๒. นามกณฺฑ

นิรุตฺติทีปนี

๒. นามกณฺฑ

วิภตฺติราสิ

อถ ลิงฺคมฺหา สฺยาทิวิภตฺติวิธานํ ทีปิยเตฯ

ลิงฺคํ, นามํ, ปาฏิปทิกนฺติ อตฺถโต เอกํ, ทพฺพาภิธานสฺส ปุริสาทิกสฺส ปกติรูปสฺเสตํ นามํฯ ตญฺหิ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน วิภาคํ ปตฺวา กิญฺจิ วิสทรูปํ โหติ, กิญฺจิ อวิสทรูปํ, กิญฺจิ มชฺฌิมรูปนฺติ เอวํ ติวิเธน ลิงฺครูเปน ยุตฺตตฺตา ลิงฺคนฺติ วุจฺจติฯ

ตเทว กิญฺจิ สทฺทลิงฺคานุรูปํ, กิญฺจิ อตฺถลิงฺคานุรูปญฺจ ปริณมนฺตํ ปวตฺตติ, ตสฺมา นามนฺติ จ วุจฺจติฯ

ตเทว ธาตุ, ปจฺจย, วิภตฺติปเทหิ เจวสทฺทปทตฺถกปเทหิ จ ‘วิสุํ ภูตํ ปท’นฺติ กตฺวา ปาฏิปทิกนฺติ จ วุจฺจติฯ

ตตฺถ ธาตุปทํ นาม พฺรู, ภู, หูอิจฺจาทิฯ

ปจฺจยปทํ นาม ณ, ตพฺพ, อนีย อิจฺจาทิฯ

วิภตฺติปทํ นาม สิ, โย, อํ, โย,ติ, อนฺติ อิจฺจาทิฯ

สทฺทปทตฺถกปทานิ นาม ราชสฺส, สขสฺส, ปุมสฺส อิจฺจาทีนิฯ เอตฺถ จ ราชสฺสอิจฺจาทีนิ สทฺทสุตฺเต สทฺทปทตฺถกานิ โหนฺติ, ปโยเค อตฺถปทตฺถกานิฯ ธาตุปจฺจยวิภตฺติปทานิ ปน นิจฺจํ สทฺทปทตฺถกานิ เอว โหนฺติ, สทฺทสุตฺเตสฺเวว จ ลพฺภนฺติ, น ปโยเคติ, อิทํ ทฺวินฺนํ นานตฺตํฯ

ยทิเอวํ ภุสฺส, พฺรุสฺส, ภูโต, หูโต, เณ, ตพฺเพ, สิมฺหิ, ติมฺหิ อิจฺจาทินา เตหิ กถํ วิภตฺตุปฺปตฺติ โหตีติ? อนุกรณปทานิ นาม ตานิ อตฺถิสฺส, กโรติสฺส อิจฺจาทีนิ วิย, ตสฺมา ตานิ จ ราชสฺส อิจฺจาทีนิ จ อนุกรณลิงฺคภาเวน เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติ, น เอกนฺตลิงฺคภาเวนาติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘ธาตุ- ปจฺจย, วิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’นฺติ อโวจุํฯ ตตฺถ อตฺถวนฺติ อตฺถปทตฺถกํ วุจฺจติ, ราชสฺสอิจฺจาทิกํ สทฺทปทตฺถกํ วิวชฺเชติ, เอเตน อตฺถปทตฺถเก สติ ตทฺธิต, สมาส, กิตกปทานมฺปิ เอกนฺตลิงฺคภาวํ สาเธนฺติฯ น หิ เตสํ ลิงฺคนามพฺยปเทสกิจฺจํ อตฺถิ, ยานิ จ นามสฺส วิเสสนานิ ภวิตุํ อรหนฺติ, ตานิ อุปสคฺค, นิปาตปทานิ ตฺวานฺตาทิปทานิ จ อิธ วิเสสนนามภาเวน สงฺคยฺหนฺตีติฯ

๖๑. ทฺเว ทฺเวกาเนเกสุ นามสฺมา สิ โย อํโย นา หิ ส นํ สฺมาหิ สนํสฺมึสุ [ก. ๕๕; รู. ๖๓; นี. ๒๐๐]ฯ

เอกสฺมึ อตฺเถ จ อเนเกสุ อตฺเถสุ จ ปวตฺตา นามสฺมา ทฺเว ทฺเว สิ, โย…เป.… สฺมึ, สุวิภตฺติโย โหนฺติฯ

วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, เอกเมกํ ปกตินามปทํ นานารูปวิภาควเสน กตฺตุ, กมฺมาทินานาอตฺถวิภาควเสน เอกตฺต, พหุตฺตสงฺขฺยาวิภาควเสน จ วิภชนฺตีติ อตฺโถฯ สิ, โล อิติ ปฐมา นาม…เป.… สฺมึ, สุ อิติ สตฺตมี นามฯ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ปุพฺพํ ปุพฺพํ ‘เอกสฺมึ อตฺเถ ปวตฺตํ วจน’นฺติ เอกวจนํ นามฯ ปรํ ปรํ ‘อเนเกสุ อตฺเถสุ ปวตฺตํ วจน’นฺติ อเนกวจนํ นามฯ พหุวจนนฺติ จ ปุถุวจนนฺติ จ เอตสฺส นามํฯ สพฺพมิทํ อิมินา สุตฺเตน สิทฺธํฯ

๖๒. ปฐมาตฺถมตฺเต [ก. ๒๘๔; รู. ๖๕; นี. ๕๗๗; จํ. ๒.๑.๙๓; ปา. ๒.๓.๔๖]ฯ

กตฺตุ, กมฺมาทิกํ พาหิรตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ลิงฺคตฺถมตฺเต ปวตฺตา นามสฺมา ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ

อยํ มม ปุริโส, อิเม มม ปุริสาฯ

๖๓. อามนฺตเน [ก. ๒๘๕; รู. ๗๐; นี. ๕๗๘; จํ. ๒.๑.๙๔; ปา. ๒.๓.๔๗]ฯ

อามนฺตนํ วุจฺจติ อาลปนํฯ อามนฺตนวิสเย ลิงฺคตฺถมตฺเต ปวตฺตา นามสฺมา ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ

โภ ปุริส, โภนฺโต ปุริสาฯ

๖๔. กมฺเม ทุติยา [ก. ๒๙๗; รู. ๗๖, ๒๘๔; นี. ๕๘๐; จํ. ๒.๑.๔๓; ปา. ๑.๔.๔๙-๕๑]ฯ

นามสฺมา กมฺมตฺเถ ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสํ ปสฺสติ, ปุริเส ปสฺสนฺติฯ

๖๕. กตฺตุกรเณสุ ตติยา [ก. ๒๘๖, ๒๘๘; รู. ๘๓; นี. ๕๙๑, ๕๙๔; จํ. ๒.๑.๖๒, ๖๓; ปา. ๒.๓.๑๘]ฯ

นามสฺมา กตฺตริ จ กรเณ จ ตติยาวิภตฺติ โหติฯ

ปุริเสน กตํ, ปุริเสหิ กตํ, ปุริเสน กุลํ โสภติ, ปุริเสหิ กุลํ โสภติฯ

๖๖. จตุตฺถี สมฺปทาเน [ก. ๒๙๓; รู ๘๕, ๓๐๑; นี. ๖๐๕; จํ. ๒.๑.๗๓; ปา. ๒.๓.๑๓]ฯ

นามสฺมา สมฺปทานตฺเถ จตุตฺถีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺส เทติ, ปุริสานํ เทติฯ

๖๗. ปญฺจมฺยาวธิสฺมึ [ก. ๒๙๕; รู. ๘๙, ๓๐๗; นี. ๖๐๗ จํ. ๒.๑.๘๑; ปา. ๒.๓.๒๘; ๑.๔.๒๔ ปญฺจมฺยวธิสฺมา (พหูสุ)]ฯ

อวธิ วุจฺจติ อปาทานํฯ นามสฺมา อวธิอตฺเถ ปญฺจมีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺมา อเปติ, ปุริเสหิ อเปติฯ

๖๘. ฉฏฺฐี สมฺพนฺเธ [ก. ๓๐; รู. ๙๒, ๓๑๕; นี. ๖๐๙; จํ. ๒.๑.๙๕; ปา. ๒.๓.๕๐]ฯ

นามสฺมา สมฺพนฺธตฺเถ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺส ธนํ, ปุริสานํ ธนํฯ

๖๙. สตฺตมฺยาธาเร [ก. ๓๑๒; รู. ๙๔, ๓๑๙; นี. ๖๓๐; จํ. ๒.๑.๘๘; ปา. ๒.๓.๓๖; ๑.๓.๔๕]ฯ

นามสฺมา อาธารตฺเถ สตฺตมีวิภตฺติ โหติฯ

ปุริสสฺมึ ติฏฺฐติ, ปุริเสสุ ติฏฺฐติฯ

วิภตฺติราสิ นิฏฺฐิโตฯ