มหากจฺจายนสทฺทปาฐ
๖. อาขฺยาตกปฺป
ปฐมกณฺฑ
(ก)
อาขฺยาตสาครมถชฺชตนีตรงฺคํ,
ธาตุชฺชลํ วิกรณาคมกาลมีนํ;
โลปานุพนฺธริยมตฺถวิภาคตีรํ,
ธีรา ตรนฺติ กวิโน ปุถุพุทฺธินาวา.
(ข)
วิจิตฺตสงฺขารปริกฺขิตํ อิมํ,
อาขฺยาตสทฺทํ วิปุลํ อเสสโต;
ปณมฺย สมฺพุทฺธมนนฺตโคจรํ,
สุโคจรํ ยํ วทโต สุณาถ เม.
(ค)
อธิกาเร มงฺคเล เจว, นิปฺผนฺเน จาวธารเณ;
อนนฺตเร จ ปาทาเน, อถสทฺโท ปวตฺตติ.
๔๐๖, ๔๒๙. อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานิ.
อถ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปุพฺพกานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ ปรสฺส ปทสญฺญานิ โหนฺติ.
ตํ ยถา? ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม.
ปรสฺสปทมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? กตฺตริ ปรสฺสปทํ.
๔๐๗, ๔๓๙. ปราณฺยตฺตโนปทานิ.
สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปรานิ ฉ ปทานิ. ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสญฺญานิ โหนฺติ.
ตํ ยถา? เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห.
อตฺตโนปทมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนิ.
๔๐๘, ๔๓๑. ทฺเว ทฺเว ปฐม มชฺฌิมุตฺตมปุริสา.
ตาสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ ปรสฺสปทานํ, อตฺตโนปทานญฺจ ทฺเว ทฺเว ปทานิ ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสสญฺญานิ โหนฺติ.
ตํ ยถา? ติ อนฺติ อิติ ปฐมปุริสา, สิ ถ อิติ มชฺฌิมปุริสา, มิ ม อิติ อุตฺตมปุริสา. อตฺตโนปทานมฺปิ เต อนฺเต อิติ ปฐมปุริสา, เส วฺเห อิติ มชฺฌิมปุริสา, เอ มฺเห อิติ อุตฺตมปุริสา. เอวํ สพฺพตฺถ.
ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม, ตุมฺเห มชฺฌิโม, อมฺเห อุตฺตโม.
๔๐๙, ๔๔๑. สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส.
สพฺเพสํ ติณฺณํ ปฐมมชฺฌิมุตฺตม ปุริสานํ เอกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพ.
โส จ ปฐติ, ตฺวญฺจ ปฐสิ, ตุมฺเห ปฐถ. โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจสิ. ตุมฺเห ปจถ.
เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ.
๔๑๐, ๔๓๒. นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม.
นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐมปุริโส โหติ.
โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ.
อปฺปยุชฺชมาเนปิ— คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ.
ตุลฺยาธิกรเณติ กิมตฺถํ? เตน หญฺญเส ตฺวํ เทวทตฺเตน.
๔๑๑, ๔๓๖. ตุมฺเห มชฺฌิโม.
ตุมฺเห ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ มชฺฌิมปุริโส โหติ.
ตฺวํ ยาสิ, ตุมฺเห ยาถ.
อปฺปยุชฺชมาเนปิ— ยาสิ, ยาถ.
ตุลฺยาธิกรเณติ กิมตฺถํ? ตยา ปจฺจเต โอทโน.
๔๑๒, ๔๓๗. อมฺเห อุตฺตโม.
อมฺเห ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตมปุริโส โหติ.
อหํ ยชามิ, มยํ ยชาม.
อปฺปยุชฺชมาเนปิ— ยชามิ, ยชาม.
ตุลฺยาธิกรเณติ กิมตฺถํ? มยา อิชฺชเต พุทฺโธ.
๔๑๓, ๔๒๗. กาเล.
“กาเล” อิจฺเจตํ อธิการตฺถํ เวทิตพฺพํ.
๔๑๔, ๔๒๘. วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน.
ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล วตฺตมานาวิภตฺติ โหติ.
ปาฏลิปุตฺตํ คจฺฉติ, สาวตฺถึ ปวิสติ.
๔๑๕, ๔๕๑. อาณตฺยา สิฏฺเฐ’นุตฺตกาเล ปญฺจมี.
อาณตฺยตฺเถ จ อาสีสตฺเถ จ อนุตฺตกาเล ปญฺจมีวิภตฺติ โหติ.
กโรตุ กุสลํ, สุขํ เต โหตุ.
๔๑๖, ๔๕๔. อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี.
อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ อนุตฺตกาเล สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.
ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสิ, กิมหํ กเรยฺยามิ.
๔๑๗, ๔๖๐. อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต.
อปจฺจกฺเข อตีเต กาเล ปโรกฺขาวิภตฺติ โหติ.
สุปิเน กิลมาห, เอวํ กิล โปราณาหุ.
๔๑๘, ๔๕๖. หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี.
หิยฺโยปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข วา หิยฺยตฺตนีวิภตฺติ โหติ.
โส อคมา มคฺคํ, เต อคมู มคฺคํ.
๔๑๙, ๔๖๙. สมีเป’ชฺชตนี.
อชฺชปฺปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข วา สมีเป อชฺชตนีวิภตฺติ โหติ.
โส มคฺคํ อคมี, เต มคฺคํ อคมุํ.
๔๒๐, ๔๗๑. มาโยเค สพฺพกาเล จ.
หิยฺยตฺตนีอชฺชตนีอิจฺเจตา วิภตฺติโย ยทา มาโยคา, ตทา สพฺพกาเล จ โหนฺติ.
มา คมา, มา วจา, มา คมี, มา วจี.
จคฺคหเณน ปญฺจมีวิภตฺติปิ โหติ. มา คจฺฉาหิ.
๔๒๑, ๔๗๓. อนาคเต ภวิสฺสนฺตี.
อนาคเต กาเล ภวิสฺสนฺตี วิภตฺติ โหติ.
โส คจฺฉิสฺสติ, กริสฺสติ. เต คจฺฉิสฺสนฺติ, กริสฺสนฺติ.
๔๒๒, ๔๗๕. กฺริยาติปนฺเน’ตีเต กาลาติปตฺติ.
กฺริยาติปนฺนมตฺเต อตีเต กาเล กาลาติปตฺติวิภตฺติ โหติ.
โส เจ ตํ ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสา. เต เจ ตํ ยานํ อลภิสฺสํสุ, อคจฺฉิสฺสํสุ.
๔๒๓, ๔๒๖. วตฺตมานา ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห.
วตฺตมานา อิจฺเจสา สญฺญา โหติ ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอมฺเห อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.
วตฺตมานา อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน.
๔๒๔, ๔๕๐. ปญฺจมี ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิ ม, ตํ อนฺตํ, สฺสุ วฺโห, เอ อามเส.
ปญฺจมีอิจฺเจสา สญฺญา โหติ ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิม, ตํ อนฺตํ, สฺสุ วฺโห, เอ อามเส อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.
ปญฺจมีอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อาณตฺยาสิฏฺเฐ, นุตฺตกาเล ปญฺจมี.
๔๒๕, ๔๕๓. สตฺตมี เอยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยา สิ เอยฺยา ถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ เอยฺยาวฺโห, เอยฺยํ เอยฺยามฺเห.
สตฺตมี อิจฺเจสา สญฺญา โหติ เอยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ, เอยฺยาวฺโห, เอยฺยํ เอยฺยามฺเห อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.
สตฺตมี อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี.
๔๒๖, ๔๕๙. ปโรกฺขา อ อุ เอ ตฺถ, อํ มฺห, ตฺถ เร, ตฺโถ วฺโห, อึ มฺเห.
ปโรกฺขา อิจฺเจสา สญฺญา โหติ อ อุ, เอตฺถ, อํ มฺห, ตฺถ เร ตฺโถ วฺโห, อึ มฺเห อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.
ปโรกฺขา อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต.
๔๒๗, ๔๕๕. หิยฺยตฺตนี อา อู, โอ ตฺถ, อํ มฺหา, ตฺถ ตฺถุํ, เส วฺหํ, อึ มฺหเส.
หิยฺยตฺตนี อิจฺเจสา สญฺญา โหติ อา อู, โอ ตฺถ, อํ มฺหา, ตฺถ ตฺถุํ, เส วฺหํ, อึ มฺหเส อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.
หิยฺยตฺตนี อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี.
๔๒๘, ๔๖๘. อชฺชตนี อี อุํ, โอ ตฺถ, อึ มฺหา, อา อู, เส วฺหํ, อํ มฺเห.
อชฺชตนี อิจฺเจสา สญฺญา โหติ อี อุํ, โอ ตฺถ, อึมฺหา, อา อู, เสวฺหํ, อํ มฺเหอิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.
อชฺชตนี อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? สมีเปชฺชตนี.
๔๒๙, ๔๗๒. ภวิสฺสนฺตี สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสํ สฺสามฺเห.
ภวิสฺสนฺตี อิจฺเจสา สญฺญา โหติ สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสํ สฺสามฺเห อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.
ภวิสฺสนฺตี อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อนาคเต ภวิสฺสนฺตี.
๔๓๐, ๓๗๓. กาลาติปตฺติ สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสึ สฺสามฺหเส.
กาลาติปตฺติ อิจฺเจสา สญฺญา โหติ สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสึ สฺสามฺหเส อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.
กาลาติปตฺติ อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? กฺริยาติปนฺเน’ ตีเต กาลาติปตฺติ.
๔๓๑, ๔๕๘. หิยฺยตฺตนี สตฺตมี ปญฺจมี วตฺตมานา สพฺพธาตุกํ.
หิยฺยตฺตนาทโย จตสฺโส วิภตฺติโย สพฺพธาตุกสญฺญา โหนฺติ.
อคมา, คจฺเฉยฺย, คจฺฉตุ, คจฺฉติ.
สพฺพธาตุก อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหิ.
อิติ อาขฺยาตกปฺเป ปฐโม กณฺโฑ.