ทุติยาวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ ทุติยา?
๒๙๑. กมฺเม ทุติยา [ก. ๒๙๗; รู. ๒๘๔; นี. ๕๘๐; จํ. ๒.๑.๔๓; ปา. ๑.๔.๔๙-๕๑]ฯ
กมฺมตฺเถ ทุติยา โหติฯ กริยเตติ กมฺมํ, ตํ นิพฺพตฺติกมฺมํ, วิกติกมฺมํ, ปตฺติกมฺมนฺติ ติวิธํ โหติฯ
ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺมํ ยถา? อิทฺธิมา หตฺถิวณฺณํ มาเปติ, ราชา นครํ มาเปติ, มาตา ปุตฺตํ วิชายติ, พีชํ รุกฺขํ ชเนติ, กมฺมํ วิปากํ ชเนติ, อาหาโร พลํ ชเนติ, ชโน ปุญฺญํ กโรติ, ปาปํ กโรติ, พุทฺโธ ธมฺมํ เทเสสิ, วินยํ ปญฺญเปสิ, ภิกฺขุ ฌานํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ อิจฺจาทิฯ
วิกติกมฺมํ ยถา? เคหํ กโรติ, รถํ กโรติ, ฆฏํ กโรติ, ปฏํ วายติ, โอทนํ ปจติ, ภตฺตํ ปจติ, กฏฺฐํ องฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ กฏกํ กโรติ, เคหํ ฌาเปติ, รุกฺขํ ฉินฺทติ, ปาการํ ภินฺทติ, วิหโย ลุนาติ, ปาณํ หนติ, ภตฺตํ ภุญฺชติ อิจฺจาทิฯ
ปตฺติกมฺมํ ยถา? คามํ คจฺฉติ, เคหํ ปวิสติ, รุกฺขํ อาโรหติ, นทิํ ตรติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, ธมฺมํ สุณาติ, พุทฺธํ วนฺทติ ปยิรุปาสติ อิจฺจาทิฯ
ปกติกมฺมํ, วิกติกมฺมนฺติ ทุวิธํฯ สุวณฺณํ กฏกํ กโรติ, กฏฺฐํ องฺคารํ กโรติ, ปุริสํ ฐิตํ ปสฺสติ, ปุริสํ คจฺฉนฺตํ ปสฺสติ, ภิกฺขุํ ปสฺสติ สตํ, สมฺปชานํ, อภิกฺกมนฺตํ, ปฏิกฺกมนฺตํ, อาโลเกนฺตํ, วิโลเกนฺตํ, สมิญฺเชนฺตํ, ปสาเรนฺตํฯ
เอตฺถ ‘ปุริสํ, ภิกฺขุ’นฺติ ปกติกมฺมํ, ‘ฐิตํ, สตํ’อิจฺจาทีนิ วิกติกมฺมานิฯ
ธาตุกมฺมํ, การิตกมฺมนฺติ ทุวิธํฯ คามํ คจฺฉติ, ปุริสํ คามํ คเมติฯ
ธาตุกมฺมญฺจ ทฺวิกมฺมิกธาตูนํ ทุวิธํ ปธานกมฺมํ, อปฺปธานกมฺมนฺติฯ อชปาโล อชํ คามํ เนติ, ปุริโส ภารํ คามํ วหติ, หรติ, คามํ สาขํ กฑฺฒติ, คาวิํ ขีรํ โทหติ, พฺราหฺมณํ กมฺพลํ ยาจติ, พฺราหฺมณํ ภตฺตํ ภิกฺขติ, คาวิโย วชํ อวรุนฺธติ, ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ, รุกฺขํ ผลานิ โอจินาติ, สิสฺสํ ธมฺมํ พฺรวีติ, ภควา ภิกฺขู เอตทโวจ [อุทา. ๒๓ (โถกํ วิสทิสํ)], สิสฺสํ ธมฺมํ อนุสาสติ อิจฺจาทิฯ
เอตฺถ จ ‘อชํ, ขีรํ’ อิจฺจาทิ ปธานกมฺมํ นาม กตฺตารา ปริคฺคเหตุํ อิฏฺฐตรตฺตาฯ ‘คามํ, คาวิํ’อิจฺจาทิ อปฺปธานกมฺมํ นาม ตถา อนิฏฺฐตรตฺตาฯ
ตตฺถ ปธานกมฺมํ กถินกมฺมํ นาม, กมฺมภาเว ถิรกมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อปฺปธานกมฺมํ อกถินกมฺมํ นาม, อถิรกมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตญฺหิ กทาจิ สมฺปทานํ โหติ, กทาจิ อปาทานํ, กทาจิ สามิ, กทาจิ โอกาโสฯ ยถา – โส มํ ทกาย เนติ, คาวิโต ขีรํ โทหติ, คาวิยา ขีรํ โทหหิ, คาวิยํ ขีรํ โทหติ อิจฺจาทิฯ
กมฺเม ทุติยาติ วตฺตเตฯ
๒๙๒. คติโพธาหารสทฺทตฺถา กมฺมก ภชฺชาทีนํ ปโยชฺเช [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๔; ปา. ๑.๔.๕๒]ฯ
นิจฺจวิธิสุตฺตมิทํฯ คมนตฺถานํ โพธนตฺถานํ อาหารตฺถานํ สทฺทตฺถานํ อกมฺมกานํ ภชฺชาทีนญฺจ ธาตูนํ ปโยชฺเช กมฺมนิ ทุติยา โหติฯ เอตฺถ จ ปโยชฺชกมฺมํ นาม การิตกมฺมํ วุจฺจติฯ
ปุริโส ปุริสํ คามํ คมยติ, สามิโก อชปาลํ อชํ คามํ นยาเปติ, อาจริโย สิสฺสํ ธมฺมํ โพเธติ, ปุริโส ปุริสํ ภตฺตํ โภเชติ, อาจริโย สิสฺสํ ธมฺมํ ปาเฐติ, ปุริโส ปุริสํ สยาเปติ, อจฺฉาเปติ, อุฏฺฐาเปติ, ปุริโส ปุริสํ ธญฺญํ ภชฺชาเปติ, โกฏฺฏาเปติ, อุทฺธราเปติฯ
เอเตสมีติ กึ? ปุริโส ปุริเสน โอทนํ ปาเจติฯ
เอตฺถ จ คมนตฺถาทีนํ ปโยชฺเช ตติยาปิ รูปสิทฺธิยํ [๑๔๑ ปิฏฺเฐ] สทฺทนีติยญฺจ [สุตฺต-๑๔๘ ปิฏฺเฐ] วุตฺตาฯ สทฺทนีติยํ ตติยาปโยเคปิ กมฺมตฺถเมว อิจฺฉติฯ ญาสาทีสุ กตฺวตฺถํ อิจฺฉนฺติฯ
ยทา ปน ปฐมํ ปโยชกํ อญฺโญ ทุติโย ปโยเชติ, ตทา ปฐโม ปโยชฺโช นามฯ ตสฺมึ ตติยาเอวาติ วุตฺติยํ วุตฺตํฯ อตฺตนา วิปฺปกตํ กุฏิํ ปเรหิ ปริโยสาเปติ [ปารา. ๓๖๓]ฯ
๒๙๓. หราทีนํ วา [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๕; ปา. ๑.๔.๕๓]ฯ
หราทีนํ ปโยชฺเช กมฺมนิ วิกปฺเปน ทุติยา โหติฯ
สามิโก ปุริสํ ภารํ หาเรติ ปุริเสน วา, ปุริสํ อาหารํ อชฺโฌหาเรติ ปุริเสน วา, ปุริสํ กมฺมํ กาเรติ ปุริเสน วา, ราชา ปุริสํ อตฺตานํ ทสฺเสติ ปุริเสน วา, ปุริสํ พุทฺธํ วนฺทาเปติ ปุริเสน วาฯ
๑๙๔. น ขาทาทีนํ [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๗; ปา. ๑.๔.๕๗]ฯ
ขาทาทีนํ ปโยชฺเช กมฺมนิ น ทุติยา โหติฯ
สามิโก ปุริเสน ขชฺชํ ขาทาเปติ, อท-ภกฺขเน, ภตฺตํ อาเทติ, สามิโก ทาเสน ปุริสํ อวฺหาเปติ, สทฺทายาเปติ, กนฺทยติ, นาทยติฯ เอตฺถ จ ‘สทฺทายาเปตี’ติ สทฺทํ การาเปติ, นามธาตุ เจสาฯ กนฺท, นทาปิ สทฺทตฺถาเยวฯ
๒๙๕. วหิสฺสานิยนฺตุเก [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๘; ปา. ๑.๔.๕๒]ฯ
วหิสฺสาติ ธาตุนิทฺเทโส อิ-กาโร, นิยาเมติ ปโยเชตีติ นิยนฺตา, นตฺถิ นิยนฺตา เอตสฺสาติ อนิยนฺตุโกฯ ยสฺส อญฺเญน ปโยชเกน กิจฺจํ นตฺถิ, สยเมว ญตฺวา วหติ, โส อนิยนฺตุโก นาม, วหธาตุสฺส ตาทิเส อนิยนฺตุเก ปโยชฺเช กมฺมนิ ทุติยา น โหติฯ
สามิโก ทาเสน ภารํ วาเหติฯ
อนิยนฺตุเกติ กึ? พลีพทฺเท ภารํ วาเหติฯ
๒๙๖. ภกฺขิสฺสาหิํสายํ [ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๙; ปา. ๑.๔.๕]ฯ
ภกฺขิตุํ อิจฺฉนฺตสฺส ภกฺขาปนํ หิํสา นาม น โหติ, อนิจฺฉนฺตสฺส ภกฺขาปนํ หิํสา นาม, ภกฺขธาตุสฺส ปโยชฺเช กมฺมนิ อหิํสาวิสเย ทุติยา น โหติฯ
สามิโก ปุริเสน โมทเก ภกฺขาเปติฯ
อหิํสายนฺติ กึ? พลีพทฺเท สสฺสํ ภกฺขาเปติฯ เอตฺถ ‘สสฺส’นฺติ ถูลตรํ สสฺสนฺติ วทนฺติฯ
ปาฬิยํ ‘‘สพฺเพสํ วิญฺญาเปตฺวาน [อป. เถร ๑.๑.๔๓๘], โตเสนฺติ สพฺพปาณินํ [อป. เถร ๑.๑.๓๐๐]ฯ เถรสฺส ปตฺโต ทุติยสฺส คาเหตพฺโพ’’ อิจฺจาทินา [ปารา. ๖๑๕] ปโยชฺเช ฉฏฺฐีปิ ทิสฺสติฯ
๒๙๗. ฌาทีหิ ยุตฺตา [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๐; ปา. ๒.๓.๒]ฯ
ธีอิจฺจาทีหิ นิปาโตปสคฺเคหิ ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติฯ
ธี พฺราหฺมณสฺส หนฺตารํ [ธ. ป. ๓๘๙], ธีรตฺถุ’มํ ปูติกายํ [ชา. ๑.๓.๑๒๙], ธีรตฺถุ ตํ ธนลาภํ [ชา. ๑.๔.๓๖], ธีรตฺถุ พหุเก กาเมฯ ตติยาปิ ทิสฺสติ, ธีรตฺถุ ชีวิเตน เม [ชา. ๒.๑๗.๑๓๕]ฯ อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทํ [ที. นิ. ๑.๑], อภิโต คามํ วสติ, ปริโตคามํ วสติ, นทิํ เนรญฺชรํ ปติ [สุ. นิ. ๔๒๗], เอเตสุ ฉฏฺฐฺยตฺเถ ทุติยาฯ
ตถา ปฏิภาติ มํ ภควา [อุทา. ๔๕; สํ. นิ. ๑.๒๑๗], อปิสฺสุ มํ ติสฺโส อุปมาโย ปฏิภํสุ [ม. นิ. ๑.๓๗๔], ปฏิภาตุ ตํ ภิกฺขุ ธมฺโม ภาสิตุํ [มหาว. ๒๕๘]ฯ ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา [สํ. นิ. ๓.๗๙] – ‘ม’นฺติ มม, ‘ต’นฺติ ตว, สมฺปทานตฺเถ ทุติยาฯ ‘ม’นฺติ มมญาเณ, ‘ต’นฺติ ตวญาเณติปิ วณฺเณสุํฯ น อุปายมนฺตเรน อตฺถสฺส สิทฺธิ, นตฺถิ สมาทานมนฺตเรน สิกฺขาปฏิลาโภ, เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน, เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส [ม. นิ. ๓.๓๙๓; อุทา. ๗๔]ฯ ตตฺถ ‘อนฺตเรนา’ติ นิปาตปทเมตํ, วชฺเชตฺวาตฺยตฺโถฯ ปุพฺเพน คามํ, ทกฺขิเณน คามํ, อุตฺตเรน คามํ, คามสฺส ปุพฺเพติ อตฺโถฯ
อุปสคฺคปุพฺพานํ อกมฺมกธาตูนํ ปโยเค อาธาเร ทุติยา, ปถวิํ อธิเสสฺสติ, คามํ อธิติฏฺฐติ, รุกฺขํ อชฺฌาวสติ, มญฺจํ วา ปีฐํ วา อภินิสีเทยฺย วา อภินิปชฺเชยฺย วา [ปาจิ. ๑๓๐], คามํ อุปวสติ, คามํ อนุวสติ, ปพฺพตํ อธิวสติ, ฆรํ อาวสติ, อคารํ อชฺฌาวสติ [ที. นิ. ๑.๒๕๘; ปารา. ๕๑๙], อุโปสถํ อุปวสติ, กามาวจรํ อุปปชฺชติ, รูปาวจรํ อุปปชฺชติ, อรูปาวจรํ อุปปชฺชติ, สกฺกสฺส สหพฺยตํ อุปปชฺชติ, นิปนฺนํ วา อุปนิปชฺเชยฺย [ที. นิ. ๓.๒๘๒], นิสินฺนํ วา อุปนิสีเทยฺย [ที. นิ. ๓.๒๘๒], ฐิตํ วา อุปติฏฺเฐยฺย [ที. นิ. ๓.๒๘๒] อิจฺจาทิฯ
ตปฺปาน, จาเรปิ ทุติยา, นทิํ ปิวติ, สมุทฺทํ ปิวติ, คามํ จรติ, อรญฺญํ จรติ, นทิยํ, คาเมติ อตฺโถฯ
กาล, ทิสาสุปิ อาธาเร เอว ทุติยา, ตํ ขณํ, ตํ มุหุตฺตํ, ตํ กาลํ, เอกมนฺตํ [ขุ. ปา. ๕.๑], เอกํ สมยํ [ขุ. ปา. ๕.๑; ที. นิ. ๑.๑], ปุพฺพณฺหสมยํ [ปารา. ๑๖], สายนฺหสมยํ, ตํ ทิวสํ, อิมํ รตฺติํ [ที. นิ. ๓.๒๘๕], ทุติยมฺปิ, ตติยมฺปิ, จตุตฺถํ วา ปญฺจมํ วา อปฺเปติ, ตโต ปุพฺพํ, ตโต ปรํ, ปุริมํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], ทกฺขิณํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], ปจฺฉิมํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], อุตฺตรํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], อิมา ทส ทิสาโย, กตมํ ทิสํ ติฏฺฐติ นาคราชา [ชา. ๑.๑๖.๑๐๔], อิมาสุ ทิสาสุ กตมาย ทิสาย ติฏฺฐติ ฉทฺทนฺตนาคราชาติ อตฺโถอิจฺจาทิฯ
๒๙๘. ลกฺขณิตฺถมฺภูตวิจฺฉาสฺวภินา [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๔; ปา. ๑.๔.๙๐, ๙๑; ๒.๓.๘]ฯ
ลกฺขณาทีสุ อตฺเถสุ ปวตฺเตน อภินา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติฯ
ลกฺขียติ ลกฺขิตพฺพํ อเนนาติ ลกฺขณํฯ อยํ ปกาโร อิตฺถํ, อีทิโส วิเสโสติ อตฺโถฯ อิตฺถํ ภูโต ปตฺโตติ อิตฺถมฺภูโตฯ ภินฺเน อตฺเถ พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉาฯ
ตตฺถ ลกฺขเณ –
รุกฺขมภิ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, รุกฺขํ อภิ พฺยาเปตฺวา วิชฺโชตเตติ อตฺโถ, วิชฺโชภาเสน พฺยาปิโต รุกฺโข วิชฺชุปฺปาทสฺส ลกฺขณํ สญฺญาณํ โหติฯ
อิตฺถมฺภูเต –
สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ, มาตรํ อภิ วิสิฏฺฐํ กตฺวา สาธูติ อตฺโถ, เทวทตฺโต สกฺกจฺจํ มาตุปฏฺฐาเน อคฺคปุริโสติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต [ปารา. ๑]ฯ เอตฺถ จ ‘อพฺภุคฺคโต’ติ อภิ วิสิฏฺฐํ กตฺวา อุคฺคโตติ อตฺโถ, อยํ กิตฺติสทฺโท โภโต โคตมสฺส สกลโลกคฺคภาวํ ปกาเสตฺวา อุคฺคโตติ วุตฺตํ โหติ, กิตฺติสทฺทสมฺพนฺเธ ปน ตสฺส โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถฯ
วิจฺฉายํ –
รุกฺขํ รุกฺขํ อภิ วิชฺโชตเต จนฺโท, พฺยาเปตฺวา วิชฺโชตเตตฺยตฺโถฯ
เอตฺถ จ ลกฺขณาทิอตฺถา อภิสทฺเทน โชตนียา ปิณฺฑตฺถา เอว, น วจนียตฺถา, พฺยาปนาทิอตฺถา เอว วจนียตฺถาติฯ
๒๙๙. ปติปรีหิ ภาเค จ [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๕; ปา. ๑.๔.๙๐]ฯ
ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูต, วิจฺฉาสุ จ ภาเค จ ปวตฺเตหิ ปติ, ปรีหิ ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติฯ
ลกฺขเณ –
รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุฯ ตตฺถ ‘ปตี’ติ ปฏิจฺจ, ‘ปรี’ติ ผริตฺวาฯ
อิตฺถมฺภูเต –
สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปริฯ
วิจฺฉายํ –
รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต จนฺโทฯ
ภาเค –
ตํ ทียตุ, ยเทตฺถ มํ ปติ สิยา, ตํ ทียตุ, ยเทตฺถ มํ ปริ สิยาฯ ตตฺถ ‘ปตี’ติ ปฏิจฺจ, ‘ปรี’ติ ปริจฺจ, อุทฺทิสฺสาติ อตฺโถ, ‘ฐปิต’นฺติ ปาฐเสโสฯ เอตฺถ มํ อุทฺทิสฺส ยํ วตฺถุ ฐปิตํ สิยา, ตํ เม ทียตูตฺยตฺโถ, เอเตสุ พหูสุ ภาเคสุ โย มม ภาโค, โส มยฺหํ ทียตูติ วุตฺตํ โหตีติฯ
๓๐๐. อนุนา [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๖; ปา. ๑.๔.๘๔, ๙๐]ฯ
ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูต, วิจฺฉาสุ จ ภาเค จ ปวตฺเตน อนุนา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติฯ
ลกฺขเณ –
รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, รุกฺขํ อนุ ผริตฺวาติ อตฺโถฯ จตุราสีติสหสฺสานิ, สมฺพุทฺธมนุปพฺพชุํ [พุ. วํ. ๒๑.๕], ‘สมฺพุทฺธ’นฺติ โพธิสตฺตํ, อนุ คนฺตฺวา ปพฺพชิํสูติ อตฺโถ, วิปสฺสิโพธิสตฺเต ปพฺพชิเต สติ ตานิปิ จตุราสีติกุลปุตฺตสหสฺสานิ ปพฺพชิํสูติ วุตฺตํ โหติฯ สจฺจกฺริยมนุ วุฏฺฐิ ปาวสฺสิ, ‘อนู’ติ อนฺวาย, ปฏิจฺจาติ อตฺโถ, สจฺจกฺริยาย สติ สจฺจกฺริยเหตุ เทโว ปาวสฺสีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘เหตุ จ ลกฺขณํ ภวตี’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํฯ สจฺจกฺริยาย สเหวาติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘สห สจฺเจ กเต มยฺห’’นฺติ [จริยา. ๓.๘๒] หิ วุตฺตํฯ
อิตฺถมฺภูเต –
สาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุฯ ตตฺถ ‘อนู’ติ อนฺวาย ปฏิจฺจฯ
วิจฺฉายํ –
รุกฺขํ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต จนฺโทฯ ตตฺถ ‘อนู’ติ อนุ ผริตฺวาฯ
ภาเค –
ยเทตฺถ มํ อนุ สิยา, ตํ ทียตุฯ ตตฺถ ‘อนู’ติ อนฺวายฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
๓๐๑. สหตฺเถ [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๗; ปา. ๑.๔.๘๕]ฯ
สหตฺเถ อนุนา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติฯ
ปพฺพตํ อนุ ติฏฺฐติ [ปพฺพตมนุเสนา ติฏฺฐติ (โมคฺคลฺลานวุตฺติยํ)]ฯ นทิํ อนฺวาวสิตา พาราณสีฯ ‘อนู’ติ อนุคนฺตฺวา, นทิยา สห อาพทฺธา ติฏฺฐตีติ วุตฺตํ โหติฯ
๓๐๒. หีเน [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๘; ปา. ๑.๔.๘๖]ฯ
หีเน ปวตฺเตน อนุนา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติฯ
อนุ สาริปุตฺตํ ปญฺญวนฺโต, อนุคตา ปจฺฉโต คตาติ อตฺโถ, สพฺเพ ปญฺญวนฺโต สาริปุตฺตโต หีนาติ วุตฺตํ โหติฯ
๓๐๓. อุเปน [ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๙; ปา. ๑.๔.๘๗]ฯ
หีเน อุเปน ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติฯ
อุป สาริปุตฺตํ ปญฺญวนฺโต, อุเปจฺจ คตา สมีเป คตาติ อตฺโถ, หีนาตฺเวว วุตฺตํ โหติฯ
เอตฺถ จ อภิอิจฺจาทโย กมฺมปฺปวจนียาติ สทฺทสตฺเถสุ วุตฺตาฯ ตตฺถ ปกาเรน วุจฺจตีติ ปวจนียํ, ปกาโร จ ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูต, วิจฺฉาทิโก ปิณฺฑตฺโถ วุจฺจติ, กมฺมนฺติ พฺยาปนาทิกฺริยา, กมฺมํ ปวจนียํ เยหิ เต กมฺมปฺปวจนียาฯ
ตตฺถ พฺยาปนาทิกฺริยาวิเสสวาจีหิ อุปสคฺเคหิ สมฺพนฺเธสติ กมฺมตฺเถ ทุติยา โหติ, อสมฺพนฺเธ ปน อาธาร, สามฺยาทิอตฺเถสุ โหติ, ลกฺขณาทโย ปน สามตฺถิยสิทฺธา ปิณฺฑตฺถา เอวาติฯ
๓๐๔. กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค [ก. ๒๙๘; รู. ๒๘๗; นี. ๕๘๑; ปา. ๒.๓.๕]
กาลสฺส วา อทฺธุโน วา ทพฺพ, คุณ, กฺริยาหิ อจฺจนฺตํ นิรนฺตรํ สํโยเค กาล’ทฺธานวาจีหิ ลิงฺเคหิ ปรํ ทุติยา โหติฯ
กาเล –
สตฺตาหํ ควปานํ, มาสํ มํโสทนํ, สรทํ รมณียา นที, สพฺพกาลํ รมณียํ นนฺทนํ, มาสํ สชฺฌายติ, วสฺสสตํ ชีวติ, ตโย มาเส อภิธมฺมํ เทเสติฯ
อทฺธาเน –
โยชนํ วนราชิ, โยชนํ ทีโฆ ปพฺพโต, โกสํ สชฺฌายติฯ
อจฺจนฺตสํโยเคติ กึ? มาเส มาเส ภุญฺชติ, โยชเน โยชเน วิหาโรฯ
เอตฺถ จ กฺริยาวิเสสนมฺปิ กตฺตารา สาเธตพฺพตฺตา กมฺมคติกํ โหติ, ตสฺมา ตมฺปิ ‘กมฺเม ทุติยา’ติ เอตฺถ กมฺมสทฺเทน คยฺหติฯ
สุขํ เสติ, ทุกฺขํ เสติ, สีฆํ คจฺฉติ, ขิปฺปํ คจฺฉติ, ทนฺธํ คจฺฉติ, มุทุํ ปจติ, ครุํ เอสฺสติ, ลหุํ เอสฺสติ, สนฺนิธิการกํ ภุญฺชติ, สมฺปริวตฺตกํ โอตาเปติ, กายปฺปจาลกํ คจฺฉติ [ปาจิ. ๕๙๐], หตฺถปฺปจาลกํ คจฺฉติ, สีสปฺปจาลกํ คจฺฉติ [ปาจิ. ๕๙๔-๕๙๕], สุรุสุรุการกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. ๖๒๗], อวคณฺฑการกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. ๖๒๒], ปิณฺฑุกฺเขปกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. ๖๒๐], หตฺถนิทฺธุนกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. ๖๒๓], หตฺถนิลฺเลหกํ ภุญฺชติ [ปาจิ. ๖๒๘], จนฺทิมสูริยา สมํ ปริยายนฺติ, วิสมํ ปริยายนฺติ อิจฺจาทิฯ
ทุติยาวิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ