วิเสสวิธาน
อิทานิ ปุพฺเพ วุตฺตานิ อวุตฺตานิ จ ฉสุ สมาเสสุ วิเสสวิธานานิ วุจฺจนฺเตฯ
นปุํสเกกตฺตํ, สมาสนฺตรสฺโส, ปุมฺภาวาติเทโส, สมาสนฺเต ก, สมาสนฺเต อ, นานาเทโส, อพฺยโย, สงฺขฺยาฯ
นปุํสเกกตฺตราสิ
ตตฺถ สพฺโพ อพฺยยีภาโว นปุํสกลิงฺโค เอว, สมาหารภูตา ทิคุ, ทฺวนฺทา นปุํสกา จ เอกตฺตสงฺขฺยา จฯ
๓๕๙. กฺวเจกตฺตญฺจ ฉฏฺฐิยา [ก. ๓๒๗; รู. ๓๕๑; นี. ๗๐๔; จํ. ๒.๒.๖๙-๗๓; ปา. ๒.๔.๒๒-๒๕]ฯ
ฉฏฺฐีสมาเส กฺวจิ นปุํสกตฺตํ เอกตฺตญฺจ โหติฯ
ฉายา, สภาสฺเววายํ วิธิ, สลภานํ ฉายา สลภจฺฉายํ […สภจฺฉายํ (มูลปาเฐ)]ฯ เอวํ สกฏจฺฉายํ, ฆรจฺฉายํฯ อิธ น โหติ, รุกฺขจฺฉายา, ปพฺพตจฺฉายาฯ สภาสทฺเท อมนุสฺสสภาสฺเววายํ วิธิ, พฺรหฺมูนํ สภา พฺรหฺมสภํฯ เอวํ เทวสภํ, อินฺทสภํ, ยกฺขสภํ, รกฺขสสตํฯ มนุสฺสสภาสุ นตฺถิ, ขตฺติยสภา, ราชสภา อิจฺจาทิฯ
กฺวจีติ กึ? ราชปริสาฯ
อิติ นปุํสเกกตฺตราสิฯ
สมาสนฺตรสฺสราสิ
‘สฺยาทีสุ รสฺโส’ติ สุตฺเตน อพฺยยีภาว, สมาหารทิคุ, ทฺวนฺทานํ กสฺสจิ ตปฺปุริสสฺส จ สฺยาทีสุ รสฺโสฯ
อพฺยยีภาเว –
อุปมณิกํ อธิตฺถิ, อุปวธุฯ
สมาหารทิคุมฺหิ –
จตุทฺทิสํ, ทสิตฺถิ, ทสวธุฯ
สมาหารทฺวนฺเท –
มุขนาสิกํ, หนุคีวํฯ
ตปฺปุริเส –
สลภจฺฉายํ, พฺรหฺมสภํฯ
๓๖๐. ฆปสฺสนฺตสฺสาปฺปธานสฺส [ก. ๔๐๓; รู. ๓๕๔; นี. ๘๕๘; จํ. ๒.๒.๘๖; ปา. ๑.๒.๔๘]ฯ
สฺยาทีสุ อนฺตภูตสฺส อปฺปธานภูตสฺส จ ฆปสฺส รสฺโส โหติฯ
พหุพฺพีหิมฺหิ –
พหุกญฺโญ, โปโส, พหุอิตฺถิ, กุลํ, พหุวธุ, กุลํฯ
อพฺยยีภาเว –
อุปมณิกํ, อธิตฺถิ, อุปวธุฯ
อนฺตสฺสาติ กึ? สทฺธาธโน, ปุริโสฯ
อปฺปธานสฺสาติ กึ? ราชกญฺญา, ราชกุมารี, พฺรหฺมพนฺธูฯ
๓๖๑. โคสฺสุ [ก. ๓๔๒; รู. ๓๓๗; นี. ๗๒๒; จํ. ๒.๒.๘๕; ปา. ๑.๒.๔๘]ฯ
สฺยาทีสุ อนฺตภูตสฺส อปฺปธานภูตสฺส จ โคสฺส อุ โหติฯ
ติฏฺฐคุ จิตฺตคุฯ
อปฺปธานสฺสาติ กึ? ราชคโวฯ
อนฺตสฺสาติ กึ? โคกุลํฯ
อิติ สมาสนฺตรสฺสราสิฯ
ปุมฺภาวาติเทสราสิ
๓๖๒. อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาเวกตฺเถ [ก. ๓๓๑; รู. ๓๕๓; นี. ๗๑๔; จํ. ๕.๒.๒๙; ปา. ๖.๓.๓๔]ฯ
‘เอกตฺเถ’ติ ตุลฺยาธิกรเณ, อิตฺถิยํ วตฺตมาเน เอกตฺเถ อุตฺตรปเท ปเร กทาจิ ภาสิตปุโม อิตฺถิลิงฺคสทฺโท ปุมา อิว โหติฯ จตุรงฺคมิทํ วิธานํ, ปุพฺพปทํ อิตฺถิลิงฺคญฺจ ภาสิตปุมญฺจ สิยา, ปรปทํ นิยติตฺถิลิงฺคญฺจ ปุพฺพปเทน เอกตฺถญฺจ สิยาติฯ
ทีฆา ชงฺฆา ยสฺส โส ทีฆชงฺโฆ, ปุริโส, ทีฆชงฺฆา, อิตฺถี, ทีฆชงฺฆํ, กุลํฯ
เอตฺถ จ เย สทฺทา กตฺถจิ ปุลฺลิงฺครูปา โหนฺติ, กตฺถจิ อิตฺถิปจฺจยยุตฺตา อิตฺถิลิงฺครูปา, เต ภาสิตปุมา นามฯ ทีโฆ มคฺโค, ทีฆา รตฺติ, คโต ปุริโส, คตา อิตฺถี, กุมาโร, กุมารี, พฺราหฺมโณ, พฺราหฺมณี อิจฺจาทิฯ
เย ปน อิตฺถิปจฺจยยุตฺตา นิจฺจํ อิตฺถิลิงฺครูปา โหนฺติ, เต ภาสิตปุมา นาม น โหนฺติ, กญฺญา, ปญฺญา, สทฺธา, นที, อิตฺถี, ปถวี อิจฺจาทิฯ ตถา สภาวอิตฺถิลิงฺคาปิ นิยตปุนฺนปุํสกลิงฺคาปิ ภาสิตปุมา น โหนฺติ, เทวตา, รตฺติ, เธนุ, วธู, สกฺโก, เทโว, พฺรหฺมา, รตนํ, สรณํ อิจฺจาทิฯ
อิธ ปน ทีฆสทฺโท ‘‘ทีโฆ พาลาน สํสาโร’’ติ [ธ. ป. ๖๐] อาทีสุ ภาสิตปุโม, โส วิเสสฺยลิงฺคานุคตวเสน อิธ อิตฺถิปจฺจยยุตฺโต อิตฺถิลิงฺคสทฺโท นามฯ อิมินา สุตฺเตน ปุมฺภาวาติเทเส กเต ตตฺถ อาปจฺจโย อนฺตรธายติ, ‘ฆปสฺสนฺตสฺสาปฺปธานสฺสา’ติ สุตฺเตน สมาสนฺตสฺส อาการสฺส รสฺสตฺตํ, กุมารี ภริยา ยสฺส โส กุมารภริโย, อีปจฺจยนิวตฺติฯ ยุวติ ชายา ยสฺส โส ยุวชาโย, ติปจฺจยนิวตฺติฯ พฺรหฺมพนฺธู ภริยา ยสฺส โส พฺรหฺมพนฺธุภริโย, อูปจฺจยนิวตฺติฯ
อิตฺถิยนฺติ กึ? กุมารี รตนํ ยสฺส โส กุมารีรตโน, ปุริโส, อิธ ปรปทํ อิตฺถิลิงฺคํ น โหติ, ตสฺมา ปุมฺภาวาติเทโส น กาตพฺโพ, ยทิ กเรยฺย, กุมาโร รตนํ ยสฺส กุมารรตโนติ เอวํ อนิฏฺฐตฺโถ ภเวยฺยฯ
เอกตฺเถติ กึ? กุมารีสุ ภตฺติ ยสฺส โส กุมารีภตฺติโกฯ เอวํ สมณีภตฺติโก, พฺราหฺมณีภตฺติโก, สมาสนฺเต โก, อิธ ปรปทํ ปุพฺพปเทน เอกตฺถํ น โหติ, ตสฺมา ปุมฺภาวาติเทโส น กาตพฺโพ, ยทิ กเรยฺย, กุมาเรสุ ภตฺติ ยสฺส โส กุมารภตฺติโกติ เอวํ อนิฏฺฐตฺโถ ภเวยฺยฯ
อิตฺถีติ กึ? ทฏฺฐพฺพฏฺเฐน ทิฏฺฐิ, คามณิกุลํ ทิฏฺฐิ เยน โส คามณิทิฏฺฐิ, อิธ คามณิสทฺโท ภาสิตปุโม โหติ, อิธ ปน กุลวาจกตฺตา นปุํสกลิงฺเค ติฏฺฐติ, อิตฺถิปจฺจโย นตฺถิ, ตสฺมา ปุมฺภาวาติเทสกิจฺจํ นตฺถิฯ
ภาสิตปุโมติ กึ? สทฺธา ปกติ ยสฺส โส สทฺธาปกติโกฯ เอวํ ปญฺญาปกติโก, อิธ ปุพฺพปทํ นิยติตฺถิลิงฺคตฺตา ภาสิตปุมํ น โหตีติฯ สทฺธาธโน, ปญฺญาธโน, สทฺธาธุโร ปญฺญาธุโร อิจฺจตฺร ทุวงฺคเวกลฺลํ โหติฯ
กมฺมธารยมฺหิ [ก. ๓๓๒; รู. ๓๔๓; นี. ๗๑๖] ปน ‘เอกตฺเถ’ติ ปทํ วิสุํ เอกํ องฺคํ น โหติ อเนกตฺถสฺส อิธ อสมฺภวโตฯ ทีฆา จ สา ชงฺฆา จาติ ทีฆชงฺฆา, กุมารี จ สา ภริยา จาติ กุมารภริยาฯ เอวํ ขตฺติยกญฺญา, พฺราหฺมณกญฺญา, ยุวติ จ สา ภริยา จาติ ยุวภริยา, พฺรหฺมพนฺธู จ สา ภริยา จาติ พฺรหฺมพนฺธุภริยาฯ
อิตฺถิยนฺติ กึ? กุมารี จ สา รตนญฺจาติ กุมารีรตนํฯ เอวํ สมณีปทุมํฯ
อิตฺถีติ กึ? คามณิกุลญฺจ ตํ ทิฏฺฐิ จาติ คามณิทิฏฺฐิฯ
ภาสิตปุโมติ กึ? สทฺธาปกติ, คงฺคานที, ตณฺหานที, ปถวีธาตุฯ
สญฺญาสทฺเทสุ ปน จตุรงฺคยุตฺเตปิ วิธานํ น โหติ, นนฺทาเทวี, นนฺทาโปกฺขรณี, กายคตาสติ, ปฐมาวิภตฺติ, ทุติยาวิภตฺติ, ปญฺจมีวิภตฺติ, ฉฏฺฐีวิภตฺติ อิจฺจาทิฯ
๓๖๓. กฺวจิ ปจฺจเย [ก. ๓๓๒; รู. ๓๔๓; นี. ๗๑๖; จํ. ๕.๒.๓๑; ปา. ๖.๓.๓๕]ฯ
ปจฺจเย ปเร กทาจิ ภาสิตปุโม อิตฺถิลิงฺคสทฺโท กฺวจิ ปุมาว โหติฯ
พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมา, เอตฺถ จ พฺยตฺตานํ อิตฺถีนํ อติสเยน พฺยตฺตาติ พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมาติ อตฺโถฯ เอวํ ปณฺฑิตตรา, ปณฺฑิตตมา อิจฺจาทิฯ
๓๖๔. สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต [ก. ๓๓๑; รู. ๓๕๓; นี. ๗๑๔; จํ. ๕.๒.๔๑; ปา. ๖.๓.๓๕]ฯ
วุตฺติมตฺเต ฐาเน สพฺพาทินามกา สพฺพนามสทฺทา ปุมาว โหนฺติฯ
สา ปมุขา ยสฺส โส ตปฺปมุโขฯ เอวํ ตปฺปธาโน, ตาย ตาหิ วา สมฺปยุตฺโต ตํสมฺปยุตฺโตฯ สา เอว ปมุขา ตปฺปมุขาฯ เอวํ ตปฺปธานา, ตสฺสา มุขํ ตมฺมุขํ, ตสฺสํ คาถายํ ตาสุ คาถาสุ วา ตตฺร, ตาย คาถโต ตาหิ วา คาถาหิ ตโต, ตสฺสํ เวลายํ ตทา อิจฺจาทิฯ
เอตฺถ จ วุตฺติ นาม สมาส, ตทฺธิตา’ ยาทิธาตุปจฺจยนฺต, วิภตฺติปจฺจยนฺตานํ นามํฯ
อิติ ปุมฺภาวาติเทสราสิฯ
สมาสนฺตกปจฺจยราสิ
๓๖๕. ลฺติตฺถิยูหิ โก [ก. ๓๓๘; รู. ๓๕๖; นี. ๗๒๕; จํ. ๔.๔.๑๔๐; ปา. ๕.๔.๑๕๒]ฯ
อญฺญปทตฺถวิสเย กตฺตุอิจฺจาทีหิ ลฺตุปจฺจยนฺเตหิ อิตฺถิยํ อี, อูการนฺเตหิ จ พหุลํ กปจฺจโย โหติฯ
พหโว กตฺตาโร ยสฺมึ เทเส โส พหุกตฺตุโกฯ เอวํ พหุวตฺตุโก, พหุกา นทิโย ยสฺมึ เทเส โส พหุนทิโกฯ เอวํ พหุอิตฺถิโก, คาโม, พหุอิตฺถิกา, สภา, พหุอิตฺถิกํ, กุลํฯ เอวํ พหุกุมาริกํ, พหุพฺรหฺมพนฺธุโกฯ
เอตฺถ จ ‘พฺรหฺมพนฺธู’ติ รสฺสปทํ พฺราหฺมณํ วทติ, ทีฆปทํ พฺราหฺมณิํ วทติ, กปจฺจเย ปเร ทีฆานํ มหาวุตฺตินา รสฺสตฺตํ อิจฺฉนฺติฯ
พหุลนฺติ กึ? พหุกตฺตา, คาโมฯ
๓๖๖. วาญฺญโต [ก. ๓๓๘; รู. ๓๕๖; นี. ๗๒๕; จํ. ๖.๒.๗๒; ปา. ๕.๔.๑๕๒]ฯ
อญฺญปทตฺถวิสเย ลฺติตฺถิยูหิ อญฺญโต อวณฺณิวณฺณุวณฺณนฺเตหิ พหุลํ กปจฺจโย โหติ วาฯ
อวณฺณนฺตมฺหา ตาว –
อคามกํ, อรญฺญํ, พหุคามโก, ชนปโท, สโสตโก, อโสตโก, สโลมโก, สปกฺขโก, พหุมาลโก, พหุมาโล, พหุมายโก, พหุมาโยฯ
อิวณฺณนฺตมฺหา –
สุนฺทรา ทิฏฺฐิ ยสฺส โส สมฺมาทิฏฺฐิโก, สมฺมาทิฏฺฐิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิโก, มิจฺฉาทิฏฺฐิ, มตปติกา, อิตฺถี, สทฺธาปกติโก, ปญฺญาปกติโก, พหุหตฺถิโก, พหุทณฺฑิโกฯ
อุวณฺณนฺตมฺหา –
สเหตุโก, อเหตุโก, สจกฺขุโก, อจกฺขุโก, สภิกฺขุโก, อภิกฺขุโก, ทีฆายุโก, อปฺปายุโก, พหุเธนุโก, วโช, พหุรตฺตญฺญุโก, ภิกฺขุสงฺโฆฯ
อิตฺถิลิงฺเค กมฺหิ ปเร อการสฺส มหาวุตฺตินา วา ‘อธาตุสฺส เก…’ติ สุตฺเตน วา พหุลํ อิการตฺตํ โหติ, พหุปุตฺติกา, อิตฺถี, พหุปุตฺตกา วา, เอกปุตฺติกา, เอกปุตฺตกา อิจฺจาทิฯ
อิติ สมาสนฺตกปจฺจยราสิฯ
สมาสนฺตอปจฺจยราสิ
๓๖๗. สมาสนฺต [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๕๒; ปา. ๕.๔.๖๘; ‘ตฺว’ (พหูสุ)]ฯ
‘สมาสนฺโต+อ’ อิติ ทฺวิปทมิทํ, สมาสนฺโต หุตฺวา อปจฺจโย โหตีติ อตฺโถฯ อธิการสุตฺตมิทํฯ
๓๖๘. ปาปาทีหิ ภูมิยา [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๒; …เป.… ๕.๔.๗๕; ‘โคทาวรีนํ’ (พหูสุ)]ฯ
ปาปาทีหิ ปราย ภูมิยา สมาสนฺโต อ โหติ, ‘ภูมิสทฺทสฺสา’ติ วตฺตพฺเพ นิยติตฺถิลิงฺคทสฺสนตฺถํ ‘ภูมิยา’ติ วุตฺตํฯ เอวํ อญฺญตฺถปิฯ
ปาปานํ ภูมิ ปาปภูมํ, ปาปานํ อุปฺปตฺติภูมิตฺยตฺโถ, ชาติยา ภูมิ ชาติภูมํ, สตฺถุชาตรฏฺฐํฯ เอวํ ปจฺฉาภูมํ, มชฺฌิมเทเส ปจฺฉาภาครฏฺฐํฯ
๓๖๙. สงฺขฺยาหิ [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๓; ปา. ๕.๔.๗๕]ฯ
สงฺขฺยาหิ ปราย ภูมิยา สมาสนฺโต อ โหติฯ
ทฺเว ภูมิโย เอตฺถาติ ทฺวิภูโม, ทฺวิภูมโก, ปาสาโท, ทฺวิภูมิโก วา, ติสฺโส ภูมิโย เอเตสนฺติ วา ตีสุ ภูมิสุ ปริยาปนฺนาติ วา เตภูมกา, ธมฺมา, จตุภูมกา, ธมฺมา, เตภูมิกา, จตุภูมิกา วาฯ ทิคุมฺหิ-ทฺเว ภูมิโย ทฺวิภูมํ, ติสฺโส ภูมิโย ติภูมํ, จตสฺโส ภูมิโย จตุภูมํ อิจฺจาทิฯ
๓๗๐. นทีโคธาวรีนํ [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๓; ปา. ๕.๔.๗๕]ฯ
สงฺขฺยาหิ ปราสํ นที, โคธาวรีนํ สมาสนฺโต อ โหติฯ
ปญฺจ นทิโย ปญฺจนทํ, ปญฺจ วา นทิโย ยสฺมึ ปเทเส โส ปญฺจนโท, สตฺต โคธาวริโย สตฺตโคธาวรํฯ
๓๗๑. อสงฺขฺเยหิ จงฺคุลฺยานญฺญาสงฺขฺยตฺเถสุ [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๔; ปา. ๕.๔.๘๖]ฯ
อญฺญตฺโถ จ อสงฺขฺยตฺโถ จ อญฺญาสงฺขฺยตฺถาฯ ตตฺถ ‘อญฺญตฺโถ’ติ อญฺญปทตฺโถ พหุพฺพีหิสมาโส, ‘อสงฺขฺยตฺโถ’ติ อสงฺขฺยตฺถสมาโส อพฺยยีภาวสมาโสติ วุตฺตํ โหติ, น อญฺญาสงฺขฺยตฺถา อนญฺญาสงฺขฺยตฺถา, อญฺญาสงฺขฺยตฺถวชฺชิเตสุ สมาเสสุ อสงฺขฺเยหิ อุปสคฺเคหิ จ สงฺขฺยาหิ จ ปราย องฺคุลิยา สมาสนฺโต อ โหติฯ จสทฺเทน ‘‘สุคตงฺคุเลน, ปมาณงฺคุเลน’’ อิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติฯ
องฺคุลีหิ นิคฺคตํ นิรงฺคุลํ, องฺคุลิโย อติกฺกนฺตํ อจฺจงฺคุลํ, อิเม ทฺเว อมาทิสมาสา, ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏาติ ทฺวงฺคุลํฯ
อนญฺญาสงฺขฺยตฺเถสูติ กึ? ปญฺจ องฺคุลิโย อสฺมินฺติ ปญฺจงฺคุลิ, หตฺโถฯ องฺคุลิยา สมีปํ อุปงฺคุลิฯ ‘‘จตุรงฺคุลํ กณฺณํ โอสาเรตฺวา [มหาว. ๖๖], อฏฺฐงฺคุลํ ทนฺตกฏฺฐํ, ทฺวงฺคุลปรมํ, จตุรงฺคุลปรมํ, อฏฺฐงฺคุลปรม’’นฺติอาทีสุ ‘องฺคุล’นฺติ อการนฺตํ ปมาณวาจีสทฺทนฺตรํฯ
๓๗๒. ทารุมฺหงฺคุลฺยา [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๙๗; ปา. ๕.๔.๑๑๔; ‘ทารุมฺยงฺคุลฺยา’ (พหูสุ)]ฯ
ทารุสงฺขาเต อญฺญปทตฺเถ ปวตฺตาย องฺคุลิยา สมาสนฺโต อ โหติฯ
ปญฺจ องฺคุลิโย อสฺสาติ ปญฺจงฺคุลํ, ทารุฯ เอตฺถ จ องฺคุลิปมาณาวยโว ธญฺญาทีนํ มานวิเสโส ‘ทารู’ติ วุจฺจติฯ
๓๗๓. ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺยา [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๕; ปา. ๕.๔.๘๗]ฯ
ทีโฆ จ อโห จ วสฺโส จ เอกเทโส จาติ ทฺวนฺโท, เอกเทโส นาม ปุพฺพ, ปราทิ, อนญฺญาสงฺขฺยตฺเถสุ ทีฆาทีหิ จ อสงฺขฺเยหิ จ สงฺขฺยาหิ จ ปราย รตฺติยา สมาสนฺโต อ โหติฯ จสทฺเทน ‘‘จิรรตฺต’’นฺติ สิชฺฌติฯ
ทีฆา รตฺติโย ทีฆรตฺตํ, ทีฆา รตฺติทิวปรํปราตฺยตฺโถฯ อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, วสฺเสน เตมิตา รตฺติ วสฺสรตฺตํ, รตฺติยา ปุพฺพํ ปุพฺพรตฺตํ, รตฺติยา ปรํ ปรรตฺตํ, รตฺติยา อฑฺฒํ อฑฺฒรตฺตํ, รตฺติํ อติกฺกนฺโต อติรตฺโต, ทฺเว รตฺติโย ทฺวิรตฺตํฯ เอวํ ติรตฺตํ, จตุรตฺตํ, ปญฺจรตฺตํ, ฉารตฺตํ, วาธิการตฺตา ‘‘เอกรตฺตํ, เอกรตฺตี’’ติ สิชฺฌติฯ
อนญฺญาสงฺขฺยตฺเถสูติ กึ? ทีฆา รตฺติ เอตฺถาติ ทีฆรตฺติ, เหมนฺโตฯ รตฺติยา สมีปํ อุปรตฺติฯ
๓๗๔. โค ตฺวจตฺเถ จาโลเป [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๗; ปา. ๕.๔.๙๒]ฯ
อจตฺเถ จ อนญฺญา’สงฺขฺยตฺเถสุ จ ปวตฺตา โคสทฺทมฺหา อโลปฏฺฐาเน สมาสนฺโต อ โหติฯ
รญฺโญ โค ราชคโว, อตฺตโน โค สคโว, ปเรสํ โค ปรคโว, ปญฺจคโว, ปญฺจควํฯ เอวํ ทสควํฯ
อโลเปติ กึ? ปญฺจหิ โคหิ กีโต ปญฺจคุฯ เอตฺถ จ เตน กีโตติ เอตสฺมึ อตฺเถ ตทฺธิตปจฺจยสฺส โลโป, เตน อยํ อปจฺจโย น โหติ, ‘โคสฺสู’ติ โอสฺสุตฺตํฯ
อจตฺเถติ กึ? ควชา จ คาโว จ ควชคโว, โยมฺหิ โคสฺส ควตฺตํฯ
อนญฺญาสงฺขฺยตฺเถสูติ กึ? จิตฺตคุ, อุปคุฯ
๓๗๕. รตฺติทิว ทารคว จตุรสฺสา [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๖๒; ปา. ๕.๔.๗๗]ฯ
เอเต ตโย สทฺทา ออนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ
รตฺติ จ ทิวา จ รตฺติทิวํ, ทารา จ คาโว จ ทารควํ, จตสฺโส อสฺสิโย ยสฺส โส จตุรสฺโส, อปจฺจโย, อสฺสิสฺส อิสฺส อตฺตํฯ
๓๗๖. อายาเมนุควํ [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๖๙; ปา. ๕.๔.๘๓]ฯ
อายาเม คมฺยมาเน อนุควนฺติ นิปจฺจเตฯ
โคหิ อนุฏฺฐิตํ สกฏํ อนุควํฯ
อายาเมติ กึ? คุนฺนํ ปจฺฉา อนุคุฯ
๓๗๗. อกฺขิสฺมาญฺญตฺเถ [ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๙๖; ปา. ๕.๔.๑๑๓]ฯ
อญฺญปทตฺเถ ปวตฺตา อกฺขิมฺหา สมาสนฺโต อ โหติฯ
วิสาลานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส วิสาลกฺโข, วิรูปานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส วิรูปกฺโข, อเนกสหสฺสานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส สหสฺสกฺโข, โลหิตานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส โลหิตกฺโขฯ เอวํ นีลกฺโข, นีลกฺขิ วาฯ พหุลาธิการา อนญฺญตฺเถปิ, อกฺขีนํ ปฏิมุขํ ปจฺจกฺขํ, อกฺขีนํ ปรภาโค ปโรกฺขํ, อกฺขีนํ ติโรภาโค ติโรกฺขํฯ อกฺขิสทฺเทน เจตฺถ ปญฺจินฺทฺริยานิ คยฺหนฺติฯ
มหาวุตฺตินา กฺวจิ สมาสนฺโต อ, อา, อิปจฺจยา โหนฺติฯ
ตตฺถ อปจฺจเย –
วายุโน สขา วายุสโข, วายุสงฺขาโต สขา อสฺสาติ วา วายุสโข, อคฺคิ, สพฺเพสํ ปิยา’ปิยมชฺฌตฺตานํ สขาติ สพฺพสโข, สพฺเพ วา สขาโย อสฺสาติ สพฺพสโข, เมตฺตาวิหารีฯ ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข’’ติ [เถรคา. ๖๔๘] ปาฬิฯ ปาปานํ สขาติ ปาปสโข, ปาปา สขาโร ยสฺสาติ วา ปาปสโขฯ ‘‘ปาปมิตฺโต ปาปสโข’’ติ [ที. นิ. ๓.๒๕๓] ปาฬิฯ ปหิโต เปสิโต อตฺตา เยนาติ ปหิตตฺโต, มชฺฌิโม อตฺตา สภาโว ยสฺสาติ มชฺฌตฺโต, ฉาตํ อชฺฌตฺตสนฺตานํ [สณฺฐานํ (มูลปาเฐ)] ยสฺสาติ ฉาตชฺฌตฺโต, สุหิโต อตฺตา ยสฺสาติ สุหิตตฺโต, ยโต สํยโต อตฺตา ยสฺสาติ ยตตฺโต, ฐิโต อตฺตา อสฺสาติ ฐิตตฺโตอิจฺจาทิฯ
อาปจฺจเย –
ปจฺจกฺโข ธมฺโม ยสฺสาติ ปจฺจกฺขธมฺมา, ฉาเทตีติ ฉโท, โมโห, วิวโฏ ฉโท ยสฺมินฺติ วิวฏจฺฉทา, สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ
อิปจฺจเย –
สุนฺทโร คนฺโธ ยสฺสาติ สุคนฺธิ, กุจฺฉิโต คนฺโธ ยสฺสาติ ทุคฺคนฺธิ, ปูติโน คนฺโธ ยสฺสาติ ปูติคนฺธิ, สุรภิโน คนฺโธ สุรภิคนฺธิฯ ‘‘สรีรสฺส สุคนฺธิโน, คุณคนฺธิยุตฺโต อห’’นฺติ ปาฬิฯ
อิติ สมาสนฺตอปจฺจยราสิฯ
นานาเทสราสิ
๓๗๘. อุตฺตรปเท [ก. ๓๓๓-๓๓๔; รู. ๓๔๔-๓๔๕; นี. ๗๑๗-๗๑๘]ฯ
อุตฺตรปเท ปเร ปุพฺพปเท วิธิ โหตีติ อตฺโถฯ อธิการสุตฺตมิทํฯ
‘‘อพฺราหฺมโณ, อนริโย, อภิกฺขุโก, อนนฺโต’’อิจฺจาทีสุ สมาเส อุตฺตรปเท ปเร น-การสฺส อ, อน โหนฺติฯ
๓๗๙. นขาทโย [ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๘; จํ. ๕.๒.๙๕; ปา. ๖.๓.๗๕]ฯ
นขาทโย สทฺทา นปกติกา สิชฺฌนฺติฯ
นา’สฺส ขมตฺถีติ นโข, ‘ข’นฺติ สุขํ, ทุกฺขญฺจ, นา’สฺส กุลมตฺถีติ นกุโล, เอวํนามโก พฺราหฺมโณ, ปุมสฺส สกํ ปุํสกํ นตฺถิ ปุํสกํ เอตสฺมินฺติ นปุํสโก, ขญฺชนํ เวกลฺลคมนํ ขตฺตํ, นตฺถิ ขตฺตํ เอตสฺสาติ นกฺขตฺตํ, กํ วุจฺจติ สุขํ, ตพฺพิรุทฺธตฺตา อกํ วุจฺจติ ทุกฺขํ, นตฺถิ อกํ เอตสฺมินฺติ นาโก, สคฺโค, น มุญฺจตีติ นมุจิ, มาโรฯ น คลติ น จวตีติ นครํ, เคเห วตฺตพฺเพ ‘อคาร’นฺติ สิชฺฌติฯ
๓๘๐. นโค วา ปาณินิ [ก. ๓๓๓-๓๓๔; รู. ๓๔๔-๓๔๕; นี. ๗๑๗-๗๑๘; จํ. ๕.๒.๙๖; ปา. ๖.๓.๗๗; ‘นโค วาปฺปาณินิ’ (พหูสุ)]ฯ
อปาณิมฺหิ นโคติ สิชฺฌติ วาฯ
น คจฺฉนฺตีติ นคา, รุกฺขาฯ นคา, ปพฺพตาฯ อคา, รุกฺขา, อคา, ปพฺพตาฯ
อปาณินีติ กึ? อโค วสโล กึ เตนฯ เอตฺถ ‘อโค’ติ ทุคฺคตชโน, ‘วสโล’ติ ลามโก, ‘กึ เตนา’ติ นินฺทาวจนํ, ‘‘สีเตนา’’ติปิ ปาโฐฯ เอวํ เนเก, อเนเก, เนกานิ, อเนกานิ อิจฺจาทิฯ
อิติ น-ราสิฯ
๓๘๑. สหสฺส โสญฺญตฺเถ [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๙๗; ปา. ๖.๓.๘๒]ฯ
อญฺญปทตฺเถ สมาเส อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส โหติ วาฯ
ปุตฺเตน สห โย วตฺตตีติ สปุตฺโต, สหปุตฺโตฯ
อญฺญตฺเถติ กึ? สห กตฺวา, สห ยุชฺฌิตฺวาฯ
๓๘๒. สญฺญายํ [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๙๘; ปา. ๖.๓.๗๘]ฯ
สญฺญายํ อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส โหติฯ
สห อายตฺตํ สายตฺตํ, สห ปลาสํ สปลาสํ, อครุการสฺเสตํ นามํฯ
๓๘๓. อปจฺจกฺเข [ก. ๔๐๔; รู. ๓๐๗; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๙๙; ปา. ๖.๓.๘๐]ฯ
อปจฺจกฺเข คมฺยมาเน อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส โหติฯ
โอฑฺฑิยติ เอตายาติ โอฑฺฑิ, ปาโสฯ โอฑฺฑิยา สห โย วตฺตตีติ โสฑฺฑิ, กโปโตฯ อิธ ‘โอฑฺฑิ’ อปจฺจกฺขาฯ ‘‘สาคฺคิ กโปโต’’ติปิ ปาโฐ, ปิจุนา สห วตฺตตีติ สปิจุกา, วาตมณฺฑลิกา, สา จ อปจฺจกฺขา, อุคฺคนฺตฺวา อากาเส ปริพฺภมนฺตํ ปิจุสงฺฆาฏํ ทิสฺวา ญาตพฺพาฯ ‘‘สปิสาจา วาตมณฺฑลิกา’’ติปิ ปาโฐฯ เอวํ สรชา, วาตา, สรกฺขสี, รตฺติฯ
๓๘๔. อกาเล สกตฺถสฺส [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๑๑๐; ปา. ๖.๓.๘๑]ฯ
สกตฺถปฺปธานสฺส สหสทฺทสฺส โส โหติ อกาเล อุตฺตรปเท ปเรฯ
สพฺรหฺมํ, สจกฺกํฯ
อกาเลติ กึ? สห ปุพฺพณฺหํ, สห ปรณฺหํ, สุนกฺขตฺเตน สห ปวตฺตํ ปุพฺพณฺหํ, ปรณฺหนฺติ อตฺโถฯ
๓๘๕. คนฺถนฺตาธิกฺเย [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๑๐๑; ปา. ๖.๓.๗๙]ฯ
คนฺถสฺส อนฺโต คนฺถนฺโตฯ ยถา ตํ กจฺจายนคนฺถสฺส อนฺโต อุณาทิกปฺโป, อธิกภาโว อาธิกฺยํ, คนฺถนฺเต จ อาธิกฺเย จ วตฺตมานสฺส สหสทฺทสฺส โส โหติ อุตฺตรปเท ปเรฯ
สห อุณาทินา’ ยํ อธิยเตติ ตํ โสณาทิ, สกลํ กจฺจายนํ อธีเตตฺยตฺโถฯ สห มุหุตฺเตน สกลํ โชติํ อธีเต สมุหุตฺตํ, โชตีติ นกฺขตฺตสตฺถํฯ
อาธิกฺเย – สโทณา, ขารี, สกหาปณํ, นิกฺขํ, สมาสกํ, กหาปณํฯ นิจฺจตฺถมิทํ สุตฺตํฯ
๓๘๖. สมานสฺส ปกฺขาทีสุ วา [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๑๐๓-๔; ปา. ๖.๓.๘๔-๘๖]ฯ
ปกฺขาทีสุ อุตฺตรปเทสุ สมานสฺส โส โหติ วาฯ
สมาโน ปกฺโข สหาโย สปกฺโข, สมาโน ปกฺโข ยสฺสาติ วา สปกฺโข, สมานปกฺโข วาฯ เอวํ สชาติ, สมานชาติ, สชนปโท, สรตฺติฯ
สมาโน ปติ ยสฺสา สา สปติฯ เอวํ สนาภิ, สพนฺธุ, สพฺรหฺมจารี, สนาโมฯ อวฺหยํ วุจฺจติ นามํ, จนฺเทน สมานํ อวฺหยํ ยสฺส โส จนฺทสวฺหโย, สโคตฺโต, อินฺเทน สมานํ โคตฺตํ ยสฺส โส อินฺทสโคตฺโต, สรูปํ, สฏฺฐานํฯ หริ วุจฺจติ สุวณฺณํ, หรินา สมาโน วณฺโณ ยสฺส โส หริสฺสวณฺโณ, สสฺส ทฺวิตฺตํฯ เอวํ สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, สวโย, สธโน, สธมฺโม, สชาติโยฯ
ปกฺขาทีสูติ กึ? สมานสีโลฯ
๓๘๗. อุทเร อิเย [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๑๐๕; ปา. ๖.๓.๘๘]ฯ
อิยยุตฺเต อุทเร ปเร สมานสฺส โส โหติ วาฯ
สมาเน อุทเร ชาโต โสทริโย, สมาโนทริโยฯ
อิเยติ กึ? สมาโนทรตาฯ
อญฺเญสุปิ สมานสฺส โส โหติ, จนฺเทน สมานา สิรี ยสฺส ตํ จนฺทสฺสสิรีกํ, มุขํฯ เอวํ ปทุมสฺสสิรีกํ, วทนํฯ
มหาวุตฺตินา สนฺตาทีนญฺจ โส โหติ, สํวิชฺชติ โลมํ อสฺสาติ สโลมโกฯ เอวํ สปกฺขโก, สํวิชฺชนฺติ อาสวา เอเตสนฺติ สาสวา, สํวิชฺชนฺติ ปจฺจยา เอเตสนฺติ สปฺปจฺจยา, สํวิชฺชนฺติ อตฺตโน อุตฺตริตรา ธมฺมา เอเตสนฺติ สอุตฺตรา, สนฺโต ปุริโส สปฺปุริโสฯ ตถา สชฺชโน, สทฺธมฺโม, สนฺตสฺส ภาโว สพฺภาโว อิจฺจาทิฯ
อิติ ส-ราสิฯ
๓๘๘. อิมสฺสิทํ [ก. ๑๒๙; รู. ๒๒๒; นี. ๓๐๕]ฯ
อุตฺตรปเท ปเร อิมสฺส อิทํ โหติฯ
อยํ อตฺโถ เอตสฺสาติ อิทมตฺถี, สมาสนฺเต อี, อิทมตฺถิโน ภาโว อิทมตฺถิตาฯ อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยานํ ภาโว อิทปฺปจฺจยตาฯ ‘‘อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา’’ติปิ โยเชนฺติฯ ‘อิท’นฺติ นิปาตปทมฺปิ อตฺถิ, ‘‘รูปญฺจ หิทํ ภิกฺขเว อตฺตา อภวิสฺสา, เวทนา จ หิทํฯ สญฺญา จ หิทํฯ สงฺขารา จ หิทํ ภิกฺขเว อตฺตา อภวิสฺสํสุ’’ อิจฺจาทิ [มหาว. ๒๐]ฯ
๓๘๙. ปุํ ปุมสฺส วา [ก. ๘๒; รู. ๑๔๙]ฯ
อุตฺตรปเท ปเร ปุมสฺส ปุํ โหติ วาฯ
ปุมสฺส ลิงฺคํ ปุลฺลิงฺคํ, ปุมสฺส ภาโว ปุมฺภาโว, ปุมา จ โส โกกิโล จาติ ปุงฺโกกิโล, ปุมา จ โส โค จาติ ปุงฺคโว, ‘โค ตฺวจตฺเถ…’ติ อปจฺจโย, นปุํสโกฯ
วาติ กึ? ปุมิตฺถีฯ
๓๙๐. ฏ นฺตนฺตูนํ [ก. ๑๒๖; รู. ๑๐๑; นี. ๓๐๑]ฯ
อุตฺตรปเท ปเร นฺต, นฺตูนํ ฏ โหติ วา กฺวจิฯ
ภวํ ปติฏฺโฐ เยสํ เต ภวํปติฏฺฐา, พินฺทาคโมฯ ภควา มูลํ เยสํ เต ภควํมูลกา, ธมฺมาฯ เอวํ ภควํปฏิสรณา, ธมฺมาฯ
พหุลาธิการา ตราทีสุ จ ปเรสุ, มหนฺตีนํ อติสเยน มหาติ มหตฺตรี, รตฺตญฺญูนํ มหนฺตสฺส ภาโว รตฺตญฺญุมหตฺตํฯ เอวํ ชาติมหตฺตํ, คุณมหตฺตํ, ปุญฺญมหตฺตํ, อรหนฺตสฺส ภาโว อรหตฺตํฯ
๓๙๑. อ [ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙; จํ. ๕.๒.๑๐๖; ปา. ๖.๓.๘๙]ฯ
อุตฺตรปเท ปเร นฺต, นฺตูนํ อ โหติฯ
ภวนฺตปติฏฺฐา, มยํ, คุณวนฺตปติฏฺฐา, มยํฯ
๓๙๒. รีริกฺขเกสุ [ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙; จํ. ๕.๒.๑๐๗; ปา. ๖.๓.๘๙-๙๐]ฯ
รี, ริกฺข, กปจฺจยนฺเตสุ ปเรสุ สมานสฺส โส โหติฯ
นิจฺจสมาสตฺตา อญฺญปเทน วิคฺคโห, สํวิชฺชตีติ สมาโน, ปจฺจกฺเข วิย จิตฺเต อุปลพฺภตีติ อตฺโถฯ สมาโน วิย โส ทิสฺสตีติ สที, สทิกฺโข, สทิโส, สมานา วิย เต ทิสฺสนฺตีติ สทิสาฯ
๓๙๓. นฺตกิมิมานํ ฏากีฏี [ก. ๑๒๖; รู. ๑๐๑; นี. ๓๐๑]ฯ
เตสุ ปเรสุ นฺตปจฺจยนฺตสฺส จ กึ, อิมสทฺทานญฺจ กเมน ฏา, กี, ฏี โหนฺติฯ
ภวํ วิย โส ทิสฺสตีติ ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโส, โก วิย โส ทิสฺสตีติ กีที, กีทิกฺโข, กีทิโส, อยํ วิย โส ทิสฺสตีติ อีที, อีทิกฺโข, อีทิโสฯ
๓๙๔. สพฺพาทีนมา [ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙; จํ. ๕.๒.๑๐๘; ปา. ๖.๓.๙๑]ฯ
เตสุ ปเรสุ สพฺพาทินามกานํ ย, ต, เอต, อญฺญ, อมฺห, ตุมฺหสทฺทานํ อนฺโต อา โหติฯ
ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโส, ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส, เอตาที, เอตาทิกฺโข, เอตาทิโสฯ
๓๙๕. เวตสฺเสฏ [ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙]ฯ
เตสุ ปเรสุ เอตสฺส เอฏ โหติ วาฯ
เอที, เอทิกฺโข, เอทิโส, อญฺญาที, อญฺญาทิกฺโข, อญฺญาทิโส, อมฺหาที, อมฺหาทิกฺโข, อมฺหาทิโส, ตุมฺหาที, ตุมฺหาทิกฺโข, ตุมฺหาทิโสฯ
๓๙๖. ตุมฺหมฺหานํ ตาเมกสฺมึ [ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙]ฯ
เตสุ ปเรสุ เอกวจเน ปวตฺตานํ ตุมฺห’ มฺหสทฺทานํ ตา, มา โหนฺติ วาฯ
อหํ วิย โส ทิสฺสตีติ มาที, มาทิกฺโข, มาทิโส, ตฺวํ วิย โส ทิสฺสตีติ ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโสฯ
เอกสฺมินฺติ กึ? อมฺเห วิย เต ทิสฺสนฺตีติ อมฺหาทิโน, อมฺหาทิกฺขา, อมฺหาทิสา, ตุมฺเห วิย เต ทิสฺสนฺตีติ ตุมฺหาทิโน, ตุมฺหาทิกฺขา, ตุมฺหาทิสาฯ เอตฺถ จ อุปมานตฺถสฺเสว เอกตฺตํ อิจฺฉียติ, ตสฺมา อหํ วิย เต ทิสฺสนฺตีติ มาทิสา ตฺวํ วิย เต ทิสฺสนฺตีติ ตาทิโน, ตาทิสาติปิ ยุชฺชนฺติฯ ‘‘มาทิสา เว ชินา โหนฺติ, เย ปตฺตา อาสวกฺขย’’นฺติ [มหาว. ๑๑] ปาฬิ, อิมานิ ปทานิ อุปริ กิตกณฺเฑปิ อาคมิสฺสนฺติฯ
๓๙๗. ตํมมญฺญตฺร [ก. ๑๔๓; รู. ๒๓๕; นี. ๓๒๒]ฯ
รี, ริกฺข, กปจฺจเยหิ อญฺญสฺมึ อุตฺตรปเท ปเร ตุมฺห’มฺหานํ ตํ, มํอาเทสา โหนฺติ กฺวจิฯ
ตฺวํ เลณํ เยสํ เต ตํเลณา, อหํ เลณํ เยสํ เต มํเลณา [สํ. นิ. ๔.๓๕๙]ฯ เอวํ ตํทีปา, มํทีปา [สํ. นิ. ๔.๓๕๙], ตํปฏิสรณา, มํปฏิสรณาฯ
๓๙๘. มนาทฺยาปาทีนโม มเย จ [ก. ๑๘๓; รู. ๓๘๖; นี. ๓๗๕]ฯ
อุตฺตรปเท มยปจฺจเย จ ปเร มนาทีนํ อาปาทีนญฺจ โอ โหติฯ
มโนเสฏฺฐา, มโนมยา, รโชชลฺลํ, รโชมยํ, สพฺโพ มโนคโณ อิธ วตฺตพฺโพ, อาโปธาตุ, อาโปมยํฯ อนุยนฺติ ทิโสทิสํ [ที. นิ. ๓.๒๘๑], ชีว ตฺวํ สรโทสตํ [ชา. ๑.๒.๙]ฯ
๓๙๙. ปรสฺส สงฺขฺยาสุ [ก. ๓๖; รู. ๔๗; นี. ๑๓๐]ฯ
สงฺขฺยาสุ ปราสุ ปรสฺส โอ โหติฯ
ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, ปโรปณฺณาส ธมฺมา, อิธ ปรสทฺโท ‘‘อินฺทฺริยปโรปริยตฺต’’นฺติ เอตฺถ วิย อธิกตฺถวาจิสทฺทนฺตรํ, น สพฺพนามํฯ
๔๐๐. ชเน ปุถสฺสุ [ก. ๔๙; รู. ๔๔; นี. ๑๒๙]ฯ
ชเน ปเร ปุถสฺส อุ โหติฯ
อริเยหิ ปุถเควายํ ชโนติ ปุถุชฺชโนฯ อปิ จ ปาฬินเย ปุถุสทฺโทเยว พหุลํ ทิสฺสติ, ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสตฺถารานํ มุขํ อุลฺโลเกนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา [มหานิ. ๕๑, ๙๔], สญฺญานานาตฺตปุถุตฺตปเภทํ ปฏิจฺจ ตณฺหานานาตฺตปุถุตฺตปเภโท โหติ [ธ. ส. อฏฺฐ. ๑], อิงฺฆ อญฺเญปิ ปุจฺฉสฺสุ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณ [สํ. นิ. ๑.๒๔๖]ฯ คามา คามํ วิจริสฺสํ, สาวเก วินยํ ปุถู, อายตานิ ปุถูนิ จ, ปุถุนา วิชฺชุวณฺณินา [ชา. ๒.๒๒.๙๖๘], ปุถุกายา ปุถุภูตา อิจฺจาทิฯ ตสฺมา ‘‘ปุถเคว, ปุถกฺกรเณ’’ อิจฺจาทีสุ ถุสฺส อุการสฺส อกาโร [อกาโรติ?] ยุชฺชติฯ
๔๐๑. โส ฉสฺสาหายตเนสุ วา [ก. ๓๗๔; รู. ๔๐๘; นี. ๘๐๔]ฯ
อเห จ อายตเน จ ปเร ฉสฺส โส โหติ วาฯ
ฉ อหานิ สาหํฯ อตฺถิ สาหสฺส ชีวิตํ [ชา. ๒.๒๒.๓๑๔], ‘สาหสฺสา’ติ สาหํ+อสฺสาติ เฉโทฯ สฬายตนํฯ
วาติ กึ? ฉาหปฺปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ [จูฬว. ๑๓๔], ฉ อายตนานิฯ
๔๐๒. ลฺตุปิตาทีนมารงฺรง [ก. ๒๐๐; รู. ๑๕๙; นี. ๔๑๕; จํ. ๕.๒.๒๐; ปา. ๖.๓.๓๒]ฯ
สมาสุตฺตรปเท ปเร ลฺตุปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนญฺจ กเมน อารง, รง โหนฺติ วาฯ
สตฺถุโน ทสฺสนํ สตฺถารทสฺสนํฯ เอวํ กตฺตารนิทฺเทโสฯ มาตา จ ปิตา จ มาตรปิตโร, มาตาปิตูสุ สํวฑฺโฒ มาตาปิตรสํวฑฺโฒฯ
วาติ กึ? สตฺถุทสฺสนํ, กตฺตุ นิทฺเทโส, มาตาปิตโรฯ
๔๐๓. วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธีนมา ตตฺร จตฺเถ [ก. ๑๙๙; รู. ๑๕๘; นี. ๗๓๖; จํ. ๕.๒.๒๑; ปา. ๖.๓.๒๕]ฯ
จตฺถสมาเส วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนญฺจ ลฺตุปิตาทีนํ อา โหติ เตสฺเวว ปเรสุฯ
มาตาปิตา, มาตาปิตโร อิจฺจาทิฯ
ตตฺราติ กึ? มาตุยา ภาตา มาตุภาตาฯ
เอตฺถ จ วิชฺชาสิปฺปานิ สิกฺขาเปนฺตา อาจริยา สิสฺสานํ วิชฺชาสมฺพนฺธี มาตาปิตโร นามฯ
๔๐๔. ปุตฺเต [ก. ๑๙๙; รู. ๑๕๘; นี. ๗๓๖; จํ. ๕.๒.๒๒; ปา. ๖.๓.๒๕]ฯ
จตฺเต ปุตฺเต ปเร วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธีนํ ลฺตุปิตาทีนํ อา โหติฯ
มาตาปุตฺตา คจฺฉนฺติ, ปิตาปุตฺตา คจฺฉนฺติฯ มหาวุตฺตินา เตสญฺจ อิ โหติ, มาติปกฺโข, ปิติปกฺโขฯ มาติโฆ ลภเต ทุขํ [ชา. ๒.๑๙.๑๑๘], ปิติโฆ ลภเต ทุขํ, มาตฺติกํ ธนํ, เปตฺติกํ ธนํ [ปารา. ๓๔]ฯ เอตฺถ จ มาตุยา สนฺตกํ มาตฺติกํ, ปิตุโน สนฺตกํ เปตฺติกํ, ทฺวิตฺตํ วุทฺธิ จฯ มาติโต, ปิติโต, ภาตา เอว ภาติโก, ภาติกราชาฯ
๔๐๕. ชายาย ชายํ ปติมฺหิ [ก. ๓๓๙; รู. ๓๕๘; นี. ๗๓๑; ‘…ชยํ ปติมฺหิ’ (พหูสุ)]ฯ
ปติมฺหิ ปเร ชายาสทฺทสฺส ชายํ โหติฯ
ปุตฺตํ ชเนตีติ ชายา, ชายา จ ปติ จ ชายมฺปตี [ชยมฺปตี (พหูสุ)]ฯ อถ วา ‘‘ชายมฺปตี’’ติ อิทํ สนฺธิวิธินาว สิทฺธํ, ตสฺมา ‘‘ชมฺปตี’’ติปาโฐ สิยา ยถา ‘‘เทวราชา สุชมฺปตี’ [สํ. นิ. ๑.๒๖๔]’ติ, ยถา จ สกฺกตคนฺเถสุ ‘‘ทาโร จ ปติ จ ทมฺปตี’’ติฯ อิธ ปน มหาวุตฺตินา ปติมฺหิ สุชาตาย สุชํ โหติ, ทารสฺส จ ทํ โหติ, ตถา ชายา จ ปติ จ ชมฺปตีติ นิฏฺฐํ คนฺตพฺพํฯ
ยญฺจ วุตฺติยํ ‘‘ชานิปตีติ ปกตฺยนฺตเรน สิทฺธํ, ตถา ทมฺปตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุตฺตํ ชเนตีติ ชานีฯ ชานี จ ปติ จ ชานีปตีติ ยุชฺชติฯ ‘‘ตุทมฺปตี’’ติ ปาโฐฯ กจฺจายเน จ ‘ชายาย ตุ ทํชานิ ปติมฺหี’ติฯ ตตฺถ ตุสทฺโท ปทปูรณมตฺเต ยุชฺชติฯ
๔๐๖. สญฺญายมุโททกสฺส [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๒๕๗; จํ. ๕.๒.๖๕; ปา. ๖.๓.๕๗]ฯ
สญฺญายํ คมฺยมานายํ อุตฺตรปเท ปเร อุทกสฺส อุโท โหติฯ
อุทกํ ธาเรตีติ อุทธิ, มหนฺตํ อุทกํ ธาเรตีติ มโหทธิ, อุทกํ ปิวนฺติ เอตฺถาติ อุทปานํ, อุทกํ ปิวนฺติ เอตายาติ อุทปาติฯ
๔๐๗. กุมฺภาทีสุ วา [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๒๕๗; จํ. ๕.๒.๖๙; ปา. ๖.๓.๕๙]ฯ
กุมฺภาทีสุ ปเรสุ อุทกสฺส อุโท โหติ วาฯ
อุทกสฺส กุมฺโภ อุทกุมฺโภ, อุทกกุมฺโภฯ เอวํ อุทปตฺโต, อุทกปตฺโต, อุทพินฺทุ, อุทกพินฺทุฯ มหาวุตฺตินา สฺยาทีสุปิ, ‘‘นีโลทา โปกฺขรณี’’ติ ปาฬิฯ
๔๐๘. โสตาทีสุ โลโป [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๒๕๖]ฯ
โสตาทีสุ ปเรสุ อุทกสฺส อุสฺส โลโป โหติฯ
อุทกสฺส โสตํ ทกโสตํ, อุทเก รกฺขโส ทกรกฺขโส, อุทกํ อาสโย เยสํ เต ทกาสยา, ปาณาฯ มหาวุตฺตินา สฺยาทีสุปิ, ‘‘ทเก ทกาสยา เสนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๓.๗๘ (โถกํ วิสทิสํ)] ปาฬิฯ
๔๐๙. ปุพฺพาปรชฺชสายมชฺเฌหาหสฺส ณฺโห [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นฺโห (สี.)]ฯ
ปุพฺพาทีหิ ปรสฺส อหสฺส ณฺโห โหติฯ
ปุพฺพณฺโห, อปรณฺโห, อชฺชณฺโห, สายณฺโห [สายนฺโห], มชฺฌณฺโหฯ
นานาเทสราสิ นิฏฺฐิโตฯ
อพฺยยราสิ
๔๑๐. กุปาทโย นิจฺจมสฺยาทิวิธิมฺหิ [ก. ๓๒๔; รู. ๓๓๙; จํ. ๒.๒.๒๔; ปา. ๒.๒.๑๘]ฯ
สฺยาทิวิธิโต อญฺญตฺถ กุอาทโย ปาทโย จ สทฺทา สฺยาทฺยนฺเตน สห นิจฺจํ เอกตฺถา โหนฺติฯ
กุจฺฉิโต พฺราหฺมโณ กุพฺราหฺมโณ, อีสกํ อุณฺหํ กทุณฺหํ, ปากโฏ หุตฺวา ภวตีติ ปาตุภูโต, อาวี [‘อาวิ’ปิ ทิสฺสติ] หุตฺวา ภวตีติ อาวีภูโต, ตุณฺหี ภวตีติ ตุณฺหีภูโต, ปมุโข นายโก ปนายโก, ปกาเรน กริตฺวา ปกริตฺวา ปกาเรน กตํ ปกตํ, ปฐมํ วา กตํ ปกตํ, วิรูโป ปุริโส ทุปฺปุริโสฯ เอวํ ทุกฺกฏํ, โสภโณ ปุริโส สุปุริโสฯ เอวํ สุกตํ, อภิธมฺโม, อภิตฺถุโต, ภุสํ กฬาโร อากฬาโร, ภุสํ พนฺโธ อาพนฺโธ อิจฺจาทิฯ
ปาทโย ปกตาทฺยตฺเถ ปฐมาย เอกตฺถา โหนฺติ, ปกโต อาจริโย ปาจริโยฯ เอวํ ปยฺยโก, ปโร อนฺเตวาสี ปนฺเตวาสี, ปโร ปุตฺโต ปปุตฺโต, ปโร นตฺตา ปนตฺตาฯ
อตฺยาทโย อติกฺกนฺตาทฺยตฺเถ ทุติยาย, มญฺจํ อติกฺกนฺโต อติมญฺโจฯ เอวํ อติพาโล, อติเวลาฯ
อวาทโย กุฏฺฐาทฺยตฺเถ ตติยาย, โกกิลาย อวกุฏฺฐํ วนํ อวโกกิลํ, ‘อวกุฏฺฐ’นฺติ ฉฑฺฑิตนฺติ วทนฺติฯ เอวํ อวมยูรํฯ
ปริยาทโย คิลานาทฺยตฺเถ จตุตฺถิยา, อชฺฌายิตุํ คิลาโน ปริยชฺเฌโนฯ
นฺยาทโย นิกฺขนฺตาทฺยตฺเถ ปญฺจมิยา, โกสมฺพิยา นิกฺขนฺโต นิกฺโกสมฺพิ, วานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํฯ
อสฺยาทิวิธิมฺหีติ กึ? รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเตฯ
๔๑๑. จี กฺริยตฺเถหิ [จํ. ๒.๒.๒๕; ปา. ๑.๔.๖๐, ๖๑]ฯ
จีปจฺจยนฺโต สทฺโท กฺริยตฺเถหิ สทฺเทหิ สห เอกตฺโถ โหติฯ
พลสา กิริย พลีกิริย, ปากฏีกิริย, ปากฏีภุยฺย, ปากฏีภวิยฯ
๔๑๒. ภูสนาทรานาทราทีสฺเวหิ สห [จํ. ๒.๒.๒๗; ปา. ๑.๔.๖๓, ๖๔]ฯ
อลมาทโย สทฺทา ภูสนาทีสุ อตฺเถสุ เอเตหิ กฺริยตฺเถหิ สห เอกตฺถา โหนฺติฯ
ภูสนํ อกาสีติ อลํกิริย, สมํ อาทรํ อกาสีติ สกฺกจฺจ, อสมํ อนาทรํ อกาสีติ อสกฺกจฺจ, พินฺทุโน ปรรูปตฺตํฯ
ภูสนาทีสูติ กึ? อลํ ภุตฺวา คโต, ‘อล’นฺติ ปริยตฺตํ, สกฺกตฺวา คโต, โสภณํ กตฺวาตฺยตฺโถฯ ‘‘กจฺจ, กิริย’’ อิจฺจาทินา สํขิตฺตรูเปหิ อุปปเทน สห สิทฺเธหิ เอว เอกตฺถสญฺญา, น ‘‘กตฺวา’’ อิจฺจาทินา อสํขิตฺตรูเปหิ วิสุํ สิทฺเธหีติ อธิปฺปาโยฯ
๔๑๓. อญฺเญ จ [ก. ๓๒๔, ๓๒๗; รู. ๓๓๙, ๓๕๑; นี. ๖๘๒-๖๘๘, จํ. ๒.๒.๓๐, ๓๓, ๓๔, ๓๗, ๔๔; ปา ๑.๔.๖๗, ๗๑, ๗๒, ๗๕, ๗๖; ๓.๔.๖๓]ฯ
อญฺเญ จ สทฺทา กฺริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สห พหุลํ เอกตฺถา โหนฺติฯ
อติเรกํ อภวีติ ปโรภุยฺยฯ เอวํ ติโรภุยฺย, ปโรกิริย, ติโรกิริย, อุรสิกิริย, มนสิกิริย, มชฺเฌกิริย, ตุณฺหีภุยฺยฯ
ตฺยาทิสทฺทาปิ สญฺญาภาวํ ปตฺตา นิปาตรูปา โหนฺติ, สฺยาทิรูปา จฯ ตสฺมา เตปิ อิมสฺมึ สุตฺเต สงฺคยฺหนฺติฯ
อตฺถิขีรา คาวี, นสนฺติปุตฺตา อิตฺถี, อตฺถิ หุตฺวา ปจฺจโย อตฺถิปจฺจโยฯ เอวํ นตฺถิปจฺจโย, อโหสิ เอว กมฺมํ อโหสิกมฺมํ, เอหิ จ ปสฺส จ เอหิปสฺส, เอหิปสฺส อิติ วิธานํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก, อยํ ตทฺธิตนฺตสมาโส นามฯ เอวํ ปรตฺถฯ
เอหิ ภทฺทนฺเตติ วุตฺโตปิ น เอตีติ นเอหิภทฺทนฺติโก [ที. นิ. ๑.๓๙๔], ติฏฺฐ ภทฺทนฺเตติ วุตฺโตปิ น ติฏฺฐตีติ นติฏฺฐภทฺทนฺติโก, เอหิ สฺวาคตํ ตุยฺหนฺติ วทนสีโล เอหิสฺวาคติโก, เอหิสฺวาคตวาที [ปารา. ๔๓๒] วา, เอหิ ภิกฺขูติ วจเนน สิทฺธา อุปสมฺปทา เอหิภิกฺขูปสมฺปทา, เอวํ โปราณา อาหํสุ วา, เอวํ ปุเร อาสิํสุ วาติ เอวํ ปวตฺตํ วิธานํ เอตฺถ อตฺถีติ อิติหาโส [ที. นิ. ๑.๒๕๖], ปุราณคนฺโถ, ยํ ปุพฺเพ อนญฺญาตํ, ตํ อิทานิ ญสฺสามิ อิติ ปวตฺตสฺส อินฺทฺริยํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ, อสุโก อิติ อาห อสุโก อิติ อาห, อสุกสฺมึวา คนฺเถ อิติ อาห อสุกสฺมึ คนฺเถ อิติ อาหาติ เอวํ ปวตฺตวจนํ อิติหิติหํ, อญฺญาสิ อิติ พฺยากโต โกณฺฑญฺโญ อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ [มหาว. ๘] อิจฺจาทิฯ
เกจิ ปน ‘‘สจฺฉิกโรติ, มนสิกโรติ, ปากฏีกโรติ, อาวีกโรติ, ปาตุกโรติ, อลงฺกโรติ, สกฺกโรติ, ปภวติ, ปราภวติ’’ อิจฺจาทีนมฺปิ เอกตฺถีภาวํ วทนฺติฯ ตุมนฺตตฺวนฺตาทิกาปิ เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติ, คนฺตุํ กาเมตีติ คนฺตุกาโม, กตฺตุกาโม, ทฏฺฐุกาโม, คนฺตุํ มโน เอตสฺสาติ คนฺตุมโน, สํวิธาย อวหาโร สํวิธาวหาโร, ยโลโปฯ เอวํ อุปาทาย อุปฺปนฺนํ รูปํ อุปาทารูปํ, อนุปาทาย วิมุตฺโต อนุปาทาวิมุตฺโต, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, อาหจฺจภาสิโต, อุปหจฺจปรินิพฺพายี [ปุ. ป. ๓๗], อเวจฺจปฺปสาโท, ฉกฺขตฺตุปรมํ, สตฺตกฺขตฺตุปรโม [ปุ. ป. ๓๑] อิจฺจาทิฯ
อพฺยยราสิ นิฏฺฐิโตฯ
สงฺขฺยาราสิ
อิทานิ สงฺขฺยาราสิ วุจฺจเตฯ
๔๑๔. วิธาทีสุ ทฺวิสฺส ทุ [ก. ๓๘๖; รู. ๔๑๐; นี. ๘๑๑]ฯ
วิธาทีสุ ปเรสุ ทฺวิสฺส ทุ โหติฯ
ทฺเว วิธา ปการา ยสฺสาติ ทุวิโธ, ทฺเว ปฏฺฏานิ ยสฺสาติ ทุปฏฺฏํ, จีวรํ, ทุวงฺคิกํ, ฌานํ อิจฺจาทิฯ
๔๑๕. ทิ คุณาทีสุ [ก. ๓๘๖; รู. ๔๑๐; นี. ๘๑๑]ฯ
คุณาทีสุ ทฺวิสฺส ทิ โหติฯ
ทฺเว คุณา ปฏลา ยสฺสาติ ทิคุณา, สงฺฆาฏิ, ทฺเว คาโว ทิคุ, ทฺเว รตฺติโย ทิรตฺตํ, ทฺวิรตฺตํ วาฯ
๔๑๖. ตีสฺว [ก. ๓๘๓; รู. ๒๕๓; นี. ๘๑๕]ฯ
ตีสุ ปเรสุ ทฺวิสฺส อ โหติฯ
ทฺเว วา ตโย วา วารา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ, ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตา ทฺวตฺติปตฺตาฯ
๔๑๗. อา สงฺขฺยายาสตาโทนญฺญตฺเถ [ก. ๓๘๓; รู. ๒๕๓; นี. ๘๑๕; จํ. ๕.๒.๕๒; ปา. ๖.๓.๔๗]ฯ
อญฺญปทตฺถวชฺชิเต สมาเส สตาทิโต อญฺญสฺมึ สงฺขฺยาปเท ปเร ทฺวิสฺส อา โหติฯ
ทฺเว จ ทส จ ทฺวาทส, ทฺวีหิ วา อธิกา ทส ทฺวาทส, ทฺวาวีสติ, ทฺวตฺติํส, รสฺสตฺตํฯ
อสตาโทติ กึ? ทฺวิสตํ, ทฺวิสหสฺสํฯ
อนญฺญตฺเถติ กึ? ทฺเว ทส ยสฺมินฺติ ทฺวิทสฯ
๔๑๘. ติสฺเส [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; จํ. ๕.๒.๕๓; ปา. ๖.๓.๔๘]ฯ
อนญฺญตฺเถ อสตาโท สงฺขฺยาปเท ปเร ติสฺส เอ โหติฯ
ตโย จ ทส จ เตรส, ตีหิ วา อธิกา ทส เตรสฯ เอวํ เตวีสติ, เตตฺติํสฯ
๔๑๙. จตฺตาลีสาโท วา [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; จํ. ๕.๒.๕๔; ปา. ๖.๓.๔๙]ฯ
จตฺตาลีสาทีสุ ปเรสุ ติสฺส เอ โหติ วาฯ
เตจตฺตาลีสํ, ติจตฺตาลีสํ, เตปญฺญาสํ, ติปญฺญาสํ, เตสฏฺฐิ, ติสฏฺฐิ, เตสตฺตติ, ติสตฺตติ, เตอสีติ, ติอสีติ, เตนวุติ, ตินวุติฯ
๔๒๐. ทฺวิสฺสา จ [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐ จํ. ๕.๒.๕๔; ปา. ๖.๓.๖๙]ฯ
จตฺตาลีสาโท ทฺวิสฺส เอ โหติ วา อา จฯ
ทฺเวจตฺตาลีสํ, ทฺวาจตฺตาลีสํ, ทฺวิจตฺตาลีสํ, ทฺเวปญฺญาสํ, ทฺวิปญฺญาสํ, ทฺวาสฏฺฐิ, ทฺเวสฏฺฐิ, ทฺวาสตฺตติ, ทฺเวสตฺตติ, ทฺวาสีติ, ทฺวานวุติ, ทฺเวนวุติฯ วาสทฺเทน ปญฺญาสมฺหิ อาตฺตํ, อสีติมฺหิ เอตฺตญฺจ นตฺถิฯ
๔๒๑. พาจตฺตาลีสาโท วา [ก. ๓๘๐; รู. ๒๕๕; นี. ๘๑๐]ฯ
อจตฺตาลีสาโท ปเร ทฺวิสฺส พา โหติ วาฯ
พารส, ทฺวาทส, พาวีสติ, ทฺวาวีสติ, พาตฺติํส, ทฺวตฺติํสฯ
อจตฺตาลีสาโทติ กึ? ทฺวาจตฺตาลีสํฯ
๔๒๒. จตุสฺส จุโจ ทเส [ก. ๓๙๐; รู. ๒๕๖; นี. ๘๒๖]ฯ
ทเส ปเร จตุสฺส จุ, โจ โหนฺติ วาฯ
จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทสฯ
๔๒๓. วีสติทเสสุ ปญฺจสฺส ปณฺณปนฺนา [ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๑๔]ฯ
เอสุ ปญฺจสฺส ปณฺณ, ปนฺนา โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ
ปณฺณวีสติ, ปญฺจวีสติ, ปนฺนรส, ปญฺจทสฯ
๔๒๔. ฉสฺส โส [ก. ๓๗๔; รู. ๔๐๘; นี. ๘๐๖]ฯ
ทเส ปเร ฉสฺส โส โหติฯ
โสฬสฯ
๔๒๕. เอกฏฺฐานมา [ก. ๓๘๓; รู. ๒๕๓; นี. ๘๑๕]ฯ
ทเส ปเร เอก, อฏฺฐานํ อา โหติฯ
เอกาทส, อฏฺฐารสฯ
๔๒๖. ร สงฺขฺยาโต วา [ก. ๓๘๑; รู. ๒๕๔; นี. ๘๑๒]ฯ
เอกาทิสงฺขฺยมฺหา ปรสฺส ทสสฺส ร โหติ วาฯ
เอการส, เอกาทส, พารส, ทฺวาทส, ปนฺนรส, ปญฺจทส, สตฺตรส, สตฺตทส, อฏฺฐารส, อฏฺฐาทส, พาเทเส ปนฺนาเทเส จ นิจฺจํฯ อิธ น โหติ, จตุทฺทสฯ
๔๒๗. ฉตีหิ โฬ จ [ก. ๓๗๙; รู. ๒๕๘; นี. ๘๐๙]ฯ
ฉ, ตีหิ ปรสฺส ทสฺส โฬ โหติ โร จฯ
โสฬส, เตรส, เตฬสฯ
๔๒๘. จตุตฺถตติยานมฑฺฒุฑฺฒติยา [ก. ๓๘๗; รู. ๔๑๑; นี. ๘๑๙]ฯ
‘อฑฺฒุฑฺฒติยา’ติ อฑฺฒา+อุฑฺฒติยาติ เฉโท, อฑฺฒมฺหา ปเรสํ จตุตฺถ, ตติยานํ อุฑฺฒ, ติยา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ
อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโยฯ
สกตฺเถ ณฺยมฺหิ อฑฺฒเตยฺโยฯ
๔๒๙. ทุติยสฺส สห ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา [ก. ๓๘๗; รู. ๔๑๑; นี. ๘๑๙]ฯ
อฑฺฒมฺหา ปรสฺส ทุติยสฺส สห อฑฺเฒน ทิยฑฺฒ, ทิวฑฺฒา โหนฺติฯ
อฑฺเฒน ทุติโย ทิยฑฺโฒ, ทิวฑฺโฒฯ
ยถา จ เอก, ทฺวิ,ติ, จตุ, ปญฺจ, ฉ, สตฺต, อฏฺฐ, นว, ทสสทฺทา ปจฺเจกํ อตฺตโน อตฺเถสุ นิปตนฺติ, ตถา วีสติ, ติํสติ, จตฺตาลีส, ปญฺญาส, สฏฺฐิ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติสทฺทา ปจฺเจกํ อตฺตโน อตฺเถสุ นิปตนฺติ, ทสสทฺทสฺส การิยา น โหนฺติ, เอวํ สตสหสฺสสทฺทาปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ตโต ปรํ ปน ทส สหสฺสานิ ทสสหสฺสํ, อิทํ ‘นหุต’นฺติ จ วุจฺจติ, สตํ สหสฺสานิ สตสหสฺสํ, อิทํ ‘ลกฺข’นฺติ จ วุจฺจติ, ทส สตสหสฺสานิ ทสสตสหสฺสนฺติ เอวํ ทิคุสมาสวเสน เอตานิ ปทานิ สิชฺฌนฺติฯ
ทฺเว สตานิ ทฺวิสตํ, ตีณิ สตานิ ติสตํ, ทฺเว สหสฺสานิ ทฺวิสหสฺสํ, ตีณิ สหสฺสานิ ติสหสฺสํ อิจฺจาทีนิ ทิคุมฺหิ วุตฺตาเนวฯ
คณนปเถ ปน เอกฏฺฐานํ, ทสฏฺฐานํ, สตฏฺฐานํ, สหสฺสฏฺฐานํ, ทสสหสฺสฏฺฐานํ, สตสหสฺสฏฺฐานํ, ทสสตสหสฺสฏฺฐานนฺติ อิมานิ สตฺต ฐานานิ กเมน ทสคุณิตานิ โหนฺติฯ ตตฺถ เอกฏฺฐานํ นาม เอกํ, ทฺเว, ตีณิ อิจฺจาทิฯ ทสฏฺฐานํ นาม ทส, วีสํ, ติํสํ อิจฺจาทิฯ สตฏฺฐานํ นาม สตํ, ทฺวิสตํ, ติสตํ อิจฺจาทิฯ สหสฺสฏฺฐานํ นาม สหสฺสํ, ทฺวิสหสฺสํ, ติสหสฺสํ อิจฺจาทิฯ เอวํ อุปริปิฯ เอกเมกสฺมิญฺจ ฐาเน นว ปทานิ จ นว อนฺตรนวนฺตานิ จ โหนฺติฯ อยํ มูลภูมิ นามฯ
ตทุตฺตริ โกฏิภูมิ นามฯ ตตฺถปิ เอกฏฺฐานํ, ทสฏฺฐานํ, สตฏฺฐานํอิจฺจาทีนิ สตฺต ฐานานิ โหนฺติฯ ตตฺถ มูลภูมิยา อนฺติมฏฺฐานํ คเหตฺวา ทสคุณิเต กเต โกฏิภูมิยํ เอกฏฺฐานํ โหติ, อิธปิ สตฺต ฐานานิ กเมน ทสคุณิตานิเยว, อิธ ทสโกฏิสตสหสฺสํ อนฺติมฏฺฐานํ ภวติฯ
ตทุตฺตริ ปโกฏิภูมิ นามฯ เอตฺถปิ สตฺต ฐานานิ โหนฺติฯ ตตฺถ โกฏิภูมิยา อนฺติมฏฺฐานํ คเหตฺวา ทสคุณิเต กเต ปโกฏิภูมิยํ เอกฏฺฐานํ โหติ, อิธปิ สตฺต ฐานานิ ทสคุณิตานิเยว, ทสปโกฏิสตสหสฺสํ อนฺติมฏฺฐานํ, อิมินา นเยน สพฺพภูมีสุ อุปรูปริ ภูมิสงฺกนฺติ จ ฐานเภโท จ เวทิตพฺโพฯ
อยํ ปเนตฺถ ภูมิกฺกโม-มูลภูมิ, โกฏิภูมิ, ปโกฏิภูมิ, โกฏิปโกฏิภูมิ, นหุตภูมิ, นินฺนหุตภูมิ, อกฺโขภิณีภูมิ [ภินี, ภนีติปิ ทิสฺสนฺติ], พินฺทุภูมิ, อพฺพุทภูมิ, นิรพฺพุทภูมิ, อหหภูมิ, อพพภูมิ, อฏฏภูมิ, โสคนฺธิกภูมิ, อุปฺปลภูมิ, กุมุทภูมิ, ปุณฺฑรีกภูมิ, ปทุมภูมิ, กถานภูมิ, มหากถานภูมิ, อสงฺขฺเยยฺยภูมีติ เอกวีสติ ภูมิโย สตฺตจตฺตาลีสสตํ ฐานานิ จ โหนฺติฯ
นิรยภูมีนํ กเมน ปน อพฺพุทภูมิ, นิรพฺพุทภูมิ, อพพภูมิ, อฏฏภูมิ, อหหภูมิ, กุมุทภูมิ, โสคนฺธิกภูมิ, อุปฺปลภูมิ, ปุณฺฑรีกภูมิ, ปทุมภูมีติ วตฺตพฺโพฯ เอตฺถ จ ยสฺมา ปาฬิภาสายํ ทสสตสหสฺสํ นาม สตฺตมฏฺฐานํ นตฺถิ, ฉ ฐานานิ เอว อตฺถิ, ตสฺมา ครู อฏฺฐกถาสุ [สํ. นิ. ๑.๑๘๑] อาคตนเยน สตฺตมฏฺฐานํ อุลฺลงฺเฆตฺวา ฉฏฺฐฏฺฐานโต อุปริ ภูมิสงฺกนฺติํ กเถนฺตา สตคุณิตํ กตฺวา กเถนฺติ, สตสหสฺสานํ สตํ โกฏิ, โกฏิสตสหสฺสานํ สตํ ปโกฏิ อิจฺจาทิฯ
ตตฺถ สตสหสฺสานํ สตํ นาม ทสสตสหสฺสานํ ทสกเมว โหติ, ตสฺมา ตถา กเถนฺตาปิ ภูมีนํ สพฺพฏฺฐานานญฺจ ทสคุณสิทฺธิเมว กเถนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา จ คณนภูมิสงฺขาโต คณนปโถ นาม นานาเทสวาสีนํ วเสน นานาวิโธ โหติ, ตสฺมา ทีปวํเส อกฺโขภิณี, พินฺทุ, กถาน, มหากถานานิ วชฺเชตฺวา ปาฬินเยน สตฺตรส ภูมิโยว วุตฺตาฯ กจฺจายเน [ก. ๓๙๔, ๓๙๕; รู. ๔๑๖, ๔๑๗] ปุพฺเพ ทสฺสิตา เอกวีสติ ภูมิโย, สกฺกตคนฺเถสุ ตโต สาธิกภูมิโย, กตฺถจิ ปน มหาพลกฺขนฺธปริยนฺตา สฏฺฐิ ภูมิโยติ อาคตาฯ
ตตฺถ สกสกภูมิโต อติเรกวตฺถูนิ คณนปถวีติวตฺตานิ นาม โหนฺติ, เยสํ ปน มูลภูมิมตฺตํ อตฺถิ, เตสํ โกฏิมตฺตานิปิ วตฺถูนิ คณนปถาติกฺกนฺตานิ เอวฯ
อปิ จ ‘คณนปถวีติวตฺต’นฺติ จ ‘คณนปถาติกฺกนฺต’นฺติ จ ‘อสงฺขฺเยยฺย’นฺติ จ อตฺถโต เอกํฯ ตสฺมา อิธปิ วีสติ ภูมิโย เอว อนุกฺกเมน ทสคุณิตา คณนปถา นาม โหนฺติฯ อสงฺขฺเยยฺยนฺติ ปน ทสคุณวินิมุตฺตา คณนปถาติกฺกนฺตภูมิ เอว วุจฺจติฯ มหากถานภูมาติกฺกนฺตโต ปฏฺฐาย หิ อนนฺตมหาปถวิยา สพฺพปํสุจุณฺณานิปิ อิธ อสงฺขฺเยยฺยภูมิยํ สงฺคยฺหนฺติฯ อิตรถา อสงฺขฺเยยฺยนฺติ จ คณนปถภูมีติ จ วิรุทฺธเมตนฺติฯ
ทีปวํเส จ ‘‘ตโต อุปริ อภูมิ, อสงฺขฺเยยฺยนฺติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘อภูมี’ติ วจเนน คณนปถภูมิ เอว ปฏิสิทฺธา, น ตุ คณนปถาติกฺกนฺตา วิสุํ อสงฺขฺเยยฺยภูมิ นามฯ จริยาปิฏกสํวณฺณนายมฺปิ [จริยา. อฏฺฐ. นิทานกถา] อยมตฺโถ วุตฺโตฯ อสงฺขฺเยยฺยภูมิยมฺปิ อสงฺขฺเยยฺยานํ จูฬ, มหาทิวเสน อเนกปฺปเภโท ทกฺขิณวิภงฺคสุตฺเตน [ม. นิ. ๓.๓๗๐] ทีเปตพฺโพฯ
สทฺทนีติยํ [นี. ๘๓๓] ปน ปาฬินยํ คเหตฺวา ‘‘วีสติ อพฺพุทานิ เอกํ นิรพฺพุทํ นามฯ วีสติ นิรพฺพุทานิ เอกํ อพพํ นาม’’ อิจฺจาทินา นิรพฺพุทาทีนํ สงฺขฺยานมฺปิ วีสติมตฺตคุณํ นาม วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ นิรเยสุ หิ วีสติมตฺตคุเณน อพฺพุท, นิรพฺพุทาทีนํ ทสนฺนํ นิรยานํ ตานิ นามานิ สิทฺธานิ ภวนฺติฯ ครู ปน ตานิ นามานิ คเหตฺวา ทสคุณสิทฺเธสุ คณนปเถสุ ปกฺขิปิํสุ, ตสฺมา นามมตฺเตน สทิสานิ ภวนฺติ, คุณวิธิ ปน วิสทิโสเอวฯ
เอวญฺจกตฺวา ปาฬิยมฺปิ พกพฺรหฺมาสุตฺเต [สํ. นิ. ๑.๑๗๕] ‘‘สตํ สหสฺสานํ นิรพฺพุทานํ, อายุํ ปชานามิ ตวาหํ พฺรหฺเม’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ยทิ คณนภูมิปเถปิ นิรพฺพุทานํ วีสติมตฺเตน อพพภูมิ ภเวยฺย, เอวํ สติ นิรพฺพุทานํ สตสหสฺสํ นาม น วุจฺเจยฺยฯ ชาตกฏฺฐกถายญฺจ [ชา. อฏฺฐ. ๓.๗.๖๙] ‘‘นิรพฺพุทสตสหสฺสานํ เอกํ อหหํ นาม, เอตฺตกํ พกสฺส พฺรหฺมุโน ตสฺมึภเว อวสิฏฺฐํ อายู’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา อิมํ คณนภูมิปถํ ปตฺวา วีสติคุณํ นาม นตฺถีติ สิทฺธํ โหติฯ อกฺโขภิณี, พินฺทุ, กถาน, มหากถานานิปิ อญฺญโต คเหตฺวา ปกฺขิตฺตานิ สิยุํฯ เอวํ ปกฺขิตฺตานญฺจ จุทฺทสนฺนํ สงฺขฺยานํ กจฺจายเน กโมกฺกมตา ปน ปจฺฉาชาตา สิยาติฯ
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานพฺยากรณทีปนิยา
สมาสกณฺโฑ จตุตฺโถฯ