ปทรูปสิทฺธิ

๓. การกกณฺฑ

 

อถ วิภตฺตีนมตฺถเภทา วุจฺจนฺเต.

ตตฺถ เอกมฺปิ อตฺถํ กมฺมาทิวเสน, เอกตฺตาทิวเสน จ วิภชนฺตีติ       วิภตฺติโย, สฺยาทโย. ตา ปน ปฐมาทิเภเทน สตฺตวิธา.

ตตฺถ กสฺมึ อตฺเถ ปฐมา?

 

๒๘๓. ลิงฺคตฺเถ ปฐมา.

ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหติ.

ลิงฺคสฺส อตฺโถ ลิงฺคตฺโถ. เอตฺถ จ ลีนํ องฺคนฺติ ลิงฺคํ, อปากโฏ อวยโว,ปุริโสติอาทีนญฺหิ ปกติปฺปจฺจยาทิวิภาคกปฺปนาย นิปฺผาทิตานํ สทฺทปฺปติรูปกานํ นามิกปทานํ ปฐมํ ฐเปตพฺพํ ปกติรูปํ อปากฏตฺตา,       อวยวตฺตา จ ลิงฺคนฺติ วุจฺจติ.  อถ วา วิสทาวิสโทภยรหิตาการโวหาร สงฺขาเตน ติวิธลิงฺเคน สหิตตฺถสฺส, ตพฺพินิมุตฺตสฺสุปสคฺคาทีนมตฺถสฺส จ ลีนสฺส คมนโต, ลิงฺคนโต วา ลิงฺคนฺติ อนฺวตฺถนามวเสน วา “ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค”นฺติ วจนโต ปรสมญฺญาวเสน วา    ลิงฺคนฺติ อิธ ปาฏิปทิกาปรนามเธยฺยํ สฺยาทิวิภตฺยนฺตปทปกติรูปเมว วุจฺจตีติ ทฏฺฐพฺพํ.

 

ลิงฺคสฺสตฺโถ นาม ปพนฺธวิเสสากาเรน ปวตฺตมาเน รูปาทโย อุปาทาย ปญฺญาปียมาโน ตทญฺญานญฺญภาเวน อนิพฺพจนีโย สมูหสนฺตานาทิเภโท อุปาทาปญฺญตฺติสงฺขาโต ฆฏปฏาทิโวหารตฺโถ จ ปถวีธาตุผสฺสาทีนํ สภาวธมฺมานํ กาลเทสาทิเภทภินฺนานํ วิชาติยวินิวตฺโต สชาติยสาธารโณ ยถาสงฺเกตมาโรปสิทฺโธ ตชฺชาปญฺญตฺติสงฺขาโต กกฺขฬตฺต    ผุสนาทิสามญฺญากาโร จ.

 

โส ปน กมฺมาทิสํสฏฺโฐ, สุทฺโธ จาติ ทุวิโธ. ตตฺถ กมฺมาทีสุ ทุติยาทีนํ  วิธียมานตฺตา กมฺมาทิสํสคฺครหิโต ลิงฺคสงฺขฺยาปริมาณยุตฺโต,       ตพฺพินิมุตฺตุปสคฺคาทิปทตฺถภูโต จ สุทฺโธ สทฺทตฺโถ อิธ ลิงฺคตฺโถ นาม.

โย ปน อาขฺยาตกิตกตทฺธิตสมาเสหิ วุตฺโต กมฺมาทิสํสฏฺโฐ อตฺโถ,   โสปิ ทุติยาทีนํ ปุน อตฺตนา วตฺตพฺพสฺส อตฺถวิเสสสฺสาภาเวน             อวิสยตฺตา, ลิงฺคตฺถมตฺตสฺส สมฺภวโต จ ปฐมาเยว วิสโย.

 

โหติ เจตฺถ—

ปฐมาวุปสคฺคตฺเถ, เกสญฺจตฺเถ นิปาตสทฺทานํ;

ลิงฺคาทิเก จ สุทฺเธภิหิเต กมฺมาทิอตฺเถปิ.

 

สลิงฺเค ตาว— เอโส ปุริโส, เอเต ปุริสา, เอสา กญฺญา, เอตา กญฺญาโย, เอตํ จิตฺตํ, เอตานิ จิตฺตานิ.

สสงฺขฺเย— เอโก ทฺเว.

สปริมาเณ— โทโณ ขารี อาฬฺหกํ.

ลิงฺคาทิวินิมุตฺเต สตฺตามตฺเต- จ วา ห อหํ อตฺถิ สกฺกาลพฺภา       อิจฺจาทิ.

 

“ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ อธิกิจฺจ “อาลปเน จา”ติ อาลปนตฺเถ จ ปฐมา,
อภิมุขํ กตฺวา ลปนํ อาลปนํ, อามนฺตนํ อวฺหานนฺติ อตฺโถ.

 

เอตฺถ จ อามนฺตนํ นาม ปเคว ลทฺธสรูปสฺส สทฺเทน อภิมุขีกรณํ,
กตาภิมุโข ปน “คจฺฉา”ติอาทินา นเยน กฺริยาย โยชียติ,
ตสฺมา อามนฺตนสมเย กฺริยาโยคาภาวโต อิทํ การกโวหารํ น ลภติ.

 

วุตฺตญฺจ

“สทฺเทนาภิมุขีกาโร, วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน;

อามนฺตนํ วิธาตพฺเพ, นตฺถิ ‘ราชา ภเว’ติท”นฺติ.

 

โภ ปุริส เอหิ, โภ ปุริสา วา, ภวนฺโต ปุริสา เอถ.