๗. กิตกณฺฑ

นิรุตฺติทีปนี

๗. กิตกณฺฑ

 

ธาตฺวนฺตวิการราสิ

 

วิสํโยครูปราสิ

 

อถ ธาตุปจฺจยสํสิทฺธํ กาล, การก, ลิงฺค, สงฺขฺยา, กฺริยาเภททีปกํ ทพฺพปฺปธานวาจกํ กิตกปทํ ทีปิยเตฯ

 

ตตฺถ อตีตาทโย กาลเภโท นามฯ

 

กตฺตา จ กมฺมญฺจ กรณญฺจ สมฺปทานญฺจ อปาทานญฺจ อธิกรณญฺจ ภาโว จาติ สตฺต สาธนานิ การกเภโท นามฯ

 

อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ลิงฺคเภโท นามฯ

 

เอกตฺต, พหุตฺตเภโท สงฺขฺยาเภโท นามฯ

 

ตสฺสีลกฺริยา, ตทฺธมฺมกฺริยา, ตสฺสาธุการกฺริยา, อตฺตมานกฺริยา, อภิกฺขญฺญกฺริยา, อรหกฺริยา, สกฺกกฺริยา, เปสนกฺริยา, อติสคฺคกฺริยา, ปตฺตกาลาโรจนกฺริยา, อวสฺสมฺภาวีกฺริยาทโย กฺริยาเภโท นามฯ

 

‘‘คมนํ ภวติ, ปจนํ ชานาติ’’ อิจฺจาทีสุ ปจฺจยตฺถภูโต ภาโว นาม สาธนรูโป โหติฯ ชาติ วิย สงฺขตธมฺมสฺส ธาตฺวตฺถภูตาย สาธฺยกฺริยาย สาธกตฺตา ลิงฺคตฺตยยุตฺโต จ โหติ, กฺริยา, กาโร, กรณนฺติ สิทฺธตฺตา สงฺขฺยาเภทยุตฺโต จ โหติ-นานาธาตฺวตฺถานญฺจ กตฺตุ, กมฺมานญฺจ กาลาทีนญฺจ เภเทน สรูปเภทสพฺภวโต, ตสฺมา โสปิ ทพฺเพ เอว สงฺคยฺหตีติ กตฺวา ‘ทพฺพปฺปธานวาจก’นฺติ วุตฺตํฯ เสสํ สพฺพํ ตฺยาทิกณฺเฑ ภาวสาธนวินิจฺฉเย วุตฺตเมวฯ

 

‘พหุล’นฺติ จ ‘กฺริยตฺถา’ติ จ วตฺตนฺเต –

 

๗๑๕. กตฺตริ ภูเต กฺต กฺตวนฺตุ กฺตาวี [ก. ๕๕๕; รู. ๖๑๒; นี. ๑๑๔๒; จํ. ๑.๒.๖๖ …เป.… ๓.๒.๑๐๒]ฯ

 

อภวีติ ภูโต, อตีโต, ภูเต วตฺตพฺเพ กฺริยตฺถา กตฺตริ กานุพนฺธา ต, ตวนฺตุ, ตาวีปจฺจยา โหนฺติ, กานุพนฺธา ‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’ติ สุตฺเต วิเสสนตฺถาฯ

 

๗๑๖. กฺโต ภาวกมฺเมสุ [ก. ๕๕๖; รู. ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓; จํ. ๑.๒.๖๗ …เป.… ๓.๒.๑๐๒; ๓.๔.๗๐]ฯ

 

ภูเต วตฺตพฺเพ กฺริยตฺถา ภาว, กมฺเมสุ กานุพนฺโธ ตปจฺจโย โหติฯ

 

อภวีติ ภูโต-ปุริโส, ภูตา-อิตฺถี, ภูตํ-กุลํ, การิเต ธาตุโต ณานุพนฺธานํ ปฐมํ สมฺปตฺตตฺตา ‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’ติ ปฏิเสโธ น ปาปุณาติ, ‘ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเย’ติ โอวุทฺธิ, ‘อาวายา ณานุพนฺเธ’ติ โอสฺส อาวตฺตํ, ตโต ตปจฺจโยฯ

 

๗๑๗. ญี พฺยญฺชนสฺส [ก. ๖๐๕; รู. ๕๔๗; นี. ๑๒๑๐]ฯ

 

พฺยญฺชนาทิปจฺจยสฺส อาทิมฺหิ ญานุพนฺโธ อีกาโร อาคจฺฉติฯ

 

กตฺตริ-อภาวยิตฺถาติ ภาวิโต-ปุริโส, ภาวิตาอิตฺถี, ภาวิตํ-กุลํฯ

 

กมฺเม-อนุภูยิตฺถาติ อนุภูโต-โภโค, อนุภูตาสมฺปตฺติ, อนุภูตํ-สุขํฯ

 

การิเต-ภาวียิตฺถาติ ภาวิโต-มคฺโค, ภาวิตาปฏิปทา, ภาวิตํ-จิตฺตํฯ

 

ตวนฺตุ, ตาวีสุ-อภวีติ ภูตวา-ปุริโส, ภูตวนฺตี, ภูตวตี-อิตฺถี, ภูตวํ-กุลํ, คุณวนฺตุสมํฯ ภูตาวี-ปุริโสฯ ภูตาวินี-อิตฺถี, ภูตาวิ-จิตฺตํ, ทณฺฑี, ทณฺฑินีสมํฯ ปุริโส โภคํ อนุภูโต, ปุริเสน โภโค อนุภูโตฯ

 

เอตฺถ จ กิตปจฺจยานํ อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถ จาติ สพฺพํ ตฺยาทิกณฺเฑ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

 

ปุริเมสุ ปน ฉสุ สาธเนสุ ปจฺจยานํ อภิเธยฺยตฺโถ ปทนฺตเรน อาจิกฺขียติ, ภาวสาธเน ปน อตฺตโน ธาตุนา เอวฯ

 

ตตฺถ จ กตฺตุสตฺติ, กมฺมสตฺติ, กรณสตฺติ, สมฺปทานสตฺติ, อปาทานสตฺติ, อธิกรณสตฺติสงฺขาตํ วาจฺจตฺถํ อุชุํ วทนฺตา กิตปจฺจยา อตฺตโน อภิเธยฺยปเทน สมานลิงฺค, วิภตฺติ, สงฺขฺยายุตฺตา หุตฺวา วทนฺติฯ

 

ตํ ยถา? –

 

กตฺตริ ตาว-ปุริโส โภคํ อนุภูโต, ปุริสา โภคํ อนุภูตา…เป.… ปุริเสสุ โภคํ อนุภูเตสุ, อิตฺถี โภคํ อนุภูตา, อิตฺถิโย โภคํ อนุภูตาโย…เป.… อิตฺถีสุ โภคํ อนุภูตาสุ, กุลํ โภคํ อนุภูตํ, กุลานิ โภคํ อนภูตานิ…เป.… กุเลสุ โภคํ อนุภูเตสุฯ

 

กมฺเม-โภโค ปุริเสน อนุภูโต, โภคา ปุริเสน อนุภูตา…เป.… โภเคสุ ปุริเสน อนุภูเตสุ, สมฺปตฺติ ปุริเสน อนุภูตา, สมฺปตฺติโย ปุริเสน อนุภูตาโย…เป.… สมฺปตฺตีสุ ปุริเสน อนุภูตาสุ, สุขํ ปุริเสน อนุภูตํ, สุขานิ ปุริเสน อนุภูตานิ…เป.… สุเขสุ ปุริเสน อนุภูเตสุฯ เอส นโย กรณาทีสุปิฯ

 

เอวํ กิตวาจกา อตฺตโน อภิเธยฺยปเทน สมานลิงฺค, วิภตฺติ, สงฺขฺยายุตฺตา หุตฺวา ตํ ตํ สาธนํ วทนฺติฯ

 

‘อิตฺถิยมณติกยกฺยา จา’ติ อิตฺถิยํ ติปจฺจโย, อนุภวนํ, อนุภูยเต วา อนุภูติฯ ‘‘ติสฺสสฺส อนุภูติ, ผุสฺสสฺส อนุภูติ’’ อิจฺจาทิกา พหู อนุภูติโยปิ สิชฺฌนฺติ, ตสฺมา ‘‘อนุภูติ, อนุภูติโย, อนุภูติํ, อนุภูติโย…เป.… อนุภูตีสู’’ติ ยุชฺชติฯ

 

๗๑๘. กตฺตริ ลฺตุณกา [ก. ๕๒๗, ๕๓๐; รู. ๕๖๘, ๕๙๐; นี. ๑๑๐๙, ๑๑๑๔; จํ. ๑.๑.๑๓๙; ปา. ๓.๑.๑๓๓, ๑๓๔]ฯ

 

กตฺตุการเก กฺริยตฺถา ลฺตุ, ณกา โหนฺติ, ลานุพนฺโธ ตุสฺส กตฺตริ นิพนฺธนตฺโถ, ‘ลฺตุปิตาทีนมา’ติ วิเสสนตฺโถ จฯ

 

อนุภวตีติ อนุภูตา, อนุภูตาโร, สตฺถุสมํฯ

 

สามญฺญวิธานตฺตา อรหตฺเถ สตฺติอตฺเถ ตสฺสีล, ตทฺธมฺม, ตสฺสาธุการ, อตฺตมาเนสุ จ กาลตฺตเย จ ภวนฺติฯ

 

อรหตฺเถ-พฺรหฺมโณ พฺรหฺมณิยา ปริคฺคหิตาฯ

 

สตฺติอตฺเถ-ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตาฯ

 

ตสฺสีลาทีสุ-ปสยฺหปวตฺตาฯ

 

อตฺตมาเน-อตฺตานํ ปณฺฑิตํ มญฺญตีติ ปณฺฑิตมานิตาฯ

 

๗๑๙. ปุพฺเพกกตฺตุกานํ [ก. ๕๖๔; รู. ๖๔๐; นีติ. ๑๑๕๐-๖; จํ. ๑.๓.๑๓๑; ปา. ๓.๔.๒๑]ฯ

 

ยาสํ วิเสสน, วิเสสฺยานํ ทฺวินฺนํ ปุพฺพา’ปรกฺริยานํ กตฺตา เอโกว โหติฯ ตาสุ ปุพฺพกฺริยายํ ภาวตฺเถ ตุน, ตฺวาน, ตฺวาปจฺจยา โหนฺติฯ ‘เอโอนมยวา สเร’ติ อีกาเร ปเร โอวุทฺธิยา อวตฺตํฯ

 

โภคํ อนุภวิตุน, อนุภุตฺวาน, อนุภุตฺวาฯ

 

เอกกตฺตุกานนฺติ กึ? เทวทตฺโต ภุญฺชิ, ยญฺญทตฺโต คจฺฉติฯ

 

ปุพฺเพติ กึ? ปจฺฉา ภุญฺชติ, ปฐมํ ปจติฯ

 

พหุลาธิการา สมานา’ปรกฺริยาสุปิ นานากตฺตุกาสุปิ ตุนาทโย ภวนฺติฯ ถกฺกจฺจ ทณฺโฑ ปตติ, ทฺวารํ สํวริตฺวา นิกฺขมติ, ปุริโส สีหํ ทิสฺวา ภยํ อุปฺปชฺชตีติฯ

 

ยสฺมึ วากฺเย อปรกฺริยาปทํ น ทิสฺสติฯ ยถา? ปพฺพตํ อติกฺกมฺม นที, อติกฺกมฺม นทิํ ปพฺพโต, เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อรูปาติ, ตตฺถปิ สตฺตากฺริยา วิญฺญายเตว สพฺพปทตฺถานํ สตฺตานาติวตฺตนโตฯ อปรกฺริยารหิเต อสมานกตฺตุเก จ วากฺเย ปฐมนฺตโยคสฺส ทิฏฺฐตฺตา กตฺตริปิ ตุนาทีนํ สมฺภโว ยุตฺโตฯ

 

๗๒๐. ปฏิเสธาลํขลูนํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วา [ปฏิเสเธลํขลูนํ ตุนตฺตฺวาน ตฺตฺวา วา’ (พหูสุ)]ฯ

 

ปฏิเสธตฺถานํ อลํ, ขลูนํ โยเค ตุนาทโย โหนฺติ วาฯ

 

อลํ ภุตฺวา, ขลุ ภุตฺวา, อลํ ภุตฺเตน, ขลุ ภุตฺเตน วาฯ

 

๗๒๑. ตุํตาเยตเว ภาเว ภวิสฺสติกฺริยายํ ตทตฺถายํ [ก. ๕๖๑-๒-๓; รู. ๖๓๖, ๖๓๘-๙; นี. ๑๑๔๘-๙]ฯ

 

ตสฺสา ตสฺสา กฺริยาย อตฺถภูตาย ภวิสฺสมานกฺริยาย คมฺยมานาย ภาวตฺเถ ตุํ, ตาเย, ตเวปจฺจยา ภวนฺติฯ สุตฺตปทวฑฺฒเนน ตุเยปจฺจโยปิฯ

 

อนุภวิตุํ คจฺฉติ, อนุภวิตาเย คจฺฉติ, อนุภวิตเว คจฺฉติ, อนุภวิตุํ อิจฺฉติ, กาเมติ, สกฺโกติ, ชานาติฯ ตถา กาโล อนุภวิตุํ, สมโย อนุภวิตุํ, เวลา อนุภวิตุํฯ ตถา อนุภวิตุํ มโน, อนุภวิตุํ โสโก, จกฺขุ ทฏฺฐุํ, โสตํ โสตุํ, มโน วิญฺญาตุํ, หตฺโถ กาตุํ, ปาโท คนฺตุํ, ธนุ ยุชฺฌิตุํ, ชโฬ วตฺตุํ, มนฺโท คนฺตุํ, อลโส กตฺตุนฺติฯ

 

เอตฺถ จ ‘‘กาโล อนุภวิตุ’’นฺติอาทีสุ สตฺตาวเสน เหตุกฺริยา สิชฺฌติ, ตสฺมา ‘‘อนุภวิตุํ กาโล ภวตี’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

 

อิเม ปเนตฺถ ตาเย, ตุเยปโยคา – อาคตามฺห อิมํ ธมฺมสมยํ, ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆํ [ที. นิ. ๒.๓๓๒]ฯ อลญฺหิ เต ชคฺฆิตาเย, มมํ ทิสฺวาน เอทิสํ [ชา. ๑.๕.๑๓๗]ฯ โก ตาทิสํ อรหติ ขาทิตาเย [ชา. ๑.๑๖.๙๒], อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค, น โส สกฺกา น โหตุเย [พุ. วํ. ๒.๙ ‘เหตุเย’], อรหสิ นํ ยาจิตุเย ตุวมฺปิ, อรหสิ โน ชานิตุเย กตานิ อิจฺจาทิฯ

 

๗๒๒. ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา [ก. ๕๔๐; รู. ๕๔๕; นี. ๑๑๒๕]ฯ

 

ภาเว กมฺมนิ จ ตพฺพ, อนียา โหนฺติฯ สุตฺตปทวฑฺฒเนน ตพฺย, ตาย, เตยฺยปจฺจยาปิ โหนฺติฯ

 

อนุภวิตพฺโพ-โภโค, อนุภวิตพฺพา-สมฺปตฺติ, อนุภวิตพฺพํ-สุขํฯ

 

พหุลาธิการา กตฺตาทีสฺวปิ ภวนฺติ, ตปนฺตีติ ตปนียาปาปธมฺมา, อุปฏฺฐาตีติ อุปฏฺฐานีโย-สิสฺโสฯ ปวุจฺจติ เอเตนาติ ปวจนีโย-อุปชฺฌาโย, นิยฺยนฺติ เอเตนาติ นิยฺยานีโย, โส เอว นิยฺยานิโกฯ

 

สินา-โสเจยฺเย, สินายนฺติ เอเตนาติ สินานียํจุณฺณํ, ทียเต อสฺสาติ ทานีโย-พฺราหฺมโณฯ สมฺมา วตฺตติ เอตฺถาติ สมฺมาวตฺตนีโย-คุรุฯ

 

อิธ คาถา วุจฺจติ –

 

อรหตฺเถ จ สกฺกตฺเถ, ปตฺตกาเล จ เปสเน;

 

ตพฺพาทโย อติสคฺเค, อวสฺสาธมิเณสุ จฯ

 

ตตฺถ ‘‘อรห สกฺก วิสิฏฺเฐ กตฺตรี’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตสฺมา ภวตีติ ภพฺโพ, ภวิตุํ อรหตีติ อตฺโถ, มชฺชตีติ มชฺชํ, มทนียํ, มชฺชิตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ, เอวมฺปิ ยุชฺชติฯ

 

ปตฺตกาเล-กตฺตพฺโพ ภวตา กโฏ, เอส กาโล กฏกรณสฺสาติ ทีเปติฯ

 

เปสเน-คนฺตพฺโพ ภวตา คาโม, คจฺฉตุ ภวํ คามนฺติ ทีเปติฯ

 

อติสชฺชนํ สมฺโพธนํ อติสคฺโค, อุปเทโส เจว วิธิ จฯ ตตฺถ กตฺตพฺพา’กตฺตพฺพสฺส กมฺมสฺส อาจิกฺขณํ อุปเทโส, ทานํ ทาตพฺพํ, สีลํ รกฺขิตพฺพํ, ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ น อาทาตพฺพํ [ที. นิ. ๓.๘๕]ฯ กตฺตพฺพา’กตฺตพฺพาการทสฺสนํ วิธิ, สกฺกจฺจํ ทานํ ทาตพฺพํ, โน อสกฺกจฺจํฯ

 

อวสฺสเก-คมนีโย อภิสมฺปราโย, อวสฺสํ คนฺตพฺโพติ อตฺโถฯ

 

ยํ อิณํ อเทนฺตสฺส ทณฺโฑ อาคจฺฉติ, อิทํ อธมิณํ นาม, สตํ เม ทาตพฺพํ ภวตาติฯ

 

อิเม ปเนตฺถ ตพฺย, ตาย, เตยฺยปโยคา – น พฺราหฺมเณ อทฺธิเก ติฏฺฐมาเน, คนฺตพฺยมาหุ ทฺวิปทินฺท เสฏฺฐ [ชา. ๑.๑๐.๑๓ (คนฺตพฺพ)]ฯ ภูตคามปาตพฺยตา, กาเมสุ ปาตพฺยตา [ปาจิ. ๙๐], อลชฺชิตาเย ลชฺชนฺติ [ธ. ป. ๓๑๖], ลชฺชิตาเย น ลชฺชเรฯ ฆาเตตายํ วา ฆาเตตุํ, ปพฺพาเชตายํ วา ปพฺพาเชตุํ [ม. นิ. ๑.๓๕๗], ญาเตยฺยํ, ทิฏฺเฐยฺยํ, ปตฺเตยฺยํ, วิทฺเธยฺยํ มํ อมญฺญถ [ชา. ๒.๒๒.๒๙๗]ฯ

 

ต, ติ, ตุ, ตวนฺตุ, ตาวี, ตฺวา, ตฺวาน, ตุน, ตุํ, ตเว, ตาเย, ตุเย, ตพฺพฯ อิเม ตการปจฺจยา นามฯ

 

กร, ขนุ, คา, คมุ, ชน, ฐา, ตนุ, ถร, ธา, ธร, นมุ, ปา, ผร, ภร, มน, มร, รมุ, สร, หร, หนฯ

 

๗๒๓. คมาทิรานํ โลโปนฺตสฺส [ก. ๕๘๖-๗; รู. ๖๐๐, ๖๓๒; นี. ๑๑๙๐, ๑๑๙๑]ฯ

 

คมาทีนํ มการ, นการนฺตานํ รการนฺตานญฺจ ธาตูนํ อนฺตสฺส โลโป โหติ กานุพนฺเธ ตปจฺจเย ปเร ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

 

กร-กรเณ, กรียิตฺถาติ กโต-วิหาโร, กตาคูหา, กตํ-เคหํ, สกฺกรียิตฺถาติ สกฺกโต, มหาวุตฺตินา สนฺตสฺส โสฯ

 

‘กโรติสฺส โข’ติ ปาทิโต กรสฺส กสฺส โข, สงฺขรียิตฺถาติ สงฺขโต, อภิสงฺขโต, วิสงฺขริตฺถ วิกิรียิตฺถาติ วิสงฺขโต, อุปกรียิตฺถ สชฺชียิตฺถาติ อุปกฺขโฏ, ‘ตถนรานํ ฏฐณลา’ติ ตสฺส โฏฯ เอวํ ทุกฺกฏํฯ

 

ปริโต กรียิตฺถาติ ปริกฺขโต, ปุรโต กรียิตฺถาติ ปุรกฺขโต, ปุเรกฺขโต วา, มหาวุตฺตินา ปุรสฺส เอตฺตํฯ

 

ขนุ-อวทารเณ, ขญฺญิตฺถาติ ขโต-อาวาโฏฯ

 

คา-สทฺเทฯ

 

๗๒๔. คาปานมี [ก. ๕๘๘; รู. ๖๒๐; นี. ๑๑๙๒]ฯ

 

คา, ปานํ อนฺโต อีกาโร โหติ กานุพนฺเธ ตปจฺจเย ปเร ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

 

คายิตฺถาติ คีตํ, สโมธาเนตฺวา คายิตฺถาติ สงฺคีโตปริยตฺติธมฺโมฯ

 

คมุ-คติมฺหิ อคจฺฉีติ คโต, อคจฺฉียิตฺถาติ วา คโตฯ เอวํ อาคโต, อุคฺคโต, ทุคฺคโต, นิคฺคโต, วิคโต, สุคโต, สงฺคโต, อนุคโต, อปคโต, อวคโต, อุปคโต, อธิคโตฯ

 

ชน-ชาติยํฯ

 

๗๒๕. ชนิสฺสา [ก. ๕๘๕; รู. ๖๑๙; นี. ๑๑๘๙]ฯ

 

ชนิสฺส นสฺส อา โหติ กานุพนฺเธ ตปจฺจเย ปเร ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

 

อชายิตฺถาติ ชาโต, ทุชฺชาโต, สุชาโต, สญฺชาโต, อนุชาโต, อวชาโต, อติชาโตฯ

 

สุตฺตวิภตฺเตน อญฺญสฺมิมฺปิ วณฺเณ ปเร นสฺส อา โหติ, ปุตฺตํ วิชายิตฺวา, วิชายิตุํ, วิชายนํ, วิชายนฺตี-อิตฺถี, วิชายมานา, ปุตฺตํ ชเนตีติ ชายา อิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ มหาวุตฺตินา สเร ปเร ยาคโม, มหาวุตฺตินา วา สพฺพตฺถ นสฺส ยาเทโส อาทิทีโฆ จฯ

 

ฐา-คตินิวตฺติยํฯ

 

๗๒๖. ฐาสฺสิ [ก. ๕๘๘; รู. ๖๒๐; นี. ๑๑๙๒]ฯ

 

ฐาสฺส อิ โหติ กานุพนฺเธ ตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

 

อฏฺฐาสีติ ฐิโต, อุฏฺฐิโต, นิฏฺฐิโต, สณฺฐิโต, อธิฏฺฐิโตฯ

 

ตนุ-วิตฺถาเร, อาตญฺญิตฺถาติ อาตตํ, วิตตํ, อาตตวิตตํ, ตูริยเภโทฯ

 

ถร-สนฺถรเณ, สนฺถรียิตฺถาติ สนฺถโต, วิตฺถโตฯ

 

ธา-ธารเณฯ

 

๗๒๗. ธาสฺส หิ [ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕]ฯ

 

ธาธาตุสฺส ธสฺส หิ โหติ กานุพนฺเธ ตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

 

อาธียิตฺถาติ อาหิโต, อาคฺยาหิโต, วิธียิตฺถาติ วิหิโต, นิธียิตฺถาติ นิหิโต, สนฺธียิตฺถาติ สํหิโต, โอธียิตฺถาติ โอหิโต, อภิธียิตฺถาติ อภิหิโต, ปิธียิตฺถาติ ปิหิโต, อปิหิโตฯ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ตติยตฺตํ, ‘ธาสฺส โห’ติ สุตฺเตน ปรสฺส หตฺตํ, อาทหิโต, วิทหิโต, นิทหิโต, สํทหิโต, สทฺทหิโต วา, สนฺนิทหิโต, โอทหิโต, ปิทหิโต, อปิทหิโต, ปริทหิโตฯ

 

ธร-ธารเณ, อุทฺธรียิตฺถาติ อุทฺธโฏ, สมุทฺธโฏ, นิทฺธโฏ, ตสฺส ฏตฺตํฯ

 

นมุ-นมเน, นมิตฺถาติ นโต, อุนฺนโต, สมุนฺนโต, โอนโต, อวนโตฯ

 

ปา-ปาเน, ‘คาปานมี’ติ อีตฺตํ, ปียิตฺถาติ ปีตํฯ

 

ผร-ผรเณ, ผริตฺถ, ผรียิตฺถาติ วา ผุโฏ, วิปฺผุโฏ, สมฺผุโฏ, โอผุโฏ, มหาวุตฺตินา ผสฺส อุตฺตํ, ตสฺส ฏตฺตํฯ

 

ภร-ธารเณ, ภรียิตฺถาติ ภโต, อาภโต, อาภโฏ วาฯ อุทกาตลมุพฺภโต, อุพฺภตํ สงฺเฆน กถินํ [มหาว. ๓๑๗], สมฺภตํ ธนํฯ

 

มน-ญาเณ, มโต, มหาชเนน สมฺมโตติ มหาสมฺมโต, สมฺมตา สีมา [มหาว. ๑๓๙], อนุมโต, อภิมโตฯ

 

มร-ปาณจาเค, มริตฺถาติ มโต, กาลงฺกโตฯ

 

รมุ-กีฬายํ, รมิตฺถาติ รโต, อภิรโตฯ

 

รมุ-อุปรเม, วิรโต, ปฏิวิรโต, อุปรโตฯ

 

สร-คติ, จินฺตาสุ, พหุลาธิการา กาลตฺตเยปิ ตปจฺจโย, สรติ, อสริ, สริสฺสตีติ สโต, อนุสฺสโต, ปติสฺสโตฯ

 

หร-หรเณ, หรียิตฺถาติ หโต, อาหโต, นิหโตฯ

 

ตสฺส ฏตฺเต-อาหโฏ, นิหโฏ, อุทาหโฏ, สมุทาหโฏ, อวหโฏฯ

 

หน-หิํสายํ, หญฺญิตฺถาติ หโต, วิหโต, สมูหโต อวิปฺปวาโส [มหาว. ๑๔๕], สมูหตา สีมา [มหาว. ๑๔๖]ฯ

 

ติปจฺจยมฺหิ พหุลาธิการา อกานุพนฺเธปิ อนฺตโลโปฯ ปฐมํ กรียตีติ ปกติ, อากาโร อากติ, วิกาโร วิกติ, คายนํ คีติ, อุคฺคีติ, สงฺคีติ, อนุคายนํ อนุคีติ, คมนํ คติ, คนฺตพฺพาติ วา คติ, คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ วา คติ, อาคมนํ อาคติ, สุคติ, ทุคฺคติ, สมาคมนํ สงฺคติ, ชนนํ ชาติ, ชายนฺติ เอตาย, เอตฺถาติ วา ชาติ, ฐานํ ฐิติ, สณฺฐิติ, อวฏฺฐิติ, ปุนปฺปุนํ ตนนํ สนฺตติ, ธาเรนฺติ เอตายาติ ธีติ, มหาวุตฺตินา อีตฺตํฯ

 

นมนํ นติ, อุนฺนติ, สมุนฺนติ, โอนติ, อวนติ, ภริตพฺพาติ ภติ, มนติ ชานาติ เอตายาติ มติ, วิวิธา มติ วิมติ, รมณํ รติ, อารมณํ อารติ, วิรมณํ วิรติ, อภิรมณํ อภิรติ, ปฏิวิรมณํ ปติวิรติ, สรณํ สติ, สรนฺติ เอตายาติ วา สติ, อนุสฺสติ, ปฏิสฺสติ, อุปหนนํ อุปหติฯ

 

ตวนฺตุปจฺจยมฺหิ-อกาสีติ กตวา, อหนีติ หตวาฯ

 

ตาวีปจฺจยมฺหิ-กตาวี, หตาวีฯ

 

ตฺวาทีสุ –

 

๗๒๘. ตุํตุนตพฺเพสุ วาฯ

 

กรธาตุสฺส ร-การสฺส อา โหติ วา ตุํ, ตุน, ตพฺเพสุฯ ตุนสทฺเทน ตฺวาน, ตฺวาปิ สงฺคยฺหนฺติฯ

 

๗๒๙. กรสฺสา ตเวฯ

 

กรสฺส ร-การสฺส อา โหติ ตเวปจฺจยมฺหิฯ

 

กาตุํ, กาตเว, กาตุน, กาตพฺพํฯ

 

ยถา กรสฺส, ตถา มหาวุตฺตินา หรสฺส รูปํ สิชฺฌติ, หาถุํ, หาตเว, หาตุนฯ เตสํ ตุณฺเฑน หาตูน, มุญฺเจ ปุพฺพกตํ อิณํ [ชา. ๑.๑๔.๑๐]ฯ

 

ตฺวามฺหิ อาสฺส อิตฺตํ, อาหิตฺวา, โสณฺฑายุทกมาหิตฺวา [ชา. ๑.๑๐.๙ (…หตฺวา)]ฯ

 

อิติ วิสํโยครูปราสิฯ

 

สทิสสํโยครูปราสิ

 

อถ สทิสสํโยครูปราสิ วุจฺจเตฯ

 

ตุปจฺจยมฺหิ –

 

๗๓๐. ปรรูปมยกาเร พฺยญฺชเนฯ

 

ยการวชฺชิเต พฺยญฺชนปจฺจเย ปเร สพฺพธาตูนํ อนฺตพฺยญฺชโน ปรรูปํ อาปชฺชเตฯ

 

กโรตีติ กตฺตา, กาตุํ อรหติ, กาตุํ สกฺโกติ, กรณสีโล, กรณธมฺโม, สกฺกจฺจํ วา กโรตีติ อตฺโถฯ ภรตีติ ภตฺตา, หรตีติ หตฺตาฯ

 

ตฺวาทีสุ ร-การสฺส อาตฺตํ, สํโยเค ปเร รสฺสตฺตญฺจ, กตฺวา, กตฺวานฯ

 

ปรรูปตฺตํ, กตฺตุน, กตฺตุํ, กตฺตพฺพํ, ภรณํ ภตฺตุํ, ภตฺตเว, หรณํ หตฺตุํ, อภิหตฺตุํ, หตฺตเวฯ

 

อาป, ณาป, ขิป, คุป, จช, ญป, ญาป, ตป, ทีป, ธูป, ปท, ภช, ภุช, มท, มิท, ยุช, ริจ, รนฺช, ลิป, ลุป, วจ, วตุ, วท, วป, วิจ, สนฺช, สิจ, สมฺภุ, สูจ, สูท, สุปฯ

 

ธาตฺวนฺตพฺยญฺชนสฺส ปรรูปตฺตํ, ตปจฺจยมฺหิ วิปุพฺโพ อาปพฺยาปเน, พฺยาปยติ ขิปฺปํ ญาณพฺยาปเนน พฺยาปิตุํ สกฺโกตีติ พฺยตฺโต, วิยตฺโตฯ

 

ปริปุพฺโพ ปริยาปุณเน ปหุตฺเต จ, ปริยตฺโตฯ

 

สํปุพฺโพ ปริปุณฺณภาเว, สมาปยิตฺถาติ สมตฺโต, ปริสมตฺโตฯ

 

อาปุพฺโพ ณาป-เปสเน, อาณาปียิตฺถาติ อาณตฺโตฯ

 

ขิป-ขิปเน, ขิปียิตฺถาติ ขิตฺโต-ทณฺโฑ, ขิตฺตา-มตฺติกา, ขิตฺตํ-เลฏฺฏุฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ ปกฺขิตฺโต, อุกฺขิตฺโต, นิกฺขิตฺโต, วิกฺขิตฺโต, โอกฺขิตฺโต, สํขิตฺโตฯ

 

คุป-คุตฺติยํ, โคปียิตฺถาติ คุตฺโต, สํคุตฺโตฯ

 

จช-จาเค, จชียิตฺถาติ จตฺโตฯ

 

อุป-ปญฺญาปเน, ปญฺญปียิตฺถาติ ปญฺญตฺโต-วินโย, ปญฺญตฺตํสิกฺขาปทํ, ปญฺญตฺตํ-อาสนํฯ

 

ญาป-ญาปเน, วิกติธาตุ นาเมสา การิตนฺตตฺตา, ปญฺญาปียิตฺถาติ ปญฺญตฺโต, สญฺญาปียิตฺถาติ สญฺญตฺโต, วิญฺญาปียิตฺถาติ วิญฺญตฺโตฯ

 

ตป-สนฺตาเป, อตปฺปีติ ตตฺโต, สนฺตตฺโตฯ

 

ทีป-ทิตฺติยํ, อทีปิตฺถาติ ทิตฺโต, ปทิตฺโต, อาทิตฺโตฯ

 

ธูป-โสณฺฑิเย, ธูปติ, อธูปิ, ธูปิสฺสตีติ ธุตฺโต, สุราธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต [สุ. นิ. ๑๐๖]ฯ

 

ปท-คติยํ, อปชฺชีติ ปตฺโต, นิปตฺโต, สมฺปตฺโตฯ

 

ภช-สมฺภตฺติยํ, ภชตีติ ภตฺโต, สมฺภตฺโตฯ

 

วิปุพฺโพ ปุถกฺกรเณ, วิภชิตฺถาติ วิภตฺโตฯ

 

ภุช-ปาลน, พฺยวหรเณสุ, ภุญฺชิตฺถ, ภุญฺชียิตฺถาติ วา ภุตฺโต, ปริภุตฺโตฯ

 

มท-อุมฺมาเท, มชฺชิตฺถาติ มตฺโต, สมฺมตฺโต, ปมตฺโต, อุมฺมตฺโตฯ

 

มิท-สิเนหเน, มิชฺชตีติ มิตฺโตฯ

 

ยุช-โยเค, ยุญฺชตีติ ยุตฺโต, ปยุตฺโต, อุยฺยุตฺโต, นิยุตฺโต, วิยุตฺโต, สํยุตฺโต, สญฺญุตฺโตฯ

 

ริจ-วิริญฺจเน, ริญฺจตีติ ริตฺโตฯ

 

รนฺช-ราเค, รญฺชตีติ รตฺโต, สารตฺโต, วิรตฺโตฯ

 

ลิป-ลิมฺปเน, ลิมฺปียิตฺถาติ ลิตฺโต, อุลฺลิตฺโต, อวลิตฺโตฯ

 

ลุป-อทสฺสเน, ลุปฺปตีติ ลุตฺโตฯ

 

วจ-วิยตฺติยํ วาจายํฯ

 

๗๓๑. วจาทีนํ วสฺสุฏ วา [ก. ๕๗๙; รู. ๖๒๙; นี. ๑๑๘๒]ฯ

 

วจาทีนํ วสฺส อุฏ โหติ วา กานุพนฺเธ ต-การปจฺจเย ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

 

วุจฺจิตฺถาติ อุตฺโต-ธมฺโม, อุตฺตา-กถา, อุตฺตํ-วจนํ, นิรุตฺโต, นิรุตฺตา, นิรุตฺตํ, ราคโมฯ

 

๗๓๒. อสฺสุฯ

 

วจาทีนํ อสฺส อุ โหติ กานุพนฺเธ ต-การปจฺจเย ตฺวาทิวชฺชิเตฯ

 

วุตฺโต-ธมฺโม, วุตฺตา-กถา, วุตฺตํ-วจนํฯ

 

วตุ-วตฺตเน, วตฺตตีติ วตฺโต, ปวตฺโต, นิวตฺโตฯ

 

วป-พีชนิกฺเขเป, วปียิตฺถาติ วุตฺตํ-พีชํ, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํฯ

 

วิจ-วิเวจเน, วิวิจฺจิตฺถาติ วิวิตฺโตฯ

 

สนฺช-สงฺเค, สญฺชตีติ สตฺโต, อาสตฺโต, วิสตฺโตฯ

 

สิจ-เสจเน, สิญฺจียิตฺถาติ สิตฺโต, อาสิตฺโต, อวสิตฺโต, อภิสิตฺโตฯ

 

สูจ-สูจเน, อตฺถํ สูเจตีติ สุตฺตํฯ

 

สูท-ปคฺฆรเณ, อตฺถํ สูทตีติ สุตฺตํฯ

 

สุป-โสปฺปเน, สุปตีติ สุตฺโต อิจฺจาทิฯ

 

ติปจฺจยมฺหิ-พฺยาปนํ พฺยตฺติ, วิยตฺติ, ปริยาปุณนํ ปริยตฺติ, สมาปนํ สมตฺติ, ปริสมตฺติ, อาณาปนํ อาณตฺติ, โคปนํ คุตฺติ, ญาปนํ ญตฺติ, ปญฺญาปนํ ปญฺญตฺติ, สญฺญาปนํ สญฺญตฺติ, วิญฺญาปนํ วิญฺญตฺติฯ

 

ตป-ตปฺปเน, ตปฺปนํ ติตฺติ, มหาวุตฺตินา อสฺส อิตฺตํฯ ทีปนํ ทิตฺติ, ปชฺชนํ ปตฺติ, อาปตฺติ, อุปฺปตฺติ, นิปฺปตฺติ, วิปตฺติ, สมฺปตฺติ, ภชนํ ภตฺติ, สมฺภตฺติ, ภุญฺชนํ ภุตฺติ, ยุญฺชนํ ยุตฺติ, ริญฺจนํ ริตฺติ, นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจติ อตฺโถ เอตายาติ นิรุตฺติ, วุจฺจติ สุตฺตสฺส อตฺโถ เอตายาติ วุตฺติฯ ‘‘วิวรียติ สุตฺตสฺส อตฺโถ เอตายาติ วุตฺตี’’ติปิ วทนฺติฯ วตฺตนํ วุตฺติ, ชีวิตวุตฺติ, ตทายตฺตวุตฺติ, ‘อสฺสู’ติ อสฺส อุตฺตํฯ วิเวจนํ วิวิตฺติ, สชฺชนํ สตฺติ, อาสตฺติ, วิสตฺติ อิจฺจาทิฯ

 

ตุปจฺจยมฺหิ-ขิปตีติ ขิตฺตา, โคเปตีติ คุตฺตา, จชตีติ จตฺตาฯ

 

อิธ ฉิท, ภิทาทโยปิ วตฺตพฺพา, ฉินฺทตีติ เฉตฺตา, ภินฺทตีติ เภตฺตา, ภชตีติ ภตฺตา, ภุญฺชตีติ ภุตฺตา, โภตฺตา, ยุตฺตา, ริตฺตา, ลิตฺตา, ลุตฺตา, วจติ วทตีติ วา วตฺตา, วิวิจฺจตีติ วิวิตฺตา, สญฺชตีติ สตฺตา, สุปฺปตีติ สุตฺตา อิจฺจาทิฯ

 

ตวนฺตุปจฺจยมฺหิ-ขิปิตฺถาติ ขิตฺตวา, โคปิตฺถาติ คุตฺตวา, จชิตฺถาติ จตฺตวา, ฉินฺทิตฺถาติ เฉตฺตวาฯ

 

ภช-ปุถกฺกรเณ, ภาชิตฺถาติ ภตฺตวา, วิภตฺตวา, อภุญฺชีติ ภุตฺตวา, อยุญฺชีติ ยุตฺตวา อิจฺจาทิฯ

 

ตาวีปจฺจยมฺหิ-ขิตฺตาวี, คุตฺตาวี, จตฺตาวี, เฉตฺตาวี, วิภตฺตาวี, เภตฺตาวี, ภุตฺตาวี, ยุตฺตาวี อิจฺจาทิฯ

 

ตฺวาทีสุ ปรรูปตฺเต มหาวุตฺตินา ติณฺณํ พฺยญฺชนานํ อาทิพฺยญฺชนสฺส โลโป, เฉตฺวา, เฉตฺวาน, เฉตฺตุน, วิภตฺวา, วิภตฺวาน, วิภตฺตุน, ภุตฺวา, ภุตฺวาน, ภุตฺตุน อิจฺจาทิฯ

 

ตุํ, ตเวสุ-เฉตฺตุํ, เฉตฺตเว, เฉตุํ, เฉตเว วา, อาทิพฺยญฺชนสฺส โลโปฯ วิภตฺตุํ, วิภตฺตเว, เภตฺตุํ, เภตฺตเว, โภตฺตุํ, โภตฺตเว, อาทิวุทฺธิ อิจฺจาทิฯ

 

ตพฺพปจฺจเย-เฉตฺตพฺพํ, เฉตพฺพํ วา, เภตฺตพฺพํ, โภตฺตพฺพํ, วุจฺจตีติ วตฺตพฺพํ อิจฺจาทิฯ

 

อิติ สทิสสํโยครูปราสิฯ