฺโฉ, เภจฺฉติ, ภินฺทิสฺสติ, เภจฺฉนฺติ, ภินฺทิสฺสนฺติ, เภจฺฉสิ, เภจฺฉถ, เภจฺฉามิ, เภจฺฉาม, ภินฺทิสฺสาม, ‘‘ตํ เต ปญฺญาย เภจฺฉามี’’ติ [สุ. นิ. ๔๔๕] ปาฬิฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-อจฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสาอิจฺจาทิฯ

 

ภุช-ปาลน, พฺยวหรเณสุ, ภุญฺชติ, ภุญฺชนฺติฯ

 

กมฺเม-ภุชฺชติ, ภุชฺชนฺติฯ

 

การิเต-โภเชติ, โภชยติ, โภชาเปติ, โภชาปยติฯ

 

กมฺเม-โภชียติ, โภชาปียติฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘วจภุชมุจวิสานํ กฺขง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข, อาทิวุทฺธิ, โภกฺขติ, ภุญฺชิสฺสติ, โภกฺขนฺติ, โภกฺขสิ, โภกฺขถ, โภกฺขามิ, โภกฺขาม, ภุญฺชิสฺสามฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-อโภกฺขา, อภุญฺชิสฺสา, อโภกฺขํสุ, อภุญฺชิสฺสํสุ อิจฺจาทิฯ

 

มุจ-โมจเน, มุญฺจติ, มุญฺจนฺติ, มุญฺจเรฯ

 

กมฺเม-มุจฺจติ, มุจฺจนฺติ, มุญฺจียติ, มุญฺจียนฺติฯ

 

การิเต-โมจาเปติ, โมจาปยติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อมุญฺจิ, มุญฺจิ, อมุญฺจิํสุ, มุญฺจิํสุฯ

 

การิเต-อโมเจสิ, โมเจสิ, อโมจยิ, โมจยิ, อโมเจสุํ, โมเจสุํ, อโมจยุํ, โมจยุํ, อโมจิํสุ, โมจิํสุ, อโมจยิํสุ, โมจยิํสุฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-สฺเสน สห จสฺส กฺโข, โมกฺขติ, มุญฺจิสฺสติ, โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา [ธ. ป. ๓๗]ฯ น เม สมณ โมกฺขสิ [สํ. นิ. ๑.๑๔๐]ฯ โมกฺขถ, โมกฺขามิ, โมกฺขาม, มุญฺจิสฺสามฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-อโมกฺขา, โมกฺขา, อมุญฺจิสฺสา, มุญฺจิสฺสา, อโมกฺขํสุ, โมกฺขํสุ, อมุญฺจิสฺสํสุ, มุญฺจิสฺสํสุฯ

 

ยุช-โยเค, ยุญฺชติ พุทฺธสาสเน, อารภตีติ อตฺโถ, ยุญฺชนฺติ, ปมาทมนุยุญฺชนฺติ, พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา [ธ. ป. ๒๖]ฯ ยุญฺชสิ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน [สํ. นิ. ๑.๑๘๕]ฯ ยุญฺชามิ, ยุญฺชามฯ

 

กมฺเม-ยุญฺชียติ, ยุญฺชียนฺติฯ

 

การิเต-โยเชติ, ปโยเชติ, นิโยเชติ, อุยฺโยเชติ, โยชยติ, ปโยชยติ, นิโยชยติ, อุยฺโยชยติฯ

 

กมฺเม-โยชียติ, ปโยชียติ, นิโยชียติ, อุยฺโยชียติฯ

 

รุธ-อาวรเณ, รุนฺธติ, รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, รุนฺโธติ, รุนฺธนฺติ, โอรุนฺธติ, อวรุนฺธติ, รุนฺธาเปติ, รุนฺธาปยติ, อวโรเธติ, อวโรธยติ, อุปโรเธติ, อุปโรธยติ, โรธาเปติ, โรธาปยติฯ

 

กมฺเม-อวโรธียติ อิจฺจาทิฯ

 

ลิป-ลิมฺปเน, ลิมฺปติ, ลิมฺปนฺติฯ

 

กมฺเม-ลิมฺปียติฯ

 

การิเต-ลิมฺเปติ, ลิมฺปยติ, ลิมฺปาเปติ, ลิมฺปาปยติ, เลเปติ, เลปยติ, เลปาเปติ, เลปาปยติ อิจฺจาทิฯ

 

วิท-ปฏิลาเภ, วินฺทติ, วินฺทนฺติฯ

 

กมฺเม-วินฺทียติ, วินฺทียนฺติฯ

 

การิเต-วินฺเทติ, วินฺทยติ, วินฺทาเปติ, วินฺทาปยหิฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อวินฺทิ, วินฺทิ, อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุํ [ชา. ๑.๑.๒], อวินฺทิํสุ, วินฺทิํสุ อิจฺจาทิฯ

 

สิจ-เสจเน, สิญฺจติ, สิญฺจนฺติฯ

 

กมฺเม-สิญฺจียติ, สิญฺจียนฺติฯ

 

การิเต-สิญฺเจติ, สิญฺจยติ, สิญฺจาเปติ, สิญฺจาปยติ, สิญฺเจยฺย วา สิญฺจาเปยฺย วา [ปาจิ. ๑๔๐] อิจฺจาทิฯ

 

สุภ-สมฺปหาเร, โย โน คาโวว สุมฺภติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๓๒]ฯ สุมฺภนฺติ, สุมฺภสิ, สุมฺภถ, ภูมึ สุมฺภามิ เวคสา [ชา. ๑.๕.๕๑], สุมฺภาม, สุมฺภิติ, สุมฺภีติ, สุมฺเภติ, สุมฺโภติ อิจฺจาทิฯ

 

คหธาตุปิ อิธ สงฺคหิตาฯ คห-อุปาทาเนฯ ‘มญฺจ รุธาทีน’นฺติ นิคฺคหีเตน สห ลปจฺจโยฯ

 

๖๖๑. โณ นิคฺคหีตสฺส [ก. ๔๙๐; รู. ๕๑๘; นี. ๙๘๒]ฯ

 

คหธาตุมฺหิ อาคตสฺส นิคฺคหีตสฺส โณ โหติฯ มหาวุตฺตินา วิกปฺเปน ลสฺส ทีโฆฯ

 

คณฺหาติ, คณฺหติ วา, คณฺหนฺติ, คณฺหสิ, คณฺหถ, คณฺหามิ, คณฺหามฯ

 

กมฺเม-คณฺหียติ, คณฺหียนฺติฯ

 

‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ห, ยานํ วิปริยาโย, คยฺหติ, คยฺหนฺติ, คยฺหเรฯ

 

การิเต-คาเหติ, คาหยติ, คาหาเปติ, คาหาปยติ อิจฺจาทิฯ

 

๖๖๒. คหสฺส เฆปฺโป [ก. ๔๘๙; รู. ๕๑๙; นี. ๙๐๑]ฯ

 

นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ คหสฺส เฆปฺปาเทโส โหติ วาฯ

 

เฆปฺปติ, เฆปฺปนฺติฯ

 

กมฺเม-เฆปฺปียติ, เฆปฺปียนฺติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อคณฺหิ, คณฺหิฯ

 

มหาวุตฺตินา นิคฺคหีตโลโป, อิอุอาคมสฺส เอตฺตํ, อคฺคเหสิ, ปฏิคฺคเหสิ, อนุคฺคเหสิ, อคฺคณฺหิํสุ, คณฺหิํสุฯ อคฺคเหสุํ, ปฏิคฺคเหสุํ, อนุคฺคเหสุํฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-คณฺหิสฺสติ, คเหสฺสติ, คณฺหิสฺสนฺติ, คเหสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

รุธาทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ

ทิวาทิคณ

 

อถ ทิวาทิคโณ วุจฺจเตฯ

 

อิธ ธาตูนํ กโม อนฺตกฺขรวเสน วตฺตพฺโพ สพฺพโส สทิสรูปตฺตาฯ

 

มุจ, วิจ, ยุช, ลุช, วิช, คท, ปท, มท, วิท, อิธ, กุธ, คิธ, พุธ, ยุธ, วิธ, สิธ, สุธ มน, หน, กุป, ทีป, ลุป, วป, สุป, ทิวุ, สิวุ, ตส, ตุส, ทิส, ทุส, สิส, สุส, ทห, นห, มุหฯ

 

๖๖๓. ทิวาทีหิ ยก [ก. ๔๔๗; รู. ๕๑๐; นี. ๙๒๘; จํ. ๑.๑.๘๗; ปา. ๓.๑.๖๙]ฯ

 

ทิวาทีหิ กฺริยตฺเถหิ กตฺตริ กานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติฯ

 

ทิพฺพติฯ

 

มุจ-มุตฺติยํ, ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, มุจฺจติ, วิมุจฺจติฯ อกมฺมกตฺตา สุทฺธกมฺมรูปํ น ลพฺภติฯ

 

การิเต-โมเจติ, โมจยติ, โมจาเปติ, โมจาปยติฯ

 

กมฺเม-โมจียติ, โมจาปียติ, มุจฺจตุ, ทุกฺขา มุจฺจนฺตุฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข, โมกฺขติ, โมกฺขนฺติฯ

 

วิจ-วิเวเก, วิวิจฺจติ, วิวิจฺจนฺติฯ

 

การิเต-วิเวเจติ, วิเวจยติ, วิเวจาเปติ, วิเวจาปยติฯ

 

กมฺเม-วิเวจียติ, วิเวจาปียติ อิจฺจาทิฯ

 

ยุช-ยุตฺติยํ, ยุชฺชติ, ยุชฺชนฺติฯ

 

ลุช-วินาเส, ลุชฺชติ, ลุชฺชนฺติฯ

 

วิช-ภย, จลเนสุ, สํวิชฺชติ, สํวิชฺชนฺติฯ

 

การิเต-สํเวเชติ, สํเวชยติ, สํเวเชนฺติ, สํเวชยนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

คท-คชฺชเน, เมโฆ คชฺชติ, คชฺชนฺติฯ

 

ปท-คติมฺหิ, อุปฺปชฺชติ, อุปฺปชฺชนฺติ, นิปชฺชติ, วิปชฺชติ, สมฺปชฺชติ, อาปชฺชติ, สมาปชฺชติ, ปฏิปชฺชติฯ

 

กมฺเม-เตน อาปตฺติ อาปชฺชติ, ฌานํ สมาปชฺชติ, มคฺโค ปฏิปชฺชติฯ

 

กฺยมฺหิ ปเรปิ ยก โหติ, เตน อาปตฺติ อาปชฺชียติฯ ฌานํ สมาปชฺชียติ, มคฺโค ปฏิปชฺชียติฯ

 

การิเต-อุปฺปาเทติ, อุปฺปาทยติ, นิปฺผาเทติ, นิปฺผาทยติฯ สมฺปาเทติ, สมฺปาทยติ, อาปาเทติ, อาปาทยติ, ปฏิปาเทติ, ปฏิปาทยติ, ปฏิปชฺชาเปติ, ปฏิปชฺชาปยติฯ

 

กมฺเม-อุปฺปาทียติ, นิปฺผาทียติ, สมฺปาทียติ, อาปาทียติ, ปฏิปาทียติฯ

 

อุปฺปชฺชตุ, อุปฺปชฺชนฺตุ, อุปฺปชฺเชยฺย, อุปฺปชฺเชยฺยุํ, กินฺติ นุ โข สทฺธิวิหาริกสฺส ปตฺโต อุปฺปชฺชิเยถ, จีวรํ อุปฺปชฺชิเยถ, ปริกฺขาโร อุปฺปชฺชิเยถาติ [มหาว. ๖๗] อิมานิ ปน กตฺตุ, กมฺมรูปานิฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อุปฺปชฺชิ, นิปชฺชิ, วิปชฺชิ, สมฺปชฺชิ, อาปชฺชิ, สมาปชฺชิ, ปฏิปชฺชิฯ

 

๖๖๔. กฺวจิ วิกรณานํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

วิกรณานํ กฺวจิ โลโป โหติฯ

 

จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ [สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑] อิจฺจาทิ, อุปฺปชฺชิํสุ, นิปชฺชิํสุฯ

 

มท-อุมฺมาเท, มชฺชติ, มชฺชนฺติฯ

 

วิท-สตฺตายํ, วิชฺชติ, สํวิชฺชติฯ

 

อิธ-สมิทฺธิยํ, อิชฺฌติ, สมิชฺฌติฯ

 

กุธ-โกเป, กุชฺฌติ, กุชฺฌนฺติฯ

 

พุธ-อวคมเน, พุชฺฌติ, สมฺพุชฺฌติฯ

 

ปฏิปุพฺโพ นิทฺทกฺขเย วิกสเน จ, ปฏิพุชฺฌติฯ

 

กมฺเม-เตน ธมฺโม พุชฺฌติ, ธมฺมา พุชฺฌนฺติ, พุชฺฌเร, พุชฺฌียติ, พุชฺฌียนฺติฯ

 

การิเต-โพเธติ, โพธยติ, โพธาเปติ, โพธาปยติ, พุชฺฌาเปติ, พุชฺฌาปยติฯ

 

ยุธ-สมฺปหาเร, มลฺโล มลฺเลน สทฺธิํ ยุชฺฌติ, ทฺเว เสนา ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว เมณฺฑา ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว อุสภา ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว หตฺถิโน ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว กุกฺกุฏา ยุชฺฌนฺติฯ

 

กมฺเม-ยุชฺฌียติ, ยุชฺฌียนฺติฯ

 

การิเต-โยเธติ, โยธยติ, ยุชฺฌาเปติ, ยุชฺฌาปยติ, ‘‘โยเธถ มารํ ปญฺญาวุเธนา’’ติ [ธ. ป. ๔๐] ปาฬิฯ

 

วิธ-ตาฬเน, สเรน มิคํ วิชฺฌติ, ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌติ, ปฏิวิชฺฌนฺติฯ

 

กมฺเม กตฺตุสทิสมฺปิ รูปํ โหติ, เตน ธมฺโม ปฏิวิชฺฌติ, ธมฺมา ปฏิวิชฺฌนฺติ, ปฏิวิชฺฌียติ, ปฏิวิชฺฌียนฺติฯ

 

การิเต-เวเธติ, เวธยติ, ปฏิเวเธติ, ปฏิเวธยติ, อิจฺจาทิฯ

 

สิธ-สํสิทฺธิยํ, สิชฺฌติ, สิชฺฌนฺติ, สิชฺฌเรฯ

 

การิเต มหาวุตฺตินา อิสฺส อาตฺตํ, สาเธติ, สาธยติ, สาเธนฺติ, สาธยนฺติฯ

 

กมฺเม-สาธียติ, สาธียนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

สุธ-สุทฺธิยํ, สุชฺฌติ, สุชฺฌนฺติ, วิสุชฺฌติ, ปริสุชฺฌติฯ

 

การิเต-โสเธติ, โสธยติฯ

 

มน-มญฺญนายํ, มญฺญติ, อวมญฺญติ, อติมญฺญติ, มญฺญนฺติ, อวมญฺญนฺติ, อติมญฺญนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

หน-วิฆาต, สงฺฆาเตสุ, หญฺญติ, วิหญฺญติ, หญฺญนฺติ, วิหญฺญนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

กุป-โกเป, ปโร ปรสฺส กุปฺปติ, กุจฺฉิวาโต กุปฺปติ, โรโค กุปฺปติ, ปฏิกุปฺปติ, เตโชธาตุ ปกุปฺปติ [ม. นิ. ๑.๓๐๕]ฯ

 

การิเต-โกเปติ, โกปยติ อิจฺจาทิฯ

 

ทีป-ทิตฺติยํ, ทิปฺปติ, ทิปฺปนฺติ, ปุเร อธมฺโม ทิปฺปติ [จูฬว. ๔๓๗]ฯ

 

กมฺเม-ทีปียติ, ทีปียนฺติฯ

 

การิเต ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิ, ทีเปติ, ทีปยติ, ทีเปนฺติ, ทีปยนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

ลุป-อทสฺสเน, ลุปฺปติ, ลุปฺปนฺติฯ

 

การิเต-โลเปติ, โลปยติ อิจฺจาทิฯ

 

วป-พีชนิกฺเขเป, วปฺปติ, วปฺปนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

สุป-สุปฺปเน, สุปฺปติ, สุปฺปนฺติฯ

 

มหาวุตฺตินา อาทิวุทฺธิ, โสปฺปติ, โสปฺปนฺติฯ

 

สมุ-อุปสเม นิวาเส จ, สมฺมติ, วิสมฺมติ, อุปสมฺมติ, วูปสมฺมติ, อสฺสเม สมฺมติ, ยตฺถ สมฺมติ เตมิโย [ชา. ๒.๒๒.๗๓], สมฺมนฺติฯ การิเต น วุทฺธิ, สเมติ, วูปสเมติ อิจฺจาทิฯ

 

ทิวุ-กีฬายํ วิชิคีสายํ พฺยวหาเร ถุติ, กนฺติ, คติ, สตฺตีสุ จ, ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’ติ ยมฺหิ วสฺส พตฺตํ, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส พตฺตํ, ทิพฺพติ, ทิพฺพนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

สิวุ-สํสิพฺพเน, สิพฺพติ, สิพฺพนฺติ, สิพฺเพยฺย วา สิพฺพาเปยฺย วา [ปาจิ. ๑๗๖] อิจฺจาทิฯ

 

ตส-สนฺตาเส, ตสฺสติฯ

 

มหาวุตฺตินา ตสฺส ตฺรตฺตํ, อุตฺรสฺสติ, อุพฺพิชฺชตีติ อตฺโถฯ ตสฺสติ, ปริตสฺสติ, ปิปาสตีติ อตฺโถฯ

 

การิเต-ตาเสติ, ตาสยติ อิจฺจาทิฯ

 

ตุส-ปีติมฺหิ, ตุสฺสติ, สนฺตุสฺสติฯ

 

กมฺเมปิ-ตุสฺสติ, สนฺตุสฺสติ, ตุสฺสียติฯ

 

การิเต-โตเสติ, โตสยติ อิจฺจาทิฯ

 

ทิส-ปญฺญายเน, ทิสฺสติ, ปทิสฺสติ, สนฺทิสฺสติฯ ทิสฺสนฺติ พาลา อพฺยตฺตา [มหาว. ๗๖], นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ [พุ. วํ. ๒.๘๒], อิเม ธมฺมา มยิ สนฺทิสฺสนฺติ, อหญฺจ อิเมสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ [ม. นิ. ๓.๒๕๓ (โถกํ วิสทิสํ)]ฯ

 

ทุส-ปฏิฆาเต, ทุสฺสติฯ โทสเนยฺเยสุ ทุสฺสติฯ ปทุสฺสติ, ทุสฺสนฺติ, ปทุสฺสนฺติฯ

 

การิเต ทีโฆ, ทูเสติ, ทูสยติฯ

 

กมฺเม-ทูสียติ อิจฺจาทิฯ

 

สิส-อสพฺพโยเค, สิสฺสติ, อวสิสฺสติฯ สรีรานิ อวสิสฺสนฺติฯ

 

การิเต-เสเสติ, เสสยติ อิจฺจาทิฯ

 

สุส-สุสฺสเน, สุสฺสติฯ อฏฺฐิ จ นฺหารุ จ จมฺมญฺจ อวสิสฺสตุ, อุปสุสฺสตุ เม สรีเร มํสโลหิตํ [ม. นิ. ๒.๑๘๔ (โถกํ วิสทิสํ)] อิจฺจาทิฯ

 

ทห-ทาเห, ห, ยานํ วิปริยาโย, ทยฺหติ, ทยฺหนฺติ, เอกจิตกมฺหิ ทยฺหเรฯ

 

การิเต-ทาเหติ, ทาหยติ อิจฺจาทิฯ

 

นห-พนฺธเน, สนฺนยฺหติ, สนฺนยฺหนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

มุห-มุยฺหเน, มุยฺหติ, สมฺมุยฺหติ, สมฺมุยฺหามิ, ปมุยฺหามิฯ สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา [ชา. ๒.๒๒.๒๑๘๕]ฯ

 

การิเต-โมเหติ, โมหยติ อิจฺจาทิฯ

 

ทิวาทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ

 

สฺวาทิคณ

 

อถ สฺวาทิคโณ วุจฺจเตฯ

 

คิ, จิ, มิ, วุ, สุ, หิ, อาป, สกฯ

 

‘กา’ติ วตฺตเตฯ

 

๖๖๕. สฺวาทิโต กฺโณ [ก. ๔๔๘; รู. ๕๑๒; นี. ๙๒๙; จํ. ๑.๑.๙๕; ปา. ๓.๑.๗๔; ‘สฺวาทีหิ…’ (พหูสุ)]ฯ

 

สฺวาทีหิ กฺริยตฺเถหิ ปรํ กานุพนฺธา ณา, โณ อิติ ทฺเว ปจฺจยา โหนฺติฯ

 

๖๖๖. น เต กานุพนฺธนาคเมสุฯ

 

อิวณฺณุ’วณฺณานํ อการสฺส จ เต เอ, โอ, อา น โหนฺติ กานุพนฺธนาคเมสุ ปเรสูติ วุทฺธิปฏิเสโธฯ

 

สุณาติ, สุโณติฯ

 

คิ-สทฺเท, คิณาติ, คิโณติ, อนุคิณาติ, ปฏิคิณาติฯ

 

ปุพฺพสฺสรโลโป, อนุคิณนฺติ, ปฏิคิณนฺติฯ

 

จิ-จเย, มหาวุตฺตินา ณสฺส นตฺตํ, วฑฺฒกี ปาการํ จินาติ, จิโนติ, อาจินาติ, อาจิโนติ, อปจินาติ, อปจิโนติ, วิทฺธํเสตีติ อตฺโถฯ

 

ปุพฺพสฺสรโลโป, จินนฺติ, อาจินนฺติ, อปจินนฺติฯ

 

กมฺเม-จียติ, อาจียติ, อปจียติ, จินียติ, อาจินียติ, อปจินียติฯ

 

การิเต-จยาเปติ, จยาปยติ, จินาเปติ, จินาปยติ อิจฺจาทิฯ

 

มิ-ปกฺเขเป, มิณาติ, มิโณติ, มินาติ, มิโนติ วาฯ

 

วุ-สํวรเณ, สํวุณาติ, สํวุโณติ, อาวุณาติ, อาวุโณติฯ

 

สุ-สวเน, สุณาติ, สุโณติ, สุณนฺติ, สุณาสิ, สุโณสิฯ

 

รสฺสตฺเต-สุณสิ นาค [มหาว. ๑๒๖]ฯ สุณาถ, สุโณถ, สุณามิ, สุโณมิ, สุณาม, สุโณมฯ

 

กมฺเม ‘ทีโฆ สรสฺสา’ติ กฺยมฺหิ ทีโฆ, สูยติ, สุยฺยติ, สูยนฺติ, สุยฺยนฺติ, สุณียติ, สุณียนฺติฯ

 

การิเต-สาเวติ, อนุสาเวติ, สาวยติ, อนุสาวยติ, สุณาเปติ, สุณาปยติฯ

 

กมฺเม-สาวียติ, อนุสาวียติฯ

 

สุณาตุ, สุณนฺตุ, สุยฺยตุ, สุยฺยนฺตุ, สาเวตุ, สาเวนฺตุ, สุเณ, สุเณยฺย, สุเณยฺยุํ, สูเยยฺย, สุยฺเยยฺย, สูเยยฺยุํ, สุยฺเยยุํ, สาเวยฺย, สาเวยฺยุํฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อสุณิ, สุณิฯ

 

๖๖๗. เตสุ สุโต กฺโณกฺณานํ โรฏ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

เตสุ อีอาทีสุ สฺสการวนฺเตสุ จ วจเนสุ สุธาตุโต ปเรสํ กฺโณ, กฺณานํ โรฏ โหติ, รานุพนฺโธ สพฺพาเทสทีปนตฺโถฯ ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ สุตฺเตน อาทิสรสฺส โลโป, ทฺวิตฺตํฯ

 

อสฺโสสิ, อสฺโสสุํ, อสฺโสสิ, อสฺโสสิตฺถ, อสฺโสสิํ, อสฺโสสิมฺหา, อสฺโสสุมฺหา, อสฺโสสิตฺถ อิจฺจาทิฯ

 

สฺสตฺยาทิมฺหิ-สุณิสฺสติ, โสสฺสติ, สุณิสฺสนฺติ, โสสฺสนฺติ, สุณิสฺสสิ, โสสฺสสิ, สุณิสฺสถ, โสสฺสถ, สุณิสฺสามิ, โสสฺสามิ, สุณิสฺสาม, โสสฺสามฯ เอวํ ปรฉกฺเกฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-อสุณิสฺสา, อโสสฺสา, อสุณิสฺสํสุ, โสสฺสํสุ อิจฺจาทิฯ

 

ปปุพฺโพ หิ-เปสเน, ปหิณาติ, ปหิโณติ, ปหิณนฺติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-ทูตํ ปหิณิ, ปหิณิํสุ, ‘กฺวจิ วิกรณาน’นฺติ วิกรณโลโป, มหาวุตฺตินา ปสฺส ทีโฆ, ทูตํ ปาเหสิ [ปารา. ๒๙๗; มหาว. ๑๙๘], ปาเหสุํ อิจฺจาทิฯ

 

อาป-ปาปุณเน ปปุพฺโพ –

 

๖๖๘. สกาปานํ กุกฺกุ กฺเณ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘‘…กุกกู เณ’’ (พหูสุ)]ฯ

 

สก, อาปธาตูนํ กานุพนฺธา กุการ, อุการา กเมน อาคมา โหนฺติ กฺณมฺหิ ปจฺจเยฯ

 

ปาปุโณติ, ปาปุณนฺติ, สมฺปาปุณนฺติฯ

 

ปริปุพฺโพ ปริยตฺติยํ, ปริยาปุณาติ, ปริยาปุณนฺติฯ

 

สํปุพฺโพ-สมาปุณาติ, ปริสมาปุณาติ, นิฏฺฐานํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

 

กฺเณติ กึ? ปปฺโปติฯ

 

กมฺเม-ปาปียติ, ปาปียนฺติฯ

 

การิเต-ปาเปติ, ปาปยติ, ปาเปนฺติ, ปาปยนฺติฯ

 

กมฺเม-ปาปียติ, ปาปียนฺติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-ปาปุณิ, ปาปุณิํสุ อิจฺจาทิฯ

 

สก-สตฺติยํ, สกฺกุโณติ, สกฺกุณาติฯ

 

กฺเณติ กึ? สกฺโกติ, สกฺกุณนฺติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อสกฺกุณิ, สกฺกุณิ, อสกฺกุณิํสุ, สกฺกุณิํสุฯ

 

๖๖๙. สกา กฺณาสฺส โข อีอาโท [‘…ณาสฺส ข…’’ (พหูสุ)]ฯ

 

สกมฺหา ปรสฺส กฺณาสฺส โข โหติ อีอาทิมฺหิฯ

 

อสกฺขิ, สกฺขิ, อสกฺขิํสุ, สกฺขิํสุ อิจฺจาทิฯ

 

๖๗๐. สฺเส วา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

สกมฺหา ปรสฺส กฺณสฺส โข โหติ วา สฺเส ปเรฯ

 

สกฺขิสฺสติ, สกฺกุณิสฺสติ, สกฺขิสฺสนฺติ, สกฺกุณิสฺสนฺติ, สกฺขิสฺสสิ, สกฺขิสฺสถ, สกฺขิสฺสามิ, สกฺขิสฺสาม, สกฺกุณิสฺสามฯ

 

‘ทกฺข สกฺข เหหิ โหหีหิ โลโป’ติ สฺสสฺส วิกปฺเปน โลโป, สกฺขิติ, สกฺขิสฺสติ, สกฺขินฺติ, สกฺขิสฺสนฺติฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-อสกฺขิสฺสา, สกฺขิสฺสา, อสกฺกุณิสฺสา, สกฺกุณิสฺสา อิจฺจาทิฯ

 

สฺวาทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ

กฺยาทิคณ

 

อถ กฺยาทิคโณ วุจฺจเตฯ

 

กี, ชิ, ญา, ธู, ปุ, ภู, มา, มู, ลูฯ

 

๖๗๑. กฺยาทีหิ กฺณา [ก. ๔๔๙; รู. ๕๑๓; นี. ๙๓๐; จํ. ๑.๑.๑๐๑ …เป.… ๓.๑.๘๑]ฯ

 

กีอิจฺจาทีหิ กฺริยตฺเถหิ ปรํ กตฺตริ กานุพนฺโธ ณาปจฺจโย โหติฯ

 

๖๗๒. กฺณากฺนาสุ รสฺโส [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; จํ. ๖.๑.๑๐๘; ปา. ๗.๓.๘๐]ฯ

 

เอเตสุ ทีฆธาตูนํ รสฺโส โหติฯ

 

กี-ทพฺพวินิมเย, กิณาติ, กิณนฺติ, วิกฺกิณาติ, วิกฺกิณนฺติฯ

 

กมฺเม-กียติ, กิยฺยติ, วิกฺกียติ, วิกฺกิยฺยติ, วิกฺกิยฺยนฺติฯ

 

การิเต-วิกฺกาเยติ, วิกฺกายยติ, กีณาเปติ, กีณาปยติ อิจฺจาทิฯ

 

๖๗๓. ชฺยาทีหิ กฺนา [ก. ๔๔๙; รู. ๕๑๓; นี. ๙๓๐]ฯ

 

ชิอิจฺจาทีหิ กตฺตริ กานุพนฺโธ นาปจฺจโย โหติฯ

 

ชินาติ, ชินนฺติฯ

 

กมฺเม-ชียติ, ชิยฺยติ, ชินียติ, ชินิยฺยติฯ

 

การิเต-ชยาเปติ, ชยาปยติ, ปราเชติ, ปราชยติ, ปราเชนฺติ, ปราชยนฺติ, ชินาเปติ, ชินาปยติ, อชินิ, ชินิ, อชินิํสุ, ชินิํสุ, ชินิสฺสติ, ชินิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

ญา-อวโพธเนฯ

 

๖๗๔. ญาสฺส เน ชา [ก. ๔๗๐; รู. ๕๑๔; นี. ๙๕๐; จํ. ๖.๑.๑๐๗; ปา. ๗.๓.๗๐, ๗๙]ฯ

 

นาปจฺจเย ปเร ญาสฺส ชา โหติฯ

 

ชานาติ, ปชานาติ, อาชานาติ, สญฺชานาติ, วิชานาติ, อภิชานาติ, ปริชานาติ, ปฏิชานาติ, ชานนฺติฯ

 

กมฺเม-ญายติ, ปญฺญายติ, อญฺญายติ, สญฺญายติ, วิญฺญายติ, อภิญฺญายติ, ปริญฺญายติ, ปฏิญฺญายติ, ญายนฺติฯ

 

การิเต-ญาเปติ, ญาปยติ, ญาเปนฺติ, ญาปยนฺติ, ชานาเปติ, ชานาปยติ, ชานาเปนฺติ, ชานาปยนฺติฯ

 

กมฺเม-ญาปียติ, สญฺญาปียติ, ชานาปียติฯ

 

๖๗๕. ญาสฺส สนาสฺส นาโย ติมฺหิ [ก. ๕๐๙; รู. ๕๑๖; นี. ๑๐๒๒]ฯ

 

นาสหิตสฺส ญาสฺส นาโย โหติ ติมฺหิ, สุตฺตวิภตฺติยา อนฺติ, อนฺเตสุ จฯ

 

นายติฯ วิเจยฺย วิเจยฺย อตฺเถ ปนายตีติ โข ภิกฺขเว วิปสฺสีติ วุจฺจติ [ที. นิ. ๒.๔๑-๔๔]ฯ นายนฺติฯ ‘‘อนิมิตฺตา น นายเร’’ติ [วิสุทฺธิ ๑.๑๗๔] ปาฬิฯ

 

เอยฺยาทิมฺหิ-ชาเนยฺย, ชาเนยฺยุํ, ชาเนยฺยาสิ, ชาเนยฺยาถ, ชาเนยฺยามิ, ชาเนยฺยามฯ

 

อุตฺเต-ชาเนยฺยามุฯ

 

เอยฺยามสฺส เอมุตฺเต ‘‘กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๗] ปาฬิฯ

 

๖๗๖. เอยฺยสฺสิยาญา วา [ก. ๕๐๘; รู. ๕๑๕; นี. ๑๐๒๑]ฯ

 

ญาโต เอยฺยสฺส อิยา, ญา โหนฺติ, วาสทฺเทน เอยฺยุมาทีนมฺปิ ญู, ญาสิ, ญาถ, ญามิ, ญามาเทสา โหนฺติ, เอยฺยมิจฺจสฺส ญญฺจฯ

 

ชานิยาฯ

 

๖๗๗. ญามฺหิ ชํ [ก. ๔๗๐; รู. ๕๑๔; นี. ๙๕๐]ฯ

 

ญาเทเส ปเร สนาสฺส ญาสฺส ชํ โหติฯ

 

ชญฺญา, วิชญฺญาฯ

 

สุตฺตวิภตฺเตน ญูอาทีสุปิ ชํ โหติฯ ‘‘ปาปํ กตฺวา มา มํ ชญฺญูติ อิจฺฉติ [สุ. นิ. ๑๒๗; วิภ. ๘๙๔ ‘ชญฺญา’ติ], วิเวกธมฺมํ อหํ วิชญฺญํ [คเวสิตพฺพํ], ชญฺญามุ เจ สีลวนฺตํ วทญฺญุ’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๐๑] ปาฬีฯ ‘ชญฺญาสิ, ชญฺญาถ, ชญฺญามิ, ชญฺญามา’ติปิ ยุชฺชติฯ

 

๖๗๘. อีสฺสตฺยาทีสุ กฺนาโลโป [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

กฺนาสฺส โลโป โหติ วา อีอาทิมฺหิ สฺสตฺยาทิมฺหิ จฯ

 

อญฺญาสิ, อพฺภญฺญาสิ, อชานิ, อญฺญาสุํ, อญฺญํสุ, อพฺภญฺญํสุ, ชานิํสุ, อญฺญาสิ, อพฺภญฺญาสิ, อชานิ, อญฺญิตฺถ, ชานิตฺถ, อญฺญาสิํ, อพฺภญฺญาสิํ, อชานิํ, ชานิํ, อญฺญาสิมฺหา, อชานิมฺหา, ชานิมฺหา, ญาสฺสติ, ชานิสฺสติ, ญาสฺสนฺติ, ชานิสฺสนฺติฯ

 

กมฺเม-วิญฺญายิสฺสติ, วิญฺญายิสฺสนฺติฯ

 

๖๗๙. สฺสสฺส หิ กมฺเม [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

ญาโต สฺสสฺส หิ โหติ วา กมฺเมฯ

 

ปญฺญายิหิฯ ‘‘ปญฺญายิหินฺติ เอตา, ทหรา’’ติ [ชา. ๒.๑๗.๑๙๗] ปาฬิฯ ปญฺญายิสฺสติ, ปญฺญายิสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

ธู-วิธุนเน, กฺนามฺหิ รสฺโส, ธุนาติ, ธุนนฺติฯ

 

กมฺเม-ธุนียติ, ธุนียนฺติฯ

 

การิเต-ธุนาเปติ, ธุนาปยติฯ

 

ปุ-โสธเน, ปุนาติ, ปุนนฺติฯ

 

ภู-ปตฺติยํ, รสฺโส, อภิสมฺภุนาติ, อภิสมฺภุนนฺติฯ นาสฺส ณตฺเต-อภิสมฺภุณาติ, อภิสมฺภุณนฺติฯ

 

มา-ปริมาเณ, มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส อิตฺตํ, มินาติ, นิมฺมินาติฯ

 

กมฺเม-อุปมียติ, อุปมียนฺติ, นิมฺมียติ, นิมฺมียนฺติฯ

 

การิเต-นครํ มาเปติ, มาปยติ, มาปียติ, มาปียนฺติ, นิมฺมินิ, นิมฺมินิํสุ, มาเปสิ, มาปยิ, มาเปสุํ, มาปยุํ, นิมฺมินิสฺสติ, นิมฺมินิสฺสนฺติ, มาเปสฺสติ, มาเปสฺสนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

มู-พนฺธเน, มุนาติฯ

 

ลู-เฉทเน, รสฺสตฺตํ, ลุนาติ, ลุนนฺติฯ

 

กมฺเม-ลูยติ, ลูยนฺติฯ

 

การิเต-ลาวยติ, ลาวยนฺติฯ

 

กมฺเม-ลาวียติ อิจฺจาทิฯ

 

กฺยาทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ

ตนาทิคณ

 

อถ ตนาทิคโณ วุจฺจเตฯ

 

อาป, กร, ตน, สกฯ

 

๖๘๐. ตนาทิตฺโว [ก. ๔๕๑; รู. ๕๒๐; นี. ๙๓๒; จํ. ๑.๑.๙๗; ปา. ๓.๑.๗๙]ฯ

 

ตนาทีหิ ปรํ โอปจฺจโย โหติฯ

 

ตโนติฯ

 

อาป-ปาปุณเน ปปุพฺโพฯ ธาตฺวนฺตสฺส ทฺวิตฺตํ รสฺโส จ, ปปฺโปติ, ปปฺโปนฺติฯ

 

กมฺเม-ปาปียติ, ปาปียนฺติฯ

 

การิเต-ปาเปติ, ปาปยติฯ

 

กมฺเม-ปาปียติ ปาปียนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

กร-กรเณ, กโรติ, กโรนฺติฯ

 

กมฺเม-กรียติ, กรียนฺติฯ

 

‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยญา’ติ ยมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส ยตฺตํ, กยฺยติ, กยฺยนฺติ, กยฺยเร, กยฺยเต, กยฺยนฺเตฯ

 

การิเต-กาเรติ, การยติ, กาเรนฺติ, การยนฺติ, การาเปติ, การาปยติ, การาเปนฺติ, การาปยนฺติฯ

 

๖๘๑. กรสฺส โสสฺส กุํ [ก. ๕๑๑; รู. ๕๒๑; นี. ๑๑๒๔]ฯ

 

โอ-การสหิตสฺส กรสฺส กุํ โหติ มิ, เมสุ ปเรสุฯ

 

กุมฺมิ, กุมฺม, ‘‘ภตฺตุ อปจิติํ กุมฺมิ [ชา. ๑.๓.๑๒๖], ธมฺมสฺสาปจิติํ กุมฺมี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๒] ปาฬีฯ

 

๖๘๒. กโรติสฺส โข [ก. ๕๙๔; รู. ๕๘๒; นี. ๑๑๙๘]ฯ

 

ปาทิโต ปรสฺส กรธาตุสฺส กฺวจิ โข โหติฯ

 

สงฺขโรติ, สงฺขโรนฺติ, อภิสงฺขโรติ, อภิสงฺขโรนฺติฯ

 

กมฺเม-สงฺขรียติ, สงฺขรียนฺติฯ

 

การิเต-สงฺขาเรติ, สงฺขารยติฯ

 

ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, สงฺขราเปติ, สงฺขราปยติฯ

 

กมฺเม-สงฺขารียติ, สงฺขราปียติฯ

 

๖๘๓. กรสฺส โสสฺส กุพฺพกุรุกยิรา [ก. ๕๑๑-๒; รู. ๕๒๑-๒; นี. ๑๐๗๗-๘-๙-๑๐; จํ. ๕.๒.๑๐๓; ปา. ๖.๔.๑๑๐]ฯ

 

โอ-การสหิตสฺส กรสฺส กุพฺพ, กุรุ, กยิรา โหนฺติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ, มหาวุตฺตินา วิกปฺเปน กุสฺส กฺรุตฺตํฯ

 

กุพฺพติ กุพฺพนฺติ, กฺรุพฺพติ, กฺรุพฺพนฺติฯ

 

ปรฉกฺเก-กุพฺพเต, กฺรุพฺพเต, กุพฺพนฺเต, กฺรุพฺพนฺเต, กุรุเต, กยิรติ, กยิรนฺติ, กยิรสิ, กยิรถ, กยิรามิ, กยิราม, กยิรเต, กยิรนฺเตฯ

 

กโรตุ, สงฺขโรตุ, กุพฺพตุ, กฺรุพฺพตุ, กุรุตุ, อคฺฆํ กุรุตุ โน ภวํ [ที. นิ. ๒.๓๑๘], กยิรตุฯ

 

กเรยฺย, สงฺขเรยฺย, กุพฺเพยฺย, กฺรุพฺเพยฺย, กยิเรยฺยฯ

 

๖๘๔. ฏา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

กยิราเทสโต ปรสฺส เอยฺยวิภตฺติสฺส ฏานุพนฺโธ อา โหติ วาฯ

 

โส ปุญฺญํ กยิรา, ปุญฺญํ เจ ปุริโส กยิรา [ธ. ป. ๑๑๘], กยิรา นํ ปุนปฺปุนํ [ธ. ป. ๑๑๘]ฯ

 

๖๘๕. กยิเรยฺยสฺเสยฺยุมาทีนํ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๐๘๓-๔-๕-๖-๗]ฯ

 

กยิราเทสโต ปรสฺส เอยฺยุํอาทีนํ เอยฺยสทฺทสฺส โลโป โหติฯ

 

กยิรุํ, กยิเรยฺยุํ, กยิราสิ, กยิเรยฺยาสิ, กยิราถ, กยิเรยฺยาถ, กยิรามิ, กยิเรยฺยามิ, กยิราม, กยิเรยฺยามฯ

 

๖๘๖. เอถสฺสา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๐๘๒]ฯ

 

กยิราเทสโต ปรสฺส เอถสฺส เอ-การสฺส อา โหติ วาฯ

 

โส กยิราถ, ทีปํ กยิราถ ปณฺฑิโต [ธ. ป. ๒๘], กยิรา เจ กยิราเถนํ [ธ. ป. ๓๑๓; สํ. นิ. ๑.๘๙]ฯ

 

อีอาทิมฺหิ-อกริ, กริ, สงฺขริ, อภิสงฺขริ, อกุพฺพิ, กุพฺพิ, อกฺรุพฺพิ, กฺรุพฺพิ, อกยิริ, กยิริ, อกรุํ, กรุํ, สงฺขรุํ, อภิ, สงฺขรุํ, อกริํสุ, กริํสุ, สงฺขริํสุ, อภิสงฺขริํสุ, อกุพฺพิํสุ, กุพฺพิํสุ, อกฺรุพฺพิํสุ, กฺรุพฺพิํสุ, อกยิริํสุ, กยิริํสุ, อกยิรุํ, กยิรุํฯ

 

๖๘๗. กา อีอาทีสุ [ก. ๔๙๑; รู. ๕๒๓; นี. ๙๘๓]ฯ

 

อีอาทีสุ สโอการสฺส กรสฺส กา โหติ วาฯ

 

๖๘๘. ทีฆา อีสฺส [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

อา, เอ, อูทีเฆหิ ปรสฺส อีวจนสฺส สิ โหติ วาฯ

 

อฏฺฐาสิ, อทาสิ, วเทสิ, วชฺเชสิ, ภาเวสิ, กาเรสิอนุโภสิ, อโหสิ อิจฺจาทิฯ

 

โส อกาสิ, เต อกํสุ, คาถายํ ‘‘อกํสุ สตฺถุวจน’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๕๖๔] ปาฬิฯ อกาสุํ, ตฺวํ อกาสิฯ มา ตุมฺเห เอวรูปํ อกตฺถ [คเวสิตพฺพํ], มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวี วา ยทิ วา รโห [อุทา. ๔๔]ฯ อกาสิตฺถ, อหํ อกาสิํ, มยํ อกาสิมฺหา, อกมฺหาฯ โภเคสุ วิชฺชมาเนสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโน [ชา. ๑.๔.๕๓]ฯ โส อกาฯ ‘‘ตโต เอกสตํ ขตฺเย, อนุยนฺเต ภวํ อกา’’ติ [ชา. ๒.๒๐.๙๔] ปาฬิฯ อกาสิตฺถ วา, อหํ อกํ, อกรํ วาฯ ‘‘ตสฺสาหํ วจนํ นากํ, ปิตุ วุทฺธสฺส ภาสิต’’นฺติ [ชา. ๒.๑๗.๑๓๔] ปาฬิฯ

 

การิเต-โส กาเรสิ, การยิ, การาเปสิ, การาปยิ, เต กาเรสุํ, การยุํ, การาเปสุํ, การาปยุํ อิจฺจาทิฯ

 

กริสฺสติ สงฺขริสฺสติ, กุพฺพิสฺสติ, กฺรุพฺพิสฺสติ, กยิริสฺสติ อิจฺจาทิฯ

 

‘‘หรสฺส จาหง สฺเส’ติ สฺเสน สห กรสฺส รการสฺส อาหง โหติ, กาหติ, กาหนฺติ, กถํ กาหนฺติ ทารกา [ชา. ๒.๒๒.๑๘๔๙]ฯ

 

อิญาคเม-กาหิติ, กาหินฺติ อิจฺจาทิฯ กาหสิ, กาหถฯ กาหามิ กุสลํ พหุํ [ชา. ๑.๔.๕๖], กาหาม ปุญฺญสญฺจยํ [อป. เถร ๑.๑.๔๐๑]ฯ

 

‘อาอีอาทีสู’ติ สุตฺเต โยควิภาเคน สฺสตฺยาทีสุปิ กา โหติ, สํโยเค รสฺสตฺตํ, กสฺสติ, กสฺสนฺติ, กสฺสสิ, กสฺสถ, กสฺสามิ, กสฺสาม, กสฺสํ ปุริสการิยํ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๑]ฯ

 

สฺสาทิมฺหิ-อกาหา, อกริสฺสา อิจฺจาทิฯ

 

ตนุ-วิตฺถาเร, ตโนติฯ

 

ปรสฺสรโลโป-ตโนนฺติฯ

 

๖๘๙. โอวิกรณสฺสุ ปรฉกฺเก [ก. ๕๑๑; รู. ๕๒๑; นี. ๑๐๒๔]ฯ

 

ปรฉกฺเก ปเร โอวิกรณสฺส อุ โหติฯ

 

ตนุเต, ตนุนฺเตฯ

 

‘ยวา สเร’ติ อุสฺส วตฺเต-ตนฺวนฺเตฯ

 

๖๙๐. ปุพฺพฉกฺเก วา กฺวจิ [ก. ๕๑๑; รู. ๕๒๑; นี. ๑๐๒๔]ฯ

 

ปุพฺพฉกฺเก โอวิกรณสฺส กฺวจิ อุ โหติ วาฯ

 

ตนุติ, กุรุตุฯ

 

กฺวจีติ กึ? กโรติฯ

 

วาติ กึ? ตโนติฯ

 

กมฺเม-ตนียติ, ตญฺญติฯ

 

๖๙๑. ตนสฺสา วา [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

ตนธาตุสฺส น-การสฺส อา โหติ วา กฺยมฺหิฯ

 

ตายติ, ตายนฺติ, ปตายติ, ปตายนฺติฯ ‘‘อิโต’ทานิ ปตายนฺติ, สูจิโย พลิสานิ จา’’ติ [ชา. ๑.๖.๘๔] ปาฬิฯ ตายเต, ตายนฺเตฯ

 

สก-สตฺติยํ, สกฺโกติ, สกฺโกนฺติ, สกฺโกสิ, สกฺโกถ, สกฺโกมิ, สกฺโกมฯ

 

ตนาทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ

จุราทิคณ

 

อถ จุราทิคโณ วุจฺจเตฯ

 

อาป, กมุ, คณ, ฆฏ, จินฺต, เจต, จุร, ธร, ปาล, ปูช, มนฺต, มาน, วิทฯ

 

๖๙๒. จุราทีหิ ณิ [ก. ๔๕๒; รู. ๕๒๕; นี. ๙๓๓; จํ. ๑.๑.๔๕; ปา. ๓.๑.๒๕; ‘จุราทิโต ณิ’ (พหูสุ)]ฯ

 

จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ ปรํ สกตฺเถ ณิปจฺจโย โหติฯ

 

โจเรติ, โจรยติฯ

 

วิปุพฺโพ อาป-พฺยาปเน, พฺยาเปติ, พฺยาปยติฯ

 

กมุ-อิจฺฉายํ, กาเมติ, กามยติ, กาเมนฺติ, กามยนฺติ, นิกาเมติ, นิกามยติ, นิกาเมนฺติ, นิกามยนฺติฯ

 

กมฺเม-กามียติ, กามียนฺติฯ

 

การิเต ณาปิ เอว, กามาเปติ, กามาปยติฯ

 

กมฺเม-กามาปียติ, กามาปยียติฯ

 

คณ-สงฺขฺยาเน, คณ, ฆฏานํ ตุทาทิตฺตา น วุทฺธิ, คเณติ, คณยติฯ

 

ฆฏ-เจตายํ, ฆเฏติ, ฆฏยติฯ

 

จินฺต-จินฺตายํ, ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิ, จินฺเตติ, จินฺตยติฯ

 

กมฺเม-จินฺตียติ, จินฺตียนฺติฯ

 

การิเต-จินฺตาเปติ, จินฺตาปยติฯ

 

กมฺเม-จินฺตาปียติ, จินฺตาปยียติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-จินฺเตสิ, จินฺตยิ, จินฺเตยุํ, จินฺตยุํ, จินฺเตสิ, จินฺตยิ, จินฺตยิตฺถ, จินฺเตสิํ, จินฺตยิํ, จินฺเตสิมฺหา, จินฺตยิมฺหาฯ

 

เจต-เจตายํ, เจเตติ, เจตยติ, เจเตนฺติ, เจตยนฺติฯ

 

จุร-เถยฺเย, โจเรติ, โจรยติ, โจเรนฺติ, โจรยนฺติฯ

 

ธร-ธารเณ, ธาเรติ, ธารยติ, ธาเรนฺติ, ธารยนฺติฯ

 

ปาล-ปาลเน, ปาเลติ, ปาลยติ, ปาเลนฺติ, ปาลยนฺติฯ

 

ปูช-ปูชายํ, ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิ, ปูเชติ, ปูชยติ, ปูเชนฺติ, ปูชยนฺติฯ

 

มนฺต-คุตฺตภาสเน, มนฺเตติ, มนฺตยติ, มนฺเตนฺติ, มนฺตยนฺติฯ

 

อาปุพฺโพ กถเน อามนฺตเน จฯ อามนฺตยามิ โว ภิกฺขเว [ที. นิ. ๒.๒๑๘], ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ [ที. นิ. ๒.๒๐๘]ฯ

 

นิปุพฺโพ-นิมนฺตเน, นิมนฺเตติ, นิมนฺตยติฯ

 

อีอาทิมฺหิ-มนฺเตสิ, มนฺตยิ, อามนฺเตสิ, อามนฺตยิ, นิมนฺเตสิ, นิมนฺตยิ, มนฺเตสุํ, มนฺตยุํ, มนฺตยิํสุ รโหคตา [ชา. ๒.๒๒.๑๙๑๘], มนฺเตสฺสติ, อามนฺเตสฺสติ, นิมนฺเตสฺสติ, มนฺตยิสฺสติ, อามนฺตยิสฺสติ, นิมนฺตยิสฺสติ อิจฺจาทิฯ

 

มาน-ปูชายํ, มาเนติ, มานยติ, มาเนนฺติ, มานยนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

วิท-อนุภวเน, เวเทติ, เวทยติ, ปฏิสํเวเทติ, ปฏิสํเวทยติฯ

 

ปฏิ, นิ, ปปุพฺโพ อาจิกฺขเน, ปฏิเวเทติ, ปฏิเวทยติ, นิเวเทติ, นิเวทยติ, ปเวเทติ, ปเวทยติ อิจฺจาทิฯ

 

จุราทิคโณ นิฏฺฐิโตฯ

 

วิกรณปจฺจยราสิ นิฏฺฐิโตฯ

 

 

สามญฺญ ข, ฉ, สราสิ

 

อถ ธาตุปจฺจยา วุจฺจนฺเตฯ

 

กฺริยาวาจีภาเวน ธาตุรูปา ปจฺจยา ธาตุปจฺจยา, กฺริยตฺถปจฺจยาติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา เตหิปิ สพฺเพสํ ตฺยาทิ, ตพฺพาทิวิภตฺติ, ปจฺจยานํ สมฺภโวฯ

 

ติช, มาน, กิต, คุป, พธฯ

 

๖๙๓. ติชมาเนหิ ขสา ขมาวีมํสาสุ [ก. ๔๓๓; รู. ๕๒๘; นี. ๙๐๖-๙; จํ. ๑.๑.๑๗, ๒๘; ปา. ๓.๑.๕]ฯ

 

ขมายํ วีมํสายญฺจ ปวตฺเตหิ ติช, มานธาตูหิ ปรํ กเมน ข, สปจฺจยา โหนฺติฯ

 

ติช-ขมายํ, อิมินา ขปจฺจโยฯ

 

๖๙๔. ขฉสานเมกสฺสรํ ทฺเว [ก. ๔๕๘; รู. ๔๖๑; นี. ๙๓๙; จํ. ๕.๑.๑; ปา. ๖.๑.๑, ๙; ‘…เมกสโรทิ…’ (พหูสุ)]ฯ

 

ข, ฉ, สปจฺจยนฺตานํ ธาตุรูปานํ ปฐมํ สทฺทรูปํ เอกสฺสรํ ทฺเวรูปํ โหตีติ ‘ติช, ติช’อิติ ทฺวิรูเป กเต ‘โลโปนาทิพฺยญฺชนสฺสา’ติ อนาทิพฺยญฺชนภูตสฺส ช-การสฺส โลโป, ‘ปรรูปมยกาเร พฺยญฺชเน’ติ ธาตฺวนฺตชการสฺส ปรรูปตฺตํฯ ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปฐมา’ติ สํโยคาทิสฺส ขสฺส กตฺตํ, ‘ติติกฺข’อิติ ธาตุปจฺจยนฺตรูปํ, ตโต ตฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ

 

ติติกฺขติ, ติติกฺขนฺติฯ

 

กมฺเม-ติติกฺขียติฯ

 

การิเต-ติติกฺเขติ, ติติกฺขยติ, ติติกฺขาเปติ, ติติกฺขาปยติฯ

 

กมฺเม-ติติกฺขาปียติ, ติติกฺขาปียนฺติฯ

 

ติติกฺขตุ, ติติกฺขนฺตุ, ติติกฺเขยฺย, ติติกฺเขยฺยุํ อิจฺจาทิฯ

 

ขมายนฺติ กึ? ติช-นิสาเน, เตเชติ, เตเชนฺติฯ

 

การิเต-เตเชติฯ ‘‘สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสตี’’ติ [ม. นิ. ๓.๒๗๖] ปาฬิฯ

 

มาน-วีมํสายํ, ตโต สปจฺจโยฯ ‘ขฉสานเมกสฺสรํ ทฺเว’ติ ‘มาน, มาน’อิติ ทฺวิรูเป กเต –

 

๖๙๕. มานสฺส วี ปรสฺส จ มํ [ก. ๔๖๓-๗; รู. ๕๓๒-๓; นี. ๙๔๔]ฯ

 

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส มานสฺส วี โหติ, ปรสฺส จ สพฺพสฺส มานสฺส มํ โหติฯ

 

วีมํสติ, วีมํสนฺติฯ

 

กมฺเม-วีมํสียติ, วีมํสียนฺติฯ

 

การิเต-วีมํเสติ, วีมํสยติ, วีมํสาเปติ, วีมํสาปยติฯ

 

กมฺเม-วีมํสาปียติ, วีมํสาปียนฺติฯ

 

วีมํสายนฺติ กึ? มาน-ปูชายํ, มาเนติ, สมฺมาเนติ, อภิมาเนติ, ปูเชตีติ อตฺโถฯ

 

กิต-โรคาปนยเน สํสเย จฯ

 

๖๙๖. กิตา ติกิจฺฉาสํสเยสุ โฉ [ก. ๔๓๓; รู. ๕๒๘; นี. ๙๐๖-๙; จํ. ๑.๑.๑๘; ปา. ๓.๑.๕ กา]ฯ

 

ติกิจฺฉายํ สํสเย จ ปวตฺตกิตธาตุโต ปรํ โฉ โหติฯ

 

‘กิต, กิต’ อิติ ทฺวิรูเป กเต –

 

๖๙๗. กิตสฺสาสํสเยติ วา [ก. ๔๖๓; รู. ๕๓๒; นี. ๙๔๔]ฯ

 

สํสยมฺหา อญฺญสฺมึ ติกิจฺฉตฺเถ ปวตฺตสฺส กิตธาตุสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กิตสฺสติ โหติ วาฯ ‘ปรรูปมยกาเร พฺยญฺชเน’ติ ปรรูปตฺตํ, สํโยคาทิสฺส จการตฺตํฯ

 

ติกิจฺฉติ, ติกิจฺฉนฺติฯ เทวาปิ นํ ติกิจฺฉนฺติ, มาตาเปตฺติภรํ นรํ [ชา. ๒.๒๒.๔๐๘]ฯ

 

กมฺเม-ติกิจฺฉียติ, ติกิจฺฉียนฺติฯ

 

การิเต-ติกิจฺเฉติ, ติกิจฺฉยติ, ติกิจฺฉาเปติ, ติกิจฺฉาปยติฯ

 

วาสทฺเทน ติการาภาเว ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส จวคฺโค, จิกิจฺฉติ, จิกิจฺฉนฺติ, จิกิจฺฉียติ, จิกิจฺฉียนฺติฯ

 

อสํสเยติ กึ? วิจิกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉนฺติฯ

 

ติกิจฺฉตฺถ, สํสยตฺถโต อญฺญสฺมึ อตฺเถ –

 

กิต-ญาเณ นิวาเส จ, เกตติ, สํเกตติ, นิเกตติฯ

 

คุป-นินฺทายํฯ

 

๖๙๘. นินฺทายํ คุปพธา พสฺส โภ จ [ก. ๔๓๓; รู. ๕๒๘; จํ. ๑.๑.๑๙, ๒๐; ปา. ๓.๑.๕, ๖ กา]ฯ

 

นินฺทายํ ปวตฺเตหิ คุป, พเธหิ ปรํ ฉปจฺจโย โหติ, พสฺส จ โภ โหติฯ ทฺวิรูเป กเต อนาทิพฺยญฺชนโลโปฯ

 

๖๙๙. คุปิสฺสิ [ก. ๔๖๕; รู. ๔๖๓; นี. ๙๔๖; ‘คุปิสฺสุสฺส’ (พหูสุ)]ฯ

 

คุปิสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อุ-การสฺส อิ โหติฯ คสฺส จวคฺคตฺตํ, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, สํโยคาทิสฺส ปฐมตฺตํฯ

 

ชิคุจฺฉติ, ชิคุจฺฉนฺติฯ

 

กมฺเม-ชิคุจฺฉียติ, ชิคุจฺฉียนฺติฯ

 

การิเต-ชิคุจฺเฉติ, ชิคุจฺฉยติ, ชิคุจฺฉาเปติ, ชิคุจฺฉาปยติฯ ชิคุจฺฉตุ, ชิคุจฺฉนฺตุ อิจฺจาทิฯ

 

นินฺทายนฺติ กึ? คุป-สํวรเณ, โคเปติ, โคปยติฯ

 

พธ-นินฺทายํ, ทฺวิรูปาทิมฺหิ กเต –

 

๗๐๐. ขฉเสสฺสิ [ก. ๔๖๕; รู. ๔๖๓; นี. ๙๔๖; ‘ขฉเสสฺวสฺสิ’ (พหูสุ)]ฯ

 

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อสฺส อิ โหติ ข, ฉ, เสสูติ อสฺส อิตฺตํ, ปรพการสฺส จ ภตฺตํ, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปาทิฯ

 

พิภจฺฉติ, วิรูโป โหตีติ อตฺโถฯ พิภจฺฉนฺติฯ

 

นินฺทายนฺติ กึ? พธ-พนฺธน, หิํสาสุ, พาเธติ, พาธยติฯ วาตํ ชาเลน พาเธสิ [ชา. ๑.๑๒.๘]ฯ

 

กมฺเม-พาธียติ, พาธียนฺติ, พชฺฌติ, พชฺฌนฺติฯ

 

อิติ สามญฺญ ข, ฉ, สราสิฯ

ตุมิจฺฉตฺเถ ขฉสราสิ

 

๗๐๑. ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต [ก. ๔๓๔; รู. ๕๓๔; นี. ๙๑๐; จํ. ๑.๑.๒๒; ปา. ๓.๑.๗]ฯ

 

ตุมนฺเตหิ อิจฺฉตฺเถ เต ข, ฉ, สา โหนฺติ, ตุํปจฺจยสฺส จ โลโป โหติฯ อิทญฺจ สุตฺตํ ตุมิจฺฉตฺถสมฺภเว สติ สพฺพธาตุปเทหิปิ ข, ฉ, สานํ ปวตฺติทีปนตฺถํฯ เตน ตุมิจฺฉตฺเถ ส, ฉปจฺจเย กตฺวา ‘อู พฺยญฺชนสฺสา’ติ ส, ฉานํ อาทิมฺหิ อีอาคมํ กตฺวา ‘‘อปุตฺตํ ปุตฺตมิว อาจริตุํ อิจฺฉติ ปุตฺตียีสติ, ปพฺพโต วิย อตฺตานํ อาจริตุํ อิจฺฉติ ปพฺพตายีสติ, ทาตุํ อิจฺฉติ ทิจฺฉติ’’ อิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติฯ

 

ภุช, ฆส, หน, ชิ, หร, ปา, สุฯ

 

ภุญฺชิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ-ภุชโต ขปจฺจโย, ตุํปจฺจยโลโป, ทฺวิตฺตํ, ปุพฺพสฺส อนาทิโลโป, ปรรูปตฺเต สํโยคาทิสฺส ปฐมตฺตํ, ปุพฺพสฺส ภสฺส พตฺตํ, พุภุกฺขติ, พุภุกฺขนฺติ, พุภุกฺขียติ, พุภุกฺขียนฺติ, พุภุกฺเขติ, พุภุกฺขยติ, พุภุกฺขาเปติ, พุภุกฺขาปยติ, พุภุกฺขาปียติ, พุภุกฺขาปียนฺติ, พุภุกฺขตุ, พุภุกฺขนฺตุ, พุภุกฺเขยฺย, พุภุกฺเขยฺยุํ, พุภุกฺขิ, พุภุกฺขิํสุ, พุภุกฺขิสฺสติ, พุภุกฺขิสฺสนฺติ, พุภุกฺขิสฺสา, พุภุกฺขิสฺสํสุฯ

 

ฆส-อทเน, ฆสิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ฉปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, ปุพฺพสฺส ฆสฺส คตฺตํ, คสฺส ชตฺตํ, อสฺส อิตฺตํ, ชิฆจฺฉติ, ชิฆจฺฉนฺติ, ชิฆจฺฉียติ, ชิฆจฺฉียนฺติ, ชิฆจฺเฉติ, ชิฆจฺฉาเปติ อิจฺจาทิฯ

 

หน-หิํ สายํ, หนฺตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ฉปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ ปุพฺพสฺส หสฺส โช, อสฺส อิตฺตํฯ

 

๗๐๒. ปรสฺส ฆํ เสฯ

 

ทฺวิตฺเต ปรสฺส หนสฺส ฆํ โหติ เส ปเรฯ

 

ชิฆํสติ, ชิฆํสนฺติฯ

 

ชิ-ชเย, เชตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – สปจฺจโย, ทฺวิตฺตํฯ

 

๗๐๓. ชิหรานํ คี [ก. ๔๖๒, ๔๗๔; รู. ๔๖๗, ๕๓๕; นี. ๙๔๓-๙๕๔]ฯ

 

ชิ, หรานํ ทฺวิตฺเต ปรสฺส ชิสฺส หรสฺส จ คี โหติ เส ปเรฯ

 

ชิคีสติ, ชิคีสนฺติ, วิชิคีสติ, วิชิคีสนฺติฯ

 

หร-หรเณ, ทฺวิตฺตาทิ, ปรสฺส คี, ปุพฺพสฺส หสฺส โช, อสฺส อิตฺตํ, ชิคีสติ, หริตุํ อิจฺฉตีติ อตฺโถ, ชิคีสนฺติฯ

 

ปา-ปาเน, ปิวิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – สปจฺจโย, ทฺวิตฺตํ, ‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’ติ รสฺโส, อสฺส อิตฺตํ, ปิปาสติ, ปิปาสนฺติ, ปิปาสียติ, ปิปาสียนฺติฯ

 

สุ-สวเน, โสตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ทฺวิตฺเต ปรสฺส ทฺวิตฺตํ, สุสฺสุสติ [สุสฺสูสติ (พหูสุ)], สุสฺสุสนฺติ, สุสฺสุสียติ, สุสฺสุสียนฺติ, สุสฺสุเสติ, สุสฺสุสยติ, สุสฺสุสาเปติ, สุสฺสุสาปยติ, สุสฺสุสาปียติ, สุสฺสุสาปียนฺติ, สุสฺสุสตุ, สุสฺสุสนฺตุ อิจฺจาทิฯ

 

ติติกฺขิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ติติกฺขโต สปจฺจโย, สปจฺจยปรตฺตา ปุน ทฺวิตฺตปฺปสงฺเค –

 

๗๐๔. น ปุน [จํ. ๕.๑.๖]ฯ

 

สกึ ทฺวิตฺเต กเต ปุน ทฺวิตฺตํ น อาปชฺชตีติ ปุน ทฺวิตฺตาภาโว, ‘อู พฺยญฺชนสฺสา’ติ อู อาคโมฯ

 

ติติกฺขิสติ, ติติกฺขิสนฺติ อิจฺจาทิฯ เอวํ ติกิจฺฉิตุํ อิจฺฉตีติ ติกิจฺฉิสติ, ติกิจฺฉิสนฺติ, จิกิจฺฉิสติ, จิกิจฺฉิสนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

อิติ ตุมิจฺฉตฺเถ ข, ฉ, ส ราสิฯ

นามธาตุราสิ

 

ปุตฺตํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ –

 

๗๐๕. อีโย กมฺมา [ก. ๔๓๗; รู. ๕๓๘; นี. ๙๑๒; จํ. ๑.๑.๒๓, ๒๔; ปา. ๓.๑.๘, ๙]ฯ

 

กมฺมตฺถา นามปทมฺหา อิจฺฉตฺเถ อีโย โหตีติ กมฺมภูตา ปุตฺตสทฺทโต อิจฺฉายํ อีโย, ‘ปุตฺตีย’อิติ ธาตุปจฺจยนฺตรูปํ, ตโต ตฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ

 

ปุตฺตียติ, ปุตฺตียนฺติ, ปุตฺตีเยติ, ปุตฺตียยติ, ปุตฺตียาเปติ, ปุตฺตียาปยติ, ปุตฺตียาปียติ, ปุตฺตียาปียนฺติฯ เอวํ จีวรียติ, จีวรียนฺติ, ปตฺตียติ, ปตฺตียนฺติ, ปริกฺขารียติ, ปริกฺขารียนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

อปุตฺตํ สิสฺสํ ปุตฺตมิว อาจรตีติ อตฺเถ –

 

๗๐๖. อุปมาณาจาเร [ก. ๔๓๖; รู. ๕๓๗; นี. ๙๑๒; จํ. ๑.๑.๒๕; ปา. ๓.๑.๑๐]ฯ

 

อุปมียติ อุปเมตพฺโพ อตฺโถ เอเตนาติ อุปมานํ, อุปมานภูตา กมฺมปทโต อาจารตฺเถ อีโย โหติฯ

 

ปุตฺตียติ, ปุตฺตียนฺติ สิสฺสํฯ

 

กมฺเม-อปุตฺโตปิ ปุตฺโต วิย อาจรียติ ปุตฺตียียติ, ปุตฺตียียนฺติ, ปุตฺตีเยติ, ปุตฺตียยติ, ปุตฺตียาเปติ, ปุตฺตียาปยติ, ปุตฺตียาปียติ, ปุตฺตียาปียนฺติฯ เอวํ สิสฺสียติ, สิสฺสียนฺติฯ

 

กุฏิยํ วิย ปาสาเท อาจรตีติ อตฺเถ –

 

๗๐๗. อาธารา [ก. ๔๓๖; รู. ๕๓๗; นี. ๙๑๒; จํ. ๑.๑.๒๖; ปา. ๓.๑.๑๐]ฯ

 

อุปมานภูตา อาธารภูตา จ นามมฺหา อาจารตฺเถ อีโย โหติฯ

 

กุฏียติ, กุฏียนฺติ ปาสาเท, นทิยํ วิย สมุทฺเท อาจรติ นทียติ, นทียนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

อรญฺเญ วิย นคเร อาจรติ อรญฺญียติ, อรญฺญียนฺติ นคเรฯ เอวํ เคหียติ วิหาเรฯ

 

โลกธมฺเมหิ อกมฺปนียฏฺเฐน ปพฺพโต วิย อตฺตานํ อาจรตีติ อตฺเถ –

 

๗๐๘. กตฺตุตาโย [ก. ๔๓๕; รู. ๕๓๖; นี. ๙๑๑; จํ. ๑.๑.๒๗; ปา. ๓.๑.๑๑]ฯ

 

อุปมานภูตา กตฺตุภูตา จ นามมฺหา อาจารตฺเถ อาโย โหตีติ ปพฺพตสทฺทโต อาโยฯ ตโต ตฺยาทฺยุปฺปตฺติฯ

 

ปพฺพตายติ สงฺโฆ, ปพฺพตายนฺติ, จิจฺจิโฏ วิย อตฺตานํ อาจรติ จิจฺจิฏายติ, สทฺโทฯ เอวํ ปฏปฏายติ, กฏกฏายติ, ธูมธูมายติ, ธูปายติ, สนฺธูปายติฯ

 

อภุสมฺปิ ภุสํ ภวตีติ อตฺเถ –

 

๗๐๙. ฌตฺเถ [ก. ๔๓๕; รู. ๕๓๖; นี. ๙๑๑; จํ. ๑.๑.๓๐; ปา. ๓.๑.๑๒, ๑๓]ฯ

 

จีปจฺจยสฺส อตฺโถ อพฺภูตตพฺภาโว ฌตฺโถ นามฯ กตฺตุโต ฌตฺเถ อาโย โหติฯ

 

ภุสายติ, ภุสายนฺติ, อปโฏปิ ปโฏ ภวติ ปฏายติ, ปฏายนฺติ, อโลหิตมฺปิ โลหิตํ ภวติ โลหิตายติฯ เอวํ นีลายติ, กมลายติ, จนฺทายติ, จนฺทนายติ, กญฺจนายติ, วชิรายติฯ

 

กตฺตุโตตฺเวว? ภุสํ กโรติฯ

 

สทฺทํ กโรตีติ อตฺเถ –

 

๗๑๐. สทฺทาทีหิ กโรติ [ก. ๔๓๕; รู. ๕๓๖; นี. ๙๑๑; จํ. ๑.๑.๓๖; ปา. ๓.๑.๑๗, ๑๘; ‘สทฺทาทีนิ’ (พหูสุ)]ฯ

 

สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ นาเมหิ กโรตฺยตฺเถ อาโย โหติฯ

 

สทฺทายติ, สทฺทายนฺติ, เวรํ กโรติ เวรายติ, เวรายนฺติ, กลหํ กโรติ กลหายติ, กลหายนฺติ, เมตฺตํ กโรติ เมตฺตายติ, เมตฺตายนฺติ, กรุณํ กโรติ กรุณายติ, กรุณายนฺติ, มุทิตํ กโรติ มุทิตายติ, มุทิตายนฺติ, อุเปกฺขํ กโรติ อุเปกฺขายติ, อุเปกฺขายนฺติ, กุกฺกุจฺจํ กโรติ กุกฺกุจฺจายติ, กุกฺกุจฺจายนฺติ, ปิยํ กโรติ ปิยายติ, ปิยายนฺติ, ปจฺจยํ สทฺทหนํ กโรติ ปตฺติยายติ, ปตฺติยายนฺติ, ตณฺหํ กโรติ ตณฺหายติ, ตณฺหายนฺติ, ตณฺหียติ, ตณฺหียนฺติ วา, กโรตฺยตฺเถ อีโยฯ มม อิทนฺติ กโรติ มมายติ, มมายนฺติฯ

 

นโม กโรตีติ อตฺเถ –

 

๗๑๑. นโมตฺวสฺโส [จํ. ๑.๑.๓๗; ปา. ๓.๑.๑๙]ฯ

 

นโมสทฺทโต กโรตฺยตฺเถ อสฺโส โหติฯ

 

นมสฺสติ, นมสฺสนฺติฯ

 

สมานํ สทิสํ กโรตีติ อตฺเถ –

 

๗๑๒. ธาตฺวตฺเถ นามสฺมิ [ปา. ๓.๑.๒๑, ๒๕]ฯ

 

ธาตฺวตฺโถ วุจฺจติ ยา กาจิ กฺริยาฯ นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ อิ โหติฯ ‘ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเย’ติ อิสฺส เอตฺตํฯ

 

สมาเนติ, สมาเนนฺติฯ

 

‘เอโอนมยาวา สเร’ติ เอสฺส อยาเทโสฯ ‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’ติ เอตฺถ วาสทฺเทน ลปจฺจโย, สมานยติ, สมานยนฺติ, ปิณํ กโรติ ปิเณติ, ปิณยติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสเลติ, กุสลยติ, วิสุทฺธํ โหติ วิสุทฺเธติ, วิสุทฺธยติ, วีณาย อุปคายติ อุปวีเณติ, อุปวีณายติ, ปญฺญาย อติกฺกมติ อติปญฺเญติ, อติปญฺญายติ, วจฺจํ กโรติ วจฺเจติ, วจฺจยติ, มุตฺตํ กโรติ มุตฺเตติ, มุตฺตยติ, พเลน ปีเฬติ พเลติ, พลยติฯ

 

อสฺส อิตฺเต-พลียติ, พลียนฺติฯ ‘‘อพลานํ พลียนฺตี’’ติ ปาฬิฯ

 

สจฺจํ กโรตีติ อตฺเถ –

 

๗๑๓. สจฺจาทีหาปิ [สํยุตฺตนิกาเย; รู. ๕๔๐; นี. ๙๑๔; ปา. ๓.๑.๒๕]ฯ

 

สจฺจาทีหิ นาเมหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติฯ

 

สจฺจาเปติ, สจฺจาเปนฺติ, อตฺถวิภาคํ กโรติ อตฺถาเปติ, อตฺถาเปนฺติ, เพทสตฺถํ กโรติ เพทาเปติ, เพทาเปนฺติ, สุกฺขํ กโรติ สุกฺขาเปติ, สุกฺขาเปนฺติ, สุขํ กโรติ สุขาเปติ, สุขาเปนฺติ, ทุกฺขํ กโรติ ทุกฺขาเปติ, ทุกฺขาเปนฺติ, อุณฺหํ กโรติ อุณฺหาเปติ, อุณฺหาเปนฺติ อิจฺจาทิฯ

 

อปุตฺตํ ปุตฺตมิว อาจรติ ปุตฺตียติ, ปุตฺตียิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ ‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’ติ สปจฺจโยฯ

 

๗๑๔. ยถิฏฺฐํ สฺยาทิโน [ก. ๔๕๘; รู. ๔๖๑; นี. ๙๓๙; จํ. ๕.๑.๘; ปา. ๖.๑.๓]ฯ

 

อิจฺฉียตีติ อิฏฺฐํ, ยํ ยํ อิฏฺฐํ ยถิฏฺฐํฯ ‘‘ยมิฏฺฐ’’นฺติปิ ปาโฐฯ สฺยาทฺยนฺตสฺส ยถิฏฺฐํ เอกสฺสรํ อาทิภูต’มญฺญํ วา ทฺเวรูปํ โหติ, น ตฺยาทิสฺส วิย อาทิภูตเมวาติ อตฺโถฯ ‘อู พฺยญฺชนสฺสา’ติ อู อาคโมฯ

 

อาทิมฺหิ ทฺวิตฺเต-ปุปฺปุตฺตียิสติฯ

 

มชฺเฌ ทฺวิตฺเต-ปุตฺติตฺตียิสติฯ

 

อกมลํ กมลํ ภวติ กมลายติ, กมลายิตุํ อิจฺฉตีติ กกมลายิสติ, กมมลายิสติ, กมลลายิสติ อิจฺจาทิฯ

 

อิติ นามธาตุราสิฯ

 

อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา

 

ตฺยาทิกณฺโฑ นาม อาขฺยาตกณฺโฑ

 

นิฏฺฐิโตฯ