วิภตฺติปจฺจยนฺตราสิ
อถ วิภตฺติปจฺจยา ทีปิยนฺเตฯ
วิภตฺยตฺถานํ โชตกตฺตา วิภตฺติฏฺฐาเน ฐิตา ปจฺจยา วิภตฺติปจฺจยาฯ
๒๗๕. โต ปญฺจมฺยา [ก. ๒๔๘; รู. ๒๖๐; นี. ๔๙๓; จํ. ๔.๓.๖; ปา. ๕.๔.๔๕]ฯ
ปญฺจมิยา วิภตฺติยา อตฺเถ โตปจฺจโย โหติฯ
โตมฺหิ ทีฆานํ รสฺโส, กญฺญโต, รตฺติโต, อิตฺถิโต, เธนุโตฯ มหาวุตฺตินา โตมฺหิ มาตาปิตูนํ อิตฺตํ, มาติโต, ปิติโต, วธุโต, ปุริสโต, มุนิโต, ทณฺฑิโต, ภิกฺขุโต, สตฺถารโต, กตฺตุโต, โคตฺรภุโต, สพฺพโต, ยโต, ตโตฯ
อิม, เอต, กึสทฺเทหิ โตฯ
๒๗๖. อิโตเตตฺโตกุโต [‘อิโต เตตฺโต กโต’ (พหูสุ) จํ. ๔.๓.๘; ปา. ๗.๒.๑๐๔]ฯ
อิโต, อโต, เอตฺโต, กุโตติ เอเต สทฺทา โตปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ
อิมมฺหา อิเมหีติ วา อิโต, เอตสฺมา เอเตหีติ วา อโต, เอตฺโต, กสฺมา เกหีติ วา กุโตฯ เอตฺถ จ อิมมฺหา, อิเมหีติอาทิกํ อตฺถวากฺยํ ทิสฺวา ปกติลิงฺคํ เวทิตพฺพํฯ อิมินา สุตฺเตน อิมสฺส อิตฺตํ, เอตสฺส อตฺตํ เอตฺตญฺจ, ‘สรมฺหา ทฺเว’ติ เอสรมฺหา ทฺวิตฺตํ, กึสทฺทสฺส กุตฺตํฯ เอส นโย เสเสสุ นิปาตเนสุฯ
๒๗๗. อภฺยาทีหิ [ปา. ๕.๓.๙]ฯ
อภิอาทีหิ โต โหติ, ปุนพฺพิธานา’ปญฺจมฺยตฺเถปีติปิ สิทฺธํฯ
อภิโต คามํ คามสฺส อภิมุเขติ อตฺโถฯ
ปริโต คามํ คามสฺส สมนฺตโตติ อตฺโถฯ
อุภโต คามํ คามสฺส อุโภสุ ปสฺเสสูติ อตฺโถฯ
ปจฺฉโต, เหฏฺฐโต, อุปริโตฯ
๒๗๘. อาทฺยาทีหิ [จํ. ๔.๓.๙; ปา. ๕.๔.๔๔]ฯ
อาทิปภุตีหิ อปญฺจมฺยตฺเถปิ โต โหติฯ
อาทิโต, มชฺฌโต, ปุรโต, ปสฺสโต, ปิฏฺฐิโต, โอรโต, ปรโต, ปจฺฉโต, ปุรตฺถิมโต, ทกฺขิณโตอิจฺจาทีสุ พหุลํ สตฺตมฺยตฺเถ ทิสฺสติฯ
ตถา ตติยตฺเถปิ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ [สํ. นิ. ๓.๔๔], ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต วิปสฺสติ อิจฺจาทิฯ
ยโตนิทานํ [สุ. นิ. ๒๗๕], ยตฺวาธิกรณํ, ยโตทกํ ตทาทิตฺตมิจฺจาทีสุ [ชา. ๑.๙.๕๘] ปฐมตฺเถ อิจฺฉนฺติฯ
อิโต เอหิ, อิโต พลาเก อาคจฺฉ, จณฺโฑ เม วายโส สขา อิจฺจาทีสุ ทุติยตฺเถฯ
ปรโตโฆโส, นาทิฏฺฐา ปรโต โทสํ อิจฺจาทีสุ ฉฏฺฐฺยตฺเถฯ
๒๗๙. สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺรตฺถา [ก. ๒๔๙; รู. ๒๖๖; นี. ๔๙๔; จํ. ๔.๑.๑๐; ปา. ๕.๓.๑๐]ฯ
สพฺพาทินามเกหิ สพฺพนาเมหิ สตฺตมิยา อตฺเถ ตฺร, ตฺถา โหนฺติฯ
สพฺพสฺมึ สพฺเพสูติ วา สพฺพตฺร, สพฺพตฺถ, สพฺพสฺสํ สพฺพาสุ วาติปิฯ เอวํ กตรตฺร, กตรตฺถ, อญฺญตฺร, อญฺญตฺถ อิจฺจาทิฯ
ยตฺร, ยตฺถ, ตตฺร, ตตฺถฯ
๒๘๐. กตฺเถตฺถกุตฺราตฺรกฺเวหิธ [ก. ๒๕๑; รู. ๒๖๙; นี. ๔๙๙; จํ. ๔.๑.๑๑; ปา. ๕.๓.๑๑, ๑๒]ฯ
กตฺถ, เอตฺถ, กุตฺร, อตฺร, ตฺว, อิห, อิธาติ เอเต สทฺทาตฺถ, ตฺร,ว ห, ธาปจฺจยนฺตา สตฺตมฺยตฺเถ สิชฺฌนฺติฯ
กสฺมึ เกสูติ วา กตฺถ, กุตฺร, กฺวฯ ‘กุว’นฺติปิ สิชฺฌติ, ‘‘กุวํ สตฺตสฺส การโก, กุวํ สตฺโต สมุปฺปนฺโน [สํ. นิ. ๑.๑๗๑], กุวํ อสิสฺสํ, กุวํ ขาทิสฺส’’นฺติ ปาฬิฯ
เอตสฺมึ เอเตสูติ วา เอตฺถ, อตฺร, อิมสฺมึ อิเมสูติ วา อิห, อิธฯ
๒๘๑. ธิ สพฺพา วา [ก. ๒๕๐; รู. ๒๖๘; นี. ๕๐๒]ฯ
สพฺพสทฺทมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ ธิ โหติ วาฯ
นโม เต พุทฺธ วีร’ตฺถุ, วิปฺปมุตฺโตสิ สพฺพธิ [สํ. นิ. ๑.๙๐]ฯ
๒๘๒. ยา หิํ [ก. ๒๕๕; รู. ๒๗๕; นี. ๕๐๔]ฯ
ยมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หิํ โหติฯ
ยหิํฯ
๒๘๓. ตา หญฺจ [ก. ๒๕๓; รู. ๒๗๓; นี. ๕๐๑]ฯ
ตมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หิํ โหติ หญฺจฯ
ตหิํ, ตหํฯ ทุติยตฺเถปิ ทิสฺสติ ‘‘ตหํ ตหํ โอโลเกนฺโต คจฺฉตี’’ติฯ
๒๘๔. กึสฺส กุกญฺจ [ก. ๒๕๑, ๒๒๗-๘-๙; รู. ๒๒๖, ๒๗๐-๑-๒; นี. ๕๐๐, ๔๕๖-๗, ๔๖๐]ฯ
กึมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หิํ, ตํ โหติฯ กึสฺส กุตฺตํ กตฺตญฺจ โหติฯ
กุหิํ คจฺฉติ, กุหํ คจฺฉติฯ กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก [สํ. นิ. ๒.๖๓]ฯ กุหิญฺจิ, กุหิญฺจนนฺติ ทฺเว จิ, จน-นิปาตนฺตา สิชฺฌนฺติฯ
อิติ สามญฺญสตฺตมฺยนฺตราสิฯ
กาลสตฺตมฺยนฺตํ วุจฺจเตฯ
๒๘๕. สพฺเพกญฺญยเตหิ กาเลทา [ก. ๒๕๗; รู. ๒๗๖; นี. ๕๐๕]ฯ
สพฺพ, เอก, อญฺญ, ย, ตสทฺเทหิ กาเล ทา โหติฯ
สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพทา, เอกสฺมึ กาเล เอกทา, อญฺญสฺมึ กาเล อญฺญทา, ยสฺมึ กาเล ยทา, ตสฺมึ กาเล ตทาฯ
๒๘๖. กทากุทาสทาอธุเนทานิ [ก. ๒๕๗-๘-๙; รู. ๒๗๖-๘-๙; นี. ๕๐๕-๖-๗]ฯ
เอเตปิ สตฺตมฺยตฺเถ กาเล ทา, ธุนา, ทานิปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติฯ
กึสฺมึ กาเล กทา, กุทา, สพฺพสฺมึ กาเล สทา, อิมสฺมึ กาเล อธุนา, อิทานิฯ
๒๘๗. อชฺชสชฺชุปรชฺเชตรหิกรหา [ก. ๒๕๙; รู. ๒๗๙, ๔๒๓; นี. ๕๐๗]ฯ
เอเตปิ กาเล ชฺช, ชฺชุ, รหิ, รห ปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติฯ
อิมสฺมึ กาเล อชฺช, อิมสฺมึ ทิวเสตฺยตฺโถฯ
สมาเน กาเล สชฺชุ-‘สมาเน’ติ วิชฺชมาเนฯ น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุ ขีรํว มุจฺจติ [ธ. ป. ๗๑], สชฺชุกํ ปาเหสิ – ตตฺถ ‘สชฺชู’ติ ตสฺมึ ทิวเสฯ
อปรสฺมึ กาเล อปรชฺชุ, ปุนทิวเสติ อตฺโถฯ
อิมสฺมึ กาเล เอตรหิ, กึสฺมึ กาเล กรหฯ กุโตจิ, กฺวจิ, กตฺถจิ, กุหิญฺจิ, กทาจิ, กรหจิสทฺทา ปน จิ-นิปาตนฺตา โหนฺติ, ตถา ยโต กุโตจิ, ยตฺถ กตฺถจิ, ยทา กทาจีติฯ กิญฺจนํ, กุหิญฺจนํ, กุทาจนนฺติ จน-นิปาตนฺตาติฯ
วิภตฺติปจฺจยนฺตราสิ นิฏฺฐิโตฯ