ทฺวนฺทสมาส
อถ ทฺวนฺทสมาโส ทีปิยเตฯ
ทฺเว จ ทฺเว จ ปทานิ ทฺวนฺทา, ทฺเว จ ทฺเว จ อตฺถา วา ทฺวนฺทา, มหาวุตฺตินา ทฺวินฺนํ ทฺวิสทฺทานํ ทฺวนฺทาเทโสฯ ทฺวนฺทสทฺทสทิสตฺตา สพฺโพ จายํ สมาโส ทฺวนฺโทติ วุจฺจติฯ
อถ วา ทฺเว อวยวา อนฺทิยนฺติ พนฺธิยนฺติ เอตฺถาติ ทฺวนฺโท, ยุคฬสฺเสตํ นามํ ‘‘ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, วนฺทามิ สิรสามห’’นฺติ เอตฺถ วิย, อิธ ปน ปทยุคฬํ อตฺถยุคฬญฺจ คยฺหติฯ อุภยปทตฺถปธาโน หิ ทฺวนฺโทฯ
เอตฺถ สิยา – ยทิ อุภยปทตฺถปฺปธาโน ทฺวนฺโท, เอวญฺจ สติ ทฺวนฺเท กถํ เอกตฺถีภาวลกฺขณํ สิยาติ? วุจฺจเต – อภินฺนวิเธยฺยตฺถตฺตาฯ วจนปถญฺหิ ปตฺวา กตฺตุภาวกมฺมภาวาทิโก วิเธยฺยตฺโถ เอว ปทานํ อจฺจนฺตปฺปธานตฺโถ โหติ วจนวากฺยสมฺปตฺติยา ปธานงฺคตฺตา, โส จ วิเธยฺยตฺโถ ทฺวนฺเทปิ อภินฺโน เอว โหติฯ ตถา หิ ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา คจฺฉนฺติ, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน ปสฺสติ’’ อิจฺจาทีสุ ทฺเว อตฺถา เอกวิภตฺติยา วิสยา หุตฺวา เอกกตฺตุ, เอกกมฺมาทิภาเวน เอกตฺตํ คจฺฉนฺติ, เอวํ ทฺวนฺเทปิ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ พหุนฺนํ วา ปทานํ เอกตฺถีภาวลกฺขณํ ลพฺภติเยวาติฯ
๓๕๗. จตฺเถ [ก. ๓๒๙; รู. ๓๕๗; นี. ๗๐๙]ฯ
อเนกํ สฺยาทฺยนฺตปทํ จสทฺทสฺส อตฺเถ เอกตฺถํ โหติ วาฯ
เอตฺถ จ สมุจฺจโย, อนฺวาจโย, อิตรีตรโยโค, สมาหาโรติ จตฺตาโร จสทฺทตฺถา โหนฺติฯ
ตตฺถ สมุจฺจโย ยถา? จีวรญฺจ ปิณฺฑปาตญฺจ เสนาสนญฺจ เทตีติฯ อนฺวาจโย ยถา? ทานญฺจ เทติ, สีลญฺจ รกฺขตีติฯ อิเม ทฺเว จสทฺทตฺถา วากฺยทฺวนฺเท เอว ลพฺภนฺติ, น สมาสทฺวนฺเท ปทานํ อญฺญมญฺญํ นิรเปกฺขตฺตาติ วทนฺติฯ ตํ อนฺวาจเย ยุชฺชติ นานากฺริยาเปกฺขตฺตา, สมุจฺจเย ปน ‘‘จีวรญฺจ ปิณฺฑปาตญฺจ เสนาสนญฺจ เทตี’’ติ วา ‘‘จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนานิ เทตี’’ติ วา เอวํ ทฺวิธาปิ โยเชตุํ ยุชฺชติเยว ‘‘ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ [ม. นิ. ๑.๖๕] ปาฬิทสฺสนโตฯ อนฺวาจโยปิ วา สมาสทฺวนฺเท โน น ลพฺภติ ‘‘มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺฐานา’’ติ [ที. นิ. ๑.๑๐] ปาฬิทสฺสนโตฯ เอวํ ปน ยุชฺเชยฺย – จสทฺทตฺโถ เอกกฺริย, นานากฺริยาเปกฺขนเภเทน ทุวิโธ โหติ สมุจฺจโย, อนฺวาจโย จาติ, เตสุ จ เอเกโก อวยวปฺปธาน, สมุทายปฺปธานเภเทน ทุวิโธ โหติ อิตรีตรโยโค, สมาหาโร จาติฯ ตตฺถ อิตรีตรโยเค อวยวปฺปธานตฺตา สพฺพวิภตฺตีสุ พหุวจนเมว ยุชฺชติฯ
ทฺวนฺเท ปณีตตรํ ปุพฺเพ นิปตติฯ สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนหิ อิจฺจาทิฯ เอวํ สมณพฺราหฺมณา, พฺราหฺมณคหปติกา, ขตฺติยพฺราหฺมณา, เทวมนุสฺสา, จนฺทิมสูริยาฯ
อปฺปกฺขร, พหฺวกฺขเรสุ อปฺปกฺขรํ กฺวจิ ปุพฺพํ โหติ, คามนิคมา, คามชนปทา อิจฺจาทิฯ
กฺวจิ อิวณฺณุ’วณฺณนฺตา ปุพฺเพ โหนฺติ, อคฺคิ จ ธูโม จ อคฺคิธูมา, รตฺติทิวา, ธาตุลิงฺคานิฯ
อวณฺณนฺเตสุ สราทิปทํ ปุพฺพํ โหติ, อตฺโถ จ ธมฺโม จ อตฺถธมฺมา, ธมฺมตฺถา วา อิจฺจาทิฯ
อยญฺจ นิยโม ทฺวิปททฺวนฺเทสุ เยภุยฺเยน ลพฺภติ, พหุปททฺวนฺเทสุ น ลพฺภติฯ
สมาหารทฺวนฺเท –
๓๕๘. สมาหาเร นปุํสกํ [ก. ๓๒๒; รู. ๓๕๙; นี. ๗๐๐]ฯ
จตฺเถ สมาหาเร เอกตฺถปทํ นปุํสกํ โหติ, เอกวจนนฺตตฺตํ ปน สมาหารวจเนเนว สิทฺธํ, อยญฺจ สมาหาโร ปาณฺยงฺคาทีนํ ทฺวนฺเทสุ นิจฺจํ ลพฺภติ, รุกฺขติณาทีนํ ทฺวนฺเทสุ วิกปฺเปน ลพฺภติฯ
ตตฺถ นิจฺจลทฺเธสุ ตาว ปาณฺยงฺคทฺวนฺเท –
จกฺขุ จ โสตญฺจ จกฺขุโสตํ, มุขญฺจ นาสิกา จ มุขนาสิกํ, ‘สฺยาทีสุ รสฺโส’ติ รสฺสตฺตํฯ หนุ จ คีวา จ หนุคีวํฯ เอวํ กณฺณนาสํ, ฉวิ จ มํสญฺจ โลหิตญฺจ ฉวิมํสโลหิตํ, นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปํ, ชรา จ มรณญฺจ ชรามรณํฯ พหุลาธิการา กฺวจิ วิกปฺปรูปมฺปิ ทิสฺสติ, หตฺถา จ ปาทา จ หตฺถปาทํ, หตฺถปาทา วา อิจฺจาทิฯ
ตูริยงฺคทฺวนฺเท –
นจฺจญฺจ คีตญฺจ วาทิตญฺจ นจฺจคีตวาทิตํฯ เอวํ สมฺมตาฬํ, ‘สมฺม’นฺติ กํสตาฬํ, ‘ตาฬ’นฺติ หตฺถตาฬํ, สงฺโข จ ปณโว จ ฑิณฺฑิโม จ สงฺขปณวฑิณฺฑิมํ อิจฺจาทิฯ
โยคฺคงฺคทฺวนฺเท –
ผาโล จ ปาจนญฺจ ผาลปาจนํ, ยุคญฺจ นงฺคลญฺจ ยุคนงฺคลํ อิจฺจาทิฯ
เสนงฺคทฺวนฺเท –
หตฺถิโน จ อสฺสา จ หตฺถิอสฺสํฯ เอวํ รถปตฺติกํ, อสิ จ จมฺมญฺจ อสิจมฺมํฯ ‘จมฺม’นฺติ สรปริตฺตาณผลกํ, ธนุ จ กลาโป จ ธนุกลาปํ อิจฺจาทิฯ
ขุทฺทกปาณทฺวนฺเท –
ฑํสา จ มกสา จ ฑํสมกสํฯ เอวํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ [สุ. นิ. ๖๐๗], กีฏปฏงฺคํ อิจฺจาทิฯ
นิจฺจเวริทฺวนฺเท –
อหิ จ นกุโล จ อหินกุลํ, พิฬาโร จ มูสิกา จ พิฬารมูสิกํ, รสฺสตฺตํฯ กาโกลูกํ, สปฺปมณฺฑูกํ, นาคสุปณฺณํ อิจฺจาทิฯ
สภาคทฺวนฺเท –
สีลญฺจ ปญฺญาณญฺจ สีลปญฺญาณํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ สมถวิปสฺสนํ, วิชฺชา จ จรณญฺจ วิชฺชาจรณํฯ เอวํ สติสมฺปชญฺญํ, หิริโอตฺตปฺปํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ถินมิทฺธํ อิจฺจาทิฯ
วิวิธวิรุทฺธทฺวนฺเท –
กุสลากุสลํ, สาวชฺชานวชฺชํ, กณฺหสุกฺกํ, หีนปณีตํ, เฉกพาลํ อิจฺจาทิฯ
เอกสงฺคีติทฺวนฺเท –
ทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํ, องฺคุตฺตรสํยุตฺตกํ, ขนฺธกวิภงฺคํ อิจฺจาทิฯ
สงฺขฺยาปริมาณทฺวนฺเท –
เอกกทุกํ, ทุกติกํ, ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปญฺจกํ อิจฺจาทิฯ
ปจนจณฺฑาลทฺวนฺเท –
โอรพฺภิกา จ สูกริกา จ โอรพฺภิกสูกริกํฯ เอวํ สากุณิกมาควิกํ, สปากจณฺฑาลํ, เวนรถการํ, ปุกฺกุสฉวฑาหกํ อิจฺจาทิฯ
ลิงฺควิสภาคทฺวนฺเท –
อิตฺถิปุมํ, ทาสิทาสํ อิจฺจาทิฯ
ทิสาทฺวนฺเท –
ปุพฺพา จ อปรา จ ปุพฺพาปรํฯ เอวํ ทกฺขิณุตฺตรํ, ปุพฺพทกฺขิณํ, ปุพฺพุตฺตรํ, อปรทกฺขิณํ, อปรุตฺตรํฯ
นทีทฺวนฺเท –
คงฺคายมุนํ, มหิสรภุ, สพฺพตฺถ นปุํสกตฺตา อนฺเต ทีฆานํ รสฺสตฺตํ สตฺตสุ วิภตฺตีสุ เอกวจนนฺตญฺจฯ
อิติ นิจฺจสมาหารราสิฯ
วิกปฺปลทฺเธสุ [ก. ๓๒๓; รู. ๓๖๐; นี. ๗๐๑] ติณวิเสสทฺวนฺเท –
อุสีรานิ จ พีรณานิ จ อุสีรพีรณํ, อุสีรพีรณาฯ เอวํ มุญฺชปพฺพชํ, มุญฺชปพฺพชา, กาสกุสํ, กาสกุสาฯ
รุกฺขวิเสสทฺวนฺเท –
ขทิโร จ ปลาโส จ ขทิรปลาสํ, ขทิรปลาสา, ธโว จ อสฺสกณฺโณ จ ธวสฺสกณฺณํ, ธวสฺสกณฺณา, ปิลกฺขนิคฺโรธํ, ปิลกฺขนิคฺโรธา, อสฺสตฺถกปีตนํ [กปิตฺถนํ (กตฺถจิ)], อสฺสตฺถกปีตนา, สากสาลํ, สากสาลาฯ
ปสุวิเสสทฺวนฺเท –
คชา จ ควชา จ คชควชํ, คชควชา, โคมหิสํ, โคมหิสา, เอเณยฺยวราหํ, เอเณยฺยวราหา, อเชฬกํ, อเชฬกา, กุกฺกุฏสูกรํ, กุกฺกุฏสูกรา, หตฺถิควสฺสวฬวํ, หตฺถิควสฺสวฬวาฯ
สกุณวิเสสทฺวนฺเท –
หํสพิลวํ, หํสพิลวา, การณฺฑวจกฺกวากํ, การณฺฑวจกฺกวากา, พกพลากํ, พกพลากาฯ
ธนทฺวนฺเท –
หิรญฺญสุวณฺณํ, หิรญฺญสุวณฺณา, มณิ จ สงฺโข จ มุตฺตา จ เวฬุริยญฺจ มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยํ, มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยา, ชาตรูปรชตํ, ชาตรูปรชตาฯ
ธญฺญทฺวนฺเท –
สาลิยวํ, สาลิยวา, ติลมุคฺคมาสํ, ติลมุคฺคมาสา, นิปฺผาวกุลตฺถํ, นิปฺผาวกุลตฺถาฯ
พฺยญฺชนานํ ทฺวนฺเท –
มจฺฉมํสํ, มจฺฉมํสา, สากสูปํ, สากสูปา, คพฺยมาหิสํ, คพฺยมาหิสา, เอเณยฺยวาราหํ, เอเณยฺยวาราหา, มิคมายูรํ, มิคมายูราฯ
ชนปททฺวนฺเท –
กาสิโกสลํ, กาสิโกสลา, วชฺชิมลฺลํ, วชฺชิมลฺลา, เจตวํสํ, เจตวํสา, มชฺฌญฺจ สูรเสนญฺจ มชฺฌสูรเสนํ, มชฺฌสูรเสนา, กุรุปญฺจาลํ, กุรุปญฺจาลาฯ
อิติ วิกปฺปสมาหารราสิฯ
ทฺวนฺทสมาโส นิฏฺฐิโตฯ